Inte

rior d

a ca

tedr

al d

e Sa

ntia

go.

39

Tema

3 A Europa do románico

1. A cultura europea na Alta Idade Media

2. A arte prerrománica na Península Ibérica

3. A arte románica4. O Camiño de Santiago

* Autoavaliación

Eixe temporal

530

Fund

ació

n da o

rde b

ened

itina

711

Entra

da do

s mus

ulm

áns n

a pe

níns

ula i

béric

a

732

Os fr

anco

s der

rota

n en P

oitie

rs os

mus

ulm

áns

800

Carlo

mag

no, e

mpe

rado

r81

3De

scob

ren o

supo

sto se

pulcr

o do

após

tolo

Santi

ago

910

Fund

ació

n da o

rde d

e Clu

ny

1035

Rein

os de

Caste

la e d

e Ara

gón

1054

Cism

a da i

grex

a orie

ntal 10

73-8

5Pa

pado

de G

rego

rio VI

I. Refo

rma g

rego

riana

1096

Inici

o da I

Cruz

ada

1098

Fund

ació

n da o

rde d

o Císt

er

1075

Inicio

da co

nstru

ción d

a cat

edra

l de S

antia

go

1122

Conc

esió

n do A

no Sa

nto

a Com

poste

la

1143

Rein

o de P

ortu

gal

1150

Fund

ació

n da u

nive

rsida

de de

París 11

60-8

0Có

dice

Calix

tino

1170

Cant

ar de

Rol

dán

1188

Finali

zació

n do P

órtic

o da

Glo

ria da

ca

tedr

al co

mpo

stelá

1200

Cant

ar de

Mío

Cid

P R E R R O M Á N I C O

R O M Á N I C O

V I S I G O D O A S t u R I A N O M O z Á R A b E

500 600 700 800 900 1000 1100 1200

40

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

1 A cultura europea na alta Idade Media

u Na Idade Media europea diferéncianse, especialmente desde o punto de vista cultural e artístico, dúas etapas ou períodos: o da alta –que comprende desde finais do século V ata os inicios do século XIII– e a baixa Idade Media –os séculos finais desta época, XIII, XIV e XV.

u Durante a Idade Media, os mosteiros foron os principais centros de cultura en Europa. A principal orde monástica foi a dos monxes bieitos, fundada por san Bieito de Nursia, que se estendeu por toda Europa.

u Os monxes bieitos repartían o día entre o traballo manual, o intelectual e os rezos. A frase latina ora et labora (reza e traballa) resume o seu modo de vida.

u Nos mosteiros tiñan un papel destacado os monxes copistas, os que se dedicaban a copiar a man os manuscritos. Copiaban libros relixiosos e tamén de autores clásicos e musul-máns, de modo que, grazas a eles, coñecemos hoxe moitas das obras da antigüidade.

u Da evolución do latín xurdiron as linguas románicas (galego, castelán, francés …) e nelas comezaron a escribirse obras, especialmente poesías, que eran recitadas por trobadores e xograres.

u A partir do século XII, co renacer das cidades e a construción de catedrais, fundáronse es-colas catedralicias e comezaron a funcionar novos centros de estudio: as universidades. As primeiras foron as de Bolonia e París; en España as de Palencia e Salamanca.

Copistas nun mosteiro medieval (Miniatura, s XIV)

41

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

1 A que período se denomina alta Idade Media?

o Ao comprendido entre o século III e o XV

o Ao que se estende desde o século VII ata o XIV

o AoquecomprendedesdefinaisdoséculoVataosiniciosdoséculoXIII

o Ao que vai desde o século X ao XV

2 Cales foron os principais centros de cultura durante a alta Idade Media?

o As catedrais

o Os mosteiros

o Os colexios maiores

o As universidades

3 Completa as seguintes frases:

• Os monxes ................................ repartían o día entre o traballo manual, o intelectual e os...............................Afraselatinaora et................................(rezaetraballa)resumeoseumododevida.

• Nosmosteirostiñanunpapeldestacadoosmonxes................................,osquesededicabanacopiaramanos.................................Copiabanlibrosrelixiososetaméndeautoresclásicosemu-sulmáns,demodoque,grazasaeles,coñecemoshoxemoitasdasobrasda...............................

4 Como se denominan as linguas que xurdiron da evolución do latín durante a Idade Me-dia?

o Romanesas

o Románicas

o Romanistas

o Romeinas

5 Que frase latina resume o modo de vida dos monxes bieitos?

o Ora et copia

o Laboraetdormita

o Oratioetcopiare

o Oraetlabora

6 Redacta un breve comentario sobre a importancia que tiveron os monxes medievais que copiaron as obras da antigüidade para que as poidamos coñecer na actualidade.

42

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

2 A arte prerrománica na península ibérica

u Entre os séculos VII e X desenvolvéronse na península ibérica tres estilos artísticos que, por ser anteriores ao estilo románico, reciben a denominación de prerrománicos.

u A arte hispanovisigoda desenvolveuse no século VII. Consérvanse pequenas igrexas construídas con grosos muros e arcos de ferradura, ademais de pezas de adorno per-soal que continuaban as técnicas dos ouri-ves visigodos.

u A arte asturiana corresponde á arte dos cris-tiáns que tiveron que refuxiarse nas monta-ñas de Asturias como consecuencia da inva-sión musulmá. Desenvolveuse ao longo do século IX. Nas súas construcións emprega o arco de medio punto e nas cubertas a bó-vedas de canón.

u A arte mozárabe corresponde a obras rea-lizadas no século X polos cristiáns que vi-vían e zonas controladas polos musulmáns. O arco empregado é o arco de ferradura, pero máis pechado que o visigodo.

u Destacan o libros mozárabes coñecidos como beatos que teñen miniaturas de gran colorido e imaxinación para ilustrar libros relixiosos.

Igrexa hispanovisigoda de Santa Comba de Bande (Ourense), s. VII.

Santa María de Naranco (Oviedo), s. IX (arte asturiana).

Interior da igrexa mozárabe de San Miguel de Celanova (Ourense), s. X. Miniatura dun Beato.

43

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

7 Relaciona os estilos prerrománicos da península ibérica coa súa cronoloxía.

1 Mozárabe VII

2 Asturiano IX

3 Hispanovisigodo X

8 Coa axuda cun compás traza no teu caderno un arco de medio punto (semi circunferencia) e un arco de ferradura (prolongando o trazado do arco no sentido da circunferencia).

9 Identifica nestas imaxes un arco de medio punto, un arco de ferradura visigodo e outro de ferradura mozárabe.

44

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

3 A arte románica

u O románico foi o estilo dominante en Europa occidental durante os séculos XI e XII.

u Na súa difusión deste estilo foron moi importantes os monxes da abadía de Cluny, que edificaron neste estilo os seus mosteiros e igrexas. Tamén influíron na extensión do románico as peregrinacións, especialmente as realizadas á tomba de san Pedro en Roma e á de Santiago en Compostela.

u Como trazos xerais destacan:

u Dominio do ámbito rural, manifestado no poder do clero e da nobreza.

u Construción de mosteiros e castelos, símbolos do poder feudal.

u As artes están relacionadas, case de forma exclusiva, coa relixión.

u Grande uniformidade nas obras de arte debido a que os talleres repetían os modelos.

u A maioría das obras son anóni-mas.

u Escasa innovación e renovación técnica e temática.

u Mentalidade dominada pola imaxe de Deus-xuíz, estrito e todopoderoso, atento observa-dor das accións humanas,

u Esculturas e pinturas nas que se valora máis o seu contido simbólico e didáctico que a beleza e proporción das formas

u Predominio da arquitectura, complementada pola escultura e a pintura, que se adap-ta ao marco arquitectónico (capiteis, tímpanos, bóvedas)

Mosteiro de San Pedro de Roda (Xirona).

Castelo de Loarre (Huesca).

45

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

10 Entre que séculos se desenvolveu a arte románica?

o IX-XIII

o XI-XII

o XI-XV

o VIII-XII

11 Indica se son verdadeiras –V– ou falsas –F– as seguintes afirmacións. Corrixe as falsas. Entre as características do románico destacan:

• Aconstrucióndecastelosemosteiros——

• Abundantesrepresentaciónsdosseñoresfeudais——

• Esculturasepinturasdominadaspolosentidosimbólico——

• Ostalleresambulantesquerepetíanosmodelos——

• Representaciónsdeescenasquemostranoscastigosaospecadores——

• Aconstrucióndecatedrais——

12 Analiza e compara esta escultura e esta pintura. Que razóns podes dar para afirmar que corresponden a un mesmo estilo artístico?

Frontón de retablo (Catedral de Seo de Urxell).

Relevo do mosteiro de San Domingos de Silos (Burgos).

46

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

u As construcións relixiosas. Os edificios relixiosos máis representativos son as igrexas, tanto as dos mosteiros como as que se espallaban polo ámbito rural euro-peo. Caracterízanse por:

u Planta de cruz latina (un brazo da cruz maior que o outro) de 1 ou 3 naves e de 1 ou 3 ábsidas.

u Os muros son de pedra, moi grosos e teñen escasos e pequenos vans, polo que resultan moi macizos e robustos. Polo xeral, van reforzados no exterior do edificio por contrafortes para soportar o peso das cubertas. Un motivo decora-tivo frecuente é o axadrezado (recadros que imitan un taboleiro de xadrez).

u O arco característico é o de medio pun-to (trazado por media circunferencia).

u Os piares, simples ou compostos (con columnas ou semicolumnas arrima-das).

u Os capiteis, lisos ou decorados con motivos vexetais ou figuras humanas e de animais (capiteis historiados).

u As cubertas interiores están formadas por bóvedas de canón. No exterior, os tellados son a unha ou dúas augas.

u No conxunto do edificio domina o sen-tido da horizontalidade.

u Fachadas sinxelas que centran a aten-ción na portada, coa porta enmarcada baixo un arco de medio punto ou de arquivoltas (conxunto de arcos que van diminuíndo de tamaño). O espazo interior destes arcos está ocupado polo tímpano, que pode estar decorado.

u Torres que enmarcan a fachada princi-pal.

u Nos mosteiros son frecuentes os claus-tros (un patio rodeado por unha galería de arcos.

Claustro da igrexa de San Pedro de Moissac (Francia), s. XII.

u As construcións civís. A construción representativa é o castelo. Polo xeral, as diferentes construcións que o forman dis-tribúense arredor dun patio central ou pa-tio de armas; a torre da homenaxe é a re-sidencia do señor e todo o conxunto está rodeado de murallas e torres defensivas.

Castelo de Najac (Francia).

Planta de cruz latina.

Bóveda de canón.

Arco de medio punto.

47

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

13 Identifica nesta imaxe os seguintes elementos: arco de medio punto, bóveda de canón, piares compostos.

14 Identifica nesta imaxe os seguintes elementos: torres, ábsidas, contrafortes, cruceiro (brazo menor da planta de cruz).

48

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

u A decoración escultórica no románico foi, esencialmente, un complemento da arquitectura. Caracterízase por:

u A pintura románica maniféstase en dous tipos de obras, todas de tipo relixioso: as realizadas sobre as paredes das igrexas e as que ilustraban os libros.

u A maioría das pinturas que decoraban os mu-ros interiores das igrexas estaban realizadas coa técnica do fresco (cores diluídas en auga que se aplicaban sobre unha capa húmida de cal que recubría o muro).

u A miniatura (ilustración de pequeno tama-ño) decoraba os textos dos libros e, polo xe-ral, estaba realizada con técnica de augada sobre pergameo.

u Escultura adaptada ao marco, de modo que as figuras representa-das deben acomodar a súa actitu-de e posición ao espazo onde ían colocadas: capiteis, tímpanos, ar-quivoltas, estatuas-columna …

u Figuras ríxidas, de escaso volume, con disposición frontal, de ros-tros simétricos e inexpresivos que foron evolucionando ao longo do estilo.

u Os materiais empregados son: a pedra na escultura ornamen-tal (a que decora os edificios) e pedra e madeira nas estatuas (escultura exenta, a que non está arrimada). Menos frecuente, o marfil e os metais.

u Os temas son case exclusivamente relixiosos (escenas da Bi-blia e das vidas dos santos); presenza constante da figura de Cristo.

u A principal finalidade é a de ilustrar os fieis, a función didácti-ca (evanxeo en pedra) e simbólica.

Canzorros na igrexa de Santa María do Mercado (León). Decoración en tímpano e arquivoltas de San Domingos de Soria.

Decoración mural realizada coa técnica do fresco (S. Isidoro de León).

Virxe de Iguácel (Huesca).

Pórtico da catedral de Chartres (Francia).

Capitel historiado da catedral de Jaca (Huesca).

49

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

15 Comenta as características desta escultura románica. Fíxate no espazo no que se sitúa, a colocación e o canon das figuras, o tema representado, o material …

16 Comenta as características desta pintura mural románica. Fíxate no espazo no que se sitúa, a colocación e o canon das figuras, o tema representado, as cores e a súa distri-bución …

50

3Tema

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

4 O Camiño de Santiago

u O Camiño de Santiago foi, na Idade Media, unha ruta de peregrinación que conducía a Santiago de Compostela, onde se veneran os restos que, segundo a tradición, son os do apóstolo Santiago e que foron descubertos a comezos do sé-culo IX.

u Os peregrinos a Compostela chegaban de todas partes por diferentes vías, pero a maioría deles procedía de Europa atra-vesando Francia, polo que esta ruta do Camiño de Santiago é coñecida como Camiño fran-cés.

u A vía marítima foi a seguida polos peregrinos nórdicos e in-gleses que desembarcaban na costa galega, principalmente en portos do norte, e camiñaban logo ata Santiago, na ruta coñe-cida como Camiño inglés.

u O bispo de Compostela, Diego Xelmírez, potenciou extraordinariamente as peregri-nacións e a concesión do privilexio do Ano Santo (1122) contribuíu poderosamente á ex-tensión do culto a Santiago e ao fomento das peregrinacións.

u O Camiño tamén foi a vía de penetración da estética do románico, estilo no que se cons-truíron numerosos edificios e que alcanzou o seu máximo expoñente na catedral compos-telá, na que destaca o conxunto escultórico do Pórtico da Gloria, obra do mestre Mateo.

u A peregrinación orixinou tamén unha intensa actividade comercial e un importante cre-cemento urbano das localidades polas que pasaba o Camiño, especialmente a partir do século XII, coincidindo coa renovación xeral das actividades urbanas en Europa.

Santiago de CompostelaGALICIA

ArzúaSarria

Pedrafita do CebreiroVilafranca do Bierzo

Astorga LeónSahagún

CarriónCastroxeriz

BurgosFrómista

Náxera

Logroño

BilbaoSantander

A Coruña

Oviedo

Madrid

Salamanca

Cáceres

Sevilla

Lisboa

Porto

Ourense

Estella Xaca

Roncesvalles

S. Domingosda Calzada

Oloron Touluse MontpellierArles

Eauze Moissac Conques

Le Puy

Périgueux

Limoges

Nevers

Vézelay

Bordeos

Poitiers

Tours Orléans

Chartres

Rouen

París

Amiens

Bruxelas

Londres

Brighton

PlymouthCanterbury

Nantes

Southhampton

Pamplona

Barcelona

Ostobat

Camiños de peregrinación a Santiago

Pórtico da Gloria.

51

Actividades

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

17 Segundo a tradición, quen está enterrado na catedral de Santiago de Compostela?

o IacobodeEsmirna

o OapóstoloSantiago

o SantiagodeCompostela

o SantiagodeGalicia

18 Cando tivo lugar o descubrimento da tomba que contén os supostos restos do apóstolo Santiago?

o AcomezosdoséculoXIII

o A medidos do século X

o AcomezosdoséculoIX

o AfinaisdoséculoX

19 Por que ao Camiño de Santiago se lle coñece tamén como Camiño francés?

o Porqueéunhaestradaconstruídapolosfranceses

o PorqueéuncamiñoqueusanosperegrinosdeEuropaatravesandoFrancia

o Porqueasísediferenciabadoutroscamiños

o Porquelevaesenomeenhonordoprimeiroperegrinofrancés

20 Que bispo foi o principal impulsor das peregrinacións a Santiago?

o DiegoMartíñez

o DiegoXilgamés

o DionisioXelmírez

o DiegoXelmírez

21 Que foi na Idade Media o Camiño de Santiago, ademais dun camiño de peregrinación?

o Unhaimporantevíaculturalecomercial

o UnhavíadeaccesoaosportosdeGalicia

o Unhavíadedifusióndorománico

o Uncamiñoparafacerturismo

o Unhavíadeintercambiodeideasemodosdevida

Descubrimento da tumba do apóstolo (Tombo A da catedral de Santiago; miniatura, s. XII).

52

Responde a estas cuestións. Para comprobar a túa aprendizaxe, consulta a información do tema e anota o número de: Acertos Erros

3Tema

Autoavaliación A Europa do románico

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

1. Cales foron os principais centros de cultura durante a alta Idade Media?

o As catedrais o Os mosteiros o Os colexios maiores o As universidades

2. A frase latina ora et labora aplicaba á vida de moitos monxes medievais indica:

o Quetraballabanelaboraban

o Querepartíanodíaentreotraballomanual,ointelectualeosrezos

o Quedurmíanpoucoetraballabanmoito

o Querezabancandotraballaban

3. Por que o Camiño de Santiago tamén é coñecido como Camiño Francés?

o Porqueéunhaestradaconstruídapolosfranceses

o PorqueéuncamiñoqueusanosperegrinosdeEuropaatravesandoFrancia

o Porquelevaesenomeenhonordoprimeiroperegrinoqueerafrancés

o PorquefoiorganizadopoloreifrancésXelmírez

4. Analiza e comenta este conxunto escultórico.

5. Analiza e comenta esta pintura mural.

53

Responde a estas cuestións. Para comprobar a túa aprendizaxe, consulta a información do tema e anota o número de: Acertos Erros

3Tema

Autoavaliación A Europa do románico

Xeografía e Historia 2.º ESO. Baía Edicións

1. Entre que séculos se desenvolveu a arte románica?

o IX-XIII o XI-XII o XI-XV o VIII-XII

2. Cal foi a máis destacada das ordes monásticas da alta Idade Media e quen foi o seu fundador?

o AdoscartuxosfundadaporsanBruno

o AdosxesuítasfundadaporXesúsdeNazaret

o AdosbieitosfundadaporsanBieitodeNursia

o AdascarmelitasfundadaporsantaTareixadeXesús

3. Que foi na Idade Media o Camiño de Santiago, ademais dun camiño de pe-regrinación?

oUnhaimporantevíaculturaleco-mercial

o UnhavíadeaccesoaosportosdeGalicia

o Unhavíadedifusióndorománico

o Uncamiñoparafacerturismo

o Unhavíadeintercambiodeideasemodos de vida

4. Analiza e comenta estas es-culturas.

5. Analiza e comenta esta pin-tura mural.