E S İ N . E EME 1 9 8 4

M T

TA 1 / « J W. A 1 ' J •• ^ ' ^ ."AA ' ' T "

E M E L ESİN İLE MÜLAKAT

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

DR. E M E L ESİN K Ü T Ü P H A N E S İ

DR. EMEL ESİN KOLEKSİYONU

3 - 1 - 4 İL KRYNRKLRR 3/Bahar 1984

F i a t ü 300 L i r a

D E V L E T V E M E D E N İ Y E T

Prof. Dr. Mehmet Kaplan

3 T Ü R K İ Y E T A S V İ R L E R İ

Doç. Dr. Selçuk Ünlü

13 A N A D O L U ' N U N T Ü R K L E Ş M E S İ

Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız 17

K O N Y A ' D A B İR S E L Ç U K L U Ş A H A S E R İ D A H A : İ N C E M İ N A R E D A R Ü ' L - H A D İ S İ

Mehmet Önder

21 E S T E T İ K O B J E O L A R A K İ S T A N B U L

Prof. Dr. Reinhold Schiffer'den Baray Germinli

34 D E R S A A D E T

Turan Oflazoğlu

38 Ş A İ R F A T İ H

Prof. Dr. ÂmÜ Çelebioglu

T A R İ H T E U Ş A K H A L I L A R I

Gonca Samuk

45 18. Y Ü Z Y I L I N Ü N L Ü B İR M Ü Z E H H İ B İ

R U G A N Î A L İ Ü S K Ü D A R Î

Fulya Bodur

50 13. Y Ü Z Y I L A A İ T B İR Y E M E K K İ T A B I

Doç. Dr. Günay Kut

58 E M E L E S İ N İLE M Ü L A K A T

E R Z U R U M E F S A N E L E R İ

Doç. Dr. Bdge Seyidoğlu

71 A N K A R A

Prof. Dr. İnci Enginün

73 O S M A N L I E K O N O M İ S İ N D E N A R H

U Y G U L A M A S I Dr. Ahmet Tabakoğlu

80 B U R S A L I H E K İ M A L İ M Ü N Ş İ ' N İ N

K I N A K I N A R İ S A L E S İ N İ N T A N I T I L M A S I

Dr. Ecz. Rengin D. Bütün

85

A B D U R R A H M A N Ş E R E F E F E N D İ

Enver Kor ay

89 H E P O Ş A R K I

Dr. Sema Uğurcan

92 D E N İ Z İ N D A L G A S I S A Ç L A R I N

Sevinç Çokum

S a h i b i : Ş eke rbank G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ad ına Y A L Ç I N A M A N V E R M E Z Yaz ı işleri m ü d ü r ü : A h m e t Gök / Y a y ı n a d r e s i : Ş eke rbank

G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü a.ş., A t a tü rk Bu lvar ı No : 55 Yen i şeh i r - A n k a r a İstanbul i r t i b a t a d r e s i : Ş eke rbank İstanbul Bölge M ü d ü r l ü ğ ü ,

T o p h a n e - İstanbul / K a y n a k l a r d e r g i s i n i b a s ıma haz ı r l ayan : Ü l k e bas ım yay ın t i c a r e t l td . şti. / B a s k ı : E m e k matbaas ı ,

526 24 86 - İstanbul / Fotoğra f lar : O d a k fotoğraf atölyesi, E n v e r Karakoç , S a m i m Ş i şmanoğ lu , Şevket R a d o , y

D e r g â h yay ın lar ı v e A j a n s 1400 özel arş iv ler i / K a y n a k göster i lmeden d e r g i d e n i k t i b a s yap ı l amaz .

Dör t sayıl ık yıllık a b o n e 1 . 1 0 0 . — T L .

i

i &tX-<i>?<rA\A^ l i Ü

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Dr E m e l E s i n K Ü T j P H ğ N E S !

f b. 00032 no :

Tasnif A _

no:

g !

E M E L ESİN İ L E MÜLAKAT

K a p l a n — S i z T ü r k i y e ' d e Tü rk t a r i h , s a n a t ve kültü rü üze r inde y ı l l a rdan be r i a raş t ı rma y a p a n , h e r k e s i n sayg ı d u y d u ğ u b i r şahsiye­te s a h i p s i n i z . Ün i v e r s i t ede p e k çok Tü rk kızı, s i z i ya ­k ından tan ımak, s i z d e k i ta r i h , s a n a t v e kü l tür aşkın; ö rnek a l m a k i s t i y o r . B u ba k u n d a n s i z i o kuyucu l a r ım , z a tan ı tmak i s t i y o r u m . Lüt f e n b i ze a i l e n i z i , çocuklu ğunuzu , nasıl yet iş t iğ in iz i , b a y a t tecrübe ler in i z i b i r a / ayr ınt ı l ı o l a r a k an la t ı r mı s i n i z ?

E m e l E s i n — M a z i çok u z u n . B a b a m A h m e t Fe r i t T e k , s i y a s i v e d i p l o m a t i k

h a y a t t a tan ınmışt ı r Mülki ye M e k t e b i m e z u n u . U s m a n i i t a r i h i n i okumuş, Os m a n i i t a r i h i n i çok i y i b i l i r . A n n e m M ü f i d e F e r i t T e k , r o m a n yaza r ı yd ı Bazı değ i ­şik yaz ı l a r ı d a v a r . B e n ço­c u k k e n b a b a m h a r i c i y e y e int ısab e t t i . B e n d ışar ıda İng i l i z M e k t e b i ' n d e o k u ­d u m . B a k o l a r y a ' d a n s o n r a m i m a r i o k u m a k için Eco le de B o z a r a g i t t i m . O r a d a y a p a m a d ı m . Çok h u s u s i y e ­t i o l a n b i r m e k t e p t i . H a y a t z o r d u . B e l k i b i l i y o r s u n u z ,

I o r t a çağ usulüne bağ l ı yd ı l a r . H e r t a l e b e k e n d i s i n d e n yaşlı b i r t a l e b e n i n ç ı rağ ı

i o l u y o r d u . A ğ ı r har ç ı rakl ık .

I t ı ıv ı ıkl i ' r kı içı ıgn ııdıM.ıı / u l incel iyorlardı , u n u l u mesu l . nlamiKİım Kaç t ım Sc i enc e P o i i t ' p u e ' i n t a r i h b o l u m u n d e n m e z u n o l d u m J a p o n y a ' d a e v l e n d i m . Babanı o r a d a s e f i r , z e v c i m ise s e f a r e t te baş kâtipt i . E v l e n i n c e b u işleri b ı rak t ım. J a p o n y a ' ­d a n T ü r k i y e ' y e dönerken bütün Asya ' y ı geçt ik . İkin­c i D ü n y a H a r b i y ı l lar ı i d i . J a p o n y a , S i b i r y a , Türk i s ­t a n , H a z e r d e n i z i , A z e r b a y ­can ' ı do laşarak T ü r k i y e ' y e g e l d i k . B u s e y a h a t b e n d e b i r İç A s y a sevdası u y a n ­dırdı . A h b a b ı m M a t m a z e l A u b o y e r ' e b u n u an la t t ım. «Sen de İç A s y a m i k r o b u ­n a yak l anmışs ın » d e d i . İki­m i z de büyüsüne kapı lmış­tık. S o n r a z e v c i m M o s k o -v a ' y u s e f i r o l d u O z a m a n S o v y e t hüküme t inden i z i n i s t e d i . Bütün Tü rk C u m h u r i y e t l e r i n i g e z d i k . 1955 yı l ında i l k k i t ab ım o l a n Tür­k i s t a n seyehatnâmes i 'n i y a z d ı m . B u k i t a p t a k i r e s i m ­l e r i de b e n ç i zd im. Bugün b u k i t a p v e s i k a k ıymet in d e d i r . D o k t o r a k o n u m « T ü r k kül tür ve sanat ında e jder »d i . B u n d a n s o n r a k o n g r e l e r e d a v e t e d i l d i m T eb l i ğ l e r y a z d ı m .

M e h m e t K a p l a n — Ecda d i n i z k i m l e r , lüt fen atalar ı n ı zdan b a h s e d e r m i s i n i / - '

E m e l E s i n — E n e s k i ec d a t o l a r a k babamın b a b a a n n e s i t a ra f ından M e r k e z 1

E f e n d i ' y e dayan ı yo ruz M.» b a m m büyük babasının babası Y en i ç e r i E f e n d i s i ;

EÜSEKiz ( Z A Y N A - A - • 1 •

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

a s k e r değ i l k a l e m e f e n d i -

s iymiş. İnci Eng inün — Y u s u f

A k ç u r a i l e y ak ın l ı ğ ı n ı z ne­d i r ? A n n e n i z i n r oman ı A y ­d e m i r i n k a h r a m a n ı Y u s u f A k ç u r a m ı y d ı ?

E m e l E s i n — A k ç u r a t e y ­z e m i n z e v c i , babamın da çok y a k ı n a rkadaş ı i d i . A v -d e m i r ' d e k i k a h r a m a n Y u s u f A k ç u r a ' d ı r . A n n e m r o ­man ın ı o n u n t e s i r i i l e y a z ­mışt ır . A k ç u r a babamın Fünun-ı M e k t e b - i H a r b i y e ' -d e n a rkadaş ı i d i . . B a b a m a y a z d ı ğ ı m e k t u p l a r v a r . B u m e k t u p l a r d a T ü r k i y e ' n i n k ron iğ in i b u l m a k m ü m k ü n . B i r Frans ı z b u m e k t u p l a r l a b i r a z i l g i l enmiş t i r .

M e h m e t K a p l a n - E v i n i ­ze k i m l e r g e l i r d i ? Çev r e ­n i z d e k i m l e r v a rd ı ?

E m e l E s i n — A n n e m i n m u h a r r i r a rkadaş l a r ı g e l i r ­d i . A b d ü l h a k Hâmid , Sü­l e y m a n N a z i l i , Y a h y a Ke ­m a l . Y a h y a K e m a l demişt i k i «Sen b e n i m m e r s i y e m i yazacaks ın . A m a sakın be­n i d i n d a r tan ı tma. B e n r i n ­d im. » S o h b e t l e r d i n l e r d i m . Y a h y a K e m a l b a n a çok te--. s i r e t t i . A k ç u r a t e y z e m l e e v l i o lduğu için a i l e m i z d e n g i b i y d i . O n l a r a çok i n s a n g e l i r d i . E c n e b i l e r , T a t a r l a r . A ğ a o ğ l u A h m e t de g e l i r d i . Z i y a Göka lp ' i t an ımad ım . M e h m e t A k i f de ge l i rmiş . O n a y e t i ş emed im.

M e h m e t K a p l a n — Siz c e d l e r i n i z i b i l e n n a d i r i n ­s a n l a r d a n b i r i s i n i z , nasıl o l d u d a b u d e v a m e t t i ? Na ­k i l l e m i , k i t a p l a mı?

E m e l E s i n -— B a b a m ço­cuk luğuna k a d a r M e r k e z E f e n d i v a k f i y e s i n d e n maaş a lmış . K e n d i s i tar ihçi i d i , Osman l ı t a r i h i n i b i l i r d i . K e n d i a i l e s i n i n de t a r i h i n i b i l i r ve a l â k a d a r o l u r d u .

M e h m e t K a p l a n — N e r e ­de doğdunuz?

E m e l E s i n — Beşiktaş ' ta D o ğ d u ğ u m z a m a n b a b a m S i n o p ' t a men fadaym ı ş . Se-r e n c e b e y yokuşunda küçük b i r e vde k i r a d a o t u r u y o r -la rmış .

M e h m e t K a p l a n — Çok güze l b i r ya l ın ız v a r . H a n g i t a r i h t e yap ı lm ı ş a c a b a ?

E m e l E s i n — Ya l ı z e vc i ­m i n a i l e s i n e a i t . Z e v c i m i n babası P l e v n e g a z i l e r i n d e n İb rah im E t h e m Paşa. A n n e ­s i S u d u l l a h Paşa taraf ın­d a n Esa t M u h l i s Paşa so­y u n d a n g e l i y o r . Ya l ı h a k ­kında b i r yaz ı ya zmış t ım . Ya l ı için t a p u d a a raş t ı rma yap t ım . V a k ı f kaydı yapı l ­dı. N e j a t G ö g ü n ç Bostancı d e f t e r l e r i n e baktı . X V I I I . a s r a a i t b i r ya l ı imiş. K o c a Y u s u f Paşa nın han ımın ın imiş. D a h a e v v e l h ü k ü m d a r

..bahçesine a i tmiş . Ya l ı t a ­p u d a I . A b d ü l h a m i d d e v r i v a k f i y e s i n e a i t g ö z ü k ü y o r . D a h a d a e s k i o l a b i l i r .

M e h m e t K a p l a n — Size t e s i r e d e n k i t a p l a r h a n g i l e ­r i d i r ?

E m e l Es in —- B a n a i k i k i ­t a p t e s i r e t t i . B i r i n c i s i K u r -an-ı K e r î m . G e n ç l i ğ i m d e n b e r i o k u r u m . İkincisi A h ­m e t Y e s e v i ve o n u n Divan- ı h i k m e t ' i . K e n d i m i Y e s e v f -y e çok bağl ı h i s s e d i y o r u m .

M e h m e t K a p l a n — B i m i l l e t i n kü l tür haya t ınd sanat ın y e r i n e d i r ? T ü r t a r i h i n d e s a n a t a g e r e k e n ö n e m ve r i lm i ş m i d i r ? B u ­g ü n T ü r k l e r s a n a t a gere­k e n önem i v e r i y o r l a r mı?

E m e l E s i n — Tü rk sana­tının k e n d i n e m a h s u s h u ­s u s i y e t l e r i v a r . B u n l a r m u h t e l i f d i n l e r d e m u h a f a ­z a ed i lm iş . B e n c e Tü rk sa­nat ın ın i k i büyük öze l l iğ i v a r : 1. Hamas î -des tan o l u ­şu. 2. t e f e r r u a t a g i t m e y i p g e r ç e ğ i büyük ç izg i l er i i l e v e r i y o r . B u h u s u s i y e t i i l e İran ve T a h o r e s e r l e r i n d e n ay r ı l ı yo r . O n l a r d a küçük şey le r üze r inde d u r u l u r . Ta f s i l â t a g i r m e m e s i bence , g öçebe l i k l e a l â k a d a r deği l ­d i r . Çarp ı c ı b i r şey y a p m a k a r z u s u i l e t e f e r r u a t a g i r m i ­y o r .

M e h m e t K a p l a n — S i z i n İ s lâml ık tan öncek i Türk s a n a t ve kü l türüne büyük önem ve rd i ğ in i z i b i l i y o r u z . B u d e v r e n i n s izce önemi n e d i r ? İ s lâml ıktan önceki Tü rk s a n a t ve kü l türüne a i t d e ğ e r l e r ve öze l l ik l e r d a h a s o n r a d a d e v a m et­miş m i d i r ?

E m e l E s i n — K r o n o l o j i b a k ı m ı n d a n t a r i h i şey ler i yaz ı l ı m e t i n e dayand ı r ı r -s a k K ı rg ı z , U y g u r v e Çinli­l e r i n T i n g L i n g ded iğ i boy ­l a r a a i t , M Ö. I I I . - I I . a s r a a i t m e t i n l e r v a r . B u k a v i m ­l e r e a t f e d i l e n s a n a t ese r l e ­r i v a r . B u n l a r İç Asya 'n ın U r a l d a ğ l a r ı n a k a d a r d a ­yan ı yo r , kanş ı k .göçebe sa­nat ın ın d e v a m ı g ö z ü k ü y o r

3. KAYNAKLAR/ 1 984 E LU DOKU/

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

W9** i } I ; | ¡ 1 P i ' 1 " ,

•

Göktürk sanatı d a m a z i n i n devamı o l a r a k ge l iyor . Bu -d i zme V I . asırda g i r i y o r . B u r k a n d i n i devlet d i n i ola r a k k a b u l ed i l i yor . Gob i çö­lünde o n l a r a d a i r eserler b u l u n d u . Bud is t t es i r i . Bu dönemde h e m Çin, hem H i n t tes i r i var . Çin tes i r i eskiden be r i k u v v e t l i . Ben Türklerdeki «nizam-ı âlem» f i k r i n i Çinlilerdeki üniver-sal izme bağladığım için Osman T u r a n kızmış ve Türklerde nizam-ı âlem f i k r i n i n eskiden be r i var olduğunu söylemişti.

M e h m e t K a p l a n — Çin meden iye t i i l e Türk mede­n i y e t i n i n münasebeti ne­d i r? Ebe rha rd «Çin'e atlı k a v i m l e r ge l i r ve hâkimi­ye t kurar» der. Türklerde hâkimiyet idea l i asırlarca sürmüş. Konfüçyüs ahlâkı­nın (Taoizm) Türk hâkimi­ye t i altında teşekkül ettiği­n i söyler. N izam/ve kâina­ta hâkim o lma f i k r i Türk­l e rden gelmiş o lamaz mı?

Eme l Es in — Gerçi bu

E m e l E s i n

f i k r i i l e r i sürenler çok. Me­selâ Pu l l y C loch da inanı­yor . Cau hanedanı M . 0 . 1250 yıllarında k u r u l u y o r . Ben b u n a inanmıyorum. Cau l a r Avrupalı ırktı d i ­yen le r de var . B u n u n ispa­tı zor.

M e h m e t K a p l a n — Cau-ların d e v r i n d e k i sanat eser­l e r i ne l e rd i r ? Emel Es in — A t ve aske­

ri kıyafetin M . ö . 4. yüzyıl­da prototürklerden geldiği m u h a k k a k . Faka t sanat an­layışı Şang geleneğinin de­vamıdır. C a u l a r k im l e rd i ? Onların n i z a m f i k r i n i ge­tirmiş olmaları mümkün. Bazı k e l ime l e r i araştırıcılar Türkçeye i r c a ed iyor lar . Faka t s istem o l a rak n i z a m f i k r i n i n teşekkül edişi Çin­l i l e re a i t . O n l a r dünyanın her şeyini sisteme u y d u r u ­yo r l a r .

12 hayvanlı t a k v i m me­selesinde de bazıları Çinli­lere bazıları Türklere a i t ­t i r d i yo r . Chavannes Türk­l e r i n d iyor . Bazin'e göre f i ­

k i r Türklere a i t , s is temi ise Çinliler geliştirmiş. B u me­selelerde k e s in b i r şey söy­l emek çok zor.

M e h m e t K a p l a n — Sa­na t eseri de yazı. g i b i de­ğerlendirilemez mi? Türk sanatının be l l i b i r ka rak t e ­ristiği var . Bağlantı k u r u ­l a b i l i r m i ?

Eme l Esin — Bağlantı üslûpta. Tek şey kalıpla i l ­g i l i d i r . C a u , Sa^ıg sanatı­nın devamı. B u n a k a y n a k da Çin sanatıdır. Fakat te­f e r r u a t t a Türk u n s u r u çok. Meselâ tuğ. Tuğ C a u l a r m d i l i n d e de Türkçe o l a rak b u l u n u y o r . Türk üslûbu, tç Asya göçebelerinin üslû­budur . Realist, tabiatı gö­rüyor, hayvanların boğuş­masını v e r i yo r . Çin b u n l a ­rı dört köşeli da l ga şekline sokuyor . St i l i ze ediyor. B i r de kmgırak ke l imes i var . îç Asya göçebeleri ve İskit­ler kılıç şeklinde b i r savaş m a b u d u n a ibadet ederler. Bu Heredo t ' t a ve Çin d i l i n ­de var . He r i k i i s im aynı. F i l o log lar Heredot ve Çin d i l i n d e k i k e l imey i Türkçe kmgırağa bağlıyorlar. Kın-gırak i k i tarafı k e s k i n kı­lıç manâsına gel iyor . Türk­le r kılıç üstüne y e m i n edi­yo r l a r . Bu Divan-ı Lugat i ' t -Türk'te var. Türklerin b i r de savaş m a b u d u var . Adı Aloşan.

M e h m e t K a p l a n — Atlı k a v i m l e r var . Türk kültü­ründe a t önemli b i r yer t u ­tuyo r . Atı Türklerin eh l i -leştirdikleri söyleniyor. Kaşgarlı M a h m u t «kuş ka-

ALTMIŞ 3. KAYNAKLAR/1984

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

nadı i le Türk atı ile» d i yo r . Eski Çin kültüründe at ne zaman o r t a y a çıkar?

Emel Es in — IV . asırda, Türk zanned i l en , Çin'in k u ­zey indek i b i r k a v i m Cau-l a r d a n öğreniyor. Sadece atı değil asker i e lb iseyi de.

M e h m e t K a p l a n — Jas-pers «Tarihin menşei ve mâ­nâsı» i s i m l i kitabında farklı saha la rda yüksek medeni ­y e t l e r i n teşekkülünden bah sederken W e b e r ' i n b i r f i k ­r i n i kullanıyor. Atl ı k a v i m ­l e r i n geniş mesafelere ko­layca g i t m e l e r i sayesinde geniş bölgelere de kend i kültürünü taşıdığını söylü­yor. Onları meden iye t t a ­şıyıcısı o l a r a k görüyor. A t ­lı k a v i m l e r hakkındaki f i ­k i r l e r i n i z ne l e rd i r ?

Emel Esin — B u k o n u d a çök araştırma var . H u n sa­natı Caulardaıı d a h a canlı, ha reke t l i . B u n u H u n tes i r i i le i zah ed iyor la r . Ejder m o t i f i yakın doğuya k a d a r ge l iyor . H i n d i s t a n ' a i nd i k ­l e r inde aralarında Peçenek-ler olduğunu söylüyorlar.' Büyük Türkolog Klyaştor-n i y «Göktürk k i t abe l e r ine göre tarih» i s i m l i kitabında Pasinakis d i ye b i r boy ol­duğunu söylüyor. Bunların Peçenekler olabileceği üze­r i n d e d u r u y o r . S i r iderya ' -d a n a k m eden ve H ind is ­tan'ın şimalindeki Y u n a n dev l e t in i yıkan boy l a r ara­sında Peçenekler de var . Hintçe k i tabede de b u zik­red i l i yo r . Göçebe sanatının mezar maske l e r i var . Ruh b u n u n t i m s a l i . R u h u n üç gözü var. Ben onu Tepegöz

•' © M î itim

U y g u r B e y l e r i hanımlar ı i l e

i le alâkalı b u l u y o r u m . Bu da b i r tesir . Tepegöz eski Y u n a n d a n d a h a yakın. Mas ke l e rden U y g u r sanatına geçiyor. Resimlerde yekle­r i n üçüncü b i r gözü var . B u n l a r hakkında r e s im ve edeb i ya t t ak i b i l g i l e r Oğuz'a k a d a r gel i r . Üç göz bakı­mından Yunanlılarla mü­nasebet yok . Üç gözlü şiva ve d a h a başka maske ler var . Üç göz U y g u r m e t i n ­l e r inde de var . Bedük göz. Per i de öyle. Peri , k i n a r a . U y g u r sanatında kadın başlı kuş.

M e h m e t K a p l a n — Sü­mer l e r i le Türkler arasın­da münasebet v a r mı?

Eme l Es in — B i l m i y o r u m . M e h m e t K a p l a n — Türk­

le r için atlı göçebe d i yo ruz . B i r de şehirlerden bahsedi­l i r . Türkler yabancı d i n l e r i k a b u l e tmeden önce şehir­de yaşıyorlar mıydı?

Eme l Esin — Kıblasov b u n u n üzerinde durmuş. V I I I . asırda b i r Türk m i m a -

B u r k a n ' a armağan ( a l t t d

rı T ibet 'e çağrılmış. V I . asırda b i r i n c i sülâlenin i k i me rke z i var . Şimalde ötü-

3. KAYNAKLAR/1984 ALTMIŞBİR

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

k e n , g ü n e y d e Y i n ç a y . Şe h i r d e o t u r u r l a r . Ç in l i l e re m a ğ l û p o l u p kaça rken şe h i r haya t ından v a z g e ç e r l e r . S i b i r y a ' d a b u d i s t o l m a ­d a n d a şehir k u r u y o r l a r E s k i T ü r k ç e d e bal ık -şe­h i r » , mânâs ına g e l i y o r . O r f

d u bal ık «başşeh i r » d e m e k B u n l a r kışlak. S i b i r y a ' d a p ro to türk l e r kışlak iç inde yaş ıyor lar . K ış lak halkın | o turmas ı için. H ü k ü m d a r j k a l e d e y a n i o r d u d a o t u r u j y o r . O r d u ise içiçe i k i k a - j l e d i r . B i r i n c i k ısmı köşk, | o tağ d e m e k . H ü k ü m d a r a m a h s u s t u r .

M e h m e t K a p l a n — O t u k e n b i r şehir m i y d i ?

E m e l E s i n — ö t ü k e n b i r m a b u d e n i n i s m i d i r . Moğo l ­ca. H a n g a y dağ l a r ın ın m a b u d e s i d i r . Gök tü rk k i t a b e - j l e r i n d e y e r o l a r a k kullanı j l ıyor. B i r i n c i sü lâ l eye a i t | B o g u t yaz ıs ı H a n g a y dağ­la r ında b u l u n d u . T a r y a t yazıs ı , ö t ü k e n U y g u r dev ­r e s i n e a i t , ayn ı y e r d e b u ­l u n d u .

M e h m e t K a p l a n — U y \ g u r sanat ı ü ze r inde de d u r j d u n u z . B u s a n a t hakk ında b i l g i v e r i r m i s i n i z ?

E m e l E s i n — U y g u r sa­natı O r t a A s y a sanat ın ın e n büyüğü. B u n d a n önce T o b a r ( İ ran A v r u p a l ı ) de n i l e n b i r s a n a t v a r . U y g u r sanat ında T a b g a ç l a r ı n te­s i r i gö rü lüyor . O r t a A s y a ' ­d a halâ a b i d e l e r i d u r a n ve d ü n y a müze l e r in i d o l d u ­r a n b i r sanatt ı r . T a b g a ç l a r V . ve V I I . as ı rda Ç in 'de h ü k ü m d a r o l a n b i r Türk sülâlesidir .

M e h m e t K a p l a n - Ber­l i n ' d e T u r f a n müzes inde g ö r m ü ş t ü m . U y g u r sanatı­nın T ü r k sanat ındak i y e r i n e d i r ? H i n d ' i n B u d i s t t es i ­r i k e n d i s i n i gös te r i r m i ?

E m e l E s i n — T i p o l o j i t a ­m a m e n Türk . U y g u r s a n a ­tı Tü rk l e r in i l k büyük yer ­l i , şehir sanat ı . M a b e t l e r i , t ap ınak lar ı , h a s t a h a n e l e r i , h e r şey ler i . R e s i m bak ımın d a n h u s u s i y e t l e r i v a r . Üs­lûp büyük çapta h a m a s i o l u p k ı rmız ı r e n k hâk im. C e s u r r e n k l e r v a r . Büyük b i r s a n a t . K e n d i no rmlar ı v a r . U y g u r Budası 'n ı baş­ka l a r ından a y ı r m a k müm­kün. B u d i s t l e r h a m a s i şey­l e r i s e v m i y o r l a r f a k a t U y ­gur la r ın iç inden g e l i y o r . Bod isa tva 'n ın f edakâr l ık la ­rını, m u h a r i p mabud la r ı s e v i y o r l a r . On la r ın r e s i m l e ­r i n i yap ı yo r l a r . B i r de ej­d e r e e h e m m i y e t v e r i y o r l a r .

M e h m e t K a p l a n — Y a l ­nız, T ü r k kül türü dışa dö­nük. B u d i z m ise içe dönük.

E m e l E s i n — T a n t i r i s t . R a h i p e r e n - a l p o l u y o r . Ra­h i p , r i y a z e t y a p a r . A l p ' i n Hintçesi r i v a d a . B u d i s t r a ­h i p l e r : «B iz haya t ın i ğva-l a r ından kaçmay ı z , f a k a t o n l a r a l âkayd ka l ı r ı z » d e r ­l e r , meza r l ı k ta y a t a r l a r . K a l e n d e r d i r l e r . B u Yese-v i ' d e de vard ı r . U y g u r me ­d e n i y e t i öneml id i r . Türk­l e r d e h e t e r o d o k s m e z h e p ­l e r i n t e s i r i v a r . S i y a h k a ­l e m , b u h e t e r o d o k s derv iş ­l e r i n baş langıc ı o lmal ı . Bunlar ı O r t a A s y a kısmın­d a a raş t ı rd ım. B u d i s t e r e n ­l e r l e n g e r l e r i n i t a b i a t t a

kurmuş lar . U y g u r l a r üze­r i n d e H i n t t e s i r i d e v a r d ı r F a k a t , b u b i r a z d a k a h r a ­man l ı k a r z u s u n d a n g e l i r . H i n t l i l e r k e n d i l e r i n e b u k a ­d a r e z i y e t e t m i y o r l a r . A m a T ü r k l e r b u işi i l e r le tmiş­l e r . K e n d i l e r i n i k u r b a n e d i ­y o r l a r .

İnci Eng inün — E s k i T ü r k l e r d e t i y a t r o y u n e y e bağ l ı yo r sunuz?

E m e l E s i n — B u k o n u d a Şinasi T e k i n yazd ı . B e n o m e s e l e y i o k a d a r b i l m i y o ­r u m . B a z i n , K a r a g ö z ü , göl­ge o y u n u n d a ar ıyor . B i r öze l k o n u ş m a m ı z d a b a h ­setmişt i . T ü r k l e r d e t u l u g ( b e b e k ) d i y e b i r şey v a r . Cese t yak ı l d ı ğ ı için z e n g i n ­l e r k e n d i l e r i n e a l t ın mas ­k e yap ı yo r l a r , f a k i r l e r ise b e b e k yap ı yo r , ö l ü yan ın-c a r u h mekân ın ı nasıl b u ­l a c a k . M a s k e ve t u l u g l a r -l a . B a z i n ' e g ö r e b u b e b e k ­l e r i n b e n z e r l e r i yap ı l a rak oyna t ı l ı rm ış .

M e h m e t K a p l a n — ö l ü ­l e r g ö m ü l ü y o r m u , yakı l ı ­y o r m u ?

E m e l E s i n — Çin k a y ­nak l a r ı na g ö r e Gök tü rk ve K ı r g ı z l a r önce ler i y ak ı yo r -la rmış . S o n r a Ç in t e s i r i i l e g ö m m e y e baş lamış lar . Ç i n g L i n g sülâlesi z a m a ­n ında aç ık o l a r a k m e z a r a g ö m m e v a r . ö l ü y ü e l i n d e o k v e y a y ı y l a g ö m ü y o r l a r . G ö k t ü r k l e r V I . as ı rda ha ­kan ın ö lüsünü at ı üstünde yak ı yo r l a r .

M e h m e t K a p l a n — O r ­

h u n a b i d e l e r i n i n b u l u n d u

ğu y e r şehir m i ?

ALTMIŞIKİ 3. KAYNAKLAR/1984

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

E m e l E s i n — H a n g a y d a ğ l a n . O r a d a ö t ü k e n m a ­b u d e s i b u l u n u y o r , ö t ü k e n o n l a r a k u t v e r i y o r . « Iduk s u başı » k u t s a l y e r l e r v a r .

M e h m e t K a p l a n — A b i ­d e m e z a r taşı. O k u m a yaz­m a v a r k i a b i d e l e r d i k i l ­miş. K i m i n için?

E m e l E s i n — O k u m a yaz­m a b i l e n l e r as ı r la rca o k u s u n d i y e . T ü r k l e r d e yaz ı M . O. I V . - V . a s r a k a d a r g i ­d e r . A l t ı n a d a m ı n E s i k Tü rkü o l d u ğ u n d a ısrar e d e n l e r v a r . Bun lar ın neş r i ya t ına a i t a r a y a z ı l a r da bulunmuş. B u k o n u d a Lo-u i s H a m b i s v e K lyaş to rn iy ya z ı l a r yazmış t ı r . Tü rk l e r i n d a h a s o n r a b u yaz ıy ı f o r j e e t t i k l e r i n i söy lüyor­l a r .

M e h m e t K a p l a n — A l l a be coğra f i s a h a o l a r a k ne r e y e k a d a r g i d e r ?

E m e l E s i n — O r h u n ' d a n R o m a n y a ' y a k a d a r .

M e h m e t K a p l a n — Bu b i r kü l türdür . Y a z ı o l m a ­d a n g i d i l e b i l i r m i ?

E m e l E s i n — Y a z ı Tü rk ' e has . ö n A s y a göçebe l e r in d e n g e l m e . Baz ı l a r ı d a m g a d a n g e l d i d e r l e r . Gök tü rk yazıs ını G ö k t ü r k l e r b u l muştur. M . O. V I . a s r a k a d a r uzanır . M o ğ o l c a d a b i ­t i k t a b i r i v a r . B u n u t a h t a üzer ine ç izg i ç i zmek d i y e karş ı lamış lar . B u d a h a k i ­k a t t e b i r yaz ı çeşidi. M u 4'âlUr d a K a z a k l a r g i b i * * » J> « ? t ç ıd i r . E s k i b i r H a n f ^ * « ı n a G ö k t ü r k ç e basıl­a n O n l a r H a n paras ı d i ­yorlar. Gök tü rk yaz ıs ı tslâ-

m i y e t t e n s o n r a d a A f g a n i s ­t a n ' d a A z l a r ta ra f ından kul lanı lmışt ı r . A z l a r X I . -X I I . as ı r larda M a h a b a n dağ l a r ında yaşamış la rd ı r . İs lâmi m e z a r taşları d a G ö k t ü r k yaz ı l a r ı i l e yazı l ­mıştır .

M e h m e t K a p l a n ~ Tür­k i y e ' d e b u d e v r e merak l ı o l a n l a r az. Kü l tü rümüze gen iş o l a r a k g i rmemiş t i r . A c a b a T ü r k i y e ' d e T u r f a n g i b i b i r m ü z e y a p ı l a m a z mı? K o p y a l a r , reprodüksi -y o n l a r g e t i r i l e m e z m i ?

E m e l E s i n — E l b e t t e y a ­pı labi l i r . F e vka l âde o l u r

M e h m e t K a p l a n — İslâ-m r y p t t e n s o n r a Türk mede ­n i y e t i b i r s e n t e z vücuda g e t i r i y o r . Tü rk A r a p - F a r s m e d e n i y e t l e r i b i r l eş iyor

E s k i T ü r k kül türü de de­v a m e d i y o r m u ?

E m e l E s i n — K a r a h a n h -l a r ( H a k a n î l e r ) d e v r i n d e oüyük ö lçüde d e v a m e d i ­y o r . T a b i i İs lâmi t e s i r l e b i r ­l i k t e . O büyük B u d i s t k u l e ­l e r i n i y a p a n l a r art ık m i n a ­re yap ı yo r l a r . Büyük B u d i s t k u l e l e r i yap t ık la r ı için tekniğ i b i l i y o r l a r . İlk bü­yük a b i d e v i m i n a r e l e r i Ka -rahan l ı l a r yap ıyo r la r . Da­h a öncek i m i n a r e l e r t a h t a . Y u v a r l a k t i p m i n a r e Tür­k i s t a n m i n a r e s i d i r . Büyük k u l e l e r e eş şeki lde yapı l ­mışt ır .

M e h m e t K a p l a n — Tek ­k e l e r i n m imar î s inde de is­l âmiye t önces in in t e s i r i v a r mı?

E m e l E s i n — E s k i Türk l e r d e buyan l ık v a r . B u y a n -lık h a y r a t d e m e k . K a r t han l ı la r buyan l ık o l a r a k Kaşga r ' da B u d i s t b i n a l a ­rın usulüne g ö r e yap ıyor ­l a r . A y n ı üslûp Is lâmiyet -t e n s o n r a d a d e v a m e d i y o r . Se l çuk lu la r K a r a h a n l ı kül­türünden g e l d i l e r . B u r a y a g e l i n c e baz ı değ iş ik l ik l e r o l u y o r . O n g u n l a r (hüküm­d a r a r m a l a r ı ) Se lçuklu lar­d a a y n e n ka l ı yor . S i r i d e r -y a ' d a , H o r a s a n ' d a , Yak ın ­doğu 'da s a n a t değ iş ik üs­lûp aldı . Ka rakuş , hükürm d a r a r m a l a r ı n d a görü ldü . M u y a n l a r l a Se lçuk h a n l a ­rını ay ı r t e t m e k güç.

M e h m e t K a p l a n — A l p t i p i İ s l âmiye t t en s o n r a ga ­z i t i p i şek l ine g i r i y o r . Asır­l a r c a d e v a m e d i y o r . S e n ­tez k e n d i s i n i gös ter i yor .

) • ATMAKLAR/1934 ALTMlŞUÇ

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

B u r k a n ve m a i y e t i U y g u r kız ı

Emel Es in — Beyler var . Çeşitli mes lek i g u r u p l a r a ayrılmışlar. Lonca g ib i . K u -tadgu Bi l ig 'de bey, u l ema, sanatkâr, köylü ve hayvan ­l a r l a uğraşanlar var . Bey-lo r in b i r husus iye t i dr bu alpILk. Er-a lp mur l .nho . s i

t am b i r sentez. tnc i Enginün — Haçlı se­

f e r l e r i i le Selçuk üslûbu­n u n Batı'ya götürüldüğü doğru mu?

Emel Es in — G o t i k üslû­b u n b u r a d a n geldiğini söy­lüyorlar (Oj iv , s i v r i ke­m e r l e r ) . Bu k o n u d a b i r t a ­kım şüpheler o r t a y a çıktı. Haçlılar İslâm dünyasın­dan aldılar, dend i . Sonra İspanya'da V i z i go t ki l isesi b u l u n d u . O d a k e m e r l i . Böylece Haçlılar öncesine bağlanıldı. S i v r i kemer Bu -d i zmden gelmiştir. Buda inc i r ağacının altında is­

tiğraka da lar . Ka l ender l e r i n c i r ağacının altında o tu r ­maz lar . S i v r i kemer , Buda i n c i r ağacının yaprağının şekli. Bazılarına göre de V i z i g o t l a r O r t a Asya 'dan göçedorken s i v r i k emer i götürmüşler.

İnci Enginün — Eski A n a d o l u meden i ye t l e r i i le

Türk kültürü u r u s m d u mü­nasebet bulunduğu iddiası­n a ne ders iniz?

Eme l Elsin — B u n a i n a n ­mıyorum. Be lk i bilmediğim için. Bence Selçuklular b u ­r a y a gel ince k e n d i meden i ­ye t l e r ine daha çok bağlan­dılar. Z i r a yabancı b i r m u ­h i t t e id i l e r . K e n d i gelenek­l e r ine daha çok bağlanmış olmalıdırlar. Sana t ta İran ve İslâm âlemine dayandı­lar . Bazı Bizans t es i r l e r i va rsa da Bizanslılara da benzememeye çalıştılar. B i ­

zans t es i r i t e f e r rua t t a ara­n a b i l i r . Sanat t a r i h i n d e bağ şarttır.

M e h m e t K a p l a n — Bu­güne ge le l im. Bu sahada Avrupalıların yaptıkları araştırmalardan bahseder­in İsini/,?

Eme l Esin •— Doğu Ber­l in 'de A l t a i s t i k kongres i yapılıyor. Doğu A l m a n İlimler A k a d e m i s i Başkanı k o n g r e y i açarken, «Bütün insanlığa ışık veren U y g u r meden i ye t i üzerinde dur ­malıyız.» dedi . Bizde araş­tırma yapılamamasının se­bebi ma l z emen in olmayışı. Yapılacak bütün araştır­maları tercüme e tmek zor. Yazıldıkları l i sandan o k u ­yacak mütehassıslar yetiş-me l i . B u sahanın malzeme­sine güç ulaşılıyor.

M e h m e t K a p l a n — Sizce i y i b i r Türkolog nasıl o l -

ALTMIŞDÖRT 3. KAYNAKLAR/1984

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

malı? Hang i lisanları b i l ­

mel i . Emel Esin — B u n a Prıt-

sak cevap verd i . 2 2 Türk lehçesi bildiğini söyledi. Hattâ, beni davet etseler bunları öğretirim dedi . Bunların dışında Çince, Farsça, Arapça, Sanskritçe b i lme l i . Hiç değilse luga t la -rını kullanmasını b i lme l e r i lâzım. As l i kaynağa gide­b i lme l i .

Mehmet K a p l a n — Tür­kolo j i en çok nerede geliş­miş?

Emel Esin — Doğu Ber­l i n , Budapeşte ve Sovyet ler Birliği'nde.

Mehmet K a p l a n — Sov­yet ler Birliği'nde çok m u gelişmiş?

Emel Esin — O sahada çok b i l g i l e r i var . Araştır­m a merkez l e r i ve o ra l a rda çalışan Türkologlar var .

Mehme t K a p l a n — Ame­r i k a ' d a nasıl?

Emel Esin — I n d i a n a ve Chicago 'da A l t a i s t i k mer­kezleri var .

Mehmet K a p l a n — Tür­kiye 'deki araştırmaları ye-tor l i b u l u y o r musunuz?

Emel Esin — Eks ik l e r var. B i r inc i s i neşriyat gel­miyor . Bu mühim. B i r şey b u l u n d u m u b u n d a n genç­ler ist i fade e tme l i . İkincisi, kaynak d i l l e r i b i l i n m e l i . Şimdi gençlerimizde d i l öğrenme gay re t i var . Üçün­cüsü, kongre lere g i d ip gö­rüş mübadalesine imkân ver i lme l id i r .

Mehme t K a p l a n — Bu konuda k a m u o y u n a i h t i ­

yaç v a r mı? Eme l Es in — Başka ülke­

leri'fÇin b u b i r araştırma sahası, b i z i m için ise b i r gı­da demek t i r . O n u n için ef-kâr-ı u m u m i y e yaratılması çok önemlidir. Dünya Tür­kologları tarafından hem Türkçe, hem yabancı d i lde b i r Türk kültürü t a r i h i ya­zılsa b u maksa t gerçekle­şir.

M e h m e t K a p l a n — Unes-co devam e t t i r m i y o r mu?

Emel Es in — F u n d a m e n ­ta d e vam etmedi . Türk hü­kümeti t a l i p olsa gayet i y i o l u r d u . Zek i V e l i d i b u n u t ek l i f etmiş a m a devam et­med i . Bütün saha l a rdak i mütehassısların yazması da i y i o l u r d u .

M e h m e t K a p l a n — O k u ­y a n Türk kızlarına hayat ­larında ve çalışmalarında başarılı olmaları için neler tavsiye edersiniz?

Eme l Es in — Türkoloji okusun la r . Tıbbiyeye g i ­denler de tıp t a r i h i o k u ­sunlar .

3 KAYNAKUR/1984 ALTMIŞBEŞ

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı