Teorije Etniciteta - Prvi Dio Ispita

priprema za ispit iz predmeta Teorije etniciteta – prvi dio

1. Etnicitet i tipovi etničkih odnosa

Izrazi poput etnička grupa, etnička pripadnost(etnicitet) i etnički sukob ustalile su se, i svaki se čas javljaju u štampi, vjestima na tv-u, u političkim emisijama i u neobaveznom razogovoru. Isto to važi i za naciju i naciolanizam, a mora se priznati da se svi ovi pojmovi često koriste u krajnje neodređeno i dvosmislenom značenju.

Na polju društvene i kulturne antropologije, etnicitet je bio glavna tema još od kraja 60tih, a tako je čak i na početku novog milenija. Antropologija može da pruzi saznanje iz prve ruke o društvenom životu kakav se ogleda na nivou svakodnevne interakcije. A upravo se u svakodnevnom životu etnicitet artikuliše i afirmiše. Antropološki pristup pruža nam mogućnost da preispitamo nalčine na koje ljudi definišu i doživljavaju odnoose među etničkim grupama: kako govore i šta misle o grupi kojoj pripadaju, o njenim odlikama i odlikama drugih grupa. Socijalna antropologija, budući komparativna disciplina, proučava i razlike i sličnosti izmedju etničkih fenomena. Početkom 20 st. Čak je i i Max Weber odbacio djeljenje etničke zajednice kao analitički pojam. Weber je smatrao da će i primodijalni fenomeni kakvi su etnicitet i nacionalizam s vremenom izgubiti na značaju, a zatim i konačno nestati, kako modernizacija, industrijalizacija budu jačale.

Pojam etniciteta

Reklo bi se da je etnicitet nov pojam, tvrde Neitan Gleizer i Daniel Mojnihan. Ukazuje se na to da riječ etnicitet u oksfordskom riječniku se prvi put javlja 1972 godine. Smatra se da ju je prvi upotrebio američki sociolog David Risman 1953 godine. Ona je izvedena od grč. Riječi etbnos koja je značila paganin. U SAD-u riječ etnbics počela se koristiti pred II svjetski rat kao eufenizam za Jevreje, talijane, irce...počev od 60tih, etničke grupe i etnicitet postali su sastavni dio inventara socijalne antropologije. No, u jednom se svi antropolozi slažu: etnicitet ima neke veze s klasifikacijom ljudi i odnosom među grupama. U svakodnevnom govoru etnicitet i dalje asocira na probleme s manjinama i odnosima među rasama, ali u socij antropologiji ona se tiče određenih aspekata u odnosu među grupama koje smatraju da seu kulturno različoite.

Etnicitet rasa i nacija

Najprije treba reći nekoliko rijeći u odnosu između etniciteta i rase. Neko vrijeme jeste bilo moderno da se čovječanstvo dijeli na rase. Zato postoje dva osnovna razlogga. Prije svega različite grupe ljudi su se mješale da je besmisleno govoriti o jansim granicama između rasa.

1


Drugo, ni nasljedne fizičke odlike ne poštuju te navodno jasne linije razdvajanja, pa tako unutar rasnih grupa često postoje daleko veće varijacije nego što je to slučaj kod sistemskih varijacija među dvjema grupama. Treće, danas nema tog ozbiljnog naučnika k0oji će reći da razlike među kulturama dmogu da se objasne nalssjednim odlikama. Racizam, kao što znamo, polazi od pretpostavke da je čovjekobva ličnost na ovaj ili onaj način povbezana s nasljednim opdlikama koje se sistemski razlikuju od rase do rase pa rasa tako postaje socijološki relevantna čak i ako objektivno ne postoji.

Da li onda proučavanje rasnih odnosa u tom značenju riječi treba odvojiti od proučavanja etniciteta ili etničkih odnosa? Pijer van der Berhe misli da ne treba, i kaće da bi on rasne odnose prije shvatio kao podvrstu etničkih. Drugi, a među njima i Majk Benton obrazlažu zasšto između rase i etniciteta treba povući razliku: Benoton naime kaže da rasa podrazmjeva negativnu kategorizaciju ljudi, a etnicitet podrazumjeva pripisivanje pozitivnog identiteta određenoj grupi. Isto tako granice između granica etniciteta i rasa su nejasne pošto etničke grupe gaje mit o zajedničkom porijeklu a to znači da je etnicitet suštinski povezan s porijeklom, pa je u toliku srodan rasi. A dešava se da se neke etničke grupe rasifikuju, da se nekim etničkim manjinama pripišu neke određene nepromjenjive odlike.

Postoji snazna tendencija da se etnifikuju i određene vjerske grupe, evropski muslimani npr:iako se ranije priznavalo da imaju različito etničko porjeklo sada se oni trpaju u istu kategoriju muslimana. Nivi rasizam bavi se kulturnim razlikama. U indiji je glavni kriterij diferencijacije vjera a ne rasa. Ipak je jasno da male grupe koje se razlikuju od velikih, imaju slabe šanse da se asimiliraju u većinske grupe. Odnos između etniciteta i nacionalnosti godovo je kompleksan kao i odnos između etniciteta i rase. Pojam nacije ima dugu historiju. Nacionalizan naglašava kulturne sličnosti pripadnika jedne nacije pa time povlači granicu u odnosu na druge koji ostju izvan grupe i postaju autsajderi.nacionalizam ima specifičan odnos prema drzavi i to mu je odlika. Nacionalizma smatra da se drzavne granice treba da se podudaraju s kullturnim granicama dok mnoge etničke grupe ne zahtjevaju kontrolu nad državom.

Etnicitet i klasa

Pojam etniciteta upučuje na odnose između grupa koje njegovi pripadnici smatraju specifičnim a te grupe mogu imati različita mjesta u društvenoj hijerarhiji. U naučnoj literaturi postoje dvije def klase: jedna je Marksova a druga Weberova. Marksistički pristup društvenim klasama naglsasak stavlja na ekonomiju. Društvena klasa se def u ovisnosi od njegovoog odnosa prema procesu proizvodnje u jednom društvu. U kapitalističkim društvima prema Marksu postoje 3 klase. Tu je kapitalistička klasa/buržoazija. Njeni pripadnici posjeduju porizvodna sredstva i

2


kupuju radnu snagu. Drugu je sitna buržoaziju čiji koji posjeduju proizvodna sredstva ali ne zapošljavaju druge. Treća su proleteri koji prodaju radnu snagu. U Weberovskom pristupu društvenim klasama, klase se određuju ovisno o nekoliko kriterija :prihoda, obrazovanja i političkog utjecaja. Weber klase ne smatra potenicjalno i kompaktnim grupama:pripadnici iste klase ne moraju nužno imati iste političke interese. Teorija društvenih klasa uvijek se odnosi na rangiranje društvenih odnosa. Etnicitet, nema nužnu vez s položajem u društvu: šta više etnički odnosi mogu biti i egalitarni. Između etniciteta i klase postoji visok stepen koleracije, što znači da osoba koja pripada određenj etničkoj grupi pripada i društvenoj klasi. Između etniciteta i klase može postojati značajna veza: obje mogu biti kriterij za društveni status a pripadnist etničkoj grupi može biti važan faktor za pripadnost klasi.

Kako je etnicitet postao aktuelan

Pojmovi kakvi su etnicitet, etnička grupa opet su dobili na značaju od druge polovine 60tih do kraja 80tih i vjerovatno su među prvih 10 vrijednosti. Osim toga mnogi nekadašnji pripadnici plemenskih i tradicionjalnih grupa su migrirali u evropu ili sje ameriku, gdje su socijlozi i antropolozi pomno ih proučavali. Neke etničke grupe preselile su se u gradove ili regionalne centre i tako stupili ne samo u kontakt s ljudima koji imaju drugi običaj jezik, nego i u nadmetanju u politici i trzistu rada.

Sta je etnicitet

Kad govorimo o etnicitetu mi sugerišemo da su se društvene grupe i njihovi indetiteti razvili u međusobnom dodiru a ne izolaciji. Proučavajući početkom 50tih različita značenja pojma kuptura A.L.Krober i Klajd Klukhon ustanovili su 162 različite definicije. Pojam etničke grupe sad znači što i narod. A šta je narod? U pionirskom studiju Tajland Majkl Mormen se pita ko su u stvari Lue. Mormen je proučavao etničku grupu Lue, ali tada je pokušavao da opiše ko su oni kako se razlikuju od drugih grupa i odmah je zaglibio.

Navedevši nekoliko mjerila koji antropolozi koriste da razgraniče kulturne grupe, Mormen zaključuje: pošto jezik, kultura, politička organizacija ne podudaraju u porpunosti cjelina koju bi dobili, po jednom kriteriju nebi se podudarila s cjelinom koju bi smo dobili po drugom. Lue žive u bliskom dodirus drugim grupama u tom kraju, nemaju nekakav stil života, jezik i običaje. Pa što bi ih smatrali onda posebnom etničkom grupom.mormen navodi sve ove teškoće i onda mora da zaključi da je neko lue zato što vjeruje da je lue, zato što se tako zove i zato što se ponaša tako da može da portvrdi svoju pripadnost grupi lue. Mormen ga naziva emskom askriptivnom kateggorijom. Takvo određivanje etničkih grupa postalo je uobičajno.etničke grupe ne moraju da imaju nužnu različitu kulturu. Da bismo mogli da govorimo o etnicitetu, grupe moraju biti makar u minimalnom međusobnom dodiru i moraju imati prestavu o tome da među njima postoje kulturne razlike. Ako taj uslov nije ispunjen ne možemo govoriti o eticitetu

3


jer je on predstavlja odnose a nije odlika neke grupe. No važi i obrnuto: neke grupe mogu izgledati slične po kulturi a da pri tom između njih postoje društvena ali i etnička diferencijacija.

Tipovi etničkih odnosa

Ovakva veoma uopštena i obazriva def etniciteta uistu vreču stavlja najrazličitije društvene fenomene. Jedna od osnovnih postavki antropoloških studija o etnicitetu jeste da dinamika etničkih odnosa i u najrazličitijim mežu etničkim kontekstima ima mehanizme koje su relatibvvno slični, te da kod etničkih fenomena možemo ustanoviti slična svojstva. S druge strane, nema sumlje ni u to da se bažični društveni kontekst etniciteta može drastično razlikovati od slučaja do slučaja te da etnički identitet i organizacija u različitim društvima moze imati različit značaj za različite pojedince i u različitim situacijama. Ipak, trebad a imamo na umu da antorpološko poređenje nema nužno za cilj da utvrdi slučnost među društvima. Ono može da ukaže i na značajne razlike. Iako pojam etniciteta treba da ima stabilno značenje kako bi smo ga uopšte mogli koristiti u svrhe poređenja, moramo da pravimo razliku između posebnih društvenih konteksta koje posmatramo.

a) Etničke manjine u gradovima. U ovu kategoriju pored ostalih spadaju ljudi koji su se iz neevropskih zemalj doselili u evropske gradove, ljudi koji su sa sela došli u industrijske centre. Radovi o imigrantima bavili su se problemima prilagođavanja etničke diskriminacije koju vrši društvo koje je primilo emigrante rasizmom ili problemima vezanim za manipulisanjem etniciteta i promjene u kulturi.

b) Indigeni narodi. Ovo je zajednički naziv za starosjediocena nekoj teritoriji, koji nemaju skoro nikakvu političku moć i koji sju djelimično integrisane u dominantne grupe. Indigeni narodi imaju neindustrijski način proizvodnje. Njihov se politički sistem nebi mogao uporediti s državom.

c) Protonacije (tzv etnonacionalistički pokret). Ove grupe su najviše zastupljeni u medijima: kurdi, siki, palestinci... One gotovo uvijek imaju političke vođe koji tvrde da dotična grupa ima pravo na sopstvenu državu i da nome ne treba da vladaju drugi. One se opisuju kao nacije bez države

d) Etničke grupe u pluralnim društvima. Pojmom pluralnog društva označavaju se nekadašnje kolonije, sada države s kulturno heterogenim stanovništvom(kenija, indonezija...)

e) Manjine nastale ukidanjem ropstva. To su potomci robova nastanjeni u novom svijetu. To nisi ni imigranti ni indigenih naroda nego potomcih različitih etničkih grupa u africi pretvoreni u radnu snagu. Ove grupe su kasnije se redifinisale na razne načine u zavisnosi od društva i konkretnih odnosa.

Šta je etnička grupa?(drugi tekst)

4


Ukazujući na neizainteresovanost antropologa za problem etnije, Amselle podvlači da je taj zaborav doprinjeo izbjegavanju da se postavi temeljno epistemološko pitanje koje bi trebalo da se odnosi na def etnije. Etnija odgovora tada jednom kolektivnom okviru koji se smatra specifičnim za pomenuta društva a smišljen je zajedničkin naporom kolonijalnih upravljača i profensionalnih antologa. Nikolas ocjenjuje da je, što se tiče tzv primitivnih naroda, entija bila ekvivalent evropske nacije, ili bar jednog tipa društvene tvorevine koji bi ovaj mutadis muntandis odgovarao. Pregledajući uzorak entije i plemena u antropološkoj literaturi, Amsell nalazi da su one saglasne u pogledu izbora izvjesnih zajdničih kriterija npr jezik, običaj, ime, isto porijeklo, svijest o pripadanju istoj grupi, te smatra da je taj izbor načinjen u skladu s evropskim prihvatanjem nacionalne države: zajednčki elemnt svih def entije u krajnjoj liniji odgovara teritorijalnoj naciolanoj državi. Nikola s pravom piše da je pojam entije ostao jedan od nejnejasnijih pojmaova u riječnijku društvenih nauka.

1.Počev od sredine XX st., uporedni meto predstavlja jedan od najvećih problema koje će zaokupljati pažnju američih i britanskih antropologa. Kao što ističe Shapera, to pitanje gotovo da se nije postavljalo pred antopologe pređašnjeg razvoja poput Frazera ili Westermarcka, čiji je cilj bio da upotrebe maksimum raspoložibvih podataka nebi li na sveobuhvatan način izučili sva poznata primitivna društva. Ali, s razvojem entologije, broj društava u kojima su antropolozi posjedovali podatke značajno je porastao.problem je kako definisati pravilno radiobe entografskog univerzuma koji bi omogućio razgraničavanje međusobno nezavisnih jedinica, a ove poslužile kao osnova za stvaranje valjanog uzorka u statističkoj analizi. Prva poteškoća u tom poduhvatu tiče se izbora odgovarajućih kritarija za definisanje jedne takve jedinice. Kriterijumi koji se najčešće prihvataju jezik, ekonomska nezavisnot, entonomija, politička organizacija, teritorijalna omeđenost, ali kod različitih autora oni biavju kmbinovani na različite načine.

Murdok 1953 god usvaja samo prva dva kritarija a Nadel posljednja dva kriterija. Druga poteškoća se javlja kada ustanovimo da, ako je izgleda nemoguće pronaći jedan jedini valjani kriterij, kombinacija više njih podrazumjeva primjenu različitih načela razvrstavanja. Opšte mišljenje glasilo je da će, poboljšavajući kvalitet podataka, antropolozi moči da pronađu def jedinice društva, koja bi omogućila da se taj zadatak uspješno obavi. Te poteškoće do kojih stalno dovodi problem stvaranja uzoraka u međukulturnim izražavanjima navest će Narolla da nekoliko godina docnije formuliše pojam da bi rješio pojam jedinice. To je pojam cult unit, koji bi po autoru bio signifikantan i upotrebljiv u svakom društvu. Sam Naroll prikazuje svoj prijedlog kao odgovor na potrebu da se među kulturnim istraživanjima raspolaze metodom razgraničenja uporedivih jedinica koji bi bio def na dovoljno strog način i da bi bio statistički potvrđen. Cult unit def kao populacija koja djeli istu teritoriju, služi istim jezikom i pripada bilo istoj državi, istoj

5


contakt group. Kombinujuči tri kriterija, Narolli identifikuje 4 tipa cult unita, koji su obrazovani na osnovu jezičke komunikacijske granice. Narolli pokušava da da def etničke grupe.

2.pokušavajući da pruzi konačno rješenje problema klasifikacije etničkih jedninica, Naroll je zaluzan za ot sto je svojim kritičarima omogućio da iznesu na djelo niz naivnosti na kojima počiva cijeli komparativistički postupak. Prva naivnost sastoji se u vjerovanju da je etničku jedinicu moguće def spiskom pojedinih crta. Barth i njegovi saradnivci pokazuju da je nemoguće pronaći cjelovit skup kulturnih crta koji bi dozvolio da jednu grupu razlikuje od druge. Jedinica ˝pleme˝ moze se objasniti ne kao prirodna vrsta nego kao pojmvna realnost. Druga naivnost se sastoji u vjerovanju da su osnovi etničke raznovrsnosti počiva geografska i društvena izolacija.etničke granice opstaju uprkos kruzenju pojedinaca koji ih prelaze. Treća naivnost ispoljava se u vjerovanju da važi jednačina po kojoj jedan etnički naziv=jedan način života=jedna stvarna grupa, mada bi upravo analiza problematičnogh odnosa izmedju tih triju elemenata trebalo da budu zadatak entologije.

3.izgradnja pojma etniciteta u okviru socijologije nalazi svoje teorijsko utemeljenje u istrazivačkoj tradiciji koja je imala značajno mjesto u američkim društvenim naukama: to je tradicija u kojioj se, počev od pionirske studije Thomasa i Znanieckog o adaptaciji poljaka obavljeno 1918 god, kroz bezbrojne empirijske i monografske studije prionulo na uobličavanje teoriej u procesu uključivanja imigranata u amreičke gradocve. Tu u prvom redu se treba pojasniti pojam asimilacije. Asimilacija se shvata kao proce kulturne uniformizacije koji se odvija kroz preobražaj imigranata. Neophodan uslov da bi taj proces bio obavljen je transkulturacija etnika. Asimilacionističke teorije počivaju na postulatu da je karakteristična crta industrijskih društava tendencija spram univerzalizma i standarizacije načina života i ponašanja.

4.na ideološkom planu, model asimilacije isčezava pred modelom kulturnog pluralizma, koji uzdiže sliku američkog društva kao mješavine grupa koje uspjevaju da očuvaju sopstveni identitet. Ideolozi novog pluralizma ističu značaj etničkih grupa u definisanju društvenih identiteta i ukazuju na vrijednost koju ja za pojednca pradstavlja etnička pripadnost. Crta između dvije riječi koje pojedinca čini italo-amerikancem ne znači da je pola amerikanac nego predstavlja suštinu amerikanca. Jednakost etničkih grupa u američkom društvu ogranicen je na grupu bjelaca. Crnci, kinezi, japanci u izvjesnoj mjeri čikanosi a u manjoj mjeri portorikanci i kubanci, imali bi poteškoća da ubjede ostale članove društva da oni nisu članaovi grupa kojima bivaju pripisani. Kao što primjećuje M.G.Smith1982,izraz WASP da bi se označili anglosaksonci ili angloamerikanci javlja se u isto vrijeme kada crnci zahtjevaju da baudu smatrani afroamerikancima a ne nigrosima. Time su bjelci bili navedeni da se odreknu svog povlaštenog statusa neetničke grupe. U današnjim SAD-u ironično primjećuje Vincent, postalo je moderno o svim građanim a govoriti kao o etnicima. Društvo 70tih ne podudara se s jednim snažnim ideološkim pokretom koji etnicitet predstavlja kao suštinsku i univerzalnu dimenziju ljudskog

6


identiteta. Etničku renesansu većina autora tumači kao odgovor na difunkcije koje se javljaju u modernim društvima. Za neke druge autore, ono sto treba objasniti nije održavanje etničkih veza nego proces etnicizacije imigranata, tj. Njihov prelazak u etničke grupe.

5.Sve dotad, učenje definicije etniciteta kolebale su se između dvije zamisli: jedne, koja je u etničkoj grupi vidjela jedinicu definisanu nacionalnom, rasnom ili kulturnom homogenošću, i druge, u skladu s kojom je ona bivala definisana kao manjina. Etnička grupa je grupa osoba iste rase ili nacionalnosti koje djele zajedničku kulturu. Etnička grupa je društvena grupa koja djeli zajedničku edeologiju, zajedničke ustanove i običaje, te osjećanje homogenosti. Bez obzira koja je def usojena, izraz etničke grupa se u američkoj sociologiji tradicionalno koristi upućujući na nacionalne ggrupe stranog porijekla a status člana etničke grupe bio je rezervisan za pojedince koji sebe smatraju članovima grupe. Najveća promjena do koje je došlo 70tih godina je u tome što se etnicitet poćeo smatrati opštom kategodijom društvenog života a ne više samo odlikom jedne manjinske grupe definisane osobenim kulturnim crtama. Po riječinma Glazera i Moynihana, etničke grupe postale su najznatniji elementi društva, a ne tek rezidualne podgrupe na njegovim marginama.

3. Odnos nacije i etniciteta

Izrazi poput etnička grupa, etnička pripadnost (etnicitet) i etnički sukob ustalile su se često se javljaju u štampi, vijestima na televiziji i sl. Isto važi i za naciju i nacionalizam, a mora se priznati da se ovi pojmovi često koriste u krajnje neodređenom i dvosmislenom značenju. Fenomen etniciteta postaje relevantan u svim društvenim situacijama i kontaktima, u različitim odgovorima na zahtjeve i izazove svakodnevnice. Pošto se nalazi u samoj srži društvenog života, socijalna antropologija ima jedinstvenu mogućnost da sve ove procese proučava na mikroplanu. Rat i drugi oružani sukobi tokom devedesetih bili su gotovo uvijek interni sukobi, a većinom bi se mogli okarakterisati i kao etnički. Međutim, etnički pokreti za priznavanje i autonomiju, pa i borba za vlast, znali su biti i nenaslini, kao što je to slučaj sa Kvibekom i njgovim pokretom za nezavisnost. Osim toga, u mnogim dijelovima svijeta „stvaranje nacije“ (jačanje političke kohezije i stvaranje i konsolidovanje nacionalnog identiteta u nekadašnjim kolonijama ili provincijama nekadašnjih imperija) jedan je od osnovnih političkim prioriteta.

U sasvim drugačijem kontekstu, opet, etnički i nacionalni identiteti postali su sporni zbog neprestanog priliva stranih radnika i izbjeglica u Evropu i Sjevernu Ameriku, pa su u tim oblastima nastale nove, trajne etničke manjine. Poslije Drugog svjetskog rata, a naročito od sedamdesetih naovamo, indigeno stanovništvo (npr. Iniuiti/“Eskimi“, Samiji/“Laponci“, strosjedioci Amerike/“Indijanci“ i Aboridžini u Australiji) počelo je da se organizuje politički i da zahtijeva od države da mu prizna etnički identitet i pravo na teritoriju. Konačno, u Evropi je političk dinamika tokom devedeetih izbacila pitanja etničkog i nacionalnog identiteta u prvi plan. Na jednom kraju kontinenta Sovjetski Savez raspao se u

7


desetine etnički zasnovanih država. Na drugom kraju kontinenta kao da se dešava nšto sasvim suprotno: nacionalne države zapadne Evrope streme tješnjoj ekonomskoj, političkoj i kulturnoj integraciji unutar okvira Evropske Unije. No, i tu sz tokom posljednjih godina pitanja nacionalnog i etničkog identiteta dobila na značaju. Mnogi Evropljani se plaše da će zbog kulturne standardizacije, koju integrisanje u Evropu nosi sa sobom, izgubiti svoj nacionalni ili etnički identitet. Drugi, koji na takve procese gledaju sa više blagonaklonosti, pozrdravljaju mogućnost stvaranja nekog panevropskog identiteta koji će u mnogim kontekstima zamijeniti etnički i nacionalni.

Odnos između etniciteta i nacionalnosti gotovo je isto toliko kompleksan koliko i odnos između etniciteta i rase. Kao i pojmovi etnički i rasa, tako i pojam nacija ima dugu historiju i on se upotrebljavao u različitim značenjima. Kao i etničke ideologije, nacionalizam naglašava kulturnu sličnost pripadnika jedne nacije, pa time implicitno povlači granicu u odnosu na druge, koji onda ostaju izvan grupe. No, nacionalizam ima sasvim karakterističan odnos prema državi, i to je njegova glavna odlika. Nacionalista smatra da državne granice treba da se podudaraju s kulturnim granicama, dok mnoge etničke grupe upošte ne zahtijevaju kontrolu nad državom.

A. Hastings navodi da nacije potiču od određenih etniciteta, pod uticajem autentičnog književnog razvoja i pod pritiscima države. On također ističe da svaki etnicitet nije postao nacija, ali mnogi su u tome uspjeli. Ono što se mora suprotstaviti modernizmu nije nikakva vrsta primordijalizma – tvrdnja da je svaka postojeća nacija postojala u embrionalnom stanju i prije hiljadu i više godina – nego pažljiva analiza činjenice da jedni etniciteti postaju nacije, a drugima to ne polazi za rukom. Etniciteti prerastaju u nacije ili integralne dijelove izvjesne nacije na onoj tački kada njihovo duhovno stvaralaštvo preraste iz usmenoga u pisano u toj mjeri da se može iskoristiti za literarnu produkciju, a posebno za prevođenje Biblije. Onog trenutka kada se narodno duhovno stvaralaštvo oplemeni vlastitim književnim jezikom i živom književnošću – Rubikon na putu koji vodi prema naciji se prešao. Ako se ne dosegne ta tačka – a većina usmenih narodnih stvaralaštava ne uspijeva savladati tu prepreku – transformacija u naciju se gotovo sigurno nikada neće postići.

Prema Hastingsu, tradicionalna država nije imala potrebe da svoje pučanstvo pretvara u naciju, a teško da je i željela tako nešto učiniti. Predrevolucionarna Francuska je slučaj te vrste. Vrlo malo napora je bilo u cilju nametanja francuskog jezika svim stanovnicima. Međutim, moderna država mora pokušati svoj narod pretvoriti u naciju, to jest postići zajednički smisao svoje povijesti, zakona i obrazovanja, kako bi osigurala patriotizam. Jezik vlade mora se nametnuti svim ljudima koji do tada nisu osjećali potrebu razumjeti ga. Čak i u tako izrazito nenacionalnoj državi kao što je bila Austro-Ugarska Monarhija, moralo je biti izvjesnih elemenata države-nacije.

Etniciteti pristaju na to dobrovoljno ukoliko je prethodno postojao kontinuitet kulture između njih i dotične države. Hastings naglašava da se mnoštvo etniciteta može stopiti u jednu naciju, a ako do toga dođe njihove karakteristične osobitosti mogu se gotovo potpuno izgubiti ili postati stvar ostatka lokalnog folklora. Takvi etniciteti mogu i preživjeti, ali samo u okvirima onih nacija koje izričito priznaju manjinske jezike. Preme Hastingsu, Švicarska omogućava sjajan primjer opstanka značajnih etničkih raznolikosti unutar jedne nacije. Do toga je teško moglo doći bez jakog federalističkog ustava. Etnicitet je po svojoj prirodi zajednica jednog jezika, ali nacija – zbog svoje mnogo veće složenosti – to ne mora biti.

8


Nema sumnje da Švicarci nastavljaju biti konglomerat etniciteta, označen četirima različitim jezicima od kojih svaki ima svoj teritorij; u isto vrijeme nema sumnje da su od toga mogli napraviti jednu naciju. U švicarskom slučaju država-nacija nije uspjela istopiti etnicitete. U mnogim drugim slučajevima državi-naciji je to pošlo za rukom, ponekad uspješno, ali mnogo češće bez trajnijih rezultata. Fuzije se mogu dogoditi prirodno i djelotvorno u slučajevima gdje su etniciteti bliski jedan drugome u jeziku, običajima i povijesti, te gdje država ne preferira jedan etnicitet i njegove karakteristike na štetu drugih. Ali, što se moderna država više definira kao jedna centralna vlast i na taj način isključuje ili dovodi u pitanje identitet jednog ili više svojih konstitutivnih etniciteta, ona više blokira prijelaz na jedinstveni nacionalni život, odnosno jača pokrete etničke samozaštite – koje nazivamo nacionalizam – da bi na kraju došlo do zahtjeva za samoopredjeljenje i eventualno za zaebnu naciju.

Hastings smatra da se mali etniciteti lako predaju pritiscima države, ma koliko neproduhovljeni oni bili, u slučajevima kada su ekonomski, lingvistički, ideološki ili geogafski resursi dotičnog etniciteta ograničeni. Takvi etniciteti pružaju ponekad otpor disperzijom u više područja pogodnih za otpor; njihova ekonomija je obično toliko slaba da biva lako progutana od strane dominirajućeg etniciteta; njhov jezik je obično na razini usmenosti ili se toliko malo koristi u literaturi da bi mogao oponirati planovima na području obrazovanja ili uprave; oni obično nemaju vlastitu vjersku, ideološku ni povijesnu tradiciju, oštru u toj mjeri da se može napraviti rez u odnosu na ostatak države. Takav je slučaj sa stotinama malih afričkih, amazonskih i azijskih etniciteta, od kojih su mnogi već nestali pod vanjskim pritiscima. Vrsta etniciteta koja ima šansi da u samoodbrani razvije nacionalizam, jest ona s nedvojbeno vlastitim teritorijem, brojem ljudi i lokalnom ekonomijom dostatnom da se spriječi ekonomsko zagušenje; takav etnicitet mora posjedovati autentični literarni opus; najzad neophodne su religija i povijest, koje se razlikuju od religije i povijesti većine koja želi pokoriti dotični etnicitet. Što je država manje nametljiva, to su šanse za pojavu nacionalizma kod njenih etniciteta manje; isto tako, što su etniciteti više odmakli u samosvijesti o zasebnom identitetu, u razvoju vlastitog jezika i vjere, prije će odgovoriti nacionalizmom na nasrtaje države. Najutjecajniji i najrasprostranjeniji unutrašnji faktor, prema Hastingsu, bez sumnje jeste književni razvoj određenog etniciteta.

Argumenti za i protiv lingvističke utemeljenosti formiranja nacije gotovo redovno se koncentriraju oko usmenog jezika, ali u stvarnosti je isto tako redovno u pitanju književni jezik. Hastings zaključno konstatuje da je svaki etnicitet potencijalna država-nacija, ali u većini slučajeva taj potencijal nikada neće biti aktiviran jer su mu resursi slabi, a jak je izazov uključivanja u određenu alternativnu kulturu i politički sistem.

4. ETNICITET KAO PRIMORDIJALNA ČINJENICA

Ovo shvaćanje veliki broj autora smatra prevaziđenim. Međutim, historijski gledano ovo, primordijalno stanovište predstavljelo je polaznu tačku mnogih modernih stajališta. Tako je kritika primordijalne teorije polazna tačka svake teoretske obrade pojma etniciteta.

9


Tvorac ove teorije je Shils, ali već se u Kallenovom ogledu o kulturnom pluralizmu koji je objevljen 1915. godine, nalze začeci shvatanja po kojem izvor osnovnih oblika privrženosti prepoznaje u intrističnoj sličnosti među onima koji, da je nisu izabrali, dijele kulturnu baštinu nasljeđenu od zajedničkih predaka. Shils je tvorac pojma «primordijalan». On taj pojam koristi kako bi izrazio tezu o značaju primarnih grupa u integraciji i reprodukciji globalnog društva.

Ono što društvu omogućava da funkcioniše na normalan način jeste činjenica da ljudi obavljaju svoje konkretne zadatke s obzirom na neposredno okruženje, pa tako čovjek u svakodnevnom ponašanju nije rukovođen apstraktnom ideologijom, nego upletenošću u lične veze obdarene u primordijalnm kvalitetama.

Ovi oblici primordijalne privrženosti povezuju pojedince vezom. Te primordjialne veze su obdarene neizrecivim značenjem (poput rodbinksih veza). Njihova karakteristika je intezitet solidarnosti koju pobuđuju svojom prinudnom snagom, emocijama i osjećajem svetog.

Pored Shilsa, značajan je i Geertz. On postuliše postojanje jednog tipa «primordijalne privrženosti» koje proizilaze više iz osjećaja prirodne bliskosti, negoli iz društvene interakcije. Ta primordijalna privrženost zasniva se na neposrednim i prirodnim činjenicama, poput krvne veze, fenotipskih crta, religiji, jeziku, običaju, regionalnoj pripadnosti. Za razliku od svih drugih veza, jedino su ove veze u stanju da konkurišu naciji.

Za Geertza je primordijalnost kulturna činjenica. Riječ je o obliku lojalnosti koja konkuriše građanskoj lojalnosti. Ovaj odnos primordijalnih veza i osjećaja u odnosu na građanske osjećaje je preuzet kao osnov kako bi se protumačila izvornost i fundamentalnost etničkog identiteta:

Taj etnički idenitet je primaran, obzirom da se pojedinac rađa sa elementima tog identiteta. To su: fizičke karakteristike, prezime, plemenska pripadnost. Dakle, sa svim elemntima koji se od predaka prenose sa jedne generacije na drugu. Taj identitet daje oblicima etničke privrženosti prinudnu snagu izvedenu iz moralne dužnosti, koja nalaže da se prema «svojima» bude solidaran i emotivan. Iz ovoga proizilaze pojmovi: genij, senzibilnost i sl.

On je fundamentalan, jer pripadnost etničkoj grupi ne predtavlja jedino moguće žarište među drugim obilicma identiteta, nego tvori «bazni», grupni identitet za sve pojedince. Tim identitetom se prenose emocije, uspomene i sl.

Kod Isaacsa ta fundamentalnost počiva na pretpostavljenom postojanju zajedničkih psiholoških potrebasvih bića (poput potrebe za pripadnošću, prihvačenošću, samopoštovanjem. Od svih oblika identiteta, etnički idenitet najpotpunije odgovara tim potrebama, jer etnička grupa pretstavlja utočište iz kojeg pojedinac ne može biti izbačen i u kojem nikada nije sam.

10


Fundamentalnost i apriornost podrazumjevaju da i unutaretnički i međuetnički odnosi mogu biti shvaćeni u odnosu na nešto što je dato prije interakcije. Ti odnosi zavise od prirode primordijalne veze.

Muga primjećuje da je primordijalni postulat tautološki, jer se svodi na definisanje etniciteta pomoću primoridijalnih kulturolopkih crta.

Kritike primordijalnoj teoriji: Postoje dvije vrste kritika, Dok neki autori ne priznaju specifičnost etničke privrženosti jer je primordijalnost etničkih veza prihvaćena kao takva (pošto je ova teorija stavila prevelik akcenat na odnos etn. Grupe i identiteta), drugi autori joj prbacuju zbog nesposobnosti tumačenja nesposobnosti. Brojni primjeri unitaretničke eksploatacije i klasnih sukoba su primjer opovrgavanja teue po kojoj zajedničko porjeklo stvara prirodne veze među pojedincima.

Eller i Coughlan prebacuju ovoj teoriji da su ideje o njenoh apriornosti i privrženosti mistifikovali analizu tog identiteta. Treba se objesniti mehanizam kojim se stvaraju i održavaju emcijonalni osjećaji. Za Bertleya je slabost ove teorije u tome što se specifični osjećaji tumače kao odgovor na pretpostavljene emocionalne potrebe. Bourdieu predlaže dase u etničkom idenititetu vidi dispozitivnost začetih odnosa u socijalizaciji i zajedničkom iskustvu. Sve osobine primordijalnosti su prema ovom autoru stečeni.

Iako je primordijalna teorija imala svoje kritičare, ipak su brojni autori u svoje analitičke studije ugradili specifičnosti tih etničkih veza. Mnogi etnicitetu priznaju dvojnu prirodu: on bi bio primordijalna činjenica ljudskog postojanja, a u isto vrijeme i predmet taktičkih izbora i strateških lukavstava, a ta priroda bi omogićila da on bude upotrebljiv i na eksperimentalan i na instrumentalan način. Douglas mu priznaje nesaopštiv aspekt, koji je zasnovan na postojanju bioločkog nasljeđa i ravnomjernom učešću smibiotičkih dobara dobijenih od predaka.

5.ETNICITET KAO IZRAZ ZAJEDNIČKIH INTERESA:

INSTRUMENTALISTIČKE I MOBILIZACIONISTIČKE TEORIJE

U ovu kategoriju ubrajat ćemo niz pristupa kojima je zajedničko to što etnicitet shvataju kao

resurs podložan mobilizaciji u osvajanju političke vlasti i ekonomskih dobara.Takvo je prije svega

stanovište Glazera i Moynihana: oblicima identifikacije zasnovanim na tako različitim realnostima kao što

su religija, jezik ili nacionalno porijeklo, zajednička je „činjenica da su postali djelotvorna žarišta grupne

mobilizacije za konkretne političke ciljeve.“ Poseban doprinos etniciteta toj političkoj mobilizaciji sastoji

11


se u tome što pruža idiom koji podstiče grupnu solidarnost, i na izvjestan način, prikriva zajedničke

specifične interese za koje se vodi borba.

Tribalizam,kaže Skinner, nije ništa drugo do identitet koji u savremenoj Africi koriste grupe u

kompeticiji za vlast i prestiž. Izraz „tribalizam“i „etnicitet“, tvrdi A.Cohen, samo su različiti nazivi koji

označavaju istu pojavu, naime oblik reagovanja na uslove modernosti koji,kako u Africi tako i u

Sjedinjenim Državama, navodi pojedince da se organizuju po etničkim linijama kako bi podržali

ekonomsku i političku kompeticiju.U svim tim analizama, etničke grupe se definišu kao instrumentalne

grupe, vještački stvorene i održavane zarad svoje pragmatičke koristi.Osnovno pitanje je razumjeti

uslove u kojima pojedinci koji mogu da se pozovu na neku etničku pripadnost bivaju navedeni da razviju

solidarnost s drugim ljudima koji pripadaju istoj kategoriji, kako bi zadobili političke ili ekonomske

probitke.

TEORIJE O INETRESNOJ GRUPI

Postulat tih teorija glasi da se etnički identitet i ideologija održavaju i u prvi plan ističu da bi se izvršio

uticaj na socijalnu i ekonomsku politiku.Etnicitet se smatra grupnom solidarnošću koja se javlja u

konfliktnim situacijama, kada pojedinci imaju zajedničke materijalne inetrese.On je, po Vincentovoj

definiciji, „maska konfrontacije“.U toj perspektivi, etničke grupe nisu nimalo značajnije od društvenih

klasa s kojima se često poklapaju.

Za neke autore etnicitet se javlja kao jedan oblik političke mobilizacije koji konkuriše društvenoj klasi i

teži da je u modernom svijetu istisne, budući da podrazumijeva konkretno afektivne veze kojih je klasa

danas lišena.

S jedne strane, u XVIII i XIX vijeku klasna pripadnost je duboko diferencirala pojedince, s druge ,pak,

strane, etnički simboli su na latentan način sačuvali unutrašnju snagu koja ih je učinila lahko

upotrebljivim u političke svrhe.

Mobilizacionističke teorije ne suprotstavljaju se primordijalizmu na onako radikalan način kao što se

misli.Potrđujući osoben karakter etničkih veza, one ipak ne teže da im prodube smisao već da izuče

njihovu stratešku upotrebu. Kod A.Cohena, pojam etniciteta na uopšten način označava neformalan

metod političke organizacije koji se koristi simboličkim modelima ponašanja, sadržanim u stilu života ili

podkulturi jedne grupe.

12


Etnicitet (shvaćen ovdje kao oblik društvene organizacije na etničkoj osnovi) pruža kolektivnu alternativu

koja omogućuje razvijanje strategija ekonomskog uspjeha i grupne promocije.Bez obzira na koje situacije

bila primijenjena, instrumentalistička teorija ne vidi u mobilizaciji etničkih identiteta oblik arhaizma nego

izraz modernosti. Instrumentalistički teoretičari odbacuju ideju po kojoj bi etnicitet bio posljedica

socijalizacije u krilu etničke grupe, već ga smatraju reakcijom na promjene u institucionalnim

strukturama i odnosima do kojih dolazi zahvaljujući modernizaciji.Prema tome, etnicitet može da bude

samo politički, budući da biva definisan upravo svojom funkcijom u organizaciji političkih interesa.

TEORIJE „RACIONALNOG IZBORA“

Kritika primordijalističkih teorija je u ovom slučaju temeljnija i polazi od pojma individualnog

„izbora“.Članovi etničkih grupa ne bivaju kao takvi definisani na osnovu svoje nedobrovoljne

pripadnosti i nesvjesne interiorizacije grupnih vrijednosti već se, naprotiv, etničke grupe obrazuju kada

pojedinci žele da zadobiju određena dobra (bogatstvo,vlast), do kojih ne uspijevaju da dođu zahvaljujući

individualnim strategijama. Michael Banton, jedan od najslavnijih britanskih stručnjaka za rasne odnose,

najpotpunije je razvio mogućnosti primjene teorije racionalnog izbora za izučavanje rasnih i etničkih

odnosa.Bantonova teorija počiva na postulatu da pojedinci djeluju u cilju maksimiranja svojih probitaka,

te da su opcije koje im se nude djelimično determinisane njihovim ranijim postupcima.

U svom pokušaju da ovo stanovište primijeni na rasne i etničke odnose, Banton uvodi dva ključna stava:

1) da bi stvorili grupe i kategorije, pojedinci koriste svoje kulturne i rasne razlike, pribjegavajući procesu

uključivanja i isključivanja; 2) etničke grupe se obrazuju procesima uključivnja, a rasne kategorije

procesima isključivanja.

Teorije racionalnog izbora u središte analize stavljaju pojedinačnog aktera. Etnička grupa nije ništa drugo

do izbor pojedinaca koji je čine i rezultanta njihovih racionalnih djelovanja, u veberovskom smislu

djelovanje koje pribjegava sredstvima prikladnim s obzirom na određeni cilj.Kritike koje su upućene

teoriji racionalnog izbora ne razlikuju se od onih kojima su izložene sve teorije koje se pozivaju na

metodološki individualizam:sve one dospijevaju do vizije potpuno atomizovanog društva.Kao što

primjećuje Mary Douglas, teorija racionalnog izbora izbjegava da vodi računa o identitetu, mada u obzir

uzima pojedince, a izbjegava da razmišlja i o vrijednostima koje određuju šta je za određenog pojedinca

racionalan izbor.

13


TEORIJA UNUTRAŠNJEG KOLONIJALIZMA

Pojam „unutrašnjeg kolonijalizma“ upotrijebio je najprije Blauner da bi opisao položaj Crnaca u

Sjedinjenim Državama, a kasnije ga je, u svom objašnjenju razvoja etnonacionalizma u indistrijskim

društvima, razvio Hechter.Pristup koji je predložio Hechter počiva na hipotezi o kulturnoj podjeli rada

između periferije i centra unutar određenog nacionalnog prostora.

Dok se klasičan marksistički pristup zanima samo za analizu strukturalnih uslova koji proizvode etničke

podjele.Etnicitet (Hechter) posmatra kao oblik solidarnosti koji se javlja kao odgovor na diskriminaciju i

nejednakost, te ispoljava visoku političku svijest grupa koje nastoje da ukinu logiku dominacije.

Ovdje nailazimo na ideju zajedničku svim instrumentalističkim teorijama koje u etničkom

identitetu vide jedan oblik prikrivanja, racionalizacije ili jačanja zajedničkih interesa , pomjerenih na

drugi nivo.Značaj tih teorija je u tome što, omogućavajući nam prije svega da razumijemo da se „ljudi ne

bore naprosto zato što su kulturno različiti, one dosta dobro „rade“ kada treba da objasne situacije u

kojima dolazi do etničkih sukoba, naročito u slučajevima etnonacionalizma.Ali, one su od male korisi

kada treba objasniti obrazovanje i održavanje etničkuh grups izvan konfliktnih situacija.

Teorija o unutrašnjem kolonijalizmu nije u stanju da objasni nastanak i očuvanje grupne solidarnosti, te

da riješi teorijski problem individualnog korisnika.

Etnicitet se ovdje ne javlja kao zbrajanje individualnih interesa nego kao strategija jedne određene grupe

koja, na sopstvenu korist, manipuliše pozivom na etničku lojalnost.

Kao što podvlači, Khan, instrumentslističe teorije ne odgovaraju na pitanje odkud etnicitet stvarno

proizilazi.

6. Primordijalno nasuprot intrumentalnom

14


Vremenom ova dilema je prerasla u beskonačnu i strastvenu debatu o o prirodi etničkog identiteta. Da li je etnicitet fundamentalan, primordjalni aspekt ljudske egzistencije i samosvesti, u suštini nepromjenjen i nepromjenljiv po imperativnim zahtjevima koje postavlja pojedincima i sponama koje gradi između pojedinca i grupe? Drugim rijecima da li je etnicitet aspekt ljudske prirode , ili je podložan manipulaciji i kadar da se mijenja u individualnom ali i kolektivnom planu. Primordijalni model ima duboke korijene u romantičarskoj reakciji na racionalizam prosvjetiteljstva. U vidu kako su ga izrazili zagovornici poput Hegela ili pak Herdera, ovo glediste nije samo akademska stvar, jer je ono pruzilo intelektualni nacrt za slučajeve ubilačkog, etničkog šovinizma i nacionalizma.

U antropologiji ime koje se poistovjećuje sa primordijalnim modelom jeste Kliford Gerec. Gerec je sebi postavio zadatak da odgovori kako su primordijalne privrženosti mahom ukorijenjene u srodstvu, lokalitetu, kulturi, i kako su ometale razvoj političkog građanstva.

Nasuprot primordijalnom, nudi nam se instrumentalistička ili situacionistička prespektiva, koja se u osnovnim crtama izvodi iz Barta. Ovaj model naglašava stepen plastičnosti etničke identifikacije tj, da ljudi, narodi mogu da mijenjaju i premještaju pripisivanje etniciteta, s obzirom na okolnosti i okruženje. Kao računica na ovakvu kalkulaciju pojavljuje se politička prednost ili materijalni interes.

Gerc smatra da akteri veze prije svega krv, jezik, kultura smatraju se prirodno obavezujućim. Gerca zanima ono sto ljudi vjeruju, ono što u datoj situaciji mobiliše privrženost. On tvrdi da će u nekim pogledima te „primordijalne privrženosti“ vjerovatno biti podstaknute te ubrzane političkom modernizacijom i izgradnjom društva.

Bart sa druge strane nije nikada zanemarivao snagu i stabilnost etničkih identifikacija .njega je zanimalo kako očuvanje etničkih granica, tako i njihovo fluktuiranje. Njegova osnovna teza je bila da u nekim slučajevima do eničkih promjena može doći, a ne i da mora doći. U ovome kontekstu spomenimo dijelo Etničke grupe i granice.

U kontekstu ove debate možemo se poslužiti riječima “etnicitet u srcu” i “etnicitet u glavi” kao jedan slikovit prikaz primordijalnog nasuprot instrumentalnom.

Ovo nas opominje da u svojim razmatranjima moramo ostaviti prostora za afekt i emociju. Manipulacije i emocija često mogu ići ruku pod ruku, naravno mogu se i sukobljavati.

Ima takođe razloga da se izrazito primordijalističo gledište potpuno odbaci. Etnografska građa koja se odnosi na to da, etnicitet ima nejednak značaj u izgradnji društva, te da je etnička identifikacija fluidna suviše je obimna da bi se zanemarila. Ne možemo međutim poreći da su etničke privrženosti u određenim okolnostima, dugovječne i uporne. Kao primjer toga možemo navesti neuspjelu integraciju manjina koje žive u Velikoj Britaniji.

15


„uprkos snažnom pritisku koji postoji u kompeksnim društvima da se grupe obrazuju na osnovu poklapanja interesa ,mnogu pojedinci u stvari i dalje nastavljaju da se ujedinjuju sa onima kojima su vezani sponama etničke istovjetnosti iako takva savezništva mogu biti protivna

obrasciam interesnog obrazovanja.“

Debata o tome da li je etnicitet primordijalni ili pak situacioni, pomješala je sveprisutnost etniciteta kao društvene pojave. Sugerisati da je etnicitet uvijek prisutan ne znači podržati bilo koji argument primordijalističkog stanovišta. Pojedinčev osjećaj etničke pripadnosti se moze formirati tokom rane primarne socijalizacije. U ovoj fazi razvoja stiču se primarni, duboko usađeni društveni identiteti sopstvenosti. Zbog ovoga on može biti itekako otporan na promjene.

Ipak iako etnicitet može biti jedan od primarnih društvenih identiteta , njegova upadljivost ,podložnost promjenama, njegova silina jesu situaciono kontigentni.

To što je primordijalistička pozicija tako ne ubjedljiva možda se duguje činjenici da kao analitički model ona uglavnom predstavlja jednu fiktivnu tvorevinu. Debata između ova dva modela uvećava razlike između Barta i Gerca, pomalo nepravedno, međutim ona ostaje važna i bilo bi neodgovorno sasvim je zaboraviti. Sirovi primordijalizam je u suštini zdravorazumsko gledište i njegova moć je ogromna. Ova gledišta primordijalizma iako nisu široko prihvaćena ne mogu se naprosto ignorisati. Kao odgovor na njih antropološka perspektiva ima mnogo šta da ponudi kao kritiku naturalizacije šovinizma i etničkog sukoba.

7. NEOMARKSISTIČKE TEORIJE ETNICITETA

U ovom segmentu se sagleda odnos između etniciteta i klasa. Etničke i klasne podjele se razmatraju polazeći od funkcije koje obavljaju u kapitalističkim sistemima, a naročito onih koje omogućuju obrazovanje jeftine radne snage ili stvaranje rezervne armije rada.

Bonacich pokazuje kako u industrijskim društvima antagonizmi između imigranata i starosjedilaca izviru iz tržišta rada. Naime, podjela među radnicima duž etničkih ili rasnih linija ne potiče iz predrasuda prema obojenima ili članovima etničkih grupa, nego iz tendencije kapitalizma da utvrdi što nižu cijenu rada. Objektivne i subjektivne karakteristike čine imigrante raspoloživom jeftinom radnom snagom.

Upravo ekonomska kompeticija je ta koja može poslužiti u objašnjenju fenomena kastinskog zatvaranja (koji odgovaraju interesima rasnika u najbolje plaćenim etničkim grupama). Bonacich zanemaruje odnose koji mogu nastupiti van kapitalističkog svijeta, a model se još manje bazira na predkapitalističkim etničkim odnosima.

16


Nedostatak teorije je taj što ne može objasniti zašto određene grupe, poput Meksikanaca u SAD ostaju u toku više generacija zatvoreni u najmanje privlačnim i najlošije plačenim sektorima djelatnosti; dok drugi poput Japanaca (koji su na početku diskriminisani) usojevaju da napreduju.

Ova teorija ne smatra da materijalne interese etnicitet izražava na prikriven način, nego je on obilk društvene afilijacije u kompeticiji sa klasom, čija je ideološka funkcija da maskira konvergentne klasne interese etnilki podređenih grupa s jedne, i eksploatisanih frakcija dominantnih grupa s druge strane.

Baliban i Walerstein odbacuju neka marksistička objašnjenja (npr. da se u rasizmu vidi sredstvo kojem se pribjegava u borbi protiv uobličavanja klasne svijeti ili pak jedna oblik iskrivljene svijesti). Za Walersteina je etnilka grupa vrta «statusne grupe» koja na osnovu identiteta izgrađenog u prošlosti ističe zahtjev za vlasti u sadašnjosti.Sljedbenici ove teorije smatraju da između rase i etniciteta ne treba praviti bitnu razliku, osim u geografskom porijeklu (dok bi se rase distribuirale po kontinentima, etničke grupe bi se distribuirale u nacionalnim okvirima).

Sljednici ove teorije, koja je usmjerena na shvaćanje etniciteta kao ploda ekonomskih antagonizama, smatraju da su nacionalizam i poziv na etničku solidarnost izvrli iz protekcionističke reaksije, a i iz borbe za oslobođenje od ugnjetavanja.

8. ETNICITET KAO KULTURNI SISTEM neokulturalistički pristupi

Neokulturalistički pristupi različitih autora radikalno se suprostavljaju tradicionalnim

shvatanjima kulture kao integrisanog totaliteta, iako kulturnim aspektima etniciteta pridaju

središnje mjesto. Brojni autori ( Aronson, De Vos Simon ) posmatraju etnicitet kao kulturni

sistem koji pojedincima omogućuje da odrede svoje mjesto u širem društvenom poretku.

Eriksen I Drummond etnicitet posmatraju kao proces kojim ljudi kroz kulturne razlike

saopštavaju jedni drugima ideje o ljudskoj distinktivnosti I pokušavaju da riješe probleme

značenja.

Analiza etniciteta koju predlaže Drummond bazira se na njegovom shvatanju kulture kao

međusistema. Kulturu shvata kao continuum koji odlikuju unutrašnje varijacije I promjene (po

analogiji sa kreolističkom lingvistikom koja jezik poima kao skup transformacionih pravila u

17


jezičkom kontinuumu). Etnicitetu se pristupa kao simboličkom sistemu, tj. skupu ideja koje vrše

prinudu u smislu razlikovanja između *mene I drugih*, što pruža osnovu za djelovanje I

tumačenje djelovanja drugog.

Etničke kategorije su simboli čiji sadržaj varira s obzirom na različite situacije, ali

posmatrani zajedno tvore sistem međusobno povezanih značenja. Etničke kategorije su simboli

čiji sadržaj varira s obzirom na različite situacije, ali posmatrani zajedno tvore sistem

međusobno povezanih značenja. Prema tome, istraživanje etniciteta jeste rasvjetljavanje

kulturnog sadržaja I odnosa među etničkim kategorijama stavljenim u pogon u jednom

međusistemu. Problem istraživanja nije saznati ,, kako članovi grupe X vide članove grupe Y i na

koji naćin se međusobno odnose, nego kako drugima definišu iksovstvo I ipsilonstvo.

Eriksen definiciju etniciteta izvodi iz njegovog shvatanja kulture, koju on definiše njenom

dvostrukom prirodom: kultura je vid konkretne interakcije I u isti mah, značenjski kontekst te

iste interakcije; ona je na djelu u ljudskim odnosima I, istovremeno, uslov koji te odnoe

ispunjava značenjem. Eriksenov postrupak je istovremeno interakcionistički I kulturalistički.

Witgensteinov pojam jezičke igre karakter kulture poima kao proizvodnju I reprodukciju

zajedničkih značenja . U tom svjetlu se na etnicitet gleda kao na idiom putem koga bivaju

saopštene kulturne razlike u kontekstima koji variraju u skladu sa stupnjem zajedničkih

značenja. Ne stavlja akcenat na etničke grupe nego posmatra međuetničke kontekste u kojima

akteri u interakciji pribjegavaju jezičkim igrama koje, ovisno od situacije, mogu biti

jednoobrazne, međusobno preklopljene ili nemjerljive.

9. GRANICE ETNIČKIH GRUPA

Izraz etnička grupa obično se upotrebljava da bi se označila populacija koja se

1. U velikoj mjeri biološki odražava

2. Ima zajedničke osnovne kulturne vrijednosti koje se ostvaruju u manifestno

jedinstvenim kulturnim formama

3. Predstavlja prostor komunikacije i interakcije

18


4. Čini je skup članova koji sebe identifikuju, a u očima drugih bivaju identifikovani, kao

kategorija koju je moguće razlikovati od ostalih kategorija istog reda.

Ta idealnotipska definicija nije po svom sadržaju daleko od tradicionalnog stava po kojem rasa = kultura = jezik, a u skladu s kojim društvo = entitet koji odbacuje ostale entitete ili spram njih pribjegava diskriminatornim postupcima.

Takva formulacija sprečava da shvatimo fenomen etničkih grupa i njihovo mjesto u kulturi i ljudskom društvu. Pomenuta definicija navodi na pomisao da održavanje granica nije po sebi problematično i izvire naprosto iz izolacije na koju upućuju popisane karakteristike: rasna i kulturna razlika, društvena izdvojenost i jezička barijera, spontano ili organizovano neprijeteljstvo. To sužava i lepezu činilaca koje koristimo da bismo objasnili kulturnu raznovrsnost: navedeni smo na pomisao da svoju društvenu i kulturnu formu svaka grupa razrađuje u relativnoj izolovanosti, prije svega kao reakciju na lokalne ekološke činioce.

Središnji značaj obično se pridaje činjenici da članovi jedne etničke grupe djele istu kulturu. Odluka da aspekt etničkih grupa kao „nosilaca kulture“ posmatramo kao osnovnu karakteristiku ima dalekosežne implikacije. Tada bivamo navedeni da etničke grupe identifikujemo i međusobno razlikujemo pribjegavajući morfološkim karakteristikama kultura čije su oni nosioci. To implicira jednu predpostavku u pogledu prirode takvih entiteta u vremenu i lokalizacije činilaca koji određuju njihov oblik.

Kada se naglasak stavi na taj aspekt „nosilaca kulture“ pojedince i članove možemo klasifikovati kao članove jedne etničke grupe samo ako jasno ispoljavaju distinktivne crte dotične kulture. Manifestne kulturne forme koje mogu biti propisane kao karakteristične crte izražavaju posljedice dejstva ekologije. Data etnička grupa koja živi na prostranoj teritoriji pod raznovrsnim ekološkim uslovima, u svom manifestnom institucionalizovanom ponašanju pokazati izvjesne regionalne raznolikosti koje nisu odraz razlika u kulturnoj orjentaciji.

Etničke grupe su jedan oblik društvene organizacije. Odlučujuća crta tada postaje samopripisivanje ili pripisivanje od strane drugih jednoj etničkoj kategoriji. Jedno kategorijalno pripisivanje je etničko kada određenu osobu razvrstava u skladu s njenim osnovnim, najopštijim identitetom za koji se predpostavlja da je determinisan porijeklom i okruženjem dotične osobe. Ukoliko pribjegavaju etničkim identitetima da bi kategorizovali sebe ili druge u svrhu interakcije, akteri obrazuju etničke grupe u tom organizacionom smislu. Iako etničke kategorije vode računa o kulturnim razlikama, ne može se iz toga izvuči prost i jednoznačan odnos između etničkih entiteta, s jedne, i kulturnih razlika ili sličnosti, s druge strane. Crte o kojima se vodi računa nisu zbir objektivnih razlika već samo one koje sami akteri smatraju značajnim.

Kulturni sadržaji etničkih dihtonomija moge se analitički svrstati u dvije ravni:

19


- Manifestni signali ili znakovi, naime dijakritičke crte koje pojedinci nalaze i ističu da bi

pokazali svoj identitet, kao što su nošnja, jezik, stanište ili stil života uopšte

- Osnovne vrijednosne orijentacije, kao što su kriterijum moralnosti i uzvišenosti u skladu

s kojima se prosuđuje o pojedinim činovima.

Pošto činjenica da pripada jednoj etničkoj grupi implicira da čovjek treba da bude određeni tip osobe koja ima taj temeljni identitet, to takođe implicira pravo da se o njemu sudi i da on o drugima sudi na osnovu kriterija koji pripadaju tom identitetu.

Kada se etnička grupa definiše svojim atributivnim i ekskluzivnim karakterom, priroda takvih identiteta postaje jasnija: ona zavisi od održavanja granice. Kulturne crte koje služe obilježavanju te granice mogu se mjenjati, kulturne karakteristike članova grupe mogu se takođe preobražavati, u stvari i sam organizacioni oblik može se takođe mjenjati, pa ipak uprkos svemu činjenica da dihotomizacija između članova i ne-članova trajno opstaje omogućuje nam da specifikujemo prirodu tog kontinuiteta i pobliže razmotrimo promjene kulturnih formi i sadržaja.Za dijagnosticiranje pripadnosti diskriminatorni postaju samo društveno relevantni činioci, a ne „objektivne“ manifestne razlike koje nastaju zahvaljujući dejstvu drugih činilaca. Ma kakve bile manifetne razlike u ponašanju među članovima grupe- ništa na stvari neće biti promjenjeno: ako kažu da pripadaju grupi A, nasuprot nekoj drugoj kategoriji B istog reda, to znači da očekuju da se prema njima postupa kao prema članovima grupe A, te da se njihovo ponašanje tumači i prosuđuje kao ponašanje članova grupe A, a ne B. Drugim rječima, oni objavljuju svoju vjernost kulturi koju djele sa ostalim članovima grupe A.

Granice etničkih grupa su društvene granice, mada u isti mah mogu imati i teritorijalnu osnovu. Ako određena grupa odražava svoj identitet čak i kada njeni članovi ulaze u interakciju s drugima, to implicira da postoje kriterijumi za određivanje pripadnosti, kao i načini da se namanifestan način izraze pripadnost i isključenost.

Etnička granica podrazumjeva vrlo složenu organizaciju ponašanja i društvenih odnosa. Ako nekoga drugog identifikujemo kao pripadnika naše etničke grupe, podrazumjeva se da s njim djelimo iste kriterijume procjenjivanja i suđenja.

20


Proces održavanja etničkih granica odvija se i u situacijama društvenog kontakta među pojedincima različitih kultura: etničke grupe opstaju kao značenjske jedinice samo ako podrazumijevaju postojanje kulturne razlike. Međutim, tako gdje u interakciju stupaju pojedinci različitih kultura, za očekivati je da će se ta razlika smanjivati, budući da interakcija u isti mah zahtjeva i stvara izvjesnu saglasnost kodova i vrijednosti- izvjesnu kulturu sličnosti ili zajedništvo.

Postojanje etničkih grupa u situacijama kontakata podrazumjeva ne samo vidljive kriterijume identifikacije već i strukturisanje interakcije koje omogućuje postojanost kulturnih razlika.

Organizaciona crta koja se mora naći u svakom međuetničkom odnosu , sastoji se u jednom sistematskom skupu pravila koja regulišu međuetničke društvene kontakte.

U svakom organizovanom društvenom životu propisano je sve ono što može biti od značaja za interakciju u svakoj društvenoj situaciji. Ako se pojedinci slažu u pogledu tih propisa, njihova saglasnost s obzirom na kodove i vrijednosti ne proteže se nužno izvan onoga što je od značaja za društvene situacije u kojima djeluju jedni na druge.

Pojam ethnic boundary koji je razradio Barth označio je značajan zaokret u konceptualizaciji etničkih grupa i predstavlja središnji element razumjevanja fenomena etniciteta.

Na prvom nivou taj pojam ponovo podvlači da se etnička pripadnost može odrediti samo u odnosu na jednu demarkacionu crtu između članova i ne-članova.

Etnicitet se može pojaviti „samo na granici nas, u dodiru, sukobu ili pak kontrastu s njima“.

Upravo te etničke granice, a ne unutrašnji kulturni sadržaj, u stvari definišu etničku grupu i omogučavaju da se rastumači njena postojanost.

Kad je riječ o određenoj etničkoj grupi, utvrditi sopstvenu različitost svodi se na definisanje principa zatvaranja, te podizanje i održavanje- na osnovu ograničenog broja kulturnih crta- granice između nje i ostalih grupa.

Prema tome, ono što omogućuje da se rastumači postojanje etničkih grupa kao i njihovo održavanje u vremenu jeste upravo postojanje tih etničkih granica. Razješnjavanje fenomena etniciteta odvija se kroz generativnu analizu uslova u kojima se uspostavljaju, održavaju i mjenjaju granice među pojedinim grupama.

Održavanje etničkih granica zahtjeva organizaciju razmjena među grupama i pribjegavanje nizu zabrana i propisa kojima se uređuju njihovi međusobni odnosi.

21


To strukturisanje unutargrupnih i međugrupnih odnosa podrazumjeva tri osnovna oblika razmjene: razmjenu žena, razmjenu dobara i usluga i razmjenu poruka.

Etničke granice se u toku vremena mogu održavati, jačati, blijediti ili iščezavati. One mogu postati fleksibilnije ili rigidnije.

Pedesetih godina relativno čvrste distincije između Jevreja porijeklom iz Njemačke, Poljske, Rumunije ili Madžarske blijedile su istovremeno kada je jačala granica između Aškenaza i Sefarda. U SAD je etnička granica između starih i novih evropskih imigranata postepeno gubila na značaju, jer su se evropski naseljenici različitog porijekla stapali u grupu Wasp.

Promjena grupnih granica može poprimiti oblik erozije granica zahvaljujući amalgamiranju ( u toku kojeg se jedna ili više grupa sjedinjuje da bi obrazovale veću grupu, različitu od svakog svog sastavnog djela ), ili pak u inkorporiranju (u toku koje se jedna grupa rastvara u drugoj, koja zadržava svoj identitet). Ali, ona može uzeti i oblik diferencijacije koja, zahvaljujući razdiobi ili proliferaciji, dovodi do stvaranja novih granica.

One nisu nikada zatvorene, već su manje ili više fluidne, pokretljive i propusne.

U Latinskoj Americi je granica koja djeli Indijance od mestizos u toj mjeri nejasna da je Indijancu dovoljno da nauči da tečno govori španski i usvoji kulturne atribute za koje se smatra da definišu kulturu criolo pa da prestane da bude smatran Indijancem.

Čak i u društvima u kojima etnička granica poprima oblik rasne prepreke, institucionalni mehanizmi kontrole granice nikad ne uspjevaju da spriječe jedan broj pojedinaca da je prekorače, kao što potvrđuju brojni sudski procesi zbog zloupotrebe rasnog identiteta koji su se vodili u Južnij Africi ili SAD-u.

Propusnost etničkih granica se ispoljava i u statusu „počasnog člana“ koji katkad mogu da dobiju oni kojima je ipak dopušteno da djele iskustvo grupe.

Ako pojedinci prekoračuju etničku granicu, ne znači i da se na taj način dovodi u pitanje njihov društveni značaj. Dobro poznata pojava prelaska američkih Crnaca svjetle kože u drugi tabor ni u čemu nije doprinjela dovođenju u pitanje granica između Crnaca i bjelaca. Naprotiv, ona je zahvaljujući činjenici da mješanci bivaju pripisani kategoriji Crnaca doprinjela rađanju jedne prelazne kategorije, pa i održavanju netaknutom granice između dviju grupa.

Razumno je vjerovati da su granice među grupama utoliko nepropusnije ukoliko je organizacija etničkih identiteta čvršće povezana s diferencijalnom raspodjelom djelatnosti u ekonomskom sektoru. Kad etnički identiteti stoje u čvrstoj korelaciji sa sistemom socijalno-ekonomske stratifikacije, etnička granica se nadograđuje nad socijalnom, pri čemu jedna jača

22


drugu. U takvoj situaciji prekoračenje etničke granice je teže utoliko što ono podrazumjeva nesklad između socijalne i etničke kategorizacije.

Održavanje granica među etničkim grupama ne zavisi od postojanosti njihovih kultura, jer jedna etnička grupa može promjeniti svoju kulturu a da ne izgubi svoj identitet. Jedna grupa može usvojiti kulturne crte neke druge grupe, kao što su jezik, vjera, pa ipak i dalje biva opažena, a i sama sebe opaža kao nešto različito.

Npr. obraćanje na budizam kaste nedodirljivih u Indiji, Crnaca na islam u SAD-u, pridruživanje Hausa bratstvu Tiđani, promjena vjere je upravo sredstvo za jačanje unutrašnje solidarnosti grupe i spoljašnje odvajanje od drugih grupa.

Čvrstina etničke granice može ostati postojana u vremenu uprkos, a katkad i zahvaljujući unutrašnjim kulturnim promjenama ili pak u promjenama u pravnoj prirodi same granice.

Smanjivanje kulturnih razlika među etničkim grupama ne dovodi nužno u pitanje značaj granica koja ih razdvaja.

Saradnja članova etničkih grupa u cilju pdržavanja granica je neophodan uslov etniciteta.

Održavanje granica počiva na priznanju i potvrđivanju etničkih razlika u toku društvenih interakcija. Pritisak koji unutrašnjost grupe vrši na svoje članove ne bi li ih prinudila da aktivno održavaju granice maksimalan je u političkim situacijama u kojima nasilje i nesigurnost prožimaju međuetničke odnose.

Npr. U situaciji kakva je bila u Južnoj Africi, gdje je moć vladajuće klase počivala na striktnoj razdvojenosti etničkih grupa, aktivno učestvovanje članova dominantne grupe u održavanju granica između Crnaca i bjelaca bila je ravna moralnoj obavezi, a one koji u tome nisu učestvovali mogla je snaći teška kazna.

Etničke granice se šire ili sužavaju s obzirom na stepen inkluzivnosti na kojima se nalaze, kao i lokalno određenje umjesnosti da se utvrdi razlikovanje između „nas“ i „njih“.

Kad se nasele u Francuskoj, imigranti porijeklom iz zemalja Magreba redefinišu granice grupe kojoj pripadaju tako što u isti endogamni krug primaju sve one koji se mogu pozvati na zajedničku pripadnost islamu.

Elastičnost etničkih granica upućuje na segmentarni karakter etniciteta. Etničke grupe strukturisane su po segmentarnim hijerarhijama, pri čemu svaki inkluzivniji segment objedinjuje etničke grupe koje su na nekom drugom nivou stajale u međusobnom kontrastu.

Manipulacija etničkim granicama može govoriti i o odnosu snaga među različitim sastavnim djelovima jedne etničke grupe.

23


Etničke granice imaju nužno dva lica, a značenje koje im podaruju akteri rijetko je istovjetno na različitim tačkama gledišta.

S gledišta jedne posebne grupe, granica koja ju djeli od drugih grupa određena je silama koje djeluju iznutra i spolja, pa neprestano biva redefinisana zahvaljujući interakciji unutrašnjih i spoljašnjih mehanizama.

Grupe kolektivno diskriminisane na osnovu globalizujuće spoljašnje percepcije mogu biti navedene da prošire svoje svoje granice, uključujući u svoje redove sve one koje pomenuti proces diskriminacije pogađa.

9. LOCIRANJE ETNICITETA

Riječ etnicitet potiče od starogrčke riječi ethnos, koja se danas najčešće prevodi kao narod ili nacija, a koja označava niz situacija u kojima neki kolektivitet ljudskih bića zajedno živi i djeluje.Povezani pojmovi etniciteta i etničke grupe su razvijani u mnogim pravcima, te su zauzeli važno mjesto u politici grupne diferencijacije ili povlaštenosti u kulturno raznolikim socijalnim demokratijama Evrope i Sjeverne Amerike. Pošto su poslije 1945.g. ideje „rase“ izašle na loš glas u javnosti i naučnim krugovima, etnicitet je predusretljivo uskočio u tu prazninu.

Sociološka tematizacija etničkih grupa može se naći u djelu Maxa Vebera „Privreda i društvo“. Prema ovom gledištu, etnička grupa je zasnovana na vjerovanju njenih članova da imaju zajedničko porijeklo.

Rasna pripadnost dovodi do zajednice samo ukoliko postoji subjektivno osjećanje da ona predstavlja zajedničko obilježje, a to se događa ako se pripadnici raznih rasa udružuju u cilju nekog zajedničkog djelovanja, ili obrnuto, ako je neka zajednička sudbina pripadnika iste rase vezana sa nekom suprotnošću istih osoba protiv očevidno različitih ljudi.

Možda najznačajniji dio Veberove argumentacije jeste da etnička zajedničnost sama ne predstavlja zajednicu, već samo faktor koji olakšava udruživanje u zajednicu. Taj faktor olakšava udruživanje u zajednice svih vrsta, a prvenstveno u političke zajednice. S druge strane, politička zajednice budi vjeru u etničku zajedničnost. Dakle, Veber na ovaj način sugeriše da vjerovanje u

24


zajedničke pretke prije predstavlja posljedicu kolektivnog zajedničkog djelovanja nego njegov uzrok. Ljudi počinju da vjeruju kako imaju zajedničko porijeklo upravo zato što skupa djeluju.

U pogledu kolektivnog djelovanja, osjećaj etničkog zajedništva jeste jedan vid monopolostičkog društvenog zatvaranja, te on definiše pripadanje, kvalifikovanost i pristup. Bilo koja zajednička kulturna odlika može pružiti osnov i sredstvo za etničko zatvaranje: jezik, rituali, ekonomski način života, stil života uopšte, podjela rada, i sl. Budući da su mogućnosti za kolektivno djelovanje zasnovane na etnicitetu neograničene, etničku grupu i naciju nije lako precizno definisati u sociološke svrhe.

Prema jednom članku čikaškog sociologa Evereta Hjuza, etnička grupa nije to što jeste zbog stepena mjerljive ili primjetne različitosti od drugih grupa. Naprotiv, ona je etnička grupa zato što ljudi u njoj i van nje znaju da ona to jeste, zato što i prapadnici i nepripadnici govore, osjećaju i postupaju kao da ona čini zasebnu grupu. To je moguće samo ako postoje načini da se iskaže ko pripada grupi, a ko ne, te ako čovjek nepovratno nauči kojoj grupi pripada. Ako je iz grupe lahko istupiti, onda ona nije etnička grupa.

Etničke grupe impliciraju etničke odnose, a etnički odnosi uključuju najmanje dvije kolektivne strane, oni nisu jednostrani. Identitet je stvar i pripadnika i nepripadnika.

Kod Vebera i Hjuza vidimo ranu sociološku pojavu društveno-konstruktivističkog modela etniciteta koji su prisvojili antropolozi. Sa tog stanovišta, etničke grupe su ono što ljudi vjeruju i misle da one jesu. Kulturne razlike obilježavaju grupnost, one je ne uzrokuju. Etnička identifikacija nastaje iz interakcije i kroz interakciju među grupama.

Među antropolozima, upotreba pojma etniciteta postala je uobičajena tek 60-tih godina, i to najprije u SAD. U američkoj antropologiji, sve šira upotreba pojma etniciteta bila je dio dugoročnog i postepenog pomjeranja analitičkog okvira sa „rase“ preko „kulture“ na „etnicitet“.

Antropoločki model etniciteta obuhvata širok spektar pojava, te je čvrsto utemeljen na empirijskim istraživanjima. Socijalni antroplozi su najviše zainteresirani za to da detaljno opisuju svakodnevni život u specifičnim lokalnim kontekstima.

Može se reći da je najuopštenije određenje pojma etniciteta kao „društvene organizacije kulturne razlike“ prvobitno predloženo u zborniku „Etničke grupe i granice“ Fredrika Barta. Iz ovog pionirskog teksta je velikim dijelom proistekao opšte prihvaćeni način razmišljanja o etnicitetu u savremenoj antropologiji.

25


Bart je prikazao model etniciteta kao sistem manje-više neproblematičnih, manje-više čvrsto omeđenih društava ili društvenih grupa, koje postoje kao društvene činjenice i koje treba posmatrati kao stvari.

Umjesto na kulturne karakteristike etničkih grupa, on se usredsređuje na odnose kulturne diferencijacije, konkretno na kontakt između kolektiviteta koji su na taj način diferencirani. Naglasak stavlja na društvene procese koji proizvode i reprodukuju, te granice identifikacije i diferencijacije među etničkim kolektivitetima. Bart naglašava da se etnički identitet generiše, potvrđuje ili preobražava u procesu interakcije i transakcije među pojedincima, koji donose odluke i primjenjuju strategije. U „Etničkim grupama i granicama“ etnicitet je stvar politike, odlučivanja i usmjerenosti prema cilju, a to je ujedno i teren na kojem je Bart najčešće bio kritikovan, zbog materijalizma, individualizma i uskog instrumentalizma.

Bart i njegovi saradnici su bili začetnici shvatanja da je kultura promjenjivo, nestalno i kontingentno svojstvo međuljudskih transakcija, a ne postvareni entitet, uzdignut iznad vreve svakodnevnog života.

Mada je Bartov model najsistematičniji po dubini i podrobnosti, najsigurnije usidren u širu teorijsku argumentaciju o društvenim formama i procesima, on nije bio jedini koji je ustanovio danas prihvaćeno antropološko shvatanje etniciteta. Takođe, njegov model etniciteta nije jedini u antropologiji koji nosi tragove Veberovog uticaja.

Osnovni socijalno-antropološki model etniciteta može se sažeti na sljedeči način:

- etnicitet se tiče kulturne diferencijacije, mada je identitet uvijek dijalektika između sličnosti i razlike,

- etnicitet se prije svega odnosi na kulturu, ali je takođe ukorijenjen u društvenu interakciju,- etnicitet nije ništa više fiksiran ili nepromjenljiv no što je to kultura čija je on sastavnica ili

situacije u kojima se on proizvodi i reprodukuje,- etnicitet kao društveni identitet je kolektivan i individualan.

Ovaj opšti model etniciteta donekle je usvojila većina socijalnih antropologa zainteresiranih za ovu temu. Mogući problem je potreba da se neprestano borimo sa svojom sklonošću da postvarujemo kulturu i etnicitet. Iako o njima govorimo na taj način, treba naglasiti da ni kultura ni etnicitet nisu nešto što ljudi imaju ili čemu pripadaju. To su kompleksni repertoari koje ljudi doživljavaju, koriste, uče i žive u svakodnevnom životu. Moramo neprestano imati na umu da svako od nas sudjeluje u nekom etnicitetu, možda i više njih.

26


Naš nacionalni identitet ili „karakter“ vjerovatno je lakše uočljiv nego naš etnicitet. Nacionalizam i konstruisanje nacionalnog identiteta su eksplicitni državni projekti. Obrisi i sadržaj nacionalnog identiteta su obično vidljiviji, kao i konteksti njegove upotrebe i opravdavanja.Ideja je nesumnjivo važna. Tvrdnja Erika Volfa da su „rasa“, „kultura“ i „narod“ – „opasne ideje“, iako dobrodošla, morala bi da bude suvišna.

10. PLEME I ETNIČKA GRUPA

Sve do skora, socijalni antropolozi koji su se bavili etnicitetom i međugrupnim odnosima najčešće su se usredsređivali na etnicitet kao korporativni društveni fenomen. Nastojali su da indetifikuju i razumiju etničke grupe,kao medjusobne odelite, koliktivitete nosioce kulture. Ovaj pristup karakteriše praktičan rad mnogih antropologa,makar samo prećutno. Ta ontologija društvenog sveta proistekla je iz zaoukupljenosti socijalne antropologije društvenim grupama i njihovim sistemackim medjusobnim odnosima ,kao i drustvenim poretkom i integracijom,ova zaokupljenost je ,opet, nasleđe dugotrajnog i nesrazmerno velikog teoriskog upliva strukturalnog funkcionalizma.

Pojam plemena postigao je jednim udarcem dva važna cilja;prvo, udaljijo je plemensko društvo od civiliziranog društva i u zdravorazumskom i u analitičkom diskursu, drugo pružio je antropologu teoriski model prirode necivilizovane društvene organizacije koji je mogao da posluži za organizovanje etnogafskih podataka i ujedno da funkcioniše kao okvir za međukulturno pordjenje primitivne društvene zajednice. Dakle, sjedne strane se uspostavlja razlika izmedju njih i nas , a sa druge strane se obznanjivala bazična sličnost izmedju različitih vrsta njih.

Lič je tvrdio da plemena kao zasebni, omeđeni entiteti u suštini predstavljaju analitičke modele koje antropolozi ili drugi audsajderi stvaraju zarad sopstvenih ciljeva a ne praktična načela svakodnevne društvene organizacije koja imaju smisla u lokalnim okvirima. Dok je Bart indetifikovao četri teoriskeodlike konvencijalnog,neupitnoga modela korporativne , kulturno odelite etničke grupe. Prvo,takva se grupa biološki samoprodužava;drugo,članovi grupe dele iste bazične kulturne vrednosti, treće,grupa je omeđeno društveno polje komunikacije i interakcije i napokon četvrto,njeni članovi sebe indetifikuju ,kao pripadnike grupe.. U Bartovom modelu,etnicitet,granice etničkih grupa,pa otuda i njihov ontološki status kao koliktiviteta,ne treba tretirati kao čvrste ili nekritički prihavatiti kao društveni aspekt društvene realnosti.

Bart je insistirao da etnički identitet,kao i njihovo proizvodjenje i reprodukciju u rutinskoj društvenoj interakciji,moramo tretirati kao suštinski problematične osobine društvene

27


realnosti,kao svojstva svakodnevnog života koja su uvek u procesu nastajanja.. Nekoliko osobina nastajućeg alternativnog analitičkoga okvira zasluzuju da se istaknu; prvo,analiza etniciteta polazi od definicije situacije koje sadrže društveni akteri,Drugo, u žiži pažnje se stavlja očuvanje etničkih granica, treće, etnički identitet se temelji na preispitivanju,od strane pripadnika date etničke grupe tako i do srene autsajdera,četvrto,etnicitet nije fiksiran ,on se definiše situaciono.peto ekološka pitanja su posebno uticajna u odredjivanju etničkog identiteta, u meri u kojoj takmičenje oko ekonomskih niša igra važnu ulogu u generaciji etniciteta.

U svojim prvobitnim formulacijama Banton je tvrdio da se rasa kao znak uloge. Društvene grupe su jedinice koje nastaju kao odgovor na različite podstreke ka svrstavanju, a rasa je vidljiv marker statusa i uloge kao funkcija grupne pripadnosti. Ideja etniciteta se ovde kombinuje sa modelom društvenog raslojavanja zasnovanog na statusnom postignuću. Naglasak se stavlja na transakcionuprirodu međuetničkog ponašanja ali u drštvenim okolnostima oblikovani raslojnošću i prinudom. Kasnije je Banton razvio model međuetničkih odnosa zasnovan na racionalnom iboru koji je pokušavao da proučavanje etniciteta i nacinalizma spoji sa proučavanjem rasnih odnosa.

Ovaj okvir temeljise na četri ključne premise ,Prvo, bića postupaju tako da maksimiziraju svoju net-dobit: drugo, društveno delenje ima kumulativni efekat,utoliko što sadašnji postupci ograničavaju ili predupredjuju buduće:treće, akteri koriste fizičke ilikulturne razlike da bi generisali društvene grupe i kategorije i napokon četvrto ,kada su odnosi medju grupama koje

se smatraju fizičke različitima determinisani nejednakostima u moći ,nastaju rasne kategorije.

11. ETNICITET U NOVOM KLJUČU

Osnovni antropološki model etniciteta je niz labavo povezanih tvrdnji:

Etnicitet se tiče kulturne diferencijacije; Etnicitet se odnosi na kulturu – zasnovan je na zajedničkim značenjima – ali je takođe

ukorijenjen u društvenu interakciju i iz nje proishodi; Etnicitet je u izvjesnoj mjeri varijabilan i podložan manipulaciji, a ne definitivno fiksiran i

nepromjenljiv; Etnicitet je istovremeno kolektivan i individualan, eksternalizovan u društvenoj

interakciji i internalizovan u ličnoj samoidentifikaciji.

28


Sve ove tvrdnje ostaju fundamentalne za jedno zaokruženo razumijevanje etniciteta, ali u njima se ne iscrpljuje sve što se o njemu ima reći:

- Sklonost postvarivanja etniciteta, granica etničkih grupa, u razdoblju nakon objavljivanja Etničkih grupa i granica, bi se mogla označiti kao dosta ozbiljan problem. Naime, iako o njima govorimo na taj način, ni kultura ni etnicitet nisu nešto što ljudi „imaju“. To je nešto što ljudi koriste, uče i „žive“.

- Etnički identitet ograničava i oblikuje njegova neizbježna zavisnost od kategorisanja Drugih. Fokusiranje na grupnu identifikaciju na štetu društvene kategorizacije je pogrešno.

Bez kategorizacije, grupe, ni etničke ni druge, jednostavno ne postoje.

Etnička identifikacija tokom djetinjstva definitivno je stvar kategorizacije: saznajemo ko smo prije svega zato što nam drugi ljudi – bilo naši sapripadnici, ili drugi – to kažu.

Biti kategorisan sačinjava neizostavan i bitan sastojak individualnog razvoja. Bez kategorizacije nema socijalizovanih pojedinaca.

- Antropolozi teško prave razliku između etniciteta i rase. Iako je rasa alotrop etniciteta, riječ je o različitim društvenim pojavama.

Historijski gledano, etnički identitet je, po svemu sudeći, sveprisutan, rasa nije.

Etnički identitet je uopšteniji, bazičniji, takođe on će biti ukorijenjen u svakodnevne kontekste zajedničke kulture kao što su jezik i religija. To, međutim, ne znači da je značajniji.

Rasa je, historijski, bila organizaciono načelo dominacije kojem nema ravna. Rasne identifikacije se oslanjaju na kategorizaciju prije nego na grupnu identifikaciju, na pripisivanje i nametanje prije nego na voljni pristanak, na spoljašnji prije nego na unutrašnji momenat identifikacije.

- Distinkcija između nominalnog i virtualnog ima presudan značaj za razumijevanje etničkih identiteta. Ona je homologna distinkciji između grupe i kategorije, ali nije sasvim ista. Nominalna identifikacija je stvar imena i klasifikacije, virtualna obuhvata posljedice imena i etikete (prava i dužnosti, pristup društvenim i privrednim resursima ili društvena priznanja).

Nominalno je ime: Englezi. Velšani, Irci, Danci itd. Pojedinci mogu učestvovati u mnoštvu nominalnih etničkih identiteta. Tako npr. neko može biti Danac i „domaći Njemac“, Velšanin i Gog (naziv za stanovnike sjevernog Velsa), Britanac i Velšanin. Zapravo, da bi bio „domaći Njemac“, čovjek mora biti Danac itd.

29


Virtuelnosti identifikacije, s druge strane, konstituišu se kroz posljedice i svakodnevno iskustvo.

Nominalno i virtuelno su u svakodnevnoj društvenoj stvarnosti upleteni jedno u drugo.

- Naglašavanje kulturne sadržine etniciteta nudi još jedan način da se napravi razlika između etniciteta i njegovih alotropa: lokaliteta, nacionalnosti i rase. Oni se odnose na donekle različite stvari u kulturnom smislu.

Karakter takvog kulturnog sadržaja će imati i uticaj na karakter interakcije sa Drugima.

Kulturna građa o kojoj je riječ nije samo stvar elitne kulture, kulture sa velikim K. Ona ja takođe stvar svakodnevne, banalne društvene realnosti.

- Etnicitet u jednom novom ključu omogućuje da spoznamo da on, iako zamišljen, nije izmišljen, da je ujedno drevan i moderan.Etnicitet i njegovi alotropi jesu načela kolektivne identifikacije i društvene organizacije u terminima kulture i historije, sličnosti i razlike.

12. ETNIJA I ETNOGENEZA

Nacija se nalazi u središtu jednog od najpopularnijih i najširih mitova modernog doba-mit nacionalizma. Za taj mit je bitna ideja da nacije postoje od pamtivijeka te da ih nacionalisiti moraju ponovo probuditi iz dugog dremeža kako bi zauzele mjesto u svijetu drugih nacija.

Pojmu etniciteta se posljednjih godina poklanja znatna pažnja: za neke on posjeduje iskonsko svojstvo. Postoji u prirodi van vremana. Predstavlja jednu od datosti ljudskog postojanja. Druga krajnost je shvatanje etniciteta u situacionom mislu. Pripadanje etničkoj grupi stvar je stavova, percepcija i sentimenta, koji su nužno prolazni i promjenjljivi, varirajući sa konkretnom situacijom u kojoj se subjekt nalazi.

Između te dvije krajnosti nalaze se oni pristupi koji naglašavaju istorijske i simboličko kulturne atribute etničkog indentiteta, tako da se etnička grupacija smatra kulturnim kolektivitetom sa naglskom na mitove o lozi, istorijskim sjećanjima, vjeri, običajima, jeziku ili institucijama.

U ovom trenutku korisno je napraviti razlike između etničkih kategorija i etničkih zajednica.

Prve predstavljaju ljudske populacije za koje bar neki njihovi nepripadnici smatraju da sačinjavaju zasebnu kulturnu i istorijsku grupaciju. Ali populacije označene na taj način mogu u to vrijeme posjedovati malo samosvijesti da čine zaseban kolektivitet. Tako su Turci u Anadoliji

30


bili nesvjesni nekog turskog indentiteta u odnosu prema otomanskom ili islamskom indentitetu sve do 1900. g. U ovom slučaju mit o porijeklu, zajedničkim istorijskim osjećanjima, solidarnosti ili povezanosti sa domovinom su bili odsutni.

Etničku zajednicu sa druge strane možemo razlikovati upravo po tim atributima. Dakle možemo navesti 6 glavnih atributa etničke zajednice:

1. kolektivno vlastito ime2. mit o zajedničkim precima3. zajednička istorijska sjećanja4. jedan ili više diferencirajućih elemenata zajedničke kulture5. povezanost sa domovinom6. osjećanje solidarnosti kod značajnih djelova populacijeŠto više posjeduje ili dijeli te atribute data populacija sve više približava idealnom tipu

etničke zajednice ili etnije. Pogled na gornji popis etničkih atributa objelodanjuje ne samo njihov kulturnu i istorijsku sadržinu nego i njihove izrazito subjektivne komponente, presudni su tu upravo mitovi o zajedničkim precima, a činjenice o njima nisu od značaja. Zajednička istorijska sjećanja također mogu biti oblik mita. Slično tome privrženost određenim teritorijalnim dijelovima, kao i nekim mjestima na njima, ima mitsko i subjektivno svojstvo, to po najviše znaći da je to zemlja praočeva, kraljeva, mudraca, pjesnika, sveštenika, zakonodavaca...neki je nazivaju čak svetom zemljom..

Objektivni atributi nastupaju na scenu teka kada se dođe do promjenjljivih elemenata zajedničke kulture po kojima se jedna populacije razlikuje od druge. Jezik, vjera, običaj i pigmentacija se često uzmaju kao opis ovih objektivnih elemenata koji istrajavaju nezavisno od volje pojedinca. Najveći uticaj danas imaju boja kože i jezik kao najobjektivniji atributi.

Sa udruživanjem ovih zasebnih atributa (objektivnih i subjektivnih) i njhovim jačanjem više se istiće osječanje etničkog indentiteta i s njim etničke zajednice, a kada se gube ti atributi slabi se osjećanje pripadnosti etničkoj zajednici.

Kako se etnija oblikuje (geneza)?

Ovdje možemo dati neke vrlo uslovne odgovore. Dva su glavna procesa: srastanje i djeljenje. S jedne strane, etničko oblikovanje možemo pratiti tokom spajanja zasebnih zajednica što se može razložiti na proces amalgammacije (mješanja) zasebnih jedinica i proces apsorpcije jedne jedinice u drugu, kao u slučaju asimilacije regije ili plemena. S druge strane, etnije se mogu dalje podijeliti cjepanjem, kao pri sektaškom raskolu, kada etničku zajednicu jedan njen dio napusti da bi obrazovao novu grupu (u slučaju Bangladeša).

Učestalost takvih pojava govori o plastičnosti kulturnog indentiteta pripadnika etničke zajednice. Ona također objelodanjuje KONCENTRIČNOST etničkih i kolektivnih kulturnih

31


udruživanja. Dakle pojedinci mogu biti vjerni svojim porodicama, selima, gradovima, regijama, vjerskim zajednicama, polnim i klasnim indentifikacijama; no oni istovremeno mogu biti vjerni različitim etničkim zajednicama na različitim nivojima zajednice. Npr. sentiment starih Graka kao pripadnika polisa ili subetnije i kao pripadnika helenske kulturne etnije. No ne treba ni previše naglašavati promjenjljivost etničkih granica jer bi smo se lišili sredstava za objašnjavanje formiranja etničkih veza i zajednica.

No ostaje činjenica da etnicitet – kao što je to slučaj sa ostalim društvenim pojavama kolektivnog indentiteta kao klasa, pol, teritorija – ispoljava i postojanost i nepostojanost naporedo, zavisno od ciljeva posmatrača i njegove udaljenosti od dotične kolektivne pojave. Svak realističi diskurs se mora osloboditi krajnosti primordijalističko-instrumentalističke debate i njenog bavljneja kao i strateškom manipulativnošću etničkih sentimenata. Treba da samu predstavu o kolektivnom kulturnom indentitetu rekonstituišemo sa istorijskog, subjektivnog i simboličkog stanovišta.

Promjen kulturnih indentiteta dakle odnose se na stepen do kojega traumatična zbivanja narušavaju osnovno tkivo kulturnih elemenata koji čine osjećanje kontitnuiteta, zajedničkih sječanja i predstave o kolektivnoj sudbini. Najznačajniji elementi kulturne promjene odnosno obnavljanja ili razaranja osjećanja zajedničkog etniciteta i njegovog indentiteta su događaji koji rađaju duboke promjene u društvu a tu spadaju rat i zavojevanje, izgnanstvo i porobljavanje, priliv imigranata i vjersko preobraćenje. Ratovanje je čak i najvažnije jer ratovi uobličavaju etničke zajednice ne jedino od onih koji u njima učestvuju nego čak i od trećih strana, preko čijih se tritorije vode. Što se tiče organizovane vjere njena uloga je duhovna i društvana Mit o zajedničkom etničkom porijeklu se često prepliče i sa sa mitovima o stvaranju svjeta – poput mita o Noju u Bibliji. Vrlo često su heroju etničke zajednice i heroji vjerske tradicije što je slučaj sa Mojsijem, Muhamedom a.s., Zaratustrom itd. Dakle možemo reći da postoje tjesne veze između etničke kristalizacije i prethodne uloge države, ratovanja i organizovane vjere.

13. ETNICKA PROMJENA,RASPAD I OPSTANAK

Grke modernog doba uce da su oni nasljednici i potomci ne samo grcke Vizantije nego i starih Grka i njihove klasicne helenske civilizacije.Kako je davno pokazao Jakobs Falmerajer ,prilivi masa avarskih,slovenskihi kasnije albanskih imigranata grubo su prekinuli grcki damografski kontinuitet.Time je srediste jedne zaista helenske civilizacije pomjereno ka istoku,Jegeju i Konstantinopolju.

32


To je takode znacilo da moderni Grci tesko mogu racunati da poticu od starogrcke loze,mada se ta mogucnost nikada ne moye iskljuciti.Grci su i u sadasnjosti i u proslosti osjecali da im je grckost proizvod cinjenice sto vuku lozu od starih Grka i u zahvaljujuci kojoj su se osjecali clanovima jedne natporodice Grka,posto su zajednicki sentimenti kontinuiteta i pripadnosti od sustinskog znacaja za zivo osjecanje identiteta.Od postojeceg naslijeda Grcke mnogo je zadrzano i obnovljeno.Cak i u vrijeme slovenskih migracija akcenat se stavljao na grcki jezik, knjizevnost te filozofiju..Osjecanje grckog identiteta i zajednicki sentimenti etniciteta istrajali su svu silu drustvenih i politickih promjena za posljednje dvije hiljada godina.

S druge strana postoji etnicki raspad.Etnije se mogu raspasti cijepanjem i profilacijom,ali etnicka zajednica u tom slucaju i dalje postoji u nekom obliku-manja ili mozda udvojena ali jos uvjek postoji.Dvije su glavne vrste etnickog zatiranaj u punom smislu rijeci a to su genocid i etnocid koji se ponekad naziva i kulturnim genocidom.Genocid je rijetka i moderna pojava.Njime su obuhvaceni oni slucajevi kada znamo da je masovna smrt jedne kulturne grupe bila unaprijed smisljena I da su se u osnovi tako odabranog cilja iskljucivo nalazili egzistencija i pripadnici te kulturne grupe.

Takva je bila nacisticka politika prema Jevrejima i dijelu Cigana,a mozda su takvi bili i evropski postupci prema tasmanskim Aboridzanima i turski postupci u turskoj Jermeniji.Druge vrste politike bile su genocidne po svojim posljedicama,a ne po namjeri.Do takvog etnickog unistenja dolazilo je pri sukobu Indijanaca i americkih bijelaca,te sukobima spanskih konkvistadora sa sa Astecima..U tom slucaju se etnickom zatiranju nije tezilo namjerno,ali ipak nije bilo pokusaja ublazavanja politike koja je za nusproizvod imala genocid.

Te genocidne postupke treba razlikovati od masovnih pokolja nad odabranim populacijama,kavi su bili oni koje su vrsili Sovjeti i nacisti u cilju slamanja duha otpora zastrasivanjem civilnog stanovnistva.Ono sto je zanimljivo u vezi sgenocidom i genocidnim postupcima,jeste rijetkost kojom oni postizu najavljene ciljeve ili izazivaju nenamjeravane posljedice.Rijetko se desava da se njima zatru etnije ili etnicke kategorije.Ustvari, oni mogu djelovati u suoprotnom smjeru,ozivljavajuci etnicku koheziju i svijest i pomazuci njenoj kristalizaciji kao stoje bilo slucaj sa aboridzanskim pokretom ili nacionalizmom Cigana.Kada su Rimljani konacno odlucili jednom zauvijek da uniste Kartaginu,grad su sravnili sa zemljom i izvrsili pokolj nad tri cetvrtine stanovnistva ,prodavsi ostatak kao roblje.Mada su tragovi punske kulture istrajali do vremena sv.Augustina ,Kartagina je kao etnija i etnicka drzava bila zatrvena.Ista sudbina je cekala nekolike narode antickog svijeta.

U svakom od tih slucajeva gubitak politicke moci i nezavisnosti predskazivao je etnicko zatiranje,ali obicno putem kulturne apsorpcije i etnickog mijesanja.To su slucajevi etnocida, a ne genocida ,uprkos dramaticnosti politickih dogadaja koji su ih ubrzali.Kao i u slucaju Fenicana i Elamicana,relativno brz nestanak asirske kulture i zajednice mora se posmatrati kao primjer

33


etnocida .Unistenje bogova ili hramova jedne zajednice li drzave shvatalo se,bar u antickom svijetu, kao sredstvo unistenja same te zajednice,izgleda da je to bio cilj Rimljana kada su 70.g.n.e. razorili Hram u Jeruzalimu. U svim tim slucajevima cilj je bio iskorjenjavanje kulture date grupe,a ne same te grupe i on se po posljedicama razlikuje od mnogih sporijih procesa kulturne apsporcije kojiu su potkopali brojne male etnicke kategorije i zajednice.Jednostavan odgovor da narodi opstaju u nekom vidu zato sto su ukorijenjeni u svojim domovinama i uzivaju veliku mjeru nezavisne drzavnosti ne vrijedi u jevrejskom slucajuJevreji su vec blizu dvje hiljade godina izgnani i iz domovine i iz drzave.

Kako je obrazlagao Armstrong,arhetipske dijaspore nastale iz vjerskih i kulturnih razlika moraju se posmatrati kao ukupnost uzajamno povezanih vidova i dimenzija, u kojoj profesionalna segregacija i posrednicki status sluze potkrepljivanju i artikulaciji,ali ne nuzno osiguravanju etnicke razlicitosti i opstanku.

Vjera moze sacuvati osjecanje zajednickog etniciteta kao u kakvoj cahuri bar na neko vrijeme sto je bio slucaj sa grckim pravoslavljem,koje je u doba osmanske vladavine sacuvalo samoupravni grcki pravoslavni milet.Postoje cetri karakteristicna mehanizma etnicke samoobnove:

-vjerska reforma-vjerski reformatorski pokreti igraju veliku ulogu u podsticanju etnicke samoobnove.Kod Jevreja nalazilo vise primjera i u svakom primjeru vjerska reforma se preplitala sa etnickom samoobnovom jer je nacin obnove zajednice bio etnicki nadahnut.

-kulturno pozajmljivanje- na sirem kulturnom podrucju etnicki opstanak nalazi potporu ne u izolaciji nego u selektivnom pozajmljivanju i kontrolisanom kulturnom kontaktu.Mnogo je primjera kako su spoljasnji podsticaji i kontakti obnovili osjecanje etnickog identiteta posredstvom selektivnog prisvajanja kulture kao sto su slucajevi Japana ,Rusije I Egipta.

-narodno ucesce-za oblike etnicke samoobnove od najveceg znacaja su narodni pokreti za vece ucesce u kulturnoj ili politickoj hijerarhiji.Narodni pokreti u judaizmu takode su slizili obnavljanju etnije.isto vazi i za brojne narodne pokrete u islamu.

-mitovi o etnickom izboru-mitovi o etnickoj izabranosti sezu u samu srz oblika etnicke samoobnove,pa otuda i opstanka.Etnije koje uprkos svom etnocentrizmu prema drugima se apsorbuju u druge zajednice poslije gubljenja nezavisnosti.

14. Tipovi etničkih zajednica

34


Pokušaji objašnjavanja kako su se i zašto nacije pojavile moraju poći od etničkih veza i identiteta, koji su obično oblikovali njihovu kulturnu osnovu i koji su igrali važnu ulogu u oblikovanju prvih i potonjih nacija.

Polazim od razlike koju treba povući između dvije vrste etničkih zajednica – „lateralnih“ i „vertikalnih“.

Normanska zajednica u Normandiji, kao i ondje gdje je vladalo normansko oružje, otkriva jedan tip etničke zajednice koji se može nazvati „lateralnim“. Etniju tog tipa obično su činiili aristrokrati i više sveštenstvo, mada je ona s vremena na vrijeme mogla obuhvatati birokrate, visoke vojne zvaničnike i bogatije trgovce. Nazivam je lateralnom zato što je u isti mah bila društveno ograničena na više slojeve, a geografski rasprostrta radi stupanja u često tijesne veze s gornjim ešalonima susjednih lateralnih etnija. Usljed toga su joj granice bile karakteristično „iskrzane“, ali joj je nedostajala društvena dubina, a često izrazito osjećanje zajedničkog etniciteta bilo je kod nje skopčano s esprit de corps, koji je posjedovala kao sloj visokog statusa i kao vladajuća klasa.

Nasuprot njoj, etnija „vertikalnog“ tipa bila je kompaktnija i narodnija. Njena etnička struktura obično se širila na druge društvene slojeve i klase. Društvene podjele nisu počivale na kulturnim razlikama, nego je osobena istorijska kultura doprinosila ujedinjavanju različitih klasa oko zajedničkog naslijeđa i tradicija, naročito kada su ovi bili ugroženi spolja. Usljed toga je etnička spona često bila jača i isključivija, a prepreke za prijem veće. Nasuprot okolnim aristokratskim etnijama, poput Hananeja i Filistejaca, izraelski plemenski savez i kraljevine ispoljavali su isključiviju etnocentričnu revnost i aktivnu mobilisanost svih slojeva za dugotrajne ratove. U druge primjere demokratskijih, vertikalnih etnija spadali su Druzi, Siki, Irci i Baski. U svim tim zajednicama postojale su izrazite razlike među slojevima, pa čak i klasni sukob, ali etnička kultura je bila svojina svih pripadnika zajednice, u manjoj ili većoj mjeri.

Razlučivanje lateralnih i vertikalnih etničkih zajednica je, očigledno, idealnotipsko i prikriva razlike u okviru svake od tih kategorija, istovremeno nagovještavajući preoštru podjelu između samih tipova. Aristokratske zajednice mogle su spadati u osvajačku vrstu, poput plemenitih hetitskih vozača ubojnih kola ili mađarskih vitezova. A mogle su biti i domorodačke, poput sasanidskih persijskih monarha, plemića i Zaratustrinog sveštenstva koji su oživjeli persijsku slavu u višim slojevima, a nisu uspjeli da inkorporiraju seoske mase i gradske manjine, manihejsku, hrišćansku i jevrejsku, kako je pokazao mazdakitski pokret. Slično tome, demotske, vertikalne zajednice uključivale su urbane saveze gradova-država, sekte i dijasporične enklave, kao i plemenske saveze na ruralnijoj osnovi (Arapi, Mongolci, Irci) i „krajinske“ ratničke etnije, poput Katalonaca ili Švajcaraca. Ali, kao što se iz tih primjera vidi, mi ustvari imamo posla više s istorijskim i društvenim procesima negoli s utvrđenim tipovima. Date istorijske zajednice mogu se preobražavati iz jednog polarnog tipa u drugi, pa čak i mješavinu elemenata oba tipa.

35


Započevši političku karijeru kao labav plemenski savez koji je Poslanik ujedinio u zajednicu vjernika, Arapi su se ubrzo „aristokratizovali“ u glavnim središtima svog naseljenja i vladavine, bilo kao lateralna, osvajačka etnija ili pak na više domorodačkoj osnovi posredstvom islamizacije i sklapanja brakova s pripadnicima drugih zajednica, ali uz tek iskrzane granice između sultanata. Jermenski feudalni plemići, nemoćni da dalje vladaju nezavisnom državom, više su se „demotizovali“; ili, tačnije, zajednička jermenska religijsko-etnička kultura širila se niz društvenu ljestvicu, sve dok se u dijaspori nije pojavila jedna narodnija vertikalna zajednica (ili skup enklavnih zajednica) umjesto ranije aristokratskije i lateralnije etnije.

Važnost razlučivanja ove dvije vrste etničkih zajednica leži ne samo u tome što se njime ističe jedan stalan izvor etničkog sukobljavanja i etničkog opstajanja u premodernim epohama nego i u tome što se njime dobijaju različiti tipovi etničkih jezgara oko kojih su se mogle izgrađivati nacije i dolazi do dva glavna puta kojima su se nacije mogle oblikovati.

15. NACIJA

Na početku su postojala dva obećavajuća kandidata za konstituisanje jedne teorije nacionalnosti: volja i kultura. Svaki je važan. Ali, nijedan nije ni izdaleka adekvatan. Zašto?

Volja ili slaganje predstavlja značajan faktor u formiranju većine grupa i velikih i malih. Čovječanstvo je uvijek bilo organizovano po grupama svih vrsta, oblika i veličina koje su ponekad uredno ugnježđene, a ponekad se preklapaju i prepliću. Ta raznolikost je beskrajna. Dva činioca za održavanje grupa su ključna: volja, voljna privrženost i identifikacija, lojalnost, solidarnost, s jedne strane; i strah, stega i prinuda, s druge. To sačinjava ekstremne polove na krajevima neke vrste spektra. Rijetke su zajednice na temelju jednog činioca. Najviše ih se temelji na mješavini lojalnosti i identifikacije.

Ako definišemo naciju kao grupe koje i same hoće da traju kao zajednice, dobit ćemo još mnoštvo mogućnosti za definiranje. To će uključiti i zajednice kao efektivne i kohezione nacije; prave nacije ustvari i žele da budu takve. Isto važi za bande, timove. A da ne pominjemo zajednice i asocijacije iz predindustrijskog doba koje nisu definisane prema nacionalističkom principu.

36


Prešutna samoidentifikacija je djelovala u prilog svih vrsta grupisanja, većih ili manjih nacija. Čak i kada bi volja bila temelj nacije, ona je temelj još mnogo čega drugog, tako da na ovaj način ne možemo definisati naciju. Ono koji zdravo za gotovo prihvataju prešutne pretpostavke nacionalizma, pogrešno ih pripisuju čovječanstvu u cjelini, u svakoj epohi.

Ako uzmemo termin zajdničke kulture, javlja se mnoštvo definicija. Kulturne granice su ponekad oštre, nejasne. Ovo bogatstvo diferencijacija ne konvergira sa granicama političkih jedinica.

Uspostavljanje sveobuhvatnih visokih kultura učinilo je da svakome ko je utonuo u naše savremene pretpostavke izgleda kao da se nacionalnost može definisati posredstvom zajedničke kulture. Danas ljudi mogu da žive u zajednicama koje su definisane zajedničkom kulturom. Društva sa više kultura su dobro funkcionisala u prošlosti, tako da je kulturni pluralizam bio izmišljen tamo gdje je nedostajao. Ako pak definiranje nije moguće ni na ovaj način, kako onda pronaći rješenje?

Paradoks je da se nacije mogu definirati posredstvom doba nacionalizma. Doba nacionalizma predstavlja spajanje buđenja i političkog samopotvrđivanja ovoga, onoga ili nacije. Kada se stvore opšti društveni uslovi za standardizovane, homogene visoke kulture koje prožimaju cjelokupna stanovništva, a ne samo elitne manjine. Dobro definisane kulture sačinjavaju nešto blizu jedne vrste jedinice sa kojom se ljudi svojom voljom i rado identifikuju. Kulture izgledaju kao prirodna spremišta političkog legitimiteta. Ugrožavanje njihovih granica od političke jedinice je skandal. Po takvim uslovima nacije mogu biti definisane posredstvom volje i kulture i njihove konvergencije sa političkom jedinicom. Ljudi hoće da budu politički ujedinjeni sa onim koji dijele njihovu kulturu. Političke zajednice žele proširiti granice do granica svoih kultura i da nametnu svoju kulturu u granicama svoje moći. Stanje volje, kulture i države postaje norma.

Nacionalizam stvara nacije, a ne obrnuto. On koristi postojeću proliferaciju kultura i kulturnih bogatstava i preobražava ih. Mrtvi jezici se mogu oživiti, tradicija se može izmisliti, ovaj aspekt nacionalističke strasti ne smije da posluži da se pogrešno donese zaključak kako je nacionalizam kontingentan, vještački, izum koji se nije mogao dogoditi samo da ga evropski mislioci nisu vješto ubrzgali u krvotok inače održivih političkih zajednica.

Nacionalizam nije ono što izgleda. Kulture za koje on tvrdi da ih brani i oživljava, često su njegovi sopstveni izumi. On ima duboke korijenje u našoj zajedničkoj trenutnoj situaciji.

Durkheim je podučavao da prilikom religijske službe obožava svoju sopstvenu, kamufliranu sliku. U nacionalističkom dobu, društva sebe bestidno obožavaju. U Nirmbergu, nacistička Njemačka nije obožavala sebe pretvarajući se da obožava Boga; ona je sebe neskriveno obožavala. Prosvećeni modernistički teolozi ne vjeruju u učenje svoje vjere. Oni zamračuju i

37


umanjuju značaj razlike između jedne takve prešutno redukcionističke vjere i prave stvari koja joj je prethodila.

Socijalno samoobožavanje predstavlja otvoreno ispovjedano samoobožavanje, prije nego sredstvo prikrivenog štovanja društva kroz sliku Boga, kao što je Durkheim insistirao; ne znači da je sadašnji stil išta vjerodostojniji od onog iz Durkheimovog doba.

Osnovna obmana koju nacionalizam praktikuje je: nacionalizam je opšte nametanje visoke kulture društvu, gdje su ranije niske kulture zaposjele živote većine, a u nekim slučajevima i cjeline stanovništva. To dovodi do uspostavljanja anonimnog impersonalnog društva kojeg drži zajedno zajednička kultura. To je suprotno onom što nacionalizam traži i u što nacionalisti vjeruju. Nacionalizam obično sprovodi osvajanja u ime navodne narodne kulture. Njegov simbolizam se izvodi iz zdravog, netaknutog života seljaka, Volk-a naroda. Postoji izvjesni element istine da Volk-om upravljaju činovnici druge, strane visoke kulture. Ako nacionalizam uspije, on eliminiše stranu visoku kulturu, ali je onda ne zamjenju starom, lokalnom nižom kulturom; on je izmišlja, oživljava sopstvenu lokalnu visoku kulturu. Baš su visoke dame u Budimpeštanskoj operi stalno išle u grad u seljačkim haljinama. Na taj način jedna vizija stvarnosti kroz prizmu iluzije ostaje, ali nije ista kao ona koju je analizirao Durkheim.

Dakle, teškoće sa definiranjem nacije su veće od onih kod definiranja države. Čovjek je sposoban da uz malo napora uvidi sutuaciju gdje je država odsutna. On je upoznat sa „prirodnim stanjem“. Pleme nije država u malom i postoje oblici plemske organizacije koji se mogu opisati kao oblici bez države.

Chamisso, Francuz u Njemačkoj je u doba Napoleona napisao roman o čovjeku koji je izgubio svoju sjenku. Za autora je Čovjek bez sjenke bio čovjek bez nacije. Kada njegovi poznanici i sljedbenici na njemu otkriju odsustvo sjekne, oni počinju da se klone njega. Takav čovjek prkosi poznatim kategorijama i izaziva odvratnost.

Chamissova percepcija je bila dobra za jednu vrstu ljudskog stanja, ali ne i za ljudsko stanje kao takvo, svuda i u svako vrijeme. Čovjek mora imati nacionalnost kao što mora imati nos i dva uha. Nedostatak ovih pojedinosti se javlja kao posljedica nesreće. To da ovo treba da izgleda očigledno i istinito predstavlja jedan apstrakt, jezgro problema nacionalizma. Nacije su jedna kontingentnost, kao i države, a nisu univerzalna nužnost. One nisu ista kontingentnost. Nacionalizam smatra da su one bile predodređene jedne za druge, da su jedne bez drugih nekompletne i da to predstavlja tragediju. Ali, prvo je svaka od njih morala da nastane i taj nastanak je nezavisan. Država se javila bez pomoći nacije. Neke nacije su se javile bez blagoslova svoje države. Sporno je to da je normativna ideja nacije, u svom modernom smislu, predstavljala prethodno postojanje države.

38


Šta je onda ideja nacije?

Postoje dvije privremene definicije:

1. Dva čovjeka su iste nacionalnosti ako i samo ako imaju zajedničku kulturu, pri čemu kultura znači sistem ideja, znakova, asocijacija i načina ponašanja i komuniciranja.

2. Dva čovjeka su iste nacionalnosti ako i samo ako priznaju jedan drugog kao nekog ko pripada istoj naciji, tj. nacija čini čovjeka. Nacije su spoj ljudskih ubjeđenja, lojalnosti i solidarnosti. Kategorija ličnosti postaje nacija ako i kada članovi te kategorije čvrsto priznaju izvjesna uzajamna prava i dužnosti koje imaju jedni prema drugima i koje su posljedica zajedničkog članstva u naciji. Upravo priznanje drugih kao takvih jeste ono što ih odvaja od onih koji nisu članovi.

Ove definicije, kulturalna i voluntaristička imaju vrijednost. Obje izdvajaju element koji je od značaja za razumijevanje nacionalizma. Ali nijedna nije adekvatna. Definicije kulture koje prva definicija pretpostavlja jesu komplikovane i nezadovoljavajuće. Najbolje je da se tom problemu priđe upotrebljavajući ovaj termin bez prevelikih nastojanja da se pruži formalna definicija, posmatrajući ono što kultura čini.

16. ETNICITET I NACIONALNOST*

Teškoću pri posmatranju društvene klase kao osnove za trajan kolektivno identitet

pričinjavaju njena ograničena emocionalna privlačnost i nedostatak kulturne dubine. Bilo da

klasu definišemo poput Marksa kao odnos prema sredstvima za proizvodnju ili poput Vebera kao

agregat onih koji imaju istovjetne životne izglede na tržištu, svaki pokušaj korištenja klase kao

osnove za osjećanje identiteta i zajedništva jasno je ograničen. Klase su često rasute u

teritorijalnom pogledu.

Klasa označava društveni odnos. U danoj društvenoj formaciji uvijek postoji dvije ili više sukobljenih

klasa, što pomaže zaoštravanju klasnih razlika, pa otud zaoštravanju identiteta. Kada bi se nešto pojavilo

što bi uključivalo kolektivni identitet, koji bi obuhvatio cijelu populaciju na jednoj teritoriji, on bi nužno

bio sasvim drugačiji od identiteta zasnovanog na klasnim i ekonomskim interesima.

Kako vjerski, tako i etnički identiteti nastojali su da u zajednice stvorene na njihovim osnovama

uključe više nego jednu klasu. Vjerske zajednice kada streme da budu crkve, obraćaju se svim dijelovima

39


populacije, pa čak i van njenih etničkih granica. Njihova poruka je ili nacionalna ili univerzalna. Ona se

nikad ne upućuje nekoj posebnoj klasi kao takvoj.

Dok klasni identiteti potiču iz sfere proizvodnje i razmjene, vjerski identiteti proizlaze is sfere

komunikacije i socijalizacije. Oni se zasnivaju na usuglašavanju kulture i njenih elemenata - vrijednosti,

simbola, mitova i tradicija. Stoga su težili da u jednu zajednicu vjernika udruže sve one koji smatraju da

su im zajednički izvjesni simbolički kodovi, vrijednosni sistemi i tradicionalna vjerovanja i obredi,

uključujući povezivanja na neku supraempirijsku stvarnost.

Čak i danas mnoge etničke manjine zadržavaju snažne vjerske spone i ambleme. Npr. Katolici i

protestanti žive u Sjevernoj Irskoj, Poljaci, Srbi i Hrvati, Maroniti, Siki...spadaju u mnoge etničke

zajednice čiji se identitet zasnia na vjerskim mjerilima diferencijacije.

Iako se ne može nepobitno dokazati da iza toga stoje etnički uzroci, mnogo je slučajeva snažne spone

između oblika vjerskog identiteta i etničkih rascjepa i zajednica.

U Sofoklovim komadima jedva da se i spominje jedna vrsta kolektivnog identiteta koji je danas toliko

značajna i rasprostranjena. Ti komadi, iako se često vrte oko sukoba među gradovima, nikada ne

pokreću pitanje nacionalnog identiteta. Kolektivni sukobi su u najgorem slučaju, ratovi između grčkih

gradova-država i njihovih vladara. Politički izuzevši u antičkoj Grčkoj, nije postojala nacija, već skup

gradova-država, od kojih je svaki izrazito čuvao svoju suverenost.

Tako da se u ovom slučaju govori o grčkoj kulturnoj i etničkoj zajednici, ali ne i o njenom nacionalnom

identitetu i naciji.

To nam nagovještava da pojam nacionalnog identiteta uključuje neko osjećanje političke zajednice.

Politička zajednica podrazumijeva neke zajedničke institucije i jedan kodeks prava i dužnosti za sve. Ona

tačno ukazuje na određen društveni prostor, tačno određenu i ograničenu teritoriju, s kojom se njeni

pripadnici poistovjećuju i kojoj smatraju da pripadaju.

Pravna jednakost pripadnika političke zajednice u njenoj omeđenoj domovini predstavlja izvjesnu mjeru

zajedničke kulture i izvjesnu građansku ideologiju, skup zajedničkih poimanja i stremljenja, sentimenata

koji povezuju stanovništvo u njegovoj domovini. Nacije su po zapadnom modelu nacionalnog

40


identiteta ( nacionalnosti) shvaćene kao zajednice kulture, čije su pripadnike ujedinila

zajednička sjećanja, mitovi, simboli i tradicije. Čak i kada bi država primala nove imigrantske zajednice,

kaje su posjedovale sopstvenu historijsku kulturu, trebalo je da prođe nekoliko generacija da bi

posredstvom nacionalnih nosioca masovne socijalizacije njihovi potomci budu primljeni u krug nacije i

njene historijske kulture. Taj nezapadni model naziva se etničkim shvaćanjem nacionalnog identiteta i

nacije. Njegovo obilježje jeste zajednica rođenja i rodna kultura. Dok je zapadni koncept utvrđivao da

pojedinac može slobodno birati kojoj će naciji pripadati. Naciju i nacionalnost čini zajednica ljudi iste

loze. Taj etnički model nacionalnog identiteta prvenstveno ističe pretpostavljenu lozu, a ne teritoriju.

Nacionalni identitet i nacija predstavljaju složene konstrukte sačinjene od više uzajamno povezanih

komponenata - etničke, kulturne, teritorijalne, ekonomske... oni označavaju spone solidarnosti među

pripadnicima zajednica ujedinjenih zajedničkim osjećajima, mitovima i tradicijama. Nacija i nacionalnost

su nastale kao mješavine dva skupa dimenzija, jednog građanskog i teritorijalnog, i drugog etničkog i

genealoškog, koje variraju od slučaja do slučaja.

I u političkom pogledu nacionalni identitet podupire državu i njene organ. Odabir političkog kadra,

regulacija političkog ponašanja i izbor vlada utemeljeni su na mjerilima nacionalnog interesa, za koji se

pretpostavlja da oslikava nacionalnu volju i nacionalni identitet date populacije. Najupadljivija politička

funkcija nacionalnog identiteta je njegovo legitimiranje zajedničkih zakonskih prava i dužnosti pravnih

institucija, koje određuju vrijednosti i karakter nacije i održavaju narodne običaje i narodni red.

Nacionalni identiteti imaju također unutrašnje funkcije za pojedince u zajednicama, od kojih je najočitija

socijalizacija pripadnika nacije kao državljana i građana.

Danas se to postiže standardizovanim, masovnim sistemima obrazovanja, pomoću bilo koje državne

vlasti da usade nacionalnu odanost i osobitu kulturu.

Osjećanje nacionalnog identiteta je moćno sredstvo za određivanje i lociranje pojedinačnih ja u svijetu.

Upravo nam zajednička, jedinstvena kultura omogućava da saznamo ko smo mi u suvremenom svijetu.

Taj proceS samodefinisanja i lociranja predstavlja po mnogo čemu ključ za nacionalni identitet. Traganje

za nacionalnim i odnos pojedinca prema njemu ostat će najzagonetniji element u nacionalističkom

projektu.

41


17. NACIONALIZAM; IDEOLOGIJA, JEZIK, SENTIMENT

Pojam „nacionalnog“ identiteta, uključuje, između ostalog, osjećanje političke zajednice. Politička zajednica, opet, podrazumijeva bar neke zajedničke institucije i jedan kodeks prava i dužnosti za sve pripadnike zajednice. Ona također ukazuje na određeni društveni prostor, tačno obilježenu i ograničenu teritoriju, s kojom se njeni pripadnici poistovjećuju i kojoj smatraju da pripadaju.

Nacije moraju imati izvjesnu mjeru zajedničke kulture i građansku ideologiju, skup zajedničkih poimanja i stremljenja, sentimenta i ideja, koji povezuju stanovništvo jedne domovine.

U ime „nacionalnog“ identiteta ljudi su bili voljni da se odreknu sopstvene slobode i da suze tuđu. Bili su spremni da pogaze građanska i vjerska prava etničkih, rasnih i vjerskih manjina. Ideal nacije donio je sa sobom zbrku, nestabilnost, razdor i teror, posebno u oblasti mješovitog etničkog i vjerskog obilježja. Nacionalizam od Francuske revolucije dovodi u pitanje cjelokupnu ideju o jednom čovječanstvu, o svjetskoj zajednici i njenom moralnom jedinstvu. Nacionalizam dovodi jednu kulturnu zajednicu u suprotstavljen odnos drugoj kulturnoj zajednici.

Termin nacionalizam koristi se na nekoliko načina. On može da označava:

Cjelokupan proces oblikovanja i održavanja nacije ili nacionalnih država, Svijest o pripadnosti naciji, zajedno sa sentimentima i stremljenjima na njenu bezbjednost i

prosperitet, Jezik i simboliku nacije i njene uloge Ideologiju, Društveni i politički pokret za postizanje ciljeva nacije.

Kada je u pitanju značenja nacionalne svijesti i sentimenta, postoje dvije suprotne situacije. Sasvim je moguće da se naiđe na populaciju koja ispoljava visok stepen nacionalne svijesti, a nema bogzna šta u smislu ideologije ili doktrine nacije, a posebno ne nacionalističkih pokreta (primjer je Engleska). Druga, obrnuta situacija, je kod populacija s malo ili nimalo nacionalne svijesti ili sentimenta, a tu nailazimo na nacionalističke pokrete i ideologije. Oni se mogu javiti u malom dijelu populacijem ali nalaze odjeka u njoj kao cjelini (primjer zemlje Zapadne Afrike, Zlazna Obala i Nigerija).

Nacionalistički jezik i simbolika obuhvatniji su od ideologije ili ideološkog pokreta; oni često povezuju tu ideologiju s „masovnim sentimentima“ širih djelova označene populacije, naročito posredstvom parola, ideja, simbola i ceremonija.

Najzad, značenje nacionalističkog pokreta, tjesno je povezano s nacionalistikom ideologijom. Ustvari, nezamislivo je bez nje. Nacionalizam se može i definisati kao ideološki pokret za postizanje i održavanje autonomije, jedinstva i identiteta u ime populacije za koju neki njeni pripadnici i smatraju da predstavlja stvarnu ili potencijalnu „naciju“.

Glavne pretpostavke ideologije nacionalizma možemo definisati na slijedeći način:

42


Svijet je podjeljen na nacije, od kojih svaka ima svoju historiju i sudbinu, Nacija je izvor cjelokupne političke i društvene moći, i lojalnost naciji je iznad svake druge

privrženosti, Ljudska bića moraju se poistovjetiti s nacijom ukoliko žele slobodu i samoostvarenje, Nacije moraju biti slobodne i bezbjedne ako se želi da u svijetu vlada mir i pravda.

Nacionalizam je ideologija nacije, a ne države. On stavlja naciju u središte svojih zanimanja, bavi se jedino nacijom i njenim pripadnicima. Rane nacionaliste, kao ni kulturne nacionaliste poslije njih, nije posebno zanimalo sticanje državnosti. Mnogi katalonski, škotski i flamanski nacionalisti više su bili zainteresovani za samoupravu i kulturni paritet u višenacionalnoj državi, nego za potpunu nezavisnost. Ideja da svaka nacija mora imati sopstvenu državu, predstavlja uobičajeni ali ne i nužni zaključak iz suštine nacionalizma. Iz nje se vidi da je nacionalizam prvenstveno kulturna doktrina, odnosno politička ideologija.

Ta kulturna doktrina zavisi od uvođenja novih pojmova, jezika i simbola. Nacionalizam je ideološki pokret za postizanje i održavanje autonomije, jedinstva i identiteta nacije. Pojam „identitet“ shvata se kao istovrsnost, jer pripadnici određene grupe isti su baš u svemu u onome što ih razlikuje od drugih. Odjevaju se i jedu na sličan način, govore istim jezikom idr.

Ideja o nacionalnom identitetu, odnosno nacionalnom karakteru, zajednička je piscima 18. vijeka, naročito Monteskjeu i Rusou. Ruso kaže: „ Svaki narod ima ili mora imati neki karakter, ako ga nema, najprije mu ga moramo podariti“. Po Herderu, svaka nacija ima osobit duh, način mišljenja, djelanja i saobračanja. On kaže: „ Idemo svojim putem... neka se svugdje lijepo ili ružno govori o našoj naciji, našoj književnosti, našem jeziku: oni su naša svojina, naše biće i neka to bude dovoljno“.

Nacionalistički ideal jedinstva ima još jedno značenje. U nacionalističkom jeziku „jedinstvo“ označava društvenu koheziju, bratstvo svih nacionalnih pripadnika u okviru nacije, ono što su Francuzi zvali fraternite.

Nacionalistički ideal jedinstva ostavio je duboke posljedice. Prije svega, podstakao je ideju o nedjeljivosti nacije i opravdao iskorjenjivanje, često uz silu, lokalnih različitosti a sve u svrhu kulturne i političke homogenosti. Tu nacionalistički pojam jedinstva okreće leđa etičkim korkenima i traži jedoobraznost.

Kod Kanta postoji autonomija kao etički imperativ za pojedinca, a kod Fihtea i ostalih njemačkih romantičara primjenjuje se na grupe, a ne na pojedince. Tako se rodila filozofija nacioanlnog samoopredjeljenja i kolektivne borbe za ostvarenje autentične nacionalne volje- u sopstvenoj državi.

Nacionalisti nastoje da pripadnicima svoje nacije usade nacioanlnu volju, kako ne bi postali zaraženi tuđim idejama i običajima, a to bi uništilo i zaustavilo njihov ravitak. Autentično iskustvo i autentična zajednica, preduslov su za autonomiju, baš kao što što autonomija omogućava naciji da na autentičan način postignu samoostvarenje. Autonomija je tako cilj svakog nacionalizma.

Nacionalni simboli, običaji i ceremonije po mnogo čemu su najmoćniji i najtrajniji vidovi nacionalizma. Oni utjelovljuju njegove osnovne pojmove, čineći ih vidljivim svakom pojedincu nacije. Simboli i ceremonije oduvijek posjeduju emotivna kolektivna svojstva, a to nigdje nije očevidnije nego kod nacionalističkih simbola i ceremonija. Nacionalizam se oslobađa svakog božanstva, za njega je

43


božanstvo sama nacija. Emocije kojima on daje maha jesu emocije zajednice okrenute samoj sebi, zajednice koja samosvjesno veliča samu sebe. Artikulišući i čineći opipljuvim ideologiju nacionalizma i pojmove nacije, ceremonijal i simbolika doprinose osiguravanju kontinuiteta jedne zajednice.

Osnovni sentimenti i stremljenja koje izazivaju nacionalistička ideologija i nacionalistički jezik i simboli su: teritoriji, historija i zajednica. Drevna vjerovanja i vezanost za predačke domovine, nacionalizam uoptrebljava za rađanje nove ideologije, jezika i simbolike jedne složene apstrakcije- nacionalnog identiteta.

No možda su najbitniji sentimenti izazvani nacionalizmom bili porodični sentimenti. Nacionalizmu je metafora porodice neophodna. Nacija se prikazuje kao jedna velika porodica, njeni pripadnici kao braća i sestre u otadžbini, koji govore maternjim jezikom. Tako porodica nacije nadmašuje i zamjenjuje porodicu pojedinca, ali izaziva gotovo podjednako snažnu lojalnost i upečatljivu privrženost.

18. TIPOVI NACIONALIZMA

Kada se govori o razmatranju nacionalističkih pokreta, jasno se uočavaju razlike u njihovim

ciljevima, koje sežu do temeljnog pojmovnog razlikovanja građansko-teritorijalnog modela i etničko-

genealoškog modela nacije.

Najuticajnija tipologija nacija je od Hansa Kona. On je razlikovao „zapadnjačku“, racionalnu i

asocijalnu verziju nacionalizma od „istočnjačke“, organske i mistične verzije. On je tvrdio da se u

Britanije, Francuskoj i Americi javio racionalan koncept nacije, po kojem je ona asocijacija ljudskih bića

koja žive na zajedničkoj teritoriji pod stom upravom i zakonima. Ta ideologija uglavnom je bila proizvod

srednjih klasa, koje su krajem 18-og vijeka došle u tim državama na vlast.

Nasuprot tome u istočnoj Evropi (istočno od Rajne) nije se bila razvijala značajna srednja klasa.

Umjesto nje na čelu otopra Napoleonu u nacionalizama koji su i tog otpora proizašli nalazilo se nekoliko

intelektualaca. Njihove verzije nacionalizma bile su neizbježno raspojasane i autoritarne zbog njihove

brojčane neznatnosti i isključenosti iz vlasti. Iz istog razloga su oni shvatali naciju kao bešavno, organsko

jedinstvo, s mističnom „dušom“ i „misijom“ u koje su samo vernakularni intelektualci mogli proniknuti.

Otuda njihova često vodeća uloga u nacionalističkim pokretima Srednje i Istočne Evrope i Azije.Osnovna

tipologija nacije može se izgraditi po osnovu razlike između etničkog i teritorijalnog nacionalizma.

44


1.Teritorijalni naconalizmi

a) Pokreti prije nezavisnosti, s uglavnom građanskim i teritorijalnim konceptpm nacije, nastojat će

najprije da izbace strane vladare i da staru kolonijalnu teritorije zamijene novom državnom

nacijom; to su antikolonijalni nacionalizmi.

b) Pokreti poslije nezavisnosti, s konceptom nacije koji ostaje u osnovi građanski i teritorijalni,

nastojat će da često nesaglasne etničke populacije povežu i integrišu u novu političku zajednicu te da

od stare kolonijalne države stvore novu „teritorijalnu naciju“, to su integracioni nacionalizmi.

2.Etnički nacionalizmi

a) Pokreti prije nezavisnosti, s konceptom nacije u osnovi etničkim i genealoškim, nastojat će da se

otcijepe od veće političke jedinice (ili da se otcjepe i okupe u naznačenoj etničkoj domovini) teda

umjesto nje uspostave novu političku „etnonaciju“; to su secionistički i dijasporični nacionalizmi.

b) Pokreti poslije nezavisnosti, s konceptom nacije u osnovi etničkim genealoškim, nastojat će da se

prošire uključujući etničke „srodnike“ van sadašnjih granica „etnonacije“, uz zemlje koje ovi nastanjuju,

ili pak oblikujući mnogo veću „etnonacionalnu“ državu puetm objedninjavanja kulturno i etnički sličnih

etnonacionalnih država, to su iredenistički ili „pan“ naciolizmi.

Gornja tipologija ne pretenduje na iscrpnost. Iz nje su izostavljene neke dobro poznate vrste

nacionalizma, osobito protekcionistički ekonomski i „integralni“ fašistički nacionalizam te rasni

nacionalizam. No može se tvrditi da ovi predstavljaju subvarijetete integracionog ili iredentističkog

nacionalizma po sticanju nezavisnosti, s kojim su ustvari historijski povezani,kao u slučaju Morasovog

„integralnog“ nacionalizma iz vremena francuskog iredentističkog nacionalizma usmjerenog na Alzas-

Loren, ili u slučaju latinoameričkog protekcionizma iz doba populističkih integracionih nacionalizama u

Argentini, Brazilu i Čileu.Takva osnovna tipologija pomaže nam da poredimo nacionalizme u svakoj od

pomenutoh kategorija i da ih postavljamo u široke uporedive kontekste, a istovremeno omogućava

opštija objašnjenja.

20. NACIJE PRIJE NACIONALIZMA

45


Od davnina je postojalo mišljenje da nacije postoje od pamtivjeka, te se zbog toga

nikada nije javljao problem koji se ticao porijekla nacija i uzrocima njihove pojave. Zbog toga

nije ni postojala potreba za istraživanjem procesa njihovog oblikovanja, jer se oduvijek smatralo

da su nacije vječne, mijenjao se samo stepen njihove samosvijesti. Nasuprot tom poznatom

starijem stajalištu, moderna shvatanja naučnika poručuju da su nacije i nacionalizam

kontingenti u historiji, ali i relativno moderni. Većina naučnika, nacionalizam, u smislu pokreta i

ideologije, smješta u pozni osamnaesti vijek.

Prije uvodnog razdoblja u Francusku revoluciju nailazimo samo na kratkotrajne izraze

nacionalnog sentimenta, te na nejasne nagovještaje glavnih ideja nacionalizma koji naglašava

autonomiju kulturno osobenih nacija. Među modernistima vlada znatna nesaglasnost u pogledu

vremena pojave nacije u Evropi. Neki od njih su smatrali da je to period osamnaestog vijeka,

dok su se drugi opredjeljivali za pozni devetnaesti i rani dvadeseti vijek, kada su se mase

konačno nacionalizovale, a žene stekle pravo glasa. Među modernistima, dakle onima koji

smatraju da je nacija u potpunosti moderna pojava, djeluju različite ideje o naciji.

Ukoliko su modernisti u pravu, u predmodernim epohama ne može biti ni nacija ni

nacionalizma, jer uslovi koji su doveli do nastanka nacije nisu postojali u antici i srednjem vijeku.

Masovne građanske nacije mogu se javiti jedino u epohi industijalizma i demokratije. Postavlja

se pitanje da li starim egipćanima i Asircima treba uskratiti ime nacije samo zato što su mase

bile isključene iz političke djelatnosti ili zastupljenosti? Uglavnom se polazi od pitanja da li je u

antici bilo nacija i nacionalizma? Izbor prirodno pada na stari Egipat. Rijeka Nil i okolne pustinje

podarile su mu prilično utvrđenu i kompaktnu teritoriju. S kulturnog stanovišta, monopolski

položaj faraonske vjere i običaja davao je Egipćanima svih klasa osoben kulturni profil.

Tako imamo imenovanu populaciju s historijskom teritorijom, mitovima, sjećanjima i

masovnom kulturom, pa čak i zajedničkom ekonomijom i zakonikom. Nema sumnje da su stari

Egipćani, slično Asircima, Persijancima safaridskog doba i Japancima sačinjavali etniju koja je

posjedovala odgovarajući etnocentrizam. Stari Egipat možemo okarakterisati kao etničku

državu. Upadljiv je neuspjeh egipatske države, za razliku od francuske i britanske. Poput drugih

etničkih država, Asirije, Persije i Japana, ona nije uspjela da srednjoj i nižoj klasi usadi neku

46


javnu kulturu, bilo uvođenjem jedinstvenog sistema zanimanja širom svoje teritorije ili

propisivanjem zajedničkih prava i dužnosti za sve podanike kraljevine. Ako je nacionalizam

predstavljao jedino otpor kulturnim i političkim tuđincima, onda su Kamozis i njegovi nasljednici

bili nacionalisti, te se stoga nacionalizam može naći u svakoj epohi i na svakom kontinentu.

Međutim, ako želimo da nacionalizam označava ideologije i pokrete koji pretpostavljaju

svijet koji je sačinjen od nacija, svaka sa svojim sopstvenim karakterom, onda će nam biti teško

da u antičkom ili srednjovjekovnom svijetu, a pogotovu u starom Egiptu, pronađemo pokrete

nadahnute takvim idealima. Stari Egipat daje nam očigledan primjer za etničku državu u kojoj su

dinastička država i stanovništvo relativno homogene historijske kulture. Sličnim stepenom

etničke homogenosti mogao bi se pohvaliti jedino Japan. Druge etničke države kao što su,

Asirija, Elam, Persija, Kina ubrzo su anektirale periferne oblasti nastanjene narodima drugačije

kulture ili su pozivale tuđince u svoju domovinu i dopuštale im sklapanje braka sa opripadnicima

dominantne etničke zajednice.

Veliku smetnju procjeni stepena prisutnosti nacija ili nacionalizma u antičkom svijetu

predstavlja nedostatak podataka, čak i iz uskih vladajućih slojeva. Obazirući se na staru Grču i

Izrael mogli bismo očekivati prisustvo snažnog osjećanja nacionalnog identiteta i podjednako

upečatljivog nacionalizma. Međutim, podaci o ovome su u najboljem slučaju dvosmisleni. Ono

malo jedinstva koje je postojalo među starim Grcima imalo je strogo kulturno, a ne političko

obilježje.

U stvari kulturna slika je još složenija, jer su etničke podjele u okviru šire helenske

etničke zajednice bili u stvari rascjepi između Jonjana, Eolaca, Beoćana i Dorana, te su i one

igrale veoma veliku ulogu u društvenom, pa čak i političkom životu. Ni mnogobrojne podjele

koje se su dešavale na području stare Grčke nisu bile dovoljne za konstituisanje stvarnih

zajednica, pošto se svaka od ovih dalje dijelila na polise, gradove – države koji su nalagali

prvenstvenu vjernost Grka. To je i glavni razlog što stari Grci nisu ispoljili nešto više od privida

nacionalizma. I tu, kao i u starom Egiptu imamo posla s tipičnim etnocentrizmom većine

kulturnih zajednica u antici, a to je bio etnocentrizam koji je u momentima krize mogao nagnati

sastavne dijelove helenske kulture da se udruže radi otpora zajedničkom neprijatelju. Većeg

47


jedinstva i više nacinalizma bilo je možda među Jevrejima u Judeji. Stari Izrael nesumnjivo se

oslanjao na zajedničke mitove o porijeklu, zajednička sjećanja i tradicije, koi i na zajedničku

vjersku kulturu.

Međutim, jedinstvo su slamale plemenske diobe i pritajeni sukobi između sjeverne i

južne plemenske regije. Postavlja se pitanja da li se tu može govoriti o jevrejskoj naciji i

jevrejskom nacionalizmu? Do jasnog odgovora teško se dolazi zato što je u jevrejskoj misli i

praksi gotovo izjednačeno ono što mi smatramo odvojenim, naime vjerska zajednica sa nacijom

te vjerski mesijanizam sa nacionalizmom. Mada je nacionalizam u osnovi svjetovna ideologija,

vjerski nacionalizam ni po čemu nije neobičan. Ne samo što su nacionalisti često nalazili za

potrebu da apeluju na vjerske sentimente masa nego im je bilo i relativno lahko da poistovjete

naciju sa vjerskom zajednicom gdje god ova određuje krug etničke zajednice, npr. u Šri Lanki,

Jermeniji, Poljskoj i Irskoj.

Kod Jevreja zajedničko ime i mitovi o lozi, zajednička historijska sjećanja, vatrena

privrženost zemlji, zajednički jezici te zajednička vjerska kultura stvorili su snažno osjećanje

zajedničkog etniciteta. To nagovještava da je kod Jevreja poznog razdoblja nacija bila veća nego

bilo gdje drugo u antičkom svijetu. Ovo dovodi u pitanje mišlenje o nemogućnosti postojanja

nacije prije modernog doba. Na zapadu su neke od varvarskih regni nastalih na ruševinama

Rimskog carstva polagale pravo na prestižnu trojansku i biblijsku lozu u pravoj liniji.

Na drugom kraju Evrope, u Poljskoj i Rusiji, uspostavljene su od desetog do dvanaestog vijeka

slične regne, samo da bi bile rasparčane i u slučaju Rusije pale u „mongolsko ropstvo“. Uprkos

pretežnosti Slovena u obje kraljevine, etnička homogenost nikada nije bila tako velika kao u starom

Egiptu ili Judeji, niti je postojala onolika ekonomska ili pravna objedinjenost, a kamoli javni obrazovni

sistem. Jedino su njihove dvije jezičke i vjerske kulture, jedna katolička, druga pravoslavna uspjele da

kristališu osjećanje zajedničkog i osobenog etniciteta, potpomognuta sjećanjima na njihovu ranu

državnost pod dinastijama Pjastoviča i Rjurikoviča. Ta sjećanja će održati važnu ulogu u kasnijem

oblikovanju i definisanju poljske i ruske nacije, od petnaestog vijeka nadalje. Ako u Evropi prije otprilike

1300 godina n.e. imamo posla sa etničkim državama, ane nacijama, može li se onda govoriti o

nacionaliznu prije poznog srednjeg vijeka? Teško ukoliko pri tom mislimo na ideološki pokret čiji je cilj

postizanje ili održavanje autonomije, jedinstva i identiteta društvene grupe za koju se smatra da

48


sačinjava naciju. Ideje i doktrine kakve su kulturna determinacija politike, autoemancipacija, primat

nacije i narodna suverenost morale su trajniji izraz čekati do sedamnaestog i osamnaestog vijeka. Tek sa

manifestacijama i pokretima kao što su šlotska Deklaracija u Arbroutu 1320. ili švajcarska zakletva na

livadi Ritli 1291. obnovljena 1307., javlja se jedan više aktivistički ton- želja za autonomijom zasnovanom

na kulturnoj razlici te osobenim narodnim zakonima i običajima.

20. Nacija kao kulturna zajednica

Šta je nacionalizam:

Nacionalizam je prije svega politički princim prema kojem se politička i nacionalna cjelina moraju podudarati. Na prvi pogled moglo bi nasm se učiniti da ova def jasna, ali ona se zapravo vrti u krug. Naime, šta je to nacionalna cjelina? Geler kaže da je to sinonim za etničku grupu, ili makar za etničku grupu koja ima nacionalističke protenzije. Anderson, politolog i stručnjak za jugoistočnu aziju, daje slijedeću definiciju nacije: to je zamišljena, imaginarna politička zajednica-i ona se zamišlja i suštinski ograničena i kao suštinski suverena. I u radovima o etnicitetu u lokalnim zajednicama i u radovima o nacionalizmu na nivou država naglašava se da je etnički odnosno nacionalni identitet konstrukcija, da nije priroda.

I jedni i drugi teže da reifikuju vezu između određenog identiteta i kulture, iako odnos između ova dva fenomena uopšte nije tako jasan. Opšta pretpostavka da su etnicitet i objektivna kultura podudarne zapravo je i sama proizvod određene kulture. Zato ovdje između priče o kulturi i kulture možemo možda movući onu razliku koja postoji između menija i hrane. Naglasak na dualnost značenja i politike, uobičajen u radovima o etnicitetu koliko i u radovima o nacionalizmu, moze se povezati i s antropološkom teorijom o ritualnim simbolima. U studiji o narodu Ndembru, Viktor Tarner pokazao je da su ovi simboli polifoni i da imaju instrumentalni i smisaoni pol.

Nacija kao kulturna zajednica

I Gelner i Anderson naglašavaju da su nacije, koliko god one sebe smatrale starijim, zapravo moderan fenomen. Nacionalistička ideologija nastala je najprije u evfropi i u evropskoj dijaspori, naročito u novom svijetu i to u vrijeme francuske revolucije. Ovdje moramo da

49


naznačimo razliku između tradicije i tradicionalizma:nacionalizam , koji je često tradicionalistička ideologija, mozeda će veličati neku navodno drevnu tradiciju zajedničkih predaka i donekle promjeniti njeno tumačenje. Entogenezu nacije daleko je lakse proučavati nego historiju nemodernih naroda.

Tako se, npr, i norveški nacionalni identitet formirao tokom 19 st, dakle u periodu modernizacije i urbanizacije. Početni norveški nacionalizam najviše se oslanjao na urbanu srednju klasu. Pripadnici gradske buržoazije odlazili su u udaljene doline tragajući za autentičnom norveškom kulturom te nisili neke predmete u grad i proglašavali ih autentičnim izrazom norveštva. Baš su stanovnici gradova, a ne seljaci odredili koji će to reifikovani aspekti ruralne kulture odsad biti nacionalna kultura. Tako osu određeni aspekti kultzure reinterpretirani i smješteni u urbani političi kontekst kao dokaz da je norveška kultura specifična da su norvežani narod i da stoga treba da imaju sopstvenu državu. Ta nacionalna simbolika uspostavila je etničku granicu prema sveđanima i dancima. Prije epohe nacionalizma vladajuće klase su po pravilu imale kosmopolitski karakter. Osim toga, prije pojave nacionalizma ideja da aristokratija i seljaštvo priapadaju istoj kulturi aristokratama bi vjerojatno bila odvratna a seljacima nerazumljiva. Nacionalizma naglašava između bogatih i siromašnih, između kapitalista i ubogog puka.

Upotreba kulturnih simbola u politici

Npr. iz norveškog nacionalizma mozemo da vidimo kolika je nacija izmišljena, imaginarna kategorija. Sve do 19 st glavni pisani jezik u norveskoj bio je danski. Vjerna kularizacija je važan aspekt mnogih nacionalističkih pokreta, posto zajednički jezik moze bitri moćan simbol kulturnog jedinstva. Kad se takve pojave reifikuju kao simboli i indegrišu u nacionalistički diskurs, njihovo se značenje mjenja. Upotreba tipičnih etničkih simbola u interesu nacionalizma treba probuditi svijest o kulturnoj specifičnsti, pa tako stvoriti osjećaj nacionalnog zajedništva. Nacionalizam reifikuje kulturu utoliko sto motiviše ljude da svoju kulturu vide kao konstantu. Kako to Ričard Hendler sažeto formuliše. Nacionalističke ideologije predstavljaju pokušaj da se konstruišu jasno definisani kulturni objekti. Nekadašnje monarhijske države u evropi zahtjevale su malo toga od svojih podanika i nisu insistirale na kulturnoj homogenosti društva: nije bilo važno da li kmet govori različit jezik od vladara i da li kmetovi u jednom kraju govore drugačijim jezikom od kmetova u drugom kraju.

Nacionalizam i industrijsko društvo

Ernest Gelner i mngoi drugi tvrdili su da se nacionalistička ideologija javila kao reakcija na idustijalizaciju, tokom koje su mnogi ljudi istrgnuti iz lokalnih zajednica. Zbog novog, industrijskog sistema proizvodnje valjalo je udesiti da radnici nekako postanu zamjenjivi. Industijalizacija je stvorila potrebu za standarizacijim vještina, a taj proces mozemo pisati i kao

50


kulturnu homogenizaciju. U tom historijskom kontekstu javlja se i potreba za novom vrstom ideologije:ona treba da stvori koheziju i lojanost među pojedincima koje čine jedan ogroman društveni sistem. A nacionalizam je upravo to mogao. On je pošao od postojanja imaginarne zajednice zasnovane na zajedničkoj kulturi i smještene u okviru jedne države u kojoj lojanost ljudi, njihov osjećaj pripadnosti treba da bude usmjerena prema prema državi i pravnom sistemu a ne pripadnicima njihove srodnike grupe ili sela. U vremenima kakvo je naše, problemi nastaju kad nečiji zahtjev za kulturnim pravima počne da podriva hegemoniju nekog drugog. Politička efikasnost jedan je od uslova za opstanaka nacionalističke ideologije: ona se poziva na naciju koja se moze smjestiti u okvir nacionalne države i kojom se moze efikasno upravljati. Slijedeći uslov je opšta podrška.- na nivou ličnog identiteta, nacionalizam je pitanje vjere. Nacija odnosno WOLK, narod, kakav nacionalisti zamišljaju proizvod je nacionalističke ideologije a ne obrnuto.

51

Teorije Etniciteta - Prvi Dio Ispita

Documents

Transcript of Teorije Etniciteta - Prvi Dio Ispita