TEPAV Turkiye Yatirim Ortami v2

7/30/2019 TEPAV Turkiye Yatirim Ortami v2

1/210


2/210

TrkiyeYatrm Ortam Deerlendirmesi(ki Cilt)

Cilt II

Kasm, 2007

Finans ve zel Sektr Gelitirme BlmAvrupa ve Orta Asya Blgesi

Dnya Bankas Dokman

1


3/210

KUR DEERLER(6 Ekim 2006 tarihinde geerli olan dviz kuru)

Para Birimi: Yeni Trk Liras1 ABD$ = 1,4955

HKMET MAL YILI

1 Ocak 31 Aral

k

AIRLIKLAR VE LLERMetrik Sistem

Bakan Yardmcs:lke Direktr:Sektr Direktr:Sektr Yneticisi:Ba Ekonomist:Grev Yneticisi:

Shigeo KatsuAndrew Vorkink; Ulrich Zachau (15 Ocak 2007den itibaren)Fernando Montes-NegretGerardo CorrochanoRodrigo ChavesMarialisa Motta

2


4/210

BALICA KISALTMALAR

ATO Ankara Ticaret OdasAYEDAS Anadolu Yakas Elektrik Datm A. (TEDAn Blgesel irketi)BEEPS Business Environment and Enterprise Performance Survey ( Ortam ve letme

Performans Aratrmas)BIPM Bureau International des Poids et Mesures (Uluslararas Arlk ve l Birimleri Brosu)ICC Interbank Card Center (Bankalararas Kart Bilgi Merkezi)BDDK Bankaclk Dzenleme ve Denetleme KurumuBSI ngiliz Standartlar Enstits (British Standards Institution), ngiliz Ulusal Standartlar

KurumuBTYK Bilim ve Teknoloji Yksek KuruluCA Gda Kodeksi (Codex Alimentarius)CAS lke Destek Stratejisi (Country Assistance Strategy)MB Merkez BankasCEM lke Ekonomik Raporu (Country Economic Memorandum)CEN Avrupa Standardizasyon Komitesi (European Committee for Standardization)

CENELEC Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (European Committee forElectrotechnical Standardization)

CIPM Uluslararas Arlk ve lm Komitesi (International Committee of Weights andMeasures)

SPK Sermaye Piyasas KuruluSPH Sermaye Piyasas HukukuDSL Saysal Abone Hatt (Digital Subscriber Line)EA Avrupa Akreditasyon Birlii (European Co-operation for Accreditation)EBRD Avrupa mar ve Kalknma Bankas (European Bank for Reconstruction and Development)EMBI+ Ykselen Piyasalar Tahvil Endeksi Art (Emerging Markets Bond Index Plus)EPDK Enerji Piyasas Dzenleme KurumuEN Avrupa Standartlar (European Standards)

EPL stihdam Koruma Kanunu (Employment Protection Legislation)TEPAV Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma VakfAB Avrupa BirliiAB-15 Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya,

Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltereAB-8 ek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Latviya, Litvanya, Polonya, Slovakya, SlovenyaEUROMET AB ve Avrupa Serbest Ticaret Birliindeki Ulusal Metroloji Enstitleri arasnda mterek

gnll organizasyonYDY Yabanc Dorudan YatrmFHK Foster, Haltiwanger ve KrizanFIAS Yabanc Yatrm Danmanlk Kurumu (Foreign Investment Advisory Service)FX Dviz (Foreign Exchange)

GSYH Gayrisafi Yurtii HaslaGERD Brt AR-GE Harcamalar (Gross Expenditures on R&D)GIP Byyen letmeler Piyasas (Growing Enterprises Market)GSMH Gayri Safi Milli HaslaHACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar (Hazard Analysis and Critical Control Point)HA Hanehalkgc AnketiIAF Uluslararas Akreditasyon Forumu (International Accreditation Forum)IAS Uluslararas Muhasebe Standartlar (International Accounting Standards)YO Yatrm Ortam

3


5/210

ICA Yatrm Ortam Deerlendirmesi (Investment Climate Assessment)ICS Yatrm Ortam Anketi (Investment Climate Survey)BT Bilgi ve letiim Teknolojileri (Information and Communication Technologies)IEA Uluslararas Enerji Ajans (International Energy Agency)IEC Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (International Electrotechnical Commission)IFRS Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar (International Financial Reporting Standards)

IFS Uluslararas Finansal statistikler (International Financial Statistics)II Bilgi Altyaps (Information Infrastructure)IMF Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund)FMH Fikri Mlkiyet Haklar (Intellectual Property Rights)ISA Uluslararas Denetim Standartlar (International Standards of Audit)MKB stanbul Menkul Kymetler BorsasISO Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu (International Organization for

Standardization)BT Bilgi Teknolojisi (Information Technology)ITU (Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (International Telecommunication Union)IV Ara Deikenler (Instrumental Variables)KKB Kredi Kayt Brosu

KOSGEB Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi BakanlMERAM TEDAa bal blgesel irketMFC Mortgage Finans irketi (Mortgage Finance Corporation)MHT Orta ve Yksek Teknolojili malat (Medium and High-Tech Manufacturing)MLA oktarafl Dzenleme (Multilateral Arrangement)SGB alma ve Sosyal Gvenlik BakanlMRA Karlkl Tanma Anlamas (Mutual Recognition Arrangement)MSME Mikro, Kk ve Orta Giriim (Micro, Small and Medium Enterprise)MVA malat Katma Deeri (Manufacturing Value Added)NBFI Banka D Mali Kesim (Non-Bank Financial Institutions)UME Ulusal Metroloji EnstitsNQS Ulusal Kalite Sistemi (National Quality System)

NTB Tarife D Engel (Non-Tariff Barrier)OECD Ekonomikbirlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Cooperation and

Development)OHSAS Mesleki Salk ve Gvenlik Deerlendirme Serileri (Occupation Health and Safety

Assessment Series)OLS Sradan En Kk Kareler (Ordinary Least Squares)P Verimlilik (Productivity)PER Kamu Harcama Denetimi (Public Expenditure Review)AR&GE Aratrma GelitirmeRE Rasgele Etkiler (Random Effects)RK Rekabet KurumuROSC Standart ve Kurallarn Karlanmas Raporu (Report on Observance of Standards and

Codes)SITC Standart Uluslararas Ticari Snflandrma (Standard International Trade Classification)SSK Sosyal Sigortalar KurumuKOB Kk ve Orta Byklkte letmeSHG Standart Hazrlama GrubuDPT Devlet Planlama TekilatTARAL Trkiye Aratrma AlanTEDA Trkiye Elektrik Datm A..TEKMER Teknoloji Gelitirme Merkezi

4


6/210

TETA Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A..TFP Toplam Faktr Verimlilii (Total Factor Productivity)TK Telekomnikasyon KurumuTOBB Trkiye Odalar ve Borsalar BirliiTPE Trk Patent EnstitsYTL Yeni Trk Liras

TSE Trk Standartlar EnstitsTK Trkiye statistik KurumuTSPAKB Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular BirliiTTGV Trkiye Teknoloji Gelitirme VakfTBTAK Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma KurumuTRKAK Trk Akreditasyon KurumuUME Ulusal Metroloji EnstitsUNIDO Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt (United Nations Industrial Development

Organization)SAMP niversite Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri ProgramKDV Katma Deer VergisiVC Risk Giriimi (Venture Capital)

WBI Dnya Bankas Enstits (World Bank Institute)WDI Dnya Kalknma Gstergeleri (World Development Indicators)WEF Dnya Ekonomik Forumu (World Economic Forum)

5


7/210

Trkiye Yatrm Ortam Deerlendirmesi

indeki ler

TEEKKR.................................................................................................................................. 12BLM 1. TRK ZEL SEKTRNN KARI KARIYA OLDUU TEMELGLKLER VE YATIRIM ORTAMININ ROL: GENEL BAKI ...................................... 13

zel Sektr nclndeki Bymenin Temelini Oluturan Makroekonomik Politikalar..... 13Trk zel Sektr: Temel zellikler ....................................................................................... 16Uyumlama ve stikrarin Temel Glkler: Verimlilik ve stihdam.................................... 20Verimlilii ve stihdam Etkileyen Faktrler: Firma Dzeyinde Analiz .................................. 23

BLM 2. DNYASI-DEVLET LKLER: VERGLER, BROKRAS VEFRMALARIN MAL SAYDAMLII ........................................................................................ 34

Giri........................................................................................................................................... 34Vergilerin denmesi................................................................................................................. 36Finansal Raporlama .................................................................................................................. 38Bire Balamak ve Faaliyet Gstermekin dari Prosedrler............................................... 40Sonular .................................................................................................................................... 59

BLM 3. GC PYASASI VE BECERLER.................................................................... 63Giri........................................................................................................................................... 63gc Piyasalarnn nemi ve Firma Verimlilii ve stihdam in Eitim: ICS AnalizininSonular ................................................................................................................................... 65gc Piyasas Koullar .......................................................................................................... 68stihdam Dinamikleri: Eilimler ve Kstlar ............................................................................. 72retim, Beceriler ve Eitim.................................................................................................... 80Sonu......................................................................................................................................... 88

BLM 4. TEKNOLOJKLERLEME: YENLK, TEKNOLOJ BENMSEME, KALTESTANDARTLARI VE BLGLETM TEKNOLOJLER .................................................... 92

Giri........................................................................................................................................... 92Teknolojiklerleme, Ekonomik Byme le likisi ve Kamu Mdahalesinin Gerekesi ....... 93firmalarn Verimlilii ve stihdam in Teknolojiklerlemenin nemi: ICS AnalizininSonular ................................................................................................................................... 95Trkiyede Yenilik.................................................................................................................... 97Trkiyede Teknolojinin Benimsenmesi................................................................................. 101Kalite Standartlar ve Sertifikalandrma ................................................................................. 104Bilgi ve letiim Teknolojileri................................................................................................. 113Yenilik, Teknolojinin Benimsenmesi, Kalite ve BTi Gelitirmekin Devam Eden HkmetGiriimleri ve lgili Politika nerileri..................................................................................... 119

BLM 5. DAHA Y KRED PYASALARI VE KURUMSAL YNETM YOLUYLAFRMALARIN FNANSAL HZMETLERE OLAN ERMNN GELTRLMES.......... 126

Trkiyede Finans Sektrne Genel Bak ............................................................................. 128Firmalara Salanan Finansal Hizmetler.................................................................................. 133Deien Ortam ve Finansal Aracln nndeki Yeni Zorluklar .......................................... 137Kredi Bilgilerinin Glendirilmesi ......................................................................................... 140Trkiyede Teminat Kullanmnn Glendirilmesi ............................................................... 142

6


8/210

Trkiyede Kurumsal Ynetiimin Gelitirilmesi .................................................................. 148BLM 6. ALTYAPIYA ERM............................................................................................ 156

Giri......................................................................................................................................... 156Firmalarn Elektrie Eriimi ................................................................................................... 158Tamaclk ve Ticaretin Kolaylatrlmas ............................................................................. 166

Sonular .................................................................................................................................. 173KAYNAKA ................................................................................................................................ 177Blm 1 Ekleri ............................................................................................................................ 184

EK 1-A : Kii bana den gsyih farkna katk hesaplamas ................................................. 184EK 1-B : Veri kaynaklar ........................................................................................................ 185EK 1-C : Trkiye yatrm ortam anketi (ICS)........................................................................ 186EK 1-D : Ekonometrik analiz iin kullanlan yatrm ortam deikenleri............................. 190EK 1-E : Ekonometrik metodolojinin zeti ............................................................................ 194EK 1-F : Yatrm ortam deikenlerinin verimlilik zerindeki esneklikleri ve yar esneklikleri................................................................................................................................................. 198EK 1-G : Yatrm ortam deikenlerinin istihdam zerindeki esneklikleri ve yar esneklikleri

................................................................................................................................................. 201EK 1-H : Net katsaylar........................................................................................................... 203EK 1-I : zel sektr geliiminde standartlarn rol................................................................ 205EK 1-J : Ulusal kalite sisteminin bileenleri........................................................................... 206EK 1-K : Uygunluk deerlendirmesi ve ab pazarna eriim................................................... 208EK 1-L : Uluslararas ve blgesel standartlar ......................................................................... 209

Metin Kutusu L istesi

Metin Kutusu 2-1: Sektr Ruhsatlandrma: Gda ileme sektr rnei ...................................... 49Metin Kutusu 4-1: BTin tanm ................................................................................................ 113Metin Kutusu 4-2: Kamu-zel sektrn yenilikilik konusundaki ibirliini desteklemede veABDdeki teknoloji transferini Canlandrmada Bayh-Dole Kanununun rol. ........................... 120Metin Kutusu 5-1: HAazrlanan konut finansman reformlar ................................................... 144Metin Kutusu 5-2: Kurumsal ynetiim ve yararlar .................................................................. 149Metin Kutusu 6-1: Elektrik sektr iin kurumsal ereve reformu .......................................... 159Metin Kutusu Ek 1-E-1: Yatrm ortam deikenlerinin verimlilik zerindeki etkisinideerlendirmek iin kullanlan metodoloji ................................................................................. 194Metin Kutusu Ek 1-E-2: stihdam, cretler, ihracat ve YDY zerinde yatrm ortamdeikenlerinin etkilerinin deerlendirmesi................................................................................ 195

Tablo Listesi

Tablo 1-1: gc verimliliinin analizi, ortalama yllk stel byme, yzde olarak, Trkiye .. 22Tablo 2-1: Vergiler ve brokrasi deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahminedilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler*....................................................................... 35Tablo 2-2: Seilen lkelerde bir ie balamak iin gerekli olan prosedrlerin ve gn saysnnkarlatrmas ............................................................................................................................... 41

7


9/210

Tablo 2-3: 200 m2lik bir bro iin belediyeden genel bir iyeri ruhsat edinme maliyeti........... 46Tablo 4-1: Teknoloji deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilenkatsaylar, esneklikler ve yar-esneklikler* ................................................................................. 96Tablo 4-2: Teknoloji deikenleri ve Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) arasndaki ilikinintahmin edilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler* .......................................................... 96

Tablo 4-3: Patentler, endstriyel tasar

mlar ve bilimsel yay

nlar uluslararas

kar

lat

rma..... 98Tablo 4-4 AR-GE, lisanslama ve Yeni rnleri olan firmalar arasndaki iliki (% firma)........ 100Tablo 4-5: 2005 ylnda farkl UMElerdeki her metrolojist iin toplam yllk kalibrasyon says..................................................................................................................................................... 110Tablo 4-6: Karlatrmal perspektifle Trkiyenin bilgi altyaps, 2005 .................................. 115Tablo 4-7: zet matrisi ............................................................................................................... 124Tablo 5-1: Finans ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar, esneklikler ve yar-esneklikler (a).............................................................................................................................. 127Tablo 5-2: Finansal sistemin yaps ............................................................................................ 129Tablo 5-3: Dviz cinsinden ortalama borlanma pay, 2005...................................................... 136Tablo 5-4: Yatrmclarn korunmas .......................................................................................... 151

Tablo 5-5: zet matrisi ............................................................................................................... 154Tablo 6-1: Altyap deikenleri ve verimlilik, esneklikler ve yar-esneklikler arasndaki ilikinintahmini katsaylar* ..................................................................................................................... 157Tablo 6-2: Altyap deikenleri, ihracat ve YDY arasndaki ilikinin tahmini katsays:esneklikler ve yar esneklikler* .................................................................................................. 158Tablo 6-3: Yllk yatrm harcamalar (GSYHya oran)........................................................... 160Tablo 6-4: zet matris ................................................................................................................ 175

eki l l istesi

ekil 1-1: GSYH bymesi ......................................................................................................... 14

ekil 1-2: zel sabit yatrmlar..................................................................................................... 14ekil 1-3: Tketici fiyat endeksine dayal enflasyon.................................................................... 14ekil 1-4: Mali ak ve kamu borcu.............................................................................................. 14ekil 1-5: EMBI+ spreadler .......................................................................................................... 15ekil 1-6: 1 yllk Hazine Bonosu getirisi..................................................................................... 15ekil 1-7: Sektrlere gre Trkiyedeki GSYH .......................................................................... 16ekil 1-8: GSYHnn Sektrel Bileimi, 2005 ............................................................................ 16ekil 1-9: hracat ve ithalat ........................................................................................................... 17ekil 1-10: malat rnler ihracatnn GSYHdaki pay ve imalat rnleri ihracat eilimi (2004)....................................................................................................................................................... 17ekil 1-11: malat rnleri ihracat ve teknolojinin katma deeri ................................................ 18

ekil 1-12: Orta ve ileri teknoloji imalat iin Ticaret/GSYH..................................................... 18ekil 1-13: Sanayi retimi art ve sanayi verimlilii (2000-2005)............................................. 19ekil 1-14: Sanayide istihdam art ve sanayi verimlilii (2000-2005)....................................... 19ekil 1-15: GSYHnn pay olarak YDY, Trkiye ve karlatrlan lkeler, 2005 .................... 20ekil 1-16: Sektrlere gre YDY Bileimi, Trkiye (US$ milyar) .............................................. 20ekil 1-17: Kii bana GSYH..................................................................................................... 21ekil 1-18: Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana GSYH uurumunun analizi, 2004........... 21ekil 1-19: gc arz ve talebi, Trkiye ...................................................................................... 22

8


10/210

ekil 1-20: Giri ve k oranlar, imalat, yzde deerleri, 10dan fazla iisi olan firmalar ..... 24ekil 1-21: Girilerin nispi bykl (mevcut firmalarn ortalama istihdam ile blnen giriyapan firmalarn ortalama istihdam)............................................................................................ 24ekil 1-22: Net giri katksna karlk mevcut firmalardaki verimlilik art .............................. 24ekil 1-23: Firma ayakta kalma oranlar, yaa gre, 1990lar ...................................................... 25

ekil 1-24: Ayakta kalanlar

n giri byklne gre bykl, yaa gre .............................. 25ekil 1-25: gc verimlilik analizi............................................................................................. 26ekil 1-26: Arlkl ve arlksz igc verimlilii arasndaki uuruma ilikin tahsis etkinlii(ya da apraz terim), 1990lar ....................................................................................................... 27ekil 1-27: Ortalama verimlilik zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi.................................. 33ekil 1-28: Ortalama istihdam zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi.................................... 33ekil 2-1: Ortalama verimlilik zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi...... 35ekil 2-2: Ortalama istihdam zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi........ 35ekil 2-3: Kayt d firmalarn rekabet avantajnn iticileri ......................................................... 37ekil 2-4: gc maliyetlerinin pay olarak igcnn vergilendirilmesi ................................... 37ekil 2-5: Kiisel gelir vergisi gelirleri ve ortalama gelir vergisi oran, 2003.............................. 38

ekil 2-6: Mali tablolar

n

d

denetime tabi tutan firmalar, lkelere gre................................... 39ekil 2-7: Mali tablolarn d denetime tabi tutan Trk firmalar, firma boyutuna gre............. 39ekil 2-8: Ykselmekte olan piyasalar ve yksek gelir ortalamas ile karlatrldnda dierkstlamalara gre iyerleri tarafndan balca engel olarak alglanan ruhsatlandrma rejimi ...... 45ekil 2-9: Seilen lkelerde alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says ........................ 46ekil 2-10: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, blgeye gre ........................... 47ekil 2-11: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, ehir byklne gre .......... 47ekil 2-12: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, firma boyutuna gre ............... 48ekil 2-13: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, sektre gre ............................ 48ekil 4-1: Teknolojik ilerleme deikenlerinin ortalama verimlilik ve istihdam zerindeki etkisi....................................................................................................................................................... 96ekil 4-2: Ortalama YDY zerinde teknolojik ilerleme deikenlerinin etkisi............................ 97ekil 4-3: Yeni bir rn gelitiren firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma ........................ 99ekil 4-4: Bir rn hattn yenileyen firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma .................... 99ekil 4-5: Sektre gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme................................................ 100ekil 4-6: Bykle, ihracat durumuna ve yere gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme 100ekil 4-7: Yeni teknoloji edinen firmalarn yzdesi ................................................................... 101ekil 4-8: Yeni Teknoloji Edinme Aralar ............................................................................... 102ekil 4-9: Kii bana telif creti ve lisans creti demeleri: Eilimler ..................................... 103ekil 4-10: Yeni bir teknoloji lisans aldn bildiren firmalarn yzdesi ................................. 103ekil 4-11: Endstriye gre yeni teknoloji satn alma ve lisans alma ........................................ 104ekil 4-12: Bykle, ihracat durumunda ve konuma gre yeni teknoloji satn alma ve lisansalma............................................................................................................................................. 104ekil 4-13: OECD lkelerinde imalat, toptan sat ve perakende sat, ticari hizmetler vegayrimenkul sektrlerindeki giriimlerin saysna karlk ISO 9000 belgelerinin says .......... 106ekil 4-14: OECD lkelerinde imalat sektrndeki iletme saysna karlk ISO 9001sertifikalarnn says ................................................................................................................... 106ekil 4-15: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akrediteedilen kurulularn toplam says. ............................................................................................... 108

9


11/210

ekil 4-16: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akrediteedilen kurulularn toplam says, imalat ve hizmetlerde katma deere gre standardizeedilmitir. .................................................................................................................................... 108ekil 4-17: Seilen lkelerin UMElerinde imalat katma deerine (MVA) gre kalibrasyonfaaliyetlerinin says ve imalat firmalarnn saysna gre kalibrasyon mterilerinin says ..... 110

ekil 4-18: Trkiyede standart stoku ve ticaret aras

ndaki iliki............................................... 112ekil 4-19: Genibant abonelikleri, apraz lke karlatrmas ................................................. 115ekil 4-20: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, apraz-lke karlatrmas 116ekil 4-21: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, blgesel karlatrma ....... 116ekil 4-22: Sektre gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi ............................... 117ekil 4-23: Blgeye gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi.............................. 117ekil 4-24: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde e-mail kullanm ....................................... 117ekil 4-25: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde web sitelerinin kullanm .......................... 117ekil 4-26: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, blgesel karlatrma ...... 118ekil 4-27: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, firma byklne gre .. 118ekil 4-28: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde e-mail kullanm ..................... 119

ekil 4-29: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde web sitesi................................ 119ekil 5-1: Ortalama istihdam zerinde finans deikenlerinin etkisi ......................................... 127ekil 5-2: Hisseleri borsada ilem gren firmalarn piyasa deeri/GSYH, 2005...................... 130ekil 5-3: Hisseleri borsada ilem gren firmalar tarafndan borsada elde edilen netsermaye/GSYH, 2005................................................................................................................ 130ekil 5-4: irketler kesiminin d borcu/GSYH ........................................................................ 131ekil 5-5: Mlkiyete gre Trk banka varlklar ........................................................................ 132ekil 5-6: Kamu ve zel sektre banka kredileri, 2005.............................................................. 133ekil 5-7: Alcsna gre banka kredileri .................................................................................... 134ekil 5-8: lkeye gre kredi alan firmalarn pay ...................................................................... 134ekil 5-9: Firma byklne gre kredi alan firmalarn pay................................................... 134ekil 5-10: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, lkeye gre .............................................. 135ekil 5-11: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, firma byklne gre .......................... 135ekil 5-12: Nominal faiz oran, 2005.......................................................................................... 136ekil 5-13: Ortalama kredi vadesi, 2005..................................................................................... 136ekil 5-14: Dviz cinsinden yurtii banka kredilerinin pay ...................................................... 136ekil 5-15: EMBI+ Spreads ........................................................................................................ 138ekil 5-16: 1 yllk Hazine Bonolarnn reel faiz oranlar........................................................... 138ekil 5-17: Yasal haklar endeksi................................................................................................. 140ekil 5-18: zel kredi brolarnn kapsam ................................................................................ 141ekil 5-19: Kamu kredi brolarnn kapsam.............................................................................. 141ekil 5-20: En son kredileri iin teminat gereken firmalarn pay.............................................. 143ekil 5-21: Konut kredileri ......................................................................................................... 143ekil 5-22: eidine gre varlklarn dalm............................................................................ 145ekil 5-23: Firma byklne gre teminat eidi, Trkiye .................................................... 145ekil 5-24: Yatrmclarn korunmas ......................................................................................... 151ekil 6-1: Aratrmaya katlan firmalara gre bymenin nnde temel ya da ok ciddi engeller..................................................................................................................................................... 156ekil 6-2: Altyap deikenlerinin ortalama verimlilie etkisi ................................................... 157ekil 6-3: Altyap deikenlerinin ortalama ithalat ve YDYa etkisi......................................... 158

10


12/210

ekil 6-4: Sanayi ve mesken abonelerine uygulanan elektrik fiyatlar, lkeler aras karlatrma..................................................................................................................................................... 160ekil 6-5: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) lkeler aras karlatrma........ 162ekil 6-6: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) blgeler aras karlatrma...... 162ekil 6-7: Kesinti yaayan firmalarn oran ve yl bana elektrik kesintisi says ..................... 163

ekil 6-8: Trkiye iindeki farkl

blgelerde kesinti yaayan firmalar

n oran

.......................... 163ekil 6-9: Karlatrlan lkeler arasnda elektrik kesintisi nedeniyle firmalarn kayplar ...... 164ekil 6-10: Karlatrma yaplan lkeler ve Trkiyedeki endstriler arasnda elektrik kesintileri(yllk satlarn %si).................................................................................................................. 164ekil 6-11: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, uluslararas karlatrma ......................... 164ekil 6-12: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, firma leine gre.................................. 164ekil 6-13: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, sektre gre.............................................. 165ekil 6-14: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, blgeye gre ............................................ 165ekil 6-15: Ulusal karayollar ann 1993 ve 2003 arasndaki durumu .................................... 167ekil 6-16: Kendi tamaclk aralarna sahip firmalarn ve firma iinden karlanan tamaclkihtiyalarnn oran, sektre gre ................................................................................................ 169

ekil 6-17: Kendi ta

mac

l

k aralar

na sahip firmalar

n ve firma iinden kar

lanan ta

mac

l

kihtiyalarnn oran, blgelere gre ............................................................................................. 169ekil 6-18: Farkl blgelerde tamaclk maliyetleri ve kendi tamaclk aralarn kullanma 169ekil 6-19: Farkl lkelerde tama kayplar.............................................................................. 170ekil 6-20: Blgelere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerininyzdesi) ....................................................................................................................................... 171ekil 6-21: Sektrlere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerininyzdesi) ....................................................................................................................................... 171ekil 6-22: Gmrk ilemleri iin gn says, lkeleraras karlatrma ................................... 172ekil 6-23: Gmrk ilemleri iin gn says, blgesel karlatrma ........................................ 172ekil 6-24: Gmrk ilemleri iin gerekli gn says, sanayi blgeleri iinde ve dnda.......... 172

11


13/210

TEEKKR

Trkiye Yatrm Ortam raporu, Dnya Bankas Ekibi tarafndan, Trkiye Ekonomi PolitikaAratrma Vakfnn (TEPAV) ibirlii ile hazrlanmtr. Marialisa Motta liderliindeki DnyaBankas ekibi, aadaki kiilerden olumutur: Gkhan Aknc (YYDK), Mehmet Can Atack,Michel Audige, Eric Bartelsman, Gordon Betcherman, Steen Byskov, Rodrigo Chaves, DanielChodos, Alvaro Escribano, Vinod Goel, Shweta Jain, Natasha Kapil, Arvo Kuddo, SmitaKuriakose, Aarre Laakso, Ranjit Lamech, Martha Lawrence, Gareth Locksley, MaureenMcLaughlin, Emanuel Salinas Muoz, Jorge Pena, Jean-Louis Racine, Susan Rutledge, IsabelSnchez Garca, Jose Luis Guasch, Naomi Halewood, Stefano Scarpetta, Sameer Shukla,Gaetane Tracz ve Sumter Lee Travers. Gven Sakn liderliindeki TEPAV ekibi, Ozan Acar,Burcu Afyonolu, Esen alar, Can etin, Emre Deliveli, Sarp Kalkan, Sava Ku, OnurMumcu, Haki Pamuk, Ussal ahbaz ve Bengisu Vuraldan olumutur. Cara Zappala, FatihaAmar ve Cristina Velazco-Weiss, gerekli belgelerin temin edilmesinde ve raporunhazrlanmasnda nemli destek salamtr.

Ekip eitli aamalarda Marie-Helene Bricknell, Gerardo Corrochano, Roberta Gatti,Andras Horvai, Fernando Montes-Negret, Axel Peuker, Andrew Vorkink ve Ulrich Zachaunundeerli rehberliinden yararlanmtr. Yatrm Ortam incelemesinin tasarm, YYDKnn dakatklaryla, Jorge Rodrguez-Meza ve Mehnaz Safaviandan oluan bir Yatrm Ortam Blmtarafndan yaplm olup, Dnya Bankas ile TEPAVn gzetim ve denetimi altnda zel birirket tarafndan gerekletirilmitir.

Raporun hazrlanmasnda Manuel Albaladejo, Melsa Ararat, Daniel Chodos, AlvaroEscribano, Jose Luis Guasch, Korkut zkorkut, Daniel Lederman, Ira Lieberman, MargaretMiller, Jorge Pena ve Hukuki Ekonomik Analiz Merkezi (CEAL) tarafndan hazrlanan arka planmakalelerinden ve notlardan yararlanlmtr. Rapor, Ocak 2007 tarihine kadar Trkiye lkeDirektr olan Andrew Vorkink, Ocak 2007den itibaren Trkiye lke Direktr olan Ulrich

Zachau ile, Avrupa ve Orta Asya Blgesi Finans ve zel Sektr Geliim Blm YneticisiFernando Montes-Negretnin genel gzetim ve denetimi altnda hazrlanmtr.

Dnya Bankas ve TEPAV, raporun ilk taslanda sunduklar yorumlar ve Mart 2007deAnkarada yaplan almadaki bulgular zerinde yaptklar verimli tartmalar iin TrkiyeCumhuriyeti Hazinesine ve Devlet Planlama Tekilatna teekkr bir bor bilir.

Ayrca, raporun n deerlendirme aamasnda geri bildirimde bulunan Luis Serven(DECRG, Dnya Bankas), Marc Dutz (SASFP, Dnya Bankas), Andrew Stone (MNSIF,Dnya Bankas) ve Carl Dahlmana (Georgetown niversitesi) teekkrlermizi sunuyoruz.

12


14/210

BLM 1.TRK ZEL SEKTRNN KARI KARIYAOLDUU TEMEL GLKLER VE YATIRIM ORTAMININ

ROL: GENEL BAKI

1.1 Bu alma, Trkiyede zel sektrn geliimi zerindeki politika kstlamalarn vedzenleyici kstlamalar tanmlamakta ve bunlar hafifletmek iin reformlarnermektedir. stikrarl bir makroekonomik erevenin nemi kabul edilmekle birlikte, bualma mikroekonomik faktrlerin ticari geliim ve kalknma zerindeki etkisineodaklanmaktadr.1 Son yllarda, Trk Hkmeti yatrm ve i yapma ortamn iyiletirmek iinbankalarn yeniden yaplandrlmas, ticaret kanunun gzden geirilmesi, mali saydamla geive Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) arttrmaya ynelik giriimler gibi eitli sektrel vemikroekonomik reformlar stlenmitir. Bu almann balca amac daha fazla yapsal reformpotansiyeli olan alanlar belirlemek ve bu alanlar iin neriler sunmaktr.

1.2 Bu blm drt ana ksma ayrlmtr. lk ksm, Trkiyedeki makroekonomikreformlara ilikin ksa bir giri yapmaktadr. kinci ksm, Trk zel sektrnn karsndakikritik glkleri ksaca gzden geirmektedir. nc ksm, Trkiyenin amas gerekenglkler olan Avrupa Birliindeki kii ba gelir dzeyine kavumasnn, ana belirleyicileriolan verimlilik ve istihdam gz nne alarak daha detayl bir analizidir. Drdnc ksm, firmadzeyindeki verileri analiz ederek verimlilik ve istihdam etkileyen faktrleri belirlemektedir.

ZEL SEKTR NCLNDEK BYMENN TEMELNOLUTURAN MAKROEKONOMK POLTKALAR

1.3 Trkiye zel sektr 2002den bu yana gl bir toparlanma ile krizden kmtr.Gayri Safi Yurtii Hasla, 2002 ve 2006 yllar arasnda, neredeyse tamamen zel sektrnnclk ettii, yllk ortalama yzde 7 byme gstermitir (ekil 1-1). Balangtaki bymeksmen geri toparlanmann sonucudur. Yine de, GSYH kriz ncesindeki seviyesini 2003 ylitibariyle oktan am ve bymeye devam etmitir. sektrndeki iyimserlik sermayestokunun genilemesine yol am ve zel sabit yatrmlar 2002 ve 2006 yllar arasnda yllkolarak ortalama yzde 24 bymtr (ekil 1-2). Bu yatrmlar firmalarn kapasitelerinigelitirmelerine ve i gc verimliliini arttrmalarna yardmc olmutur.

1 Son zamanlarda tamamlanan ya da tamamlanmakta olan IMF ve Dnya Bankas raporlar Trkiye makroekonomisinin detaylbir analizini salamaktadr. rnein, Dnya Bankas lke Ekonomik Memorandumu I (World Bank Country EconomicMemorandum (CEM I) ve hazrlanmakta olan CEM IIye bakn.

13


15/210

ekil 1-1: GSYH bymesi ekil 1-2: zel sabit yatrmlar

0

5

10

15

20

25

30

35

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

0

5

10

15

20

25

30

35

40

zel Sabit Yatrm/GSYH (sol eksen) zel Sabit Yatrm (sa eksen)

zelSabitYatr

mlar,milyarYTL,1987fiyatlar

zelSabitYatrmlar/GSYH(%)

Kaynak: TK. Kaynak: TK.

10

1.4 yiletirilmi maliye ve para politikalar

zel sektr nclndeki bymenin as

ldayana olmutur. Krizden sonra, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas baarl birdezenflasyon ve para reformu programna girimi ve enflasyonu onyllardan bu yana ilk kez tekhaneli oranlara indirmitir (ekil 1-3). Dk mali aklar zel sektr fon yatrmlar iinserbest brakmtr. yiletirilmi mali denge, GSYHdaki gl byme ve kurdaki reeldeerlenmenin2 yardmyla kamu kesimi borcu 2001deki GSYH'nn yzde 85i olanseviyesinden 2006da yzde 45e dmtr (ekil 1-4). Reel faiz oranlar enflasyonla birlikteazaldndan, kamu harcamasnn kstlamas, sratli bir biimde byyen vergi gelirleri vedk faiz giderleri sayesinde mali denge glendirilmitir.

ekil 1-3: Tketici fiyat endeksine dayal enflasyon

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Ara1998

Ara1999

Ara2000

Ara2001

Ara2002

Ara2003

Ara2004

Ara2005

Ara2006

Yzde

ekil 1-4: Mali ak ve kamu borcu

-10,6-16,3 -14,4

-11,2-7,0

-2,0 -0,7

57,5

89,4

77,769,7

63,755,2

44,7

-50

-25

0

25

50

75

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

GSYH'nnYzdesi

Mali denge Kamu sektr net borcu

Kaynak: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kaynak: Hazine

2 Trk Lirasnn reel bazdaki deerlenmesi, bor/GSYH orann azaltmaya yardmc olur nk devlet borlarnn nemli biroran dviz cinsindendir.

-8-6-4-2024

68

%

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

14


16/210

1.5 Son zamanlardaki faiz oran ve dviz kuru volatilitesi tarafndan ksmen yanstldzere, srekli ve gl makroekonomik performans riskleri devam etmektedir. 2006 ylnnMays ay ortalarnda, uluslararas sermaye piyasalar, kresel Ykselen Piyasalar TahvilEndeksi+ (EMBI+) spread endeksi3 (ekil 1-5) ve yerel para faiz oranlarndaki (ekil 1-6) arttarafndan yanstld zere, toplu olarak ykselen piyasalarn aleyhine dnmtr. Ayn

sonlar

na doru Trkiyenin en ok etkilenen borlu olduu a

a

km

t

r. Bu durum k

smenTrkiyenin dier ykselmekte olan piyasalara gre daha yksek d borcu olduu gereiniyanstmtr. Ksmen de, Trkiyenin AB ile ilikisindeki artan belirsizlik ve yaklamakta olanseimlerin Trkiye'nin reform yapma isteini etkileme olaslndan dolay, reformlardakipotansiyel bir yavalamaya ilikin endieleri yanstmtr.

ekil 1-5: EMBI+ spreadler ekil 1-6: 1 yllk Hazine Bonosu getirisi

0

50

100

150

200

250

300

350

Ara05

Mar06

Haz06

Eyl06

Ara06

Mar07

BazP

uan

Trkiye Kresel endeks

Kaynak: www.cbonds.info

Kaynak: Bloomberg, 1 yllk Hazine bonosuna dayal

1.6 Gl zel sektr yat

r

mlar

ve tketim art

h

zla byyen ithalat

n nnatndan cari ilemler a geniliyordu, dier taraftan Yabanc Dorudan Yatrm aksadece son zamanlarda ykselmitir. 2002 ve 2006 yllar arasnda ithalat reel anlamdaortalama olarak yllk yzde 17 bymtr ve cari ilemler a 2006da GSYHnn yzde7.9u kadar ykselmitir. Bu arada, Yabanc Dorudan Yatrm 2005e kadar ok dkseyretmi ve GSYHnn yzde 2.7sine kadar ykselmitir, bunu 2006da GSYHnn yzde5.0na kadar olan bir art izlemitir. Bu ekilde, cari ilemler a byk lde YabancDorudan Yatrm d sermaye aklar tarafndan finanse edilmi ve bu suretle de Trkiyeninuluslararas piyasalara kar hassasiyeti artmtr.

1.7 Hkmet makroekonomik volatiliteyi ve cari ilemler an azaltmak iin nlemleralyor. Orta ve uzun vadede, istikrar, Merkez Bankasnn etkili enflasyon hedeflemesi ve

ihtiyatl maliye politikas tarafndan salanacaktr. Mali harcamalar kontrol edilmeye devamedecek ve lml bir mali ak salanacaktr. Dviz kurundaki 2006 volatilitesine yant olarak,Merkez Bankas para politikasn sklatrm ve piyasaya dviz satmtr, bu suretle de birtaraftan enflasyon hedeflerini srdrrken dier taraftan dviz kurundaki dalgalanmalarazaltmtr. Volatiliteyi kkrtan dar ynl sermaye akna yant olarak, hkmet, devlet

3 EMBI+ spread lke riskini yanstmaktadr, yani, prim kredi kalitesini azalttka, borlular Birleik Devletlere gre demeyapmaldr. Global endeks, endeks kapsamndaki lkeler arasndaki arlkl ortalamay temsil etmektedir.

0

Dec2005

5

10

15

20

25

O

Percen

t

Yzde

Feb2006

Apr2006

Jun2006

Aug2006

ct2006

Dec2006

Feb2007

Apr2007

Jun2007

Au2006

Ara2006

Ara2005

Haz2006

Haz2007

Eki2006

ub2006

ub2007

Nis2006

Nis2007

15
http://www.cbonds.info/http://www.cbonds.info/


17/210

bonolar ve tahvilleri zerinden stopaj vergisini kaldrm ve bunlar yabanc yatrmclar iindaha cazip hale getirmitir. Bylelikle, hkmet bir taraftan orta ve uzun vadede makroekonomikistikrar iyiletirmek iin politikalarn izlemeye devam ederken dier taraftan ksa dnemlivolatiliteyi ynetmede proaktif olmutur.

TRK ZEL SEKTR: TEMEL ZELLKLER1.8 Trk imalat sektr nispeten kktr ve yava bymektedir. Son 15 yl boyuncahizmet sektr yllk olarak reel anlamda ortalama yzde 4 bymtr. Ticaret vetelekomnikasyon, sektrn ounluunu oluturmakta ve elence sektr ile birlikteekonominin en hzl byyen sektrleridir. Dier taraftan, lkenin GSYHnda tarmsalfaaliyetlerin pay ayn dnemde neredeyse yarya inmitir ve dnem boyunca yzde 22lik birreel byme oranna sahiptir ve hizmet sektrndeki yzde 85'lik reel bymeye kyasla sonderece azdr (ekil 1-7). Trkiye'deki sanayi retimi sratli bir biimde bymtr, fakatsektrn bykl halen nispeten kktr. 2005te, Trkiyenin GSYHnn sadece yzde24 sanayiden kaynaklanmtr Avrupa Para Birlii blgesinden ve karlatrlabilirykselmekte olan piyasalardan daha az (ekil 1-8). En hzl byyen imalat alt sektrleri makine,madencilik, maden rnleri ve otomotivi kapsamaktadr.

ekil 1-7: Sektrlere gre Trkiyedeki GSYH ekil 1-8: GSYHnn Sektrel Bileimi, 2005

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

Hizmetler

Sanayi

Tarm

M

ilyarYTL,

1987sabitfiyatlar

48 45 4437 31 30 27 26 24

40 49 46 6064 60 71 71

64

135 10

3 5 92 4

12

0

20

40

60

80

100

in

ili

Tayla

nd

ek C

um

Polon

ya

Bulga

rista EM

U

Mek

sika

Trkiye

Katma

De

er(G

SYHY

zdesi)

Tarm

Hizmetler

Industry

Kaynak: TK Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri (WDI)

1.9 hracat, eitli glklere karn etkileyici bir hzla bymtr. Bununla birlikte,ihracatn Trkiye GSYHna oran benzer gelir seviyesine sahip olan lkelerlekarlatrldnda halen nispeten dktr. hracat 2002 ve 2005 arasnda reel anlamdaortalama olarak yzde 12 bymtr (ekil 1-9). 2004 ylnda, ihracatlarn karlatklar

eitli glklere karn, Trk imalat rnleri ihracat 1990larn ortalarndaki yzde 11likdzeyinden yukar doru hareket ederek lkenin GSYHnn aa yukar yzde 20sinioluturmutur. lk olarak, krizdeki deer kaybndan sonra para birimi ayn dnem boyunca reelbazda efektif anlamda yzde 37 deer kazanm ve bu durum rekabet gcnde azalmaya nedenolmutur. kincisi, yurt ii talep sratli bir biimde artm ve i piyasay ihracat piyasalarna karcazip bir alternatif haline getirmitir. ncs, uluslararas rekabet artmtr, nemli bir tartmakonusu inin tekstil ihracatdr. hracat bymesini ksmen AB ile gmrk birlii anlamastetiklemitir ve bu anlama Trkiyeye AB pazar iin rekabet eden ou lke karsnda nemli

16


18/210

bir avantaj salamtr. Bu, kresel arz zinciri ve yksek verimlilik ve ihracat performans ileentegre olan otomotiv sektr gibi belirli sektrlerdeki baar ile birletirilmitir. Son birka ylierisinde ihracattaki art nemli olmasna karn, Trkiyenin ihracat rakamlar son zamanlardasanayileen dier ekonomilerle ve AB lkeleri ile karlatrldnda nispeten dktr (ekil 1-9). lkedeki btn imalat faaliyeti ierisinde imal edilen ihra mallarnn nispi neminin bir

ls olan Trkiyenin ihracat eilimi

4

nin nispeten yksek grndnn kaydedilmesi degerekir. Bu durum, Trkiyenin kresel ekonomide baarl bir biimde rekabet ettiinidorulamakta ve sanayi kapasitesini daha fazla arttrma potansiyeline sahip olduu izleniminibrakmaktadr. Bu husus, Trk ekonomisindeki dk imalat oran dikkate alndnda zellikleanlamldr (ekil 1-10).

ekil 1-9: hracat ve ithalat ekil 1-10: malat rnler ihracatnn GSYHdakipay ve imalat rnleri ihracat eilimi (2004)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Yzde

hracat/GSYH (sa eksen) thalat/GSYH (sa eksen)

hracat (sol eksen) thalat (sol eksen )

MilyarYTL,1987

fiyatlar

Kaynak:Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kaynak: BM Ticari Malstatistik Veritaban ve Dnya Bankas

Dnya Kalknma Gstergeleri

0%10%20%30%40%50%60%

70%80%90%

100%

MPhil

-

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

ity

1.10 malat rnleri ihracatndaki bymenin teknoloji ierii5 artmasna karn,yurtii satlar iin bu eilim ters ynde olmutur.6Trkiyenin orta ve ileri teknoloji ihracathem mutlak anlamda (son on yl ierisinde ok dk bir tabandan da olsa yzde 450'ye yakn)

4hracat eilimi, lke ierisindeki toplam imalat faaliyetlerinin katma deeri ile blnen imalat rnleri ihracatnn deeri olarakhesaplanr. Bu oran yzde 100den yksek olabilir, nk pay toplam bazdadr, buna karn paydas toplam ktnn tersinesadece katma deerdir.5 Bu ksmdaki teknoloji ierii toplam mallarn pay olarak orta ve yksek teknolojili mallar olarak tan mlanr. Bu blm, imalatmallarn drt ana alt kategori halinde snflandrmak iin Birlemi Milletler Snai Kalknma rgtnn (UNIDO) metodolojisinikullanr. Kaynaklara dayal imalat mallarnn rnekleri unlar kapsamaktadr: hazr et/meyve, iecekler, aa rnleri, nebati

yalar, cevher konsantreleri, petrol/kauuk rnleri, imento, kesilmi deerli talar ve cam. Dk teknolojili imalat mallarnnrnekleri unlar kapsamaktadr: dokuma kumalar, giyim, balk, ayakkab, deri eyalar, seyahat eyalar, anak mlek, basitmetal paralar/yaplar, mobilya, mcevherat, oyuncaklar ve plastik rnler. Orta teknolojili imalat mallarnn rnekleri unlardr:yolcu tatlar ve paralar, ticari tatlar, motosiklet ve paralar, sentetik fiberler, kimyasallar ve boyalar, gbreler, plastik,demir, borular/tpler, motorlar, enerji motorlar, endstriyel makineler, pompalar, kumanda mekanizmalar, tekneler ve saatler.Yksek teknolojili imalat mallarnn rnekleri unlardr: ofis/veri ileme/telekom ekipman, TVler, transistrler, trbinler, gretme tehizat, eczaclk rnleri (farmastikler), uzay aralar, optic/lm aletleri ve kameralar. Detayl 2, 3 basamaklStandart Uluslararas Ticari Snflandrma (SITC) iin, baknz UNIDO (2003) ve UNIDO (2004).6 Bununla ilgili daha detayl analiz iin, baknz Albaladejo, M. (2006), Trkiye ICA arkaplan almas.

alaysia

Czech

Thailand

Bulgaria

Romania

ippines

Poland

Mexico

Italy

Turkey

Chile

Spain

Brazil

Exports/G

DP

Exportprope

ns

Manufacturing exports / GDP Export propensity

hracat/GSY

H

hracatEilimi

Filipinler

ili

Polonya

spanya

talya

Tayland

Brezilya

Malezya

Meksika

ekCum.

Trkiye

Romanya

Bulgaristan

malat ihracat / GSYH hracat Eilimi

17


19/210

hem de toplam ihracatn pay anlamnda (BM Ticari Mal statistik Veritabanndan salananrakamlara gre son onyl ierisinde yzde 24ten yzde 41e) nispeten sratli bir biimdebymtr. Bununla birlikte, bu eilim Trk endstrisinin toplam kalknmas tarafndanyanstlmamaktadr ve burada orta ve ileri teknoloji imalat tarafndan eklenen katma deerzamanla azalmtr (ekil 1-11). Bu durum, ihracat firmalarn teknolojilerini yerel piyasaya

hizmet veren firmalardan daha fazla gelitirdii izlenimini b

rakmaktad

r. Ticaret dengesininteknoloji bileimi ayn zamanda Trkiyenin yurtdndan gelen sofistike mallara bamllnnbir gstergesi olan orta ve ileri teknoloji mallar ithalatnn, ihracatnn nne getiini ortayakarmaktadr (ekil 1-12). hracatn daha fazla arttrlmas, yurt iine sat yapan firmalarnteknoloji ieriinin gelitirilmesi ve bu firmalarn kresel ekonomiye entegre olmas ve yurtdna sat yapmas iin motive edilmesi, Trkiyenin gelecek yllardaki en nemli zorlugrevleri arasnda yer almaktadr.

ekil 1-11: malat rnleri ihracat ve teknolojininkatma deeri

ekil 1-12: Orta ve ileri teknoloji imalat iinTicaret/GSYH

Kaynak: BM Ticari Malstatistik Veritaban ve personelhesaplamalar

Kaynak: BM Ticari Malstatistik Veritaban , DnyaBankas Dnya Kalknma Gstergeleri ve personelhesaplamalar

55%

1.11 Farkl endstrilerin Trkiye ierisindeki performans son birka yl boyuncageleneksel endstrilerdeki dk verimlilik ve istihdamda azalma ile birlikte dengesizolmutur. Alet ve donanm imalat gibi daha yksek younlukta teknolojiye sahip olanendstriler, hem endstriyel retim (ekil 1-13) hem de istihdam (ekil 1-14) asndan byklde bymtr ve verimlilikleri7 Trkiye ierisinde nispeten yksektir. Dier taraftan, dahageleneksel imalat yapan sektrler (tekstil ve giyecek gibi), verimlilikte neredeyse hi artsergilememi ve istihdamda nemli bir azalma yaamtr. Bu endstrilerdeki dk cretler bu

firmalarn uluslararas rekabet gcndeki nemli bir etmen olmaya devam etmektedir. Aynzamanda, dk cretler snrl i gc verimliliini akla getirmektedir. Bu endstrilerin Trkiyeimalat sektrndeki istihdamn hemen hemen yzde 30unu salad dikkate alndnda,bunlarn aa ynl beklentileri zellikle dikkat ekmektedir.8 Teknolojileri daha youn olanendstrilerdeki istihdam artm olmasna karn, bu art dk teknolojili endstrilerdeki igc

7 Ortalama cretler, her endstri ierisindeki igc verimlilik dzeyi iin yaklak olarak alnr.8 Rakamlar Mart 2006 TKe dayanmaktadr.

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

0% 5%10%15%20%25%30%35%40%45%50%55%60% 65% 70% 75% 80%Orta ve Yksek Teknolojinin malat hracatndaki Pay

OrtaveYksekTeknolojininmalatKatmaDeerindekiPay 20

Malezya2004in 2004

in 1995 15Meksika2004stenen Malezya 1995

10Meksika1995Yapsal deiim

Trkiye 2004Trkiye 1995 Bulgar an 1995

5Yzde

Den igel

Yapist

Bulgaristan 2004Romanya 1995

Polonya1995Polonya 2004 0

-5

Romanya 2004-10

-15

2000 2003 20041995hracat thalat Denge

18


20/210

kaybnn dengelenmesi iin yeterince yksek olmamtr. Bu durum ksmen becerigereksinimlerindeki farkllklar yanstmaktadr Dk teknolojili endstrilerde istihdam edilenTrk iilerinin yksek teknolojili firmalara geebilmesi mmkn deildir.

ekil 1-13: Sanayi retimi art ve sanayi verimlilii(2000-2005)

ekil 1-14: Sanayide istihdam art ve sanayiverimlilii (2000-2005)

Kaynak:TKten elde edilen verilerle personel hesaplamalar Kaynak: TKten elde edilen verilerle personel hesaplamalar

500Motorlu aralar ve rmorklar

SanayiretimiArt

2000-2005

Ofis, muhasebe ve bilgisayar ekipmanlar 50Radyo, TV ve iletiim400

stihdamArt2

000-2005

cihazlar30 Mobilya imalat

300Tbbi ve optik cihazlar

10200

Motorlu aralar ve rmorklar Kimyasallar ve kimyasal rnlerHazr giyimKat ve katt rnleri -10Kok, rafine petrol

100

1.12 zel yatrmlar asndan Trkiye karlatrlan lkelerin gerisinde kalmaktadr.Son yllardaki bymeye karn, Trkiyedeki yatrm dzeyleri hzl byyen ykselmekte olanpiyasalardaki, zellikle de Dou Asyadaki yatrm dzeylerinden daha dktr. Yatrmlarfirmalarn retim kapasitelerini arttrmalarna, teknolojilerini ve retim metotlarngelitirmelerine, etkinliklerini iyiletirmelerine yardmc olur ve bu suretle de hem verimlilikhem de istihdam artar. Finansmana eriimin ykselmesi firmalarn gerekli yatrmlar finanseetmesine yardmc olur ve firmalarn tehizatlarn gelitirme talebini glendirerek ticaretortamn iyiletirir. Beeri sermaye yatrmlar, sermaye oluumunun bir paras olmamasna

karn nemli tamamlayc yatrmlardr.1.13 Son zamanlardaki arta karn, Trkiyeye gelen Yabanc Dorudan Yatrm(YDY) kstldr ve hizmet sektrnde mevcut olan iletmeleri edinmek zerindeodaklanmaktadr. Trkiyedeki YDY ak 2006 ylnda 19 milyar ABD dolarndan(GSYHnn yzde 5i) fazlasna ykselmitir (ekil 1-15) ve 2003 ylna kadar gzlenenhareketsiz dzeyinin yaklak yirmi katdr. Trkiyeye YDY ak daha nce benzerigrlmemi zelletirmeler ile paralel gitmitir. Hkmet, devletin sahip olduu yaklak 60irketi 2005 ylnda zelletirmi ve 17 milyar US dolar aan bir gelir elde etmitir.9 2003 tarihliYabanc Dorudan Yatrmlar Kanunu yatrm prosedrlerini dzenleyerek, yabancyatrmclarn haklarn arttrarak (nceden yurt iindeki muadillerinin sahip olduu haklardan

daha zay

f olan) ve minimum sermaye artlar

n

ortadan kald

rarak YDY'nin artmas

na yard

mc

olmutur. Bankaclk ve telekomnikasyon10 gibi hizmet sektrleri yabanc yatrmlarn en bykksmn ekmitir. Finans sektrndeki kriz sonras reformlar, Trk bankaclk sektrne YDY

9 zelletirme zerine daha fazla bilgi iin, baknz hazrlanmakta olan Dnya BankasTrkiye Ekonomik Raporu, 2007.10 rnein, 2005 yl zelletirme (Trk Telekom, Telsim, Tpra, Erdemir) ve zellikle bankaclk sektrndeki yabanc almlaryoluyla Trkiyede nemli bir YDY artna sahne olmutur.

-100

0

0 2 4 6 8 10 12 14 16Ortalama Saatlik cret

Deri ve ayakkabHazr giyim

Tekstil

Dier ulatrma ekipmanalr

Kok, rafine petrol

Kat ve kat rnleriTekstil-30Kimyasallar ve kimyasal rnler

Deri ve ayakkab-50

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Ortalama Saatlik cret

19


21/210

akndaki nemli patlamay tevik ederek yardmc olmutur. Yatrm aklarnn ounluuyeil alan projelerine karn mevcut iletmeleri edinmek iin kullanlmtr. Trkiyenin imalatsektr YDY arclyla teknoloji transferinden nemli lde yarar salayabilmesine karn,yabanc yatrmn bu sektrdeki pay ok az dzeyde kalmtr (ekil 1-16).

ekil 1-15: GSYHnn pay olarak YDY, Trkiye vekarlatrlan lkeler, 2005 ekil 1-16: Sektrlere gre YDY Bileimi,Trkiye (US$ milyar)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

2002 2003 2004 2005 2006

MilyarABD$

Dier Sektrler

Dier Hizmetler

Ulatrma,depolama veiletiim

Finansal Araclk

malat

Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri, TK,personel hesaplamalar

Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri,TK, personel hesaplamalar

Brezilya 1.92.4Meksika

2.6Tayland

1.14 Trkiye giderek artan bir biimde d rekabete ak hale gelmektedir, fakatfirmalarn yerli mlkiyeti youn kalmaktadr ve devletin sahip olduu giriimler halen bazsektrlerde yurtii rekabeti zayflatmaktadr. 1996 ylnda Avrupa gmrk birliine girmesi,Trk ticaret sektrne cazip bir pazara eriim hakk vermitir, fakat ayn zamanda ncedenkorunan endstriler yabanc rekabete maruz kalmaktadr. Ticaret gelimi ve baarl bir okTrk firmas Trkiyedeki dk maliyetlerden yararlanarak Avrupa pazarna eriim sayesindegelimitir. 2005 ve 2006da zelletirmeler ve YDY toplanmtr. Bununla birlikte, devletinsahip olduu varlklar hem hizmet hem de imalat gibi eitli sektrlerde almaya devametmektedir ve bu firmalar etkili rekabeti snrlamaya devam etmektedir. lave olarak, bykailelerin sahip olduu deiikirket gruplar yurtii zel mlkiyetin rneini oluturmaktadr. sektrndeki mlkiyet younlamasnn kantlar iinde, 13 holding firmasnn ve bunlara bal 8bankann stanbul Menkul Kymetler Borsasnn piyasa deerinin tahmini olarak yzde 40'noluturmalar olgusunu yer almaktadr. Sektrel dzeyde younlama, iyi ileyen bir kurumolarak grnen Rekabet Kurumu tarafndan uygulanan rekabet dzenlemelerine tabidir.11 retimteknolojisinde ve verimlilikteki ilerlemeleri srdrmek iin daha fazla zelletirme ve Trk isektrndeki rekabetin glendirilmesi gerekmektedir.

UYUMLAMA VE STKRARN TEMEL GLKLER:VERMLLK VE STHDAM

1.15 AB ile uyumlamay salamak ve politik ve sosyal istikrar korumak iin,Trkiyenin amas gereken glkler kii bana GSYHn ykseltmek ve istihdamarttrmaktr. Son birka onylda, Trkiyenin kii bana ekonomik bymesi AB-15

11 Rekabet Kurumunun rekabet politikas ve etkinlii son Trkiye: lke Ekonomik Raporunda (2006) vurgulanmtr.12 Satn alma gc farkllklarna gre ayarlanm.

6.7

5.0

3.5

3.2

3.0

2.7Trkiye 2005

9.8

0 2 4 6 8 10Bulgaristan

RomanyaTrkiye 2006

inPolonyaMalezya

Yzde

20


22/210

dzeyinden daha yksek olmutur ve 1980de AB-15 seviyesinin yzde 28i kadar kii banaGSYH dzeyine sahipken, 2004te yzde 35e ykselmitir.12 Bununla birlikte, bu performanskarlatrlabilir ykselmekte olan piyasalara kar incelendiinde etkileyici deildir. ili,Tayland ve in (dierlerinin yannda) 1980lerde Trkiyeden daha dk ya da benzer bir kiibana gelir dzeyine sahipti, fakat bundan sonra ok daha hzl bir biimde ykselmektedir

(ekil 1-17).

ekil 1-17: Kii bana GSYH ekil 1-18: Trkiye ve AB-15 arasndaki kii banaGSYH uurumunun analizi, 2004

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

AB-15

Kore

ili

Malezya

Brezilya

Tayland

Trkiye

in

SAGP'negredzeltilm

isabit2000fiyatlar,ABD$

Trkiye

Laborproductivity (1)

80%

Agecomposition ofpopulation (3)

2%

Labor forceparticipation (2)

18%

(1) GDP, purchasing power parity adjusted at constant 2000 international $ / labor force.(2) Labor force / population aged 15 to 64.(3) Population aged 15-64 / total population.

Kaynak: Dnya Kalknma Gstergeleri Kaynak: Dnya Kalknma Gstergeleri ve personelhesaplamalar

1.16 gc verimlilii Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana gelir uurumuna dieretmenlere gre ok daha fazla katkda bulunan en nemli etmendir (ekil 1-18). Trkiye veAB-15 arasndaki kii bana gelir uurumunun analizi, igc verimliliinin bu uurumun yzde80inden sorumlu olduunu ortaya kartmaktadr ve bunu yzde 18lik dzeyiyle igckatlm izlemektedir. Nfusun ya bileimi sadece yzde 2 kadar katkda bulunmaktadr.13

1.17 Artan igc verimlilii, artan sermaye yatrm ve toplam faktr verimliliinebaldr. Byme hesab, bizim igc verimliliini: (a) makine, altyap ve binalar gibi fizikselvarlklara yaplan yatrmlar yanstan ii bana sermaye, ve (b) teknolojinin benimsenmesi vei gc yeteneklerinin gelitirilmesi gibi dier faktrlerin katksn yanstan toplam faktrverimlilii, olarak ayrtrmamza olanak tanr. Toplam faktr verimliliinin Trkiyede sononyl boyunca yavalam olan igc verimliliine katksn arttrmak iin bu faktrleriniyiletirilmesi gerekmektedir (Tablo 1-1).

13 Kii bana GSYHnn analizi aadaki zdelie dayanmaktadr:Kii bana

GSYH*= gc verimlilii * gc katlm * Nfusun ya bileimi

GSYH GSYH gc 15-64 ya aras nfusToplam Nfus

=gc

*15-64 ya aras nfus

*Nfus

Bileenlerin katksn salamak iin logaritmik bir dntrme kullanlr. EK 1-A, analizin nasl gerekletirildiine ilikindetaylar salamaktadr.

(1) GSYH, 2.000 $ sabiti ile dzeltilmi satn alma gc paritesi / igc(2) gc / 15-64 ya aralndaki nfus(3) 15-64 ya aralndaki nfus / toplam nfus

gcgc Katlm (2)

Verimlilii (1) %18%80

Nfusun YaBileimi (3)

%2

21


23/210

Tablo 1-1: gc verimliliinin analizi, ortalama yllk stel byme, yzdeolarak, Trkiye

Faktrlerin Katks

gc verimliliindekibyme i bana sermaye

(sermayederinlemesi)

Toplam FaktrVerimlilii

1980-1990 3,13 0,80 2,33

1990-2003 1,93 1,04 0,89

Kaynak: Trkiye: lke Ekonomik Raporu (2006).

1.18 Trkiyedeki byyen igc ve yksek isizlik oran zel sektrnn sratli birbiimde istihdam yaratmasn gletirmektedir. zel sektr bymesine karn, i yaratmasreci 2002den bu yana sadece igc bymesine ayak uydurmutur (ekil 1-19) ve yksekisizlik oran nemli bir sorun olarak varln srdrmektedir.14 2005te, istihdam oran yzde

46 olmu ve drt y

ll

k ekonomik genilemeye kar

n ykselmemitir.

15

Bu oran Lizbon kriterigereince yzde 70lik hedeften ok uzaktr. sizlik sratli bir biimde byyen igcn,zellikle kadnlar arasndaki dk igc katlmn ve tarm sektrnden g yanstr (2002 ve2005 arasnda yzde 16 kadar azalmtr). Tarm sektr Trkiyedeki istihdamn halen yzde30unu oluturmaktadr ve hem i gcndeki bymenin hem de tarm sektrnden gn devametmesi beklenmektedir. Ekonomi modernletike firmalar giderek artan bir biimde ykseknitelikli igc talep eder. Bu nedenle, eitimin ilerletilmesi ve zel sektrn ihtiyalarna greigc becerilerinin uyumlatrlmasnn salanmas temel zorlu grevlerdir.

ekil 1-19: gc arz ve talebi, Trkiye

6,2

10,3 10,0 9,610,410,611,0

-6

-4

-2

0

2

4

6

810

12

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Yzde

gc Bymesi stihdam Art sizlik Oran, 4. eyrek

Kaynak: TCMB vastasyla TK.

14 Yakn zamanda gerekletirilen bir alma (Dnya Bankas, 2006), igc piyasas zerinde detayl bir analiz salamaktadr.15 Bu oran 15-64 ya aras nfus iin geerlidir (OECD 2006). Trkiye statistik Kurumu, 15 ya ve zeri nfus iin igc piyasaverilerini rapor etmektedir. Bu tanma gre, 2005 yl istihdam oran yzde 43 olmutur. Baknz; Kurumun veritaban:http://www.die.gov.tr/ENGLISH/.

22
http://www.die.gov.tr/ENGLISH/http://www.die.gov.tr/ENGLISH/


24/210

VERMLL VE STHDAMI ETKLEYEN FAKTRLER: FRMADZEYNDE ANALZ

1.19 Firma dzeyinde yaplan bir analiz araclyla, bu blmn bu ksm verimlilik veistihdam etkileyen faktrleri belirlemektedir. En nemli yatrm ortam faktrleri ikitamamlayc firma dzeyinde analize dayal olarak belirlenir ve nceliklendirilir: Trk imalatfirmas saymna dayanan bir firma dinamikleri almas ve 1.323 Trk imalat firmasnnkatld bir anket almas (Yatrm Ortam Anketi, ICS). Firma dinamiklerinin analizi Trkfirmalar ile karlatrlan uluslararas firmalarn bykln, bymesini, bulularn,kapanmasn ve verimliliini karlatrr. malat firmalar anketine dayal analiz, istihdam veverimlilik (ekonomik sonular) ve yatrm ortam faktrleri arasndaki ilikileri aratrmak iinekonometrik teknikler kullanr.

TRK FRMA DNAMKLER:GR,IKIVEBYME

1.20 Firmalarn dinamiklerinin analizi firma saym verilerine dayaldr. Veri seti, Trkiyestatistik Kurumu (TK) tarafndan kendi sitesinde sunulmutur. TK veritaban, 1996 ve2001 yllar arasnda yrtlen 10dan fazla iisi olan btn Trk imalat firmalarnn yllkanketinden elde edilmitir.16 Trkiyedeki imalat firmalarnn tm poplasyonunu temsil eder vemikro birimler hakkndaki bilgileri kapsamaktadr. Karlatrlan lkelere ilikin veriler, yaknbir zamanda Dnya Bankas tarafndan organize edilen bir firma dzeyi projesi ve daha ncekibir OECD almas gibi eitli kaynaklardan toplanmtr. Orijinal veri kaynaklar ticaretsicilleri, sosyal gvenlik veritabanlar ve kurumlar vergisi kaytlar olmutur.17 Analiz iinkullanlan verilerin zeti EK 1-Aya dahil edilmitir. apraz lke karlatrmas salamak iin,tm veriler ve analizler ortak analitik ereveye dayandrlmtr.18

1.21 Trkiyede firmalarn giri ve k hareketlidir, fakat net giri lml ve klar

azdr. Trkiye, dier lkelerle karlatrldnda yksek giri ve k oranlarna sahiptir (ekil1-20). Bu durum, giri ve k nndeki engellerin nispeten az olduu izlenimini brakmaktadr.Bununla birlikte, net giri oran ok kktr ve gei ekonomilerinde olduu gibi zamana balak bir eilim ortaya koymamaktadr. Mevcut olanlarla kyaslandnda yeni girilerin boyutuda Trkiyede kktr (ekil 1-21). Bu bulgular, Trk ekonomisi son derece dinamik olmasnakarn, yeni firmalarn piyasaya girmesinin, rakiplerin saysnda nemli bir bymeye yolamayan bir aratrma sreci tarafndan ynetildiini gstermektedir.

16 1993e kadar, 20 ya da aha fazla iisi olan firmalara ilikin veriler bulunuyordu rnein baknz Taymaz (2005).17 Karlatrma yaplan lkeler iin veri setleri farkl aamalarda toplanmtr. Bu blm, almann geri kalan ilekarlatrldnda karlatrma yaplan lkelerin daha kapsaml bir veri seti kullanmaktadr, nk daha fazla karlatrlabilirveri seti bulunmaktadr.18 Baknz Bartelsman (2004).

23


25/210

ekil 1-20: Giri ve k oranlar, imalat, yzde deerleri,10dan fazla iisi olan firmalar

ekil 1-21: Girilerin nispi bykl (mevcutfirmalarn ortalama istihdam ile blnen giri yapanfirmalarn ortalama istihdam)

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

Trki

ye

Meksika

Kolom

biya

Brezily

a

Leto

nya

Roma

nya

Arjan

tin Sili

Macarista

n

Slove

nya

Eston

ya

Not: Giri oran, verili bir ylda mevcut ve giri yapan firmalarntoplam says ile blnen yeni firmalarn says olarak tanmlanr;

k oran, verili bir ylda orijinal poplasyon(yani nceki yldakimevcut firmalar) ile blnen piyasadan kan firmalarn saysolarak tanmlanr.

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK.

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK..

0

2

4

68

10

12

Argentina

E

1.22 Firmalarn giri ve k verimlilik zerinde dolayl pozitif etkilere sahiptir, nkmevcut firmalarda daha fazla verimlilik artna yol amaktadr. Daha fazla giri ve kolan ya da daha fazla net giri olan sektrlerdeki firmalar daha fazla rekabeti baskya maruzkalmaktadr. Bu nedenle bunlarn verimlilikleri, daha az dinamik piyasalarda ileyen firmalardandaha sratli biimde artmaktadr. Bu pozitif iliki hem Trkiyede hem de dier lkelerdebulunmaktadr (ekil 1-22). Dk giri ve k engellerinin salanmas zorunludur, nk giriyapan firmalar mevcut firmalardan daha yksek verimlilie sahip olmasa bile yine de mevcut

olanlar zerinde pozitif bir verimlilik etkisine sahiptirler.ekil 1-22: Net giri katksna karlk mevcutfirmalardaki verimlilik art

-0,5

0

0,5

1

1,5

-1 -0,5 0 0,5 1 1,5Net Giri Verimlilik Art

MevcutFirmalarnVerimlilik

Art

Dier lkeler Trkiye


1.23 Trkiyede giri yapan firmalar genellikle uzun sre ayakta kalamamaktadr veayakta kalanlar da fazla byyememektedir. Trkiyedeki firmalarn iki ve drt yl sonra

stoni

C

a

oexi

Sl ungar

lombia

Latvi

aBr

azil

Chile

Mco

ovenia

Roma

nia

H

y

Turke

y

Firm Entry Firm Exit... Firma Girii Firma k

Meksika

Arjantin

Estonya

Brezilya

Slovenya

Kolombiya

Romanya

Letonya

ili

Macaristan

Trkiye

24


26/210

ayakta kalma oran19, karlatrma yaplan lkeler arasnda hemen hemen en dk dzeydedir(ekil 1-23). Bu zellik sektrler arasnda da tutarldr, yani Trkiyedeki belirli bir sektryapsn yanstmamaktadr. Daha nemlisi, giren ve ayakta kalan firmalar karlatrma yaplanlkelerdeki kadar hzl bymemektedir (ekil 1-24). Meksikadaki ayakta kalan firmalar ikincive drdnc alma yllar arasnda ii saysn ortalama olarak yzde 30 kadar arttrrken, Trk

firmalar

istihdam

n

yzde 10'dan daha az artt

rmaktad

r. Trk firmalar

n

n giri sonras

ayaktakalma performansnn zayf olmasnn aklamas, firmalarn yardmc olmayan yatrm ortamkoullar (rnein, karmak yetenekleri olan i gc eksiklii, brokrasi) tarafndan zorlanmalarya da byme olanaklarndan yeterince karmak bir biimde yararlanmamalar (rnein,yeterince yaratc olmama ya da bymek iin bor almama) olaslklarn iermektedir.

ekil 1-23: Firma ayakta kalma oranlar, yaa gre,1990lar

ekil 1-24: Ayakta kalanlarn giri byklne grebykl, yaa gre

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

Meksika

Trki

ye

Kolom

biya

Arjan

tin Sili

Eston

ya

Roman

ya

Maca

ristan

Leton

ya

Slove

nya

ya=2 ya=4 ya=7

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

Sloven

ya

Roma

nya

Kolom

biya

Sili

Trkiye

Eston

ya

Arjan

tin

Macaristan

Meksika

Leton

ya

ya=2 ya=4 ya=7

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK

1.24 Dier lkelerdeki firmalarda karlatrldnda, Trk firmalar verimliliklerinigeleneksel olarak kaynaklarn yeniden tahsis ederek ve stratejik olarak bymek yerineyeniden yaplanarak arttrmtr. Firmalarn verimlilik zelliklerinin bir analizi (ekil 1-25)aadakileri ortaya koymaktadr:

Trkiyede, ou lkede olduu gibi, her firma ierisindeki verimlilik art (ekil 1-25teki firma ii etki) toplam igc verimlilik artnn en byk ksmnoluturmaktadr.

Trkiyede ve ayn zamanda Dou Avrupann ve eski Sovyetler Birliinin geiekonomilerinde, firmalar arasnda kaynaklarn yeniden tahsisinin (ekil 1-25tekifirmalar aras etki) verimlilik artna katks nispeten yksektir.

Trkiyede verimlilikte bir art salayan firmalar istihdam payn kaybetmitir (ekil 1-25teki negatif apraz terim). Bu durum, firmalarn verimlilik artnn geleneksel olarak

19 Ayakta kalma oran, verili bir yata halen varolan giri yapan firmalar grubundaki firmalarn paydr.

25


27/210

yeniden yaplanma ve genilemeden ziyade klme ile ilikili olduu anlamnagelmektedir.

Son olarak, firmalarn giri ve knn (net giri) toplam igc verimlilik artna netkatks ou lkede genel olarak pozitiftir ve toplam verimlilik artnn yzde 20si ila50sini oluturmaktadr. Trkiyede, net etki toplam verimlilik artnn yaklak yzde

30unu oluturmaktadr. ou lkede k etkisi genel olarak pozitif olmasna veTrkiye rneinde bu durumun ok gl olmasna karn (yani en az verimli firmalarpiyasadan kar ve ortalama verimlilik dzeyinin ykselmesine yardmc olur), Trkiyede dahil olmak zere bir ok lkede girilerin katks negatif olma eilimindedir.20 Budurum, yeni firmalar yaparak renme sreci geirmek zorunda olmad srece kendibana bir endie kayna olmayabilir ve Trkiyede piyasa seleksiyonu son derece serttir.

ekil 1-25: gc verimlilik analizi

-0.8

-0.6

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

Argen

tina

Chile

Colom

bia

Estonia

Latvia

Slove

nia

Turke

y

With in Between Cross Entry Exi t

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK. Detaylar iin Eke baknz.

Not:ubuklarn temel unsurlar aadaki gibi verilen Foster, Haltiwanger ve Krizan (FHK) ayrtrma

bileenleri ile balayarak hesaplanr:

)()(

)(

ktkitXi

kitktitNi

it

Ciititkt

Cikititit

Cikit

t

PpPp

pPppP

+

++=

Ayrtrmada, toplamlar log-verimlilii zerinden alnr, bu ekilde de bileenler be yllk bir bakasyla imalat sektr iin toplam verimlilik artn verir. ekil 1-25teki ubuk grafikte, her bileen

bu bileenden kan toplam verimlilik artnn oran olacakekilde yeniden leklendirilir. Toplananverilerde eitli hareketli pencereler bulunmaktadr ve bu zaman periyotlar zerinden katklarn

20 Giri yapan firmalarn mevcutlarn ortalamasndan daha az verimli olmas halinde negatif bir giri etkisi ile sonulanr vemutlaka dinamizm eksiklii olduu anlamna gelmez. Canl ve teknolojik olarak gelimi sektrlerde, birok yksek riskli giridk ortalama verimlilik sergiler ve piyasa seicilii eninde sonunda mevcut dzeye yetiecek olan en verimli girilerdndakileri ayklar.

Ara apraz Giri k

Trkiye

Slove

nya

Esto

nya

Arja

ntin

Kolombiya

ili

Leto

nya

26


28/210

ortalamas alnr. Trkiye iin, 1995-2000 ve 1996-2001 pencereleri kullanlmtr. Verimlilikayrtrmasna ilikin daha fazla bilgi iin Bartelsman ve Scarpetta (2007)ye baknz.

1.25 Trkiyede, sektrdeki daha verimli firmalar her zaman iin en byk olanlardeildir ve bu nedenle lke daha az verimli olanlar pahasna daha verimli firmalarn pazarpay elde etmesini salayarak verimlilik art potansiyeline sahiptir. Tahsis etkinlii, daha

verimli firmalarn daha az verimli olan firmalardan ne kadar byk olduunun bir lsdr(ekil 1-26). Bu lmle, Trkiye gei durumunda olmayan ekonomiler arasnda sadeceArjantinin performansn amaktadr. Bu durum, Trkiyenin daha verimli firmalarnbymesini salayarak ve zayf performansa sahip olanlarn ya klmesini ya da kmasnsalayarak nemli bir potansiyele sahip olduu izlenimini brakmaktadr.

ekil 1-26: Arlkl ve arlksz igc verimliliiarasndaki uuruma ilikin tahsis etkinlii (ya da aprazterim), 1990lar

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

Slovenya

Leton

ya

Roman

ya

Macaristan

Arjan

tin

Eston

ya

Trkiye

Kolom

biya

Sili

Tayvan

Kore

Endone

zya

Not: Be yllk farkllama (Romanya, Macaristan ve Endonezya yllk farkllama kullanmaktadr), reel brt kt, imalat.


1.26 Bir btn olarak, bu bulgular Trkiyedeki verimlilik ve byme zerindekikstlamalarn kurulu ve k nndeki engellerden ok genileme nndeki engellerdenkaynakland izlenimini brakmaktadr. Trkiyedeki mevcut firmalarn etkinlii gelitirmekiin dikkate deer bir yeniden yaplanmaya maruz kald grlmektedir. Genellikle, stratejikolarak yatrm yapma ve genilemeden ziyade klerek daha randmanl hale gelmektedirler.Kurulu engellerini azaltmay ve iflas prosedrlerini gelitirmeyi amalayan reformlar, pazarseiciliini ve yeni yatrmlar iin kaynaklar serbest brakmak iin mrn tamamlamfirmalarn kn daha fazla destekleyerek nemli etkilere sahip olabilir. Bununla birlikte, firmadinamiklerinin analizi, Trkiyedeki en nemli giriimlerin firmalarn genilemesi nndekiengellerin kaldrlmasn amalamas gerektiini gstermektedir.

1.27 Bu blmn bir sonraki ksm, Trkiye Yatrm Ortam Anketi araclyla toplananverileri kullanarak firmalarn bymesini kstlayabilen faktrleri aydnla kavuturmaktadr.

TRKYEDEFRMALARINVERMLLKVESTHDAMARTIINIKISITLAYANNEDR?YATIRIMORTAMIANKETNNBULGULARININZET.

1.28 Firmalarn verimlilik ve istihdam art zerindeki kstlamalarn analizi, Trkiyeyatrm ortam anketine (ICS) dayanmaktadr. Trkiye yatrm ortam anketi, 2005 yaz

27


29/210

boyunca 1.323 Trk imalat firmasndan bilgi toplamtr ve bu bilgiler firmalarn verimliliine veyatrm ortamna ilikin sorular kapsamaktadr. Trkiye yatrm ortam anketi TEPAVlaortaklaa olarak Dnya Bankas tarafndan tasarlanmtr ve Dnya Bankas ve TEPAV'ngzetimi altnda zel bir firma tarafndan ynetilmitir. Anket formu standart bir Dnya Bankasformatna uymaktadr.21 Anket, be blge ve onyedi ehirde sekiz sektrde22 faaliyet gsteren

Trk firmalar

n

n katmanl

bir rneklemesini kapsamaktad

r.

23

rnek, Trk endstrisinin yzde80inden fazlasn, imalat sanayiine eklenen toplam katma deerin yzde 84n ve toplamimalat sanayii istihdamnn yzde 82sini temsil etmektedir. Firma poplasyon dalm verneklem, Trkiye Odalar ve Borsalar Birliinin (TOBB) imalat firma kaytlarndan eldeedilmitir. Kk kurulularn saysnn byk kurulularn saysn saptrmasn nlemek iin(ekonomideki mikro ve kk firmalarn yksek yzdesi ve katma deer ve istihdam asndanbyk firmalarn nemi dikkate alnarak), kartlan belirli bir kuruluun olasl dorudan bukuruluun istihdam dzeyi ile orantl olmutur. Bu durum, kk firmalardan daha az bykfirma bulunmasna karn byk firmalarn yeterli lde temsil edilebilmesini salamtr.rnek ve bileimine ilikin ilave bilgiler EK 1-Cde verilmektedir.

1.29 Bu blm, Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayanan ekonometrik analizin tm

sonularn bildirmektedir. Ekonometrik analiz, Yatrm Ortam Anketindeki faktrlerinverimlilik ve istihdam zerindeki etkisini hesaplamaktadr. Trkiye Yatrm Ortam Anketindekiyatrm ortam deikenleri be kategoriye ayrlr: (1) vergiler ve brokrasi, (2) igc piyasasve beceriler, (3) teknoloji, kalite, yenilik ve Bilgi letiim Teknolojileri, (4) finans ve kurumsalynetiim ve (5) altyap. Her deiken altnda dikkate alnan belirli faktrler ve bunlarntanmlar EK 1-Ede tarif edilmektedir. Ekonometrik analiz, nceden yaplan eitli YatrmOrtam Deerlendirmelerinde gelitirilen ve kullanlan bir metodolojiye dayanmaktadr. Bumetodoloji EK 1-Fte zetlenmektedir.24

1.30 Ekonometrik analiz bir taraftan yatrm ortam faktrleri ve dier taraftanistihdam ve verimlilik arasndaki ilikinin iki ltn kapsamaktadr: (a) esneklikler veyar-esneklikler, ve (b) her yatrm ortam faktrnn istihdam ve verimliliin rnekortalama deerlerine nispi katks.

21 Bu standart format, firmalarn yenilik ve teknoloji kullanm, arazi tescili ve vergi demesi gibi zellikle Trkiye iin geerliolan konular zerine birka spesifik soru kapsayacakekilde uyarlanmtr.22 Bunlar sekiz ana kategori halinde gruplandrlr: yiyecek ve iecek (rnein yzde 21,32si), tekstil ve hazr giyim (rneinyzde 27,89u), kimyasal madde (rnein yzde 13,3), metal d maden rnleri (rnein yzde 6,27si), metal rnler(rnein yzde 10,73), makine ve ekipman (rnein yzde 9.67si), elektrikli makineler (rnein yzde 5,06s) ve ulatrmaekipman (rnein yzde 5,74). Daha fazla detay iin EK 1-Cye bakn.23 Be blge Marmara, Ege, Anadolu, Akdeniz ve Karadenizdir.24 Orta Amerika lkeleri iin kullanlan pilot metodoloji Escribano ve Guaschta (2005) zetlenmektedir ve Trkiyede kullanlangeniletilmi metodoloji Escribano ve alma grubununalmasnda (2006) tanmlanmaktadr.

28


30/210

a) Esneklikler ve yar-esneklikler25 bamsz (yatrm ortam) bir deikenin baml birdeikenin (istihdam ve verimlilik) yzdelik deiimi zerindeki etkisini ler. Sonularzerinde yatrm ortam deikenlerinin esneklik ve yar-esnekliklerini hesaplamak iinkullanlan metodolojinin zeti EK 1-Eye dahil edilmitir. Verimlilik ve istihdamzerinde nemli bir etkiye sahip olan faktrlerin esneklikleri ve yar-esnekliklerinin

belirtileri Tablo 1-2de gsterilmektedir. Kar

l

k gelen deerler ve ilave ayr

nt

lar EK 1-F ve EK 1-Gye yer almaktadr.

b) Yatrm Ortam deikenlerinin, rnein ortalama verimlilik (ya da istihdam) deerlerizerindeki etkisi ilgin bir ldr, nk sonulara olan katklarna dayal olarakYatrm Ortam deikenlerinin derecelendirilmesine imkan tanr ve bunu esneklileri veyar-esneklikleri kullanarak salamak mmkn deildir.26 l, her Yatrm Ortamdeikeninin verimlilik ve istihdam zerindeki etkisini paylatrmak iin rnek ve tahminedilen esneklikler (ve yar-esneklikler) iin ortalama gsterge rnn kullanr27. ekil 1-27 ve ekil 1-28, eitli yatrm ortam deiken gruplarnn ortalama verimlilik veistihdam zerindeki katklarn zetler.

Aada, ekonometrik analizin temel bulgularnn bir zeti yer almaktadr ve ilerleyenblmlerde daha detayl olarak tartlacaktr.

1.31 Verimlilik, zellikle vergiler ve brokrasi kategorisindeki faktrlerle yakndanilikilendirilmektedir fakat ayn zamanda altyap, teknoloji ve beceriler de nemlidir.Ekonometrik analiz, Yatrm Ortam Anketindeki eitli faktrlerin verimlilik ileilikilendirildiini ortaya karmaktadr (Tablo 1-2). Bunlarn, Yatrm Ortam Anketi rneininortalama verimlilii zerindeki toplam etkileri yzde 66dr vergi iin beyan edilen satlar,mali tablolarn denetimi ve su da en nemli faktrlerdendir (ekil 1-27). Altyap balantlar danemli lde verimlilikle balantldr. G kesintileri ve gmrk ilemlerinde beklemesresinin toplam negatif etkisi yzde 11dir. Ayn zamanda, firmalarn yenilikler (rnein yenirnlerin piyasaya sunulmas) ve bilgi iletiim teknolojilerine eriim (rnein e-mail kullanm)

de verimlilikle pozitif olarak ilikilendirilmektedir ve Yatrm Ortam Anketi rneklemininortalama verimliliine yzde 7 orannda katkda bulunmaktadr. Esneklik belirtileri, dahaeitimli ve nitelikli iilerin daha verimli olduunu dorulamaktadr ve bu sonu artcdeildir.

1.32 Benzer ekilde, istihdam da vergiler ve brokrasi kategorisindeki faktrlerleyakndan ilikilendirilmektedir, fakat finansmana eriim, igc becerilerinin kalitesi ve

25 Esneklik ve yar-esneklikler tepki verme lleridir. Bir deikenin, dier bir deikendeki deiimlere tepki olarak ne kadardeitiini lmektedir. Daha belirli bir biimde, esneklik, bamsz bir deikendeki (rnein g kesintisi says) yzde 1likarta bal olarak baml bir deikendeki (rnein verimlilik) yzdelik deiim orandr. Esneklikler log, yzde ya da kesirolarak ifade edilebilir. Yar-esneklikler benzer bilgiler salamasna karn, yorumlanmalar biraz farkldr. lk olarak, iki farkldurumu ayrt etmemiz gerekir: (a) yar-esneklikler dzey (rnein gn, saat, denetim says, para miktar vs.) olarak llen

bamsz deikenlere baldr; ve (b) yar-esneklikler kukla bamsz deikenlere (bir kukla deiken sadece iki deer alabilir:0 ya da 1) dayaldr. lk durumda, yar-esneklik bamsz deikendeki bir birimlik (rnein bir gn, bir saat, denetimin bir keredaha fazla yaplmas vs.) bir art ya da azaltan kaynakl olarak baml deikendeki yzdelik deiim olarak yorumlanabilir.kinci durumda, yar-esneklik aadaki gibi yorumlanabilir: bamsz deikenin 0 yerine 1 deeri almas durumunda bamldeikendeki yzdelik deiim 100le arplan yar-esnekliktir. Burada, bu yzdelik deiimin her zaman iin kukla deikenin 0deerini ald ilk duruma gre olduunu akla kavuturmak nem tamaktadr.26 Bir deikenin dk esneklii ya da yar-esneklii, mutlaka toplam deere dk bir katk olduu ya da tam tersinin olduuanlamna gelmez. Dk bir marjinal etkisi (dk esneklik ya da yar-esneklik) olan bir yatrm ortam deikeninin, ortalamaverimlilik zerinde byk bir etkisi olabilir, nk rnein rneklem iindeki birok firma bu deiken tarafndanetkilenmektedir ve deikenin yksek bir deeri vardr.27 Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl saptandna ilikin detaylar iin ltfen Kutu Ek 1-E-3e bavurun.

29


31/210

firmalarn teknoloji kullanm bir btn olarak Yatrm Ortam Anketi rneklemininortalama istihdamnn eit derecede byk bir payn oluturmaktadr. Vergiler vebrokrasinin Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdam zerindeki toplam etkisiyzde 45tir vergi iin beyan edilen igc maliyetleri en nemli faktrdr (ekil 1-28). Borcasahip olma, finansman ve kurumsal ynetiimle ilikili olanlar arasnda en nemlisidir ve

ortalama istihdam

n yzde 11ini a

klamaktad

r. Finansmana eriim, firmalar

n sermayeharcamalarn finanse ederek bymesine yardmc olur ve istihdamla pozitif ilikiyi aklar.gc becerilerinin gelitirilmesi de iilerin verimliliini arttrarak istihdam uyarc bir etkidebulunur. Beceri deikenleri Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdamna yzde 11orannda katkda bulunur. Son olarak, firmalarn yeni teknolojilere eriiminin eitli ltleri(yani kalite sertifikasyonlarnn kullanm, yeni teknoloji alm ve e-mail kullanm) istihdamlapozitif olarak ilikilidir. Hepsi bir arada, yenilik ve Bilgi letiim Teknoloji deikenleri YatrmOrtam Anketi rnekleminin ortalama istihdamnn yzde 8ini oluturmaktadr.

1.33 Ekonometrik analizin sonular ihtiyatla ilenmelidir nk metodolojik glklerledoludur. Yine de tamamlayc bilgilerle birlikte kullanldnda politika nerilerigelitirmek iin yararl bilgiler salamaktadr. Ekonometrik analizin sonular on farkl

verimlilik ls iin gldr (Tablo Ek 1-E-1deki verimlilik lleri listesine bakn).28Bununla birlikte, analiz sonularnn yorumlanmasnda metodolojik kstlamalar hesabaalnmaldr. lk olarak, bu anket Yatrm Ortam faktrlerine ilikin sadece bir yllk bilgilersalamaktadr ve bu durum reformlarn nemini derecelendirmede analizin deerinisnrlandrmaktadr. kincisi, bu anket firmalarn giri ve kna ilikin yatrm ortam etkilerinikapsamamaktadr nk sadece 2004te varolan ve 2005 ierisinde ayakta kalan firmalara ilikinverileri iermektedir. Firmalarn giri ve k rekabet, verimlilik ve istihdam iin nemliipularna sahip olabilir. Bu blmn bir nceki ksm farkl bir veri seti kullanarak giri vek spesifik olarak vurgulamaktadr. ncs, bu anket yatrm ortamnn sadece belirliynlerini deerlendirmekte ve baz sorunlar dierlerine gre daha derinlemesinevurgulamaktadr. Bylelikle, rnein bu anket zelletirmenin verimlilik ve istihdam zerindeki

etkilerine ilikin sonular karlmasn salamamaktadr. Drdncs, bu analiz ters nedensellikilikisinden kanmak iin eitli teknikler iermesine karn (yani tersinden ziyade yatrmortam deikenlerini aklayan sonu deikenleri; Metin Kutusu Ek 1-E-2ye baknz),zellikle anketin ksa bir zaman dilimini kapsad dikkate alndnda her zaman iin tersnedensellie kar nlem almamaktadr. Benzer ekilde, tm tanmlamalarda ok saydakontrolden yararlanlmasna karn, baz ilikilerin dahil edilmeyen firma dzeyi zelliklerdenortaya kabilecei aklda tutulmaldr. Beincisi, bu analiz bir ksmi denge modelikullanmaktadr yani, sadece firma sektrn aratrr ve tm genel denge etkilerini kapsamaz.rnein, yatrm ortam reformlar cretleri arttrrsa, ayn zamanda igc arzn da arttrr ve busuretle de istihdam arttrr ya da yatrm ortam reformlar ihracat arttrrsa, para biriminindeeri zerinde bask olacaktr ve bu durum srasyla yerel tedarikilerin rekabet gcn

azaltabilir. Bu analiz bu etkileri yakalamamaktadr. Bu kstlamalara karn, uygun bir biimdeyorumlandnda, Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal ekonometrik analizden elde edilensalam sonular gvenilir sonular salamaktadr ve dier (nitel ve nicel) bilgilerletamamlanmalarartyla, politika mdahaleleri iin temel alanlar belirlemede balang referansolarak hizmet edebilir.

28 Salamlk tartmas iin baknz Escribano ve Guasch (2006).

30


32/210

1.34 almann aadaki blmleri ilk

TEPAV Turkiye Yatirim Ortami v2

Documents

Transcript of TEPAV Turkiye Yatirim Ortami v2