UNIVERZITET U ZENICI ZDRAVSTVENI FAKULTET

www.zf.unze.ba Prof.Dr Sci. Darko PETKOVI, dipl.in. Vii asistent Mr Sci. Suad SIVI, Dr.med.

TEHNOLOGIJE U MEDICINI

-skripta-

Zenica, decembar, 2005.

1

SADRAJ Predgovor 1. TEHNIKA I TEHNOLOGIJA OPTI POJMOVI 1.1. TEHNIKA .............................................................................................5 1.2. TEHNOLOGIJA....................................................................................5 1.3. ZDRAVSTVENA I MEDICINSKA TEHNOLOGIJA ............................10 1.4. OPSEG ZDRAVSTVENE TEHNOLOGIJE.........................................12 1.5. TRANSFER TEHNOLOGIJE..............................................................18 1.6. EKONOMSKI ASPEKTI TEHNOLOGIJA U MEDICINI.....................26 2. TEHNOLOGIJE ZDRAVSTVENE NJEGE 2.1. DEFINICIJE ZDRAVSTVENE NJEGE................................................30 2.2. PROCES ZDRAVSTVENE NJEGE.....................................................30 2.3. STRUKTURA PROCESA ZDRAVSTVENE NJEGE...........................32 2.4. MEUSOBNA POVEZANOST ETAPA PROCESA............................35

3. SISTEMI INTENZIVNE NJEGE I HITNE POMOI 3.1. SISTEM INTENZIVNE NJEGE.............................................................37 3.2. SISTEM HITNE POMOI.....................................................................41 4. MEDICINSKA DIJAGNOSTIKA 4.1. MJERENJE BIOELEKTRINIH POTENCIJALA.................................45 4.2. MJERENJE BIOLOKIH NEELEKTRINIH VELIINA......................48 4.3. ULTRAZVUNA DIJAGNOSTIKA TEHNIKA....................................48 4.4. RENTGENSKA TEHNIKA.....................................................................51 4.5. RENTGENSKA KOMPJUTERIZIRANA TOMOGRAFIJA (CT)............53 4.6. EMISIJSKA KOMPJUTERIZIRANA TOMOGRAFIJA I TOPOGRAFIJA........................................................55 4.7. NUKLEARNA MAGNETSKA REZONANCA (eng. MRI)......................57 4.8. JEDAN KLINIKI SLUAJ...................................................................58 5. TIMSKI RAD 5.1. OPTE NAZNAKE TIMSKOG RADA..............................................61 5.2. PORAST VANOSTI I UPORABE TIMSKOG RADA: TREND ILI NUNOST61 5.3. SKUPINA I TIM ...66 5.4. PREDNOSTI I NEDOSTACI TIMSKOG RADA..69 5.5. USPJEAN MENADER...72 5.6. FORMIRANJE TIMOVA......................................................................76 5.7. ZNAAJ TIMSKOG RADA U ZDRAVSTVU.......................................77 6. ZDRAVSTVENI INFORMACIONI SISTEM 6.1. OPTE KARAKTERISTIKE....................................................................79 6.2. IZGRADNJA INFORMACIJSKIH SISTEMA...........................................79 6.3. TIPOVI ZDRAVSTVENIH INFORMACIONIH SISTEMA.........................80

2

6.4. SVRHA I SADRAJ ZDRAVSTVENOG INFORMACIONOG SISTEMA.................................................................81 6.5. SPECIFINOSTI ZDRAVSTVENOG INFORMACIONOG SISTEMA B&H........................................................................................82 6.7. JEDAN PRIMJER INFORMACIJSKOG SISTEMA ZUBNE AMBULANTE............................................................................83 7. MENADMENT VISOKIH TEHNOLOGIJA U MEDICINI 7.1. BIOTEHNOLOGIJA.................................................................................87 7.2. BIOHEMIJSKA DIJAGNOSTIKA............................................................88 7.3. TERAPEUTIKA I VAKCINE....................................................................89 7.4. GENETSKI INENJERING.....................................................................92 7.5. PEPTIDI...................................................................................................93 8. MENADMENT TEHNOLOGIJA U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI 8.1. KLJUNE TEHNOLOGIJE U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI.........95 8.2. ZADACI MENADMENTA TEHNOLOGIJA U FARMACEUTSKOM PREDUZEU...................................................97 8.2. ORGANIZACIJA MENADMENTA TEHNOLOGIJA U FARMACEUTSKIM PREDUZEIMA.....................102 9. LITERATURA.........................................................................105

3

Predgovor Potovane Kolege, Pisati knjigu pa makar ona bila i u formi skripte velika je odgovornost i obaveza. Pogotovo kada se ima na umu da je ovo jedno od prvih izdanja Zdravstvenog fakulteta Univerziteta u Zenici koji je svoj rad zapoeo akademske 2005/06.godine. U namjeri da maksimalno ispotuju postojei nastavni plan i program na predmetu Tehnologije u medicini te da studentima pripremu ovog ispita uine to lakom i kvalitetnijom autori su se opredijelili za prezentovani sadraj. Sigurno je da e u daljem toku rada na ovoj knjizi ona pretpjeti brojne izmjene i dopune. Rad na ovom rukopisu predstavljao je i veliki izazov za same autore jer jedan sa malo veim iskustvom dolazi iz sfere tehnikih nauka a drugi mlai je iz oblasti medicinskih nauka. Vjerovatno je to i svojevrsna nedoumica za tvrdokorne stavove da knjige za medicinske fakultete mogu pisati samo osobe za medicinskim obrazovanjem i obratno. Miljenje je autora pak, da je ova kombinacija dala pravi rezultat i poseban peat rukopisu. Naime, danas je vrlo teko zamisliti moderan i sofisticiran razvoj i primjenu savremene medicinske opreme bez uea tehnikih lica. I ne samo to, tehnika i tehnologija su univerzalne naune discipline, u kome inenjeri pa bila to i oblast medicine imaju ta da kau. Autori se zahvaljuju osoblju KBC Zenica, Univerzitetskoj klinici RWTH Aachen, Bolnici La Molinete Torino, UK Tuzla i fabrici Krka Novo Mesto, na dozvoli da u njihovim prostorima naine brojne fotografije ili da koriste foto-arhive za ilustracije materije o kojoj se govori. S obzirom da je skripta u pisanoj i elektronskoj formi besplatno dostupna studentima nadamo se da e najvei broj primjedbi i sugestija za budua izdanja doi upravo od njih. Zenica, decembra, 2005.godine

Autori

4

1. TEHNIKA I TEHNOLOGIJA OPTI POJMOVI 1.1. TEHNIKA

Rije tehnika potie od starogrke rijei ' (eng. Technic) to je znailo umjetnost mada kod Grka ona nije znaila samo umjetnost nego i zanat. Postoji oko 160 definicija tehnike, a definicija Svjetske Enciklopedije (World Book Encyclopedia) glasi: Tehnika upuuje na sva umijea koja ljudima omoguuju da svoje izume i otkria upotrijebe za zadovoljenje svojih potreba i elja. Otkako postoje, ljudi su radili kako bi proizveli hranu, odjeu i sklonita, ali i kako bi zadovoljili svoje elje za dokolicom i udobnou. Tokom milenija ljudi su izumili alate, strojeve, materijale i postupke koji olakavaju rad. Isto tako, otkrili su kako ukrotiti vodu, vjetar, paru, elektricitet i druge oblike energije, ime su poveali djelotvornost svoga rada.

Profesor Stevan Kukolea u Organizaciono-poslovnom leksikonu oznaava tehniku kao vjetinu, mehaniku spretnost, umjenost, zanat, umjetnost i znanost. On razrauje pet upotreba te rijei:

- tehnika je sposobnost rutinskog izvoenja radnih procesa bilo koje vrste (tehnika

sviranja klavira), - naziv za opremu za izvoenje radnog procesa, kao to su instrumenti i pribor, - naziv za sredstva rada u nekim radnim organizacijama kao to su strojevi,

alati, aparati, ureaji..., - naziv za skup metoda ili formuliranih rijeenja za primjenu i provoenje

nauno ili u praksi definiranih spoznaja za zadovoljenja potreba u ivotu, privredi, proizvodnji, nauci, medicini, zdravstvenoj zatiti, domainstvu ...Pri tome ona obuhvata konstrukcijska rijeenja, tehnika rijeenja i provedbu tehnikih procesa u praksi.

- nauno podruje koje, polazei od optih zakona fizike, hemije, biologije ..., prouava primjenu naunih dostignua u proizvodnji, uz istodobno istraivanje novih mogunosti i projektiranje novih rijeenja te njihovo uvoenje u ivot i daljnje razvijanje.

1.2. TEHNOLOGIJA Rije tehnologija vodi porijeklo od grkih rijei techne umjetnost, vjetina, umijee i logos nauka. Tako moemo prevesti taj termin doslovno kao nauka o umijeu odnosno nauka o vjetinama. Pod tehnologijom u irem smislu podrazumijeva se ukupnost naina i metoda dobijanja, obrade ili prerade sirovina, materijala, polufabrikata ili proizvoda u raznim granama industrije, graevinarstva, medicine i dr. Tehnologijom se naziva i nauna disciplina koja razrauje i usavrava ove metode i postupke. Tehnologijom (ili tehnolokim procesima) nazivaju se i same operacije dobijanja, obrade, prerade, transporta, skladitenja i uvanja, koje predstavljaju osnovu proizvodnih procesa. Tehnologijom se uobiajeno naziva i opis proizvodnih procesa, uputstva za rukovanje njima, tehnoloka pravila, zahtijevi, karte, grafikoni itd. Tehnologija se obino vezuje za odreenu privrednu granu (npr. rudarske tehnologije, graevinske tehnologije, mainske tehnologije, medicinske tehnologije) ili

5

za nain dobijanja ili obrade odreenih materijala (tehnologija metala, tehnologija vlaknastih materijala, tekstilna tehnologija). Kao rezultat tehnolokih procesa dolazi do kvalitativnih izmjena obraivanih objekata. Tako je, na primjer, tehnologija dobijanja razliitih metala zasnovana na promjeni hemijskog sastava, kao i fizikih i hemijskih osobina polaznih sirovina. Tehnologija mehanike obrade zasniva se na izmjeni oblika i nekih fizikih svojstava dijelova koji se obrauju: hemijska tehnologija zasniva se na hemijskim reakcijama kojima se mijenja sastav i osobine polaznih supstanci. Najvaniji pokazatelji koji karakteriu tehniko-ekonomsku efikasnost tehnolokih procesa jesu: relativan utroak sirovina, polufabrikata i energije na jedinicu produkcije; koliina i kvalitet gotove produkcije; nivo produktivnosti rada, intenzivnost procesa; trokovi proizvodnje, cijena kotanja. Zadatak tehnologije kao nauke jeste utvrivanje i izbor onih hemijskih, fiziko-hemijskih, fizikih, mehanikih i drugih zakonitosti u toku prirodnih procesa, koje se mogu praktino iskoristiti u cilju to efikasnijeg i ekonominijeg voenja proizvodnih procesa, s najmanjim utrokovim vremena i materijalnih resursa, uz poveanje produktivnosti i efikasnosti. Usavravanje tehnologije je vaan uslov ubrzanja tehnikog procesa. Prema jednoj savremenoj definiciji: Tehnologija je sistem koji ine tehnika sredstva (hardware), metode i postupci primjene tih sredstava, tj. njihova programska podrka (software) i organizaciona struktura (orgware). Ova tri podsistema ine meusobno integrisani sistem firmware. Tehnologija je u sutini skup metoda i tehnikih sredstava pomou kojih je, uz odgovarajuu organizaciju, mogue rijeavanje odreenih problema u cilju dobijanja razliitih proizvoda robe, vrenja razliitih usluga od prodajnih, proizvodnih do medicinskih. Klasifikacija tehnologija U skladu s klasifikacijom firme Artur D.Little Ltd. tehnologije se mogu podijeliti na tri velike kategorije.

1. Bazne tehnologije su tehnologije koje su u najveoj mjeri prisutne u osnovi odreene djelatnosti, iji konkurentski uticaj vie nije odluujui, jer su iroko rasprostranjene i u njima konkurenti imaju ekvivalentne mogunosti.

2. Kljune tehnologije su one u kojima je konkurentski uticaj najjai, koje ine

bazu konkurencije i ijim ovladavanjem se stie sasvim specifina kompetentnost, nuna za uspjeh u odreenom domenu proizvodnje.

3. Generike (dolazee ili nastajue) tehnologije su tehnologije koje se tek

stvaraju, nastaju, prolaze kroz etapu ispitivanja u pilot postrojenjima i prve primijene u nekim domenima. One samo djelimino uestvuju u proizvodnim procesima u odreenim granama industrije. Poslije provjere u praksi i zadovoljavanja uslova kao to su efikasnost, efektivnost i ekoloki standardi, neke od generikih tehnologija mogu postati kljune u odreenoj grani industrije. Generike tehnologije ili njihove komponente u hibridnim tehnologijama nazivaju se tehnologijama budunosti ili tehnologijama III milenijuma odnosno tehnologijama XXI vijeka.

Kao primjer, ramotrimo kljune tehnologije u granama industrije kao to su hemijska i farmaceutska. Najvaniji procesi u hemijskoj i farmaceutskoj industriji su: istraivanje,

6

razvoj, proizvodnja aktivne supstance, farmaceutska proizvodnja, marketing i prodaja. U tabeli 1. prikazan je uticaj kljunih tehnologija i tehnika na ove procese. Tabela 1. Savremene tehnologije u glavnim procesima farmaceutske industrije Glavni procesi Tehnologije Primarno istraivanje CAMD (Computer Aided Molecular Design),

molekularno modeliranje, QSAR metode, virtuelna realnost, novi screening-sistemi (elijske kulture, modeli organa), laboratorijska robotska tehnika, LIMS (laboratorijski sistem informacija i menadmenta), molekularna biologija

Farmaceutski razvoj Novi terapeutski sistemi (liposomi), mikro i nano tehnike (implantati, pumpe za injekcije), robotska tehnika

Kliniki razvoj Informaciona tehnologija Registracija CANDA (Computer Aided New Drug Application) Proizvodnja aktivnih supstanci

Asimetrina i hemi-enzimska sinteza, procesna tehnologija, Biotehnologija

Farmaceutska Proizvodnja

Novi materijali, procesna tehnologija, ista prostorna tehnika, robotska tehnika

Marketing Informaciona tehnologija Prodaja Informaciona tehnologija, novi logistiki sistemi Iz tabele 1. se vidi da moderne tehnologije imaju jak uticaj na bazna istraivanja. Kombinacijom metoda molekuralne biologije, informatike i kompjuterskog modeliranja mogue je projektovati i sintetizovati hemijska jedinjenja i lijekove. Interesantne mogunosti primjene pojavljuju se kod poznate kompjuterske tehnike virtuelne realnosti (Virtual Reality). Komplikovani biomolekuli se predstavljaju zajedno s niskomolekularnim aktivnim supstancama u jednom fiktivnom trodimenzionalnom prostoru, to omoguava njihovo posmatranje sa svih strana, direktnu manipulaciju na monitoru i uzajamno podeavanje. Na primjeru farmaceutske industrije i njenih revolucionarnih tehnologija: biotehnologije i genske tehnike, kao i informacione tehnologije ugraene u mnoge procese, moemo prouavati uticaj kljune tehnologije na razvoj proizvodnog procesa i poslovanja uopte. U osnovi sve tehnologije mogu se svrstati u jednu od tri osnovne grupe:

klasine tehnologije, visoke tehnologije, informatizovane klasine tehnologije.

Njihovi osnovni resursi i osobine bitni su za poimanje njihovog istorijskog znaaja u tehnolokom, ekonomskom i drutvenom razvoju. Klasine tehnologije Bitne karakteristike klasinih tehnologija su:

visokaradna intenzivnost (potreba za velikom koliinom manuelnog rada), troenje velikih koliina sirovina iz neobnovljivih resursa, troenje velikih koliina energije za preradu, ekstrakciju i transport sirovina, velika osjetljivost na uticaj ekonomskih, socijalnih i politikih kriza, pad akumulativnosti u toku ivotnog ciklusa,

7

visok stepen zagaenja i degradacije ekoloke sredine s katastrofalnim posljedicama na sve veim geografskim podrujima (npr. efekt staklene bate i globalno otopljavanje klime, kisele kie i unitavanje uma).

Tipini predstavnici industrija baziranih na klasinim tehnologijama jesu, izmeu ostalih:

brodogradnja, drvna industrija, metalurgija, tekstilna industrija, petrohemija, itd.

Industrijsko drutvo i klasine tehnologije bili su u zenitu u razvijenim zemljama pedesetih godina XX vijeka. Nakon toga dolazi do duboke krize klasinih industrija i ta kriza traje i danas. Zemlje koje svoju privredu temelje na klasinim tehnologijama nalaze se u permanentnoj krizi, to se proticanjem vremena jo i produbljuje. Uzroci kriza lee u bitnim karakteristikama klasinih tehnologija. Klasine industrijske grane koriste sve vee koliine sirovina koje se prerauju upotrebom sve veih koliina energije. Sirovine za klasine industrijske grane oduvijek su bile predmet ne samo ekonomskih, ve i politikih akcija. elja za posjedovanjem i osiguranjem izvora sirovina bila je u prolosti est uzrok i pokreta ratnih sukoba. Posljednjih decenija nafta se afirmisala kao jedan od vanih uzronika svjetskih ekonomskih i politikih kriza. Slino vai i za energiju. Pojedine zemlje, koje su kao glavnu energetsku sirovinu koristile naftu, a nisu same proizvodile dovoljne koline nafte, dolazile su u vrlo teke situacije nakon svakog skoka cijena nafte na svjetskom tritu ili nakon svakog poremeaja u nabavci nafte. Drave koje svoju ekonomiju grade na klasinim industrijskim granama, kao osnovnoj i trajnoj orijentaciji, neminovno prelaze u tabor nerazvijenih zemalja, jer postaju rtve toga procesa; poveanje nacionalnog dohotka zahtijeva poveanje opsega industrijske proizvodnje, poveanje opsega repromaterijala, prerada sve veih koliina sirovina i repromaterijala (uz odgovarajue trokove njihovog transporta) zahtijeva proizvodnju sve veih koliina energije, proizvodnja sve veih koliina energije zahtijeva sve vee koliine sirovina (nafte, uglja, nuklearnih materijala) i nova energetska postrojenja. Na primjer, samo trokovi otplate kredita NE Krko bili su oko 40 miliona USD godinje. Kao negativna posljedica klasinih tehnologija raste stepen naruavanja ekoloke ravnotee i pad kvaliteta ivota stanovnitva. Zbog dugogodinje orijentacije na klasine tehnologije Bosna i Hercegovina, danas ima hroninu nestaicu svih oblika resursa, i pored velikih investicija i neotplativih dugova. Oito je da rjeenje privrednog razvoja u uslovima krize koja ne samo da traje, ve se i produbljuje, nije mogue nai u domenu klasinih tehnologija, jer one iniciraju trku izmeu potrebe za preradom sve veih koliina materijala i potrebe za proizvodnjom i potronjom sve veih koliina energije. Razvijene zemlje su sredinom pedesetih godina shvatile da je kriza klasinih industrija neminovna i da se ne moe prevladati bez duboke orijentacije privrede na nove tehnologije koje e se temeljiti na sasvim drukijim resursima od klasinih tehnologija. Neophodno je razvijati nove industrijske grane bazirane na visokim tehnologijama.

8

Visoke tehnologije Pod uticajem visokih tehnologija natao je novi sektor industrijske proizvodnje i privreivanja poznat pod nazivom sektor informacionih tehnologija. Taj sektor obuhvata proizvodnju poluprovodnika, proizvodnju kompjutorske opreme, telekomunikacionih i telematskih ureaja, lasera i optoelektronske opreme, senzora i mijernih sistema, proizvodnju svih ureaja i sistema automatizovanog projektovanja i proizvodnje, proizvodnju informatizovane kancelarijske opreme, proizvodnju medicinske opreme i slino. Taj sektor je danas toliko jak da u razvjenim zemljama zapoljava procentualno najvei broj ljudi uz tendenciju rasta tog broja.

Uz to, stepen razvijenosti informacionog sektora sve vie postaje mjera opte razvijenosti pojedinih zemalja. Prozvodne grane, koje pripadaju informacionom sektoru, najpropulzivnije su proizvodne grane u razvijenim zemljama. One preuzimaju primat od industrijskih grana kao to su automobilska industrija, petrohemija, metalurgija (proizvodnja aluminijuma i elika). Posljedica je bjeanje kapitala iz tih industrija u informacionu industriju.

Postoje brojni primjeri investiranja znaajnih sredstava vodeih naftnih kompanija u informacioni sektor. Najvei rast proizvodnje u 2000. godini zapaen je u mikroelektronici (proizvodnji poluprovodnika, ipova, personalnih kompjutera i sl.) U proizvodnji ipova u SAD broj zaposlenih je u posljednih 30 godina porastao 50 puta (oko 20% godinje), iako upravo ta grana industrije biljei najvii stepen automatizacije. Velik rast broja zaposlenih u toj grani posljedica je velikog rasta obima proizvodnje, pojave novih proizvoaa i sve vee potronje ipova. Porastu broja zaposlenih doprinosi i sve vea potreba za istraivakim radom koji je glavni preduslov za razvoj te proizvodnje. Zahvaljujui snanom razvoju mikroelektronike, proizvodnja kompjutera postaje sve unosnija privredna grana. Uz mikroelektroniku i na njoj bazirane informacione tehnologije, podruju visokih tehnologija pripadaju jo i tehnologija novih materijala, temeljena na fizici materijala, genetski inenjering i biotehnologija, molekularna elektronika, vasionska tehnologija (prouavanje mogunosti korienja kosmosa za obavljanje odreenih tehnolokih operacija), tehnologija korienja mora i podmorja. Bez obzira na veliki znaaj navedenih visokih tehnologija, mikroelektronici i njenim primjenama pripada oko 80% trita visokih tehnologija. Zato se pod visokom tehnologijom najee podrazumijeva mikroelektronika koja danas upravo u proizvodnji medicinske opreme doivaljava svoju nesluenu ekspanziju. Tajna uspjeha visokih tehnologija, kao nosilaca privrednog razvoja, je u injenici da one ne troe energiju i sirovine u koliinama koje bi mogle ugroziti njihov rast. Osnovni resursi tih tehnologija informacije i znanje neiscrpivi su nematerijalni resursi koji se obrauju praktino bez troenja energije. Odatle i tvrdnja da je ip na energetskom planu uinio mnogo vie od brojnih termo, hidro i nuklearnih elektrana. On, dodue, ne moe sam po sebi rijeiti energetske probleme, ali moe doprinijeti mnogo pametnijem, svrsishodnijem i ekonominijem troenju energije.

9

Informatizovane klasine tehnologije Informatizacija klasine industrijske proizvodnje jedna je od bitnih posljedica pojave informacije kao osnovnog resursa visokih tehnologija. Informatizovane klasine industrije su industrije koje su razvijene u industrijskom dobu, dakle zakljuno s petom decenijom XX vijeka, kada su sasvim iscrpjele mogunost svog prosperiteta na sirovinsko-energetskoj bazi. Sirovinsko-energetska supstanca tih industrija postala je konica njihovog razvoja u globalnim razmjerama. Kako se dalji rast nacionalnog dohotka industrijskih zemalja nije vie mogao temeljiti na poveanju koliine preraivanih sirovina i na poveanju kapaciteta energetskih postrojenja (i iz ekonomskih i iz ekolokih razloga), bilo je neophodno stvoriti novi resurs koji e, bez poveanja utroka sirovina i energije, poveati rentabilnost i profit industrije klasinog tipa. Taj resurs mora biti takav da stvori nov kvalitet u industrijskoj proizvodnji. Taj nov kvalitet mora osigurati mnogo racionalniju upotrebu sirovina i energije, zato u industrijsku proizvodnju, osim snage, treba ugraditi pamet koja e omoguiti svrsishodnije korienje materijala i energije. Ugradnju pameti omoguile su visoke tehnologije, preciznije reeno njihov elni dio informacione tehnologije. Za ugradnju pameti u tehnoloke procese i proizvode glavna zasluga pripada mikroelektronskoj tehnologiji koja je proizvela silicijumske ipove. Sutina djelovanja ipova uopte, a posebno mikroprocesora, sastoji se u uvoenju funkcija odluivanja i upravljanja, dakle izrazito mentalnih funkcija, u industrijsku proizvodnju i u sve vidove ljudskih djelatnosti. Zbog pristupane cijene, neznantne mase i obima, ip se moe primjeniti doslovce u svim ljudskim aktivnostima. To je dovelo do prave eksplozije u njegovoj primjeni. To je i glavni razlog zato mnogi termin informaciona revolucija zamjenjuju terminom mikroelektronska revolucija. U strogo tehnolokom smislu uistinu je rije o mikroelektronskoj revoluciji. Zahvaljujui mikroelektronici, ugradnjom mentalnih funkcija u industrijsku proizvodnju omoguena je velika uteda u repromaterijalu i energiji po jedinici drutvenog bruto-proizvoda, to dananju industrijsku proizvodnju ini znatno ekonominijom od one koja je postojala samo deceniju ranije. ipovi doslovno tede energiju i sirovine to je osnovni razlog zbog koga su razvijene zemlje probleme nedostatka sirovina i energije unatrag deset godina poele rjeavati sve vie investiranjem u elektroniku, mikroelektroniku i visoke tehnologije, umjesto dotadanjeg investiranja u energetska postrojenja i sirovinske izvore. 1.3. ZDRAVSTVENA I MEDICINSKA TEHNOLOGIJA

Tehnika svoje korijene vue jo iz praistorije odnosno iz kamenog doba kada su ljudi poeli upotrebljavati prva kamena orua. Ona se razvija preko bronzanog, eljeznog, srednjeg vijeka -renesanse, pa sve do polovine 18 vijeka kada poinje nagla industrijalizacija i enormni razvoj veoma znaajnih tehnika za ovjeanstvo. Industrijska revolucija poinje u Engleskoj izgradnjom prvih fabrika u tekstilnoj

industriji, da bi se u devetnaestom i dvadesetom vijeku pronali telefon, fonograf, beini radio, film, automobil, avion... Sve to doprinosi nagloj transformaciji drutva koje je veoma pokretljivo, sa pristupom velikoj koliini informacija, sa velikim mogunostima komuniciranja i dr.

to se tie razvoja tehnike i tehnologije u medicini moemo rei da ona takoer vue svoje korijene iz praistorije u kom periodu su uraene

10

prve trepanacije lubanje, amputacije udova, incizije gnjojnih apscesa i sl. Kako se razvijala nauka, i kako su nastajala pojedina otkria u nekim drugim podrujima nauke mnoga od njih su nala svoju ulogu i u medicini.

Takoer iz potrebe da se rijee neki uestali problemi razvijaju se razliita

tehnika pomagala. Tako recimo bolesti zuba koje su poznate otkako postoji civilizacija su nametnule potrebu za njihovim rijeavanjem pomou razliitih tehnikih aparata ili proceduralnih tehnika. Najraniji pisani dokument o tretmanu zubi potie iz starog Egipta i najstariji poznati stomatolog je Hesi-Re koji je ivio 3 000 godine prije nove ere u Egiptu. Prve opravke zuba su zabiljeene kod starih Rimljana oko 450 p.n.e. kada su oni ispunjavali upljine zuba i pravili mostove za nedostajue zube, a u Kini su 695 godine upljine zubi ispunjene mjeavinom ive, srebra i kalaja. Dakle gotovo 1000 godina prije nego to se pojavila upotreba amalgama u zapadnoj medicini . Kroz vijekove upotrebljavala su se razliita pomagala u medicini a prvi znaajniji pomaci ka razvoju tehnologije u medicini su se javili pod uticajem Dekartova uenja u 17 vijeku kada je ljudsko tijelo svaeno kao maina. Slina istraivanja vezuju se i za maestralnog Leonarda da Vinija te druge genijalne naunike, slikare, vajare i dr. iz perioda renesanse

Prvo tehniko pomagalo bio je termometar koga je izumio Robert Boyle 1663.

godine. Antony van Leeuwenhoek usavrava mikroskop i uvodi ga u medicinsku praksu 1676.godine kada je prvi put vidio bakterije koje su uzrokovale infektivne bolesti. Godine 1816. Laenec pronalazi stetoskop to daje snaan zamah razvoju medicinske tehnike. Iako je bilo otpora upotrebi stetoskopa vremenom on postaje iroko prihvaen te kasnije dolazi do pronalaska i uvoenja u medicinsku praksu oftalmoskopa, laringoskopa, gastroskopa, sfingomanometra (za mjerenje krvnog pritiska). Novu dijagnostiku metodu sasvim sluajno otkriva Vilhem Rentgen (Wilhelm Roentgen) 1895 godine otkrivajui X-zrake koji su tako zvani upravo zbog svoje nepoznanice a 1898.godine Pijer i Marija Kiri (Pier Curie) otkrivaju radijum koji e se kasnije koristiti za tretman malignih bolesti.

Od 1900 godine medicinske nauke napreduju krupnim koracima tako da je

na kraju 20 vijeka medicinska dostignua pomogla da se prosjean ivotni vijek ovjeka produi za 30 godina. Meu mnogim otkriima koja su tome doprinjela bila su mnoga i iz podruja tehnike. Krajem XIX vijeka Willem Einthoven otkriva elektrokardiograf. Tokom dvadesetog vijeka dolazi do niza otkria tehnikih pomagala koja se koriste u medicini, bez kojih se ne bi mogla ni zamisliti savremena medicina. Tako se otkriem rendgenskih zraka, kompjutera i digitalnih tehnika javljaju nove discipline u medicini kao to su radiologija, nuklearna medicina, hemodijaliza, ultrazvuna diagnostika i intenzivna njega. Dalji napredak medicine se ne moe ni zamisliti bez informacione tehnologije. Razvoj mikroprocesora je omoguio iroku infiltraciju raunara u biomedicinske instrumente za mjerenje, praenje i prikazivanje niza parametara u fiziologiji, klinici, radiologiji, nuklearnoj medicini, laboratorijima i dr. Digitalne komunikacijske tehnike omoguile su umreavanje kompjutera i razmjenu velikih koliina informacija koje su potrebne ekspertnim sistemima za poboljanje kvaliteta odluivanja. Kako smo vidjeki tehnologija obuhvata vjetinu, znanje i sposobnost da se prave, koriste i izrauju korisne pa i nekorisne stvari. Prema definiciji Svjetske

11

zdravstvene organizacije (bhs SZO ili eng. WHO) tehnologija u zdravstvu obuhvata opremu, maine, medicinske potreptine i supstance (ukljuujui lijekove) i druge stvari koje se koriste u zatiti pacijenata. U irem smislu, tehnologija je itav niz sredstava koji ukljuuje ne samo hardware (oprema, lijekovi, sanitarni materijal), ve i procedure zdravstvene zatite i organizaciju njege pacijenata. Dakle univerzalni tehnoloki model se sastoji od hardware-a, software-a, brainware-a i orgware-a.

- Hardware podrazumjeva fiziku strukturu i logiki raspored opreme neophodne da se izvre neki zadaci. To bi bili razliiti medicinski aparati (rendgen aparat, ultrazvuni aparat, laboratorijski aparati i pribori, kompjuterska oprema), zatim lijekovi i sanitetski materijal.

- Software obuhvata sva neophodna znanja o tome kako se hardware koristi da

bi se zadaci izvrili. To bi bili razliiti pisani dokumenti, operativni i aplikativni programi u aparatima koji imaju digitalnu elektroniku podrku (programi ultrazvunih aparata...).

- Brainware (eng. Brain mozak) obuhvata znanje i ekspertizu koji su

neophodni da bi se zadaci mogli obaviti, i

- Orgware obuhvata neophodnu organizacionu strukturu da bi se neki tehnoloki proces mogao provesti.

Sve ove etiri komponente predstavljaju tehnoloki paket, te u ovisnosti koliko je koja komponenta ukljuena u taj paket moemo govoriti o medicinskoj tehnologiji ili tehnologiji u zdravsvtvu. Naime medicinska tehnologija bi ukljuivala hardware, software i znanje o tehnologiji dok bi zdravstvena tehnologija ukljuivala i organizaciju tehnolokog procesa u sklopu organizacije zdravstvene slube. Neki tehnoloki proces se moe posmatrati kao projektovana cijelina koja obuhvata sve potencijale mogue primjene pa govorimo o makro fenomenu tehnologije, ili joj se moe pristupiti kroz specifine oblike njene primjene pa govorimo o mikro fenomenu tehnologije. Makrofenomen bi recimo bio proces zdravstvene njege uopte (kako je organiziran u svim segmentima kroz primarnu i sekundarnu zdravstvenu zatitu) a mikro fenomen bi bio organizacija zdravstvene njege po istim postulatima kao i za opu zdravstvenu njegu ali specifino za hirurke bolesnike, ili jo ue samo za odreene hirurke bolesnike. 1.4. OPSEG ZDRAVSTVENE TEHNOLOGIJE Tri karakteristike opisuju zdravstvenu tehnologiju. To su njena materijalna priroda, namjena i njena raspostranjenost. Materijalna priroda Po iroko prihvaenom miljenju tehnologija je praktina primjena znanja. Prema tome, zdravstvena tehnologija znai mnogo vie od maina koje se koriste u zdravstvenim ustanovama. Veina zdravstvenih tehnologija pada u slijedee iroke kategorije:

- lijekovi: naprimjer aspirin, beta blokatori, penicilin, vakcine, krvni produkti i dr. - ureaji, oprema i materijal za njihov rad: pejsmejkeri, CT skeneri, hirurke

rukavice, dijagnostiki kitovi i dr. - medicinske i hirurke procedure: psihoterapija, koronarna angiografija,

operacija une kese i dr.

12

- sistemi za podrku: elektronski sistem za praenje pacijenta, telemedicinski sistemi, banke krvi, laboratorije i dr.

- organizacijski i upravljaki sistemi: plaanje unaprijed prema dijagnostiki vezanim grupama, kliniki vodii, programi upravljanja potpunom kvalitetom i dr.

Namjena Tehnologije takoer mogu biti grupirane shodno njihovoj namjeni:

- prevencija: namjera zatite od nastajanja bolesti reducijrajui rizikofaktore za njihovo nastajanje ili smanjiti njihov opseg ili posljedice (imunizacija, florinacija vode za pie, program kontrole intrahospitalnih infekcija),

- skrining: ima namjenu da otkrije bolest, poremeaj ili pridruene rizikofaktore kod asimptomatinih osoba ( Papa bris, tuberkulinski test, mamografija, testiranje holesterola u krvi),

- dijagnostika: ima namjenu da otkrije uzrok i prirodu ili veliinu bolesti sa kljinikim znacima (elektrokardiogram, seroloki test za tifus, rendgen mogueg preloma kosti),

- tretman: je dizajniran da pobolja ili odri zdravstveni status, da se izbjegnu gora oteenja ili da osigura ublaivanje tekoa (koronarna graft premosnica, psihoterapija, tretman bola kod malignih bolesti),

- rehabilitacija: ima namjenu da popravi, odri ili popravi fiziku ili mentalnu nesposobnost i socijalno funkcioniranje osobe (program vjebi kod osoba poslije modanog udara, pomoni aparati za pomo pri govoru, pomo kod inkontinencije)

Ne pripada svaka tehnologija u jednu kategoriju. Mnogi testovi i druge tehnologije upotrebljene za dijagnostiku se takoer koriste i u skrinigu. Neke tehnologije koje se koriste u dijagnostici se isto tako dobro koriste i u tretmanu nekih bolesti. Naprimjer ultrazvuk u medicini se koristi za dijagnostiku razliitih morfolokih patolokih promjena, a ito tako moe dobro posluiti u tretmanu bubrenih konkremenata, ili kao interventni terapijski ultrazvuk pri razliitim terapijskim zahvatima. Pojedine granine tehnologije imaju kombinirane karakteristike lijekova, aparata i nekih drugih velikih kategorija kao naprimjer spermicidni kondomi, inplantirane

13

pumpe za kontinuiranu aplikaciju lijekova Stupen zrelosti Tehnologije mogu biti procijenjene u razliitim stadijima proirnosti i zrelosti. Od predvianja razvoja u budunosti u nekom hipotetikom stepenu koji je unaprijed oekivan, preko eksperimentalne faze (faze testiranja) u kojoj se koriste ivotinjski ili neki drugi modeli pa do prouavanja i afirmacije kada se tehnologije podvrgavaju klinikim procjenama i kada se razmatra standardizacija pojedinih prostupa i uvoenja u optu upotrebu. Pored toga tehnologija u odreenom momentu postaje zastarjela, neefikasna ili ak i tetna, pa je potiskuju i zamjenjuju novije i efikasnije tehnologije. Okvir za difuziju zdravstvene tehnologije Plaanje igra znaajnu ulogu u razvoju zdravstvene tehnologije. Ako je tehnologija dio standardnog naina za zaradu onda e se ona vrlo brzo razvijati. Stoga menadment u zdravstvenom planiranju mora paljivo odvagati svaku odluku o uvoenju novih tehnologija, koje svakako poveavaju operativne trokove. Povoljno je to to je interes za zdravlje veoma veliki, pa su milioni istraivaa irom zemlje usmjereni na istraivanja novih tehnologija za poboljanje dijagnostike i tretmana razliitih bolesti.

Transfer tehnologija iz istraivakih centara u kliniku praksu nije jednostavan proces. Proizvoai moraju prei veliku barijeru izmeu istraivakih programa i klinike prakse koja obuhvata nepovezan tok informacija, razlike u klinikoj praksi, fragmentaciju usluga, i kompleksne ekonomske i finansijske olakice. Ljekari, sestre, drugi zdravstveni radnici i zdravstvene organizacije su oni koji moraju prihvatiti i primjeniti poboljanu tehnologiju dijagnosticiranja i lijeenja. Da bi to bilo tako moraju stalno biti informirani o moguim poboljanjima, tj. moraju imati kontinuiranu edukaciju u okviru struke. Sve bolja informiranost stanovnitva o mogunostima savremene medicine otvara mogunost promatranja rada i sklonost ka kriticizmu, naroiro specijaliziranih grupa kao to su grupe za zdravlje ena, udruenja za AIDS i dr.

14

Svi smo mi potencijalni pacijenti i korisnici zdravstvenih usluga. Unapreenja u zdravstvenoj tehnologiji igraju veliku ulogu u pokretanju tereta bolesti od infektivnih ka hroninim bolestima i produenju prosjenog ivljenja za ak 30 godina u zadnjih 100 godina. Pacijenti trae nove tehnologije i spremni su platiti vie za njih. Osnovne zdravstvene tehnologije Danas veina svjetske populacije ivi u siromatvu. Postoji velika nestaica radiolokih i laboratorijskih servisa u zemljama u razvoju, a u isto vrijeme polovina postojee opreme nije u funkciji. Iz tih razloga nastoji se racionalizirati upotreba zdravstvene tehnologije uvoenjem osnovnih zdravstvenih tehnologija, ili strategijskim planiranjem difuzije pojedinih zdravstvenih tehnologija. S tim ciljem donose se nacionalni programi dostupnosti zdravstvenim tehnologijama. Izmeu ostalog definiraju se osnovne zdravstvene tehnologije u okviru razliitih paketa zdravstvene zatite. Osnovne zdravstvene tehnologije su bazine tehnologije koje osiguravaju optimalna rijeenja u pogledu kotanja i efekata pri rjeavanju zdravstvenih problema. Zdravstvene tehnologije se upotrebljavaju na svakom nivou zdravstvenog sistema, od najjednostavnijih do veoma naprednih. One formiraju kimu medisinskih servisa koji se koriste u prevenciji, dijagnostici i tretmanu bolesti. Zdravstvene tehnologije su osnovni halat za rijeavanje medicinskih problema. Svaki pa i najjednostavniji zdravstveni sistem ne moe funkcionirati bez nekih od njih. Zdravstvene tehnologije su osnovne kada one:

- zadovoljavaju bazine potrebe zdravstvenog sistema - osiguravaju optimalne efekte kotanja-koristi - jasno osnovne bez kojih se ne moe

Tehnologije su jasno osnovne kada ispunjavaju dobro definirane pojedinosti koje su potvrene kroz kliniku praksu ili su iroko prihvaene od eksperata. Tehnologije po segmentima zdravstvene zatite Jasno je da odreeni segmenti u sistemu zdravstvene zatite koriste samo njima specifine zdravstvene tehnologije. Isto tako neke zdravstvene tehnologije su zajednike za vie segmenata zdravstvene zatite. Tako moemo govoriti o tehnologiji primarne zdravstvene zatite, tehnologiji sekundarne zdravstvene zatite (bolnika tehnologija i tehnologija pojedinih specijalistikih grana u okviru konsultativnospecijalistike zdravstvene zatite), te o tehnologiji pojedinih specijalnih odjela kao to su urgentni blok, odjeli za tretman i njegu onkolokih bolesnika, pedijatrijski odjeli, hirurki odjeli i dr. Da bi se osigurao kvalitet i jednakomjerna dostupnost pruenih usluga u okviru segmenata pojedini tehnoloki procesi, postupci i tehnika podrka su propisani odlukama zakonodavnih tijela, te se za nadzor osiguranja odreenog kvaliteta organizira rad agencija za akreditaciju i kvalitet u zdravstvu, ali postoje i inspekcijske slube koje prate kvalitetu pruenih usluga u zdravstvu. Tehnologija primarne zdravstvene zatite

Ako znamo koji su zadaci primarne zdravstvene zatite te gdje se ona odvija moemo zakljuiti koja se tehnologija koristi u zadovoljenju potreba pacijenata u

15

primarnoj zdravstvenoj zatiti.

Primarna zatita se prua u domovima zdravlja i podrunim ambulantama a pruaju je timovi obiteljske i ope medicine, timovi za zatitu zdravlja predkolske i kolske djece, timovi za zatitu zdravlja ena, za zatitu zdravlja radnika, higienskoepidemioloke slube, slube za zatitu zdravlja zuba, urgentna sluba, sluba za plune bolesti, sluba za rehabilitaciju i sluba za mentalno zdravlje. Svaka od ovih slubi ima svoje specifine tehnoloke postupke i opremu propisanu u standardima i normativima zdravstvene zatite. Ti standardi se propisuju na nacionalnom (dravnom) nivou. Naime, u zdravstvu nikada nema dovoljno novca, pa se ovim standardima pokuavaju uskladiti mogunosti sa potrebama. Tako naprimjer za ambulantu ope zdravstvene zatite je propisano da ima pored namjetaja propisanog od medicinskih aparata tlakomjer, otoskop, oftalmoskop, stetoskop i jo neka standardna pomagala. U intervenciji za opu medicinu bi bilo znaajno napomenuti da mora postojati EKG aparat, suhi sterilizator, aparat za kisik i dr. U ambulanti za zatitu zdravlja ena na primarnom nivou je znaajno da postoji pored standardne opreme i kolposkop, amnioskop, ultrazvuni aparat... U ambulanti za zdravstvenu zatitu radnika na primarnom nivou treba da budu pored ostalog EKG aparat, dinamometar, spirometar, ergometar, aparat za audiotestiranje... U slubi za pneumoftizioloku zatitu pored ostalog treba da bude spirometar, rendgen aparat i dr. U slubi za hitnu medicinsku pomo treba da bude oprema slina kao kod ope zdravstvene zatite. Pored nje tu treba da bude EKG aparat, defibrilator, set za kardiopulmonalnu reanimaciju, mobilni aparat za anesteziju, portabl inkubator te setovi za pruanje hitne medicinske pomoi. Koliina navedene opreme se utvruje na osnovu oekivanog najveeg broja intervencija u toku 24 sata. U okviru slube hitne medicinske pomoi u ovisnosti od veliine podruja koje pokriva treba da bude odreen broj sanitetskih vozila sa opremom za pruanje hitne medicinske pomoi na terenu kao i pri transportu. U okviru primarne zdravstvene zatite, a najee u domovima zdravlja postoji laboratorij za hematoloke i biohemijske analize koje se mogu raditi na tom nivou. Manji laboratoriji se mogu organizirati i u udaljenim terenskim ambulantama, svakako sa manjim setom pretraga. Uglavnom svaki laboratorij u PZZ (primarna zdravstvena zatita) treba da ima broja krvnih elemenata (hematoloki analizator), spektrofotometar na ultravioletnom podruju ili anziometar za kvantitativnu i kvalitativnu biohemijsku analizu (biohemijski analizator) te pehametar i mikroskop. Krvnih i biohemijskih analizatora ima razliitih mogunosti, ali bi u PZZ trebalo da mogu raditi kako vee serije testova tako i pojedinane testove u urgentnim stanjima. Ne bi bilo prikladno da u nekom domu zdravlja postoje visokospecifina tehnologija predviena za sekundarnu i tercijarnu zdravstvenu zatitu (CT aparat, visokospecifini imunohemijski analizatori i sl.) jer se tada ne bi potovali principi jednako dostupnosti . Isto tako i za tehnoloke procese postoje propisi za svako pojedinano stanje. Tim propisima se osigurava pravilno izvoenje postupka, koliina utroenih resursa, te na osnovu dobijenih izlaza se odluuje o daljnoj sudbini procesa. Tako recimo u hitnim slubama postoje eme postupaka za odreena stanja u okviru kojih se mora djelovati. Za kliniku praksu postoje vodii dobre prakse, koji daju preporuke za uspjenu dijagnostiku i tretman te daljnju administraciju oboljelih. U hirurkoj praksi postoje razraene tehnike za svako hirurko stanje, i tamo se zna svaki korak u operaciji unaprijed. Naravno, kako je medicina dinamina nauka svi ti tehnoloki

16

procesi se stalno nadograuju novijim savremenijim i uspjenijim metodima. Tehnologija na nivou sekundarne i tercijarne zdravstvene zatite U sekundarnu i tercijarnu zdravstvenu zatitu spadaju konsultativno-specijalistika i

bolnika zdravstvena zatita, a razlika izmeu sekundarne i tercijarne zdravstvene zatite je samo u specijalistikoj ili subspecijalistikoj sloenosti pruenih usluga. Kako je broj specijalizacija i subspecijalizacija u medicini veliki a svaka zahtijeva svoju specifinu medicinsku opremu i specifine tehnologije to bi bilo neprikladno sve ih nabrojiti u okviru ovog teksta. Sekundarni nivo zdravstvene zatite se organizira na nivou konsultativno-

specijalistike slube i bolnike slube. Konsultativno-specijalistika sluba se moe organizirati u okviru domova zdravlja, poliklinika i u okviru bolnica pa se tehnoloka podrka za tu slubu moe tako i rasporediti. U konsultativnospecijalistikoj slubi koriste se uglavnom dijagnostika pomagala te razliiti tenoloki dijagnostiki procesi. Za potrebnu terapiju pacijent se vraa u PZZ ili proslijeuje u bolnicu ako se procijeni da se pacijent ne moe uspijeno tretirati u PZZ. Dakle u domovima zdravlja i poliklinikama mogu biti organizirani kabineti sa potrebnom opremom za dijagnostiku. Tako recimo kabinet za neuroloka ispitivanja moe imati aparat za elektroencefalografiju sa moguom registracijom evociranih fotoelektrinih potencijala, zatim aparat za elektromiografiju Kabinet za otorinolaringoloka ispitivanja mora imati audiometar, vestibulograf, dijagnostiki i operacioni mikroskop i dr. Kabinet za oftalmoloku dijagnostiku oftalmoskop, refraktometar, perimetar, i dr. Kabinet za funkcionalna kardioloka ispitivanja mora imati treba da ima EKG aparat, ergometar, defibrilator, ezofagogastroduodenoskop, ultrazvuni aparat i dr. U okviru doma zdravlja ili poliklinike moe se organizirati centralni radioloki kabinet te centralni laboratorij sa potrebnom opremom za taj nivo zdravstvene zatite. Bolnika zdravstvena zatita na sekundarnom nivou se organizira na regionalnom nivou gdje se provode specijalne dijagnostike i terapijske procedure. Rad u bolnicama je organiziran po odjelima koji svaki ima svoju specifinu tehnologiju. A pored pojedinih odjela organiziraju se i zajednike slube kao to su centralni laboratorij, radiodijagnostika, bolnika apoteka, urgentni blokovi, i dr. Tercijarna zdravstvena zatita se organizira u specijalnim centrima ili specijalno izgraenim bolnicama gdje se prua uskospecijalistika visokodiferencirana zdravstvena zatita. Takvi centri imaju visokorazvijenu sofisticiranu tehnologiju. Tako recimo centri za transplantaciju organa imaju specifinu hirurku tehnologiju, posebne protokole u cjelokupnom procesu transplantacije (od donatorske mree, protokola za obradu donora i primaoca, same tehnike transplantacije te posttransplantacijskog praenja prihvatanja organa i dr.). Onkoloki centri razvijaju specifine terapijske protokole pojedinih malignih bolesti. Postoje specijalizirane bolnice za imunoloka oboljenja, tuberkulozu, reumatoloki odjeli i dr.

17

1.5. TRANSFER TEHNOLOGIJE Rije transfer vodi porijeklo od latinskog transfero, to znai prenosim, premijetam. Transfer tehnologije (prenos tehnologije) je sloen pojam multidisciplinarnog sadraja i predstavlja sve oblike razmjene, prodaje i prenosa tehnolokog znanja i materijalnih tehnolokih komponenti od mjesta njihovog nastanka do mjesta budueg korisnika. Ako tehnologiju u najirem smislu definiemo kao zbir tehnolokih znanja, proizvodnih postupaka i organizacionih pristupa potrebnih za transformaciju inputa u konane proizvode i usluge onda prenos tehnologije ukljuuje prvenstveno ove komponente:

a. osnovno tehnoloko znanje: o proizvodima i proizvodnim procesima i povezani s njima inenjering,

b. tehnike i ekonomske usluge za: projektni menadment (priprema novih projekata, predinvesticione studije

itd.), projektovanje, izgradnja, montaa i nadzor nad izgradnjom novih proizvodnih

kapaciteta (projektni i graevinski inenjering), obezbijeivanje nove prozvodnje, odravanje i kontrola kvaliteta proizvoda

(proizvodni inenjering), planiranje, testiranje i mijenjanje proizvoda, procesa i proizvodne opreme

(istraivanje i razvoj - IR). c. poslovodne i upravljake usluge u organizaciji i implementaciji novih

investicionih projekata; voenje i upravljanje odnosno kontrola funkcionisanja proizvodnih kapaciteta ukljuujui nabavno-proizvodnu i prodajnu funkciju,

d. ostale aktivnosti povezane s izgradnjom proizvodnih kapaciteta i montaom investicione opreme.

Fenomen transfera tehnologije postoji od nastanka tehnolokog progresa u drutvu i pretpostavlja se da e on dobijati sve vei znaaj u budunosti. Mnoge zemlje u razvoju zbog nedostatka sredstava za skupa fundamentalna i primjenjena istraivanja svoj tehnoloki razvoj baziraju na transferu i kupovini tehnologije. U veini bivih kolonija, pogotovu afrikih, borba s ekonomskom zaostalou komplikuje se zbog tekoa u razvoju vlastite industrije, uslijed vjekovne agrarno-sirovinske specijalizacije ekonomike. Ove zemlje nemaju finansijskih sredstava ni za fundamentalna istraivanja, ni za kupovinu novih tehnologija. Transfer tehnologije se kroz istoriju ispoljavao na razliite naine preko osvajanja, migracija, putovanja, trgovine itd. Termin transfer tehnologije uveden je u SAD 1940. godine kada je federalna vlada postala odgovorna za istraivanja i razvoj na nacionalnom nivou. Primarni ciljevi su bili istraivanja u vojne svrhe, istraivanja u domenu nuklearne energije i kasnije, kosmika istraivanja. Poslije drugog svjetskog rata SAD su transferom tehnologije znaajno doprinijele obnovi ratom razorene zapadne Evrope. Pad kolonijalizma za vrijeme i poslije drugog svjetskog rata rezultirao je proirivanjem kruga zemalja kojima je bio neophodan transfer tehnologija za razvoj nacionalne industrije. Meutim politika nezavisnost ne predstavlja potpunu nezavisnost. Veina bivih kolonija ostale su praktino u istim feudalno-agrarnim okovima ekonomske zavisnosti. Mnoge od njih su jo dugo ostale ekonomski zaostale i zavisne od bivih metropola. Kolonijalizam se modernizovao i transformisao u neokolonijalizam.

18

Transfer i difuzija tehnologije postaju u savremenim meunarodnim ekonomskim uslovima pored transfera kapitala i ljudskih potencijala osnovni faktor privrednog razvoja, pogotovu za zemlje u razvoju koje ne mogu ostvariti moderna tehnoloka dostignua vlastitim snagama. Meunarodni transfer tehnologije poprima nove dimenzije zbog ekspanzije nekih kljunih tehnologija koje postaju nosioci postindustrijskog drutva. Tehnologije naroito one koje se zasnivaju na informacionoj tehnologiji i novim materijalima mogu bitno uticati na mjenjanje strukture pojedinih nacionalnih privreda, poveanje meunarodne razmjene robe i usluga, na integracione procese pojedinih ekonomskih grupacija ili sektora. S druge strane, nove tehnologije (Kompjuterski integrisana proizvodnja: Computer Integrated manufacturing- CIM, Computer Aided Planing CAD, Computer Aided Manufacturing CAM) mjenjaju karakter ne samo proizvodnje nego itavog ljudskog ivota i rada.

Mnogo autora bavilo se pitanjem transfera tehnologije. Po nekima, to je proces kojim se nova nauna znanja ukljuuju u tehnologiju, vodei tako sistem do nove tehnologije. Danas se ovaj termin koristi za pokrivanje irokog spektra aktivnosti koje ukljuuju tok informacija od univerzitetske laboratorije do odgovarajuih odjeljenja kompanije za primjenu u proizvodnji i za istraivanje i razvoj. To ukljuuje proizvodnju, marketing, difuziju inovacija, odreena znanja, nove aplikacije postojee tehnologije, licence, kao i proces

kojim se nauka i tehnologija rasporeuju kroz ljudske aktivnosti. Drugi autori transfer tehnologije predstavljaju kao komunikaciju dva sistema, od kojih jedan (davalac tehnologije) posjeduje tehnologiju, a drugi (primalac tehnologije) ima potrebu za tom tehnologijom i posjeduje sposobnost njenog prihvatanja, uvoenja, primjene i implementacije. Od njihove interakcije i kompatibilnosti zavisi uspjeh transfera i efikasnost implementirane tehnologije. Slijedea definicija jasnije odreuje transfer tehnologije: Transfer tehnologije predstavlja multilateralan tok informacija i tehnika peko granica razliitih oblasti nauke, tehnologije i praktine primjene. On obuhvata: prenoenje rezultata istraivanja na radne operacije; ubrzavanje primjene rezultata istraivanja u industriji; prenos nauke i tehnologije svakom potencijalnom korisniku.... Transfer tehnologija moe se obavljati izmeu razliitih zemalja, unutar jedne zemlje, izmeu razliitih proizvodnih sistema, razliitih preduzea, kompanija, firmi, fabrika, naunih institucija, proizvoaa medicinske opreme i bolnica, izmeu bolnica razliitog tehnolokog nivoa razvjenosti i dr. Ova vrsta transfera je najintenzivnija u razvijenim zemljama s visokim tehnolokim potencijalima. One vrhunsku tehnologiju

esto razmjenjuju meusobno. U zavisnosti od toga li se za novu tehnologiju daje naknada ili ne razlikujemo komercijalni i nekomercijalni transfer. Komercijalni transfer podrazumjeva prenos tehnologije na osnovu ugovora o transferu. Pri tome se moe kupiti kompletna tehnologija ili pojedine njene komponente. Nekomercijalni transfer se obavlja kroz razmjenu informacija u toku poslovnih razmjena strunjaka, naunih

19

simpozijuma, konferencija i dr. skupova, izlobi, sajmova, kao i putem publikacija, razmjene miljenja itd. Postoje razliite klasifikacije transfera tehnologije. Ukoliko se on obavlja izmeu razliitih zemalja naziva se meunarodnim transferom. Meunarodni transfer tehnologije predstavlja internacionalni promet tehnologija, metoda i popratnih materijala neophodnih za razvoj proizvodnih i neproizvodnih sfera. Zbog mogunosti globalnih komunikacija transfer tehnologije ne moe se geografski ograniiti: Globalni transfer obezbjeuju konsalting firme, to ukljuuje:

identifikaciju raspoloivih internacionalnih tehnologija, identifikaciju internacionalnih kupaca tehnologija, promociju novih tehnologija u stranim zemljama, marketing tehnologija.

Vertikalni i horizontalni transfer tehnologije U zavisnosti od stepena komercijalne upotrebljivosti tehnolokog znanja, razlikujemo dva pravca transfera: vertikalni i horizontalni. Vertikalni smjer podrazumjeva prenos znanja i rezultata iz fundamentalnih nauka i baznih istraivanja, preko primjenjenih u razvojna istraivanja.

Vertikalni transfer znanja i tehnologije se obavlja u cjelokupnom inovacionom lancu od fundamentalnih (osnovnih) i primjenjenih istraivanja do inovacija i razvoja proizvoda, opreme i zamjene zastarjele tehnologije novom. Horizontalni smjer podrazumijeva prenos tehnologije iz razliitih firmi i grana proizvodne i neproizvodne djelatnosti u druge firme i industrijske grane u istim ili razliitim geografskim

podrujima. Horizontalni transfer tehnologije omoguava korienje tehnolokih inovacija bez spostvenih istraivanja (ili s minimalnim obimom istraivanja, neophodnim za adaptaciju nove tehnologije). Npr. horizontalni transfer tehnologija podrazumijeva transfer tehnologije primjene ultrazvuka za ispitivanje stanja konstrukcija u mainogradnji ka primjeni i razvoju opreme za ultrazvuna ispitivanja u medicini. Metode horizontalnog transfera tehnologija Pribavljanje tehnologije pomou horizontalnog komercijalnog transfera vri se:

1. Kupovinom opreme. 2. Kupoprodajom prava intelektualne svojine koja obuhvata industrijsku svojinu i

autorsko pravo;

20

3. Viim oblicima saradnje u okviru: dugorone proizvodne kooperacije, poslovno-tehnike saradnje, zajednikih ulaganja u preduzetnike firme.

Horizontalni transfer tehnologije putem kupovine opreme Danas je ovaj vid transfera tehnologije ponajvie prisutan u zdravstvu. Naime, rijetko je koja oblast ljudske djelatnosti toliko pod stalnim pritiskom tehnikih inovacija u pogledu mogunosti nove opreme koja svaki dan postaje komercijalno dostupna i pojavljuje se i u naim bolnicama pa ak i u ambulantama. To zahtijeva sa jedne strane permanento uenje i obuku osoblja koje radi sa ovom opremom tako da nigdje, proklamovana deviza doivotnog uenje (long-life-learinig), nije doivjela tako oiglednu primjenu kao u medicini. Transfer tehnologije esto se jednostavno izjednaava s kupoprodajom proizvodne opreme, to je pogreno, jer se u nedovoljno razvijenim sredinama esto jednakom opremom i jednakim investicijama postiu bitno slabiji proizvodni rezultati nego u razvijenim zemljama. Ako tehnologiju shvatimo kao akumulirano ljudsko znanje, ne moemo uzimati u obzir samo opredmeen tehnoloki napredak (mainsku opremu) nego i sve veu vanost neopredmeene, softverske komponente-ljudskog kapitala, posebno u uslovima softizacije tehnologije i privrede u cjelini. Tendencija je ka sve veoj parcijalizaciji ovog naina transfera tako da one dijelove opreme koje preduzee ve posjeduje, ili je u stanju samo da razvije, ono ne kupuje od inostranog dobavljaa. Negativni aspekti kupovine opreme u globalu ili tzv. globalnog transfera se svakako odnose na injenicu da pri tome:

a) primalac ostaje u zavisnom odnosu prema snabdjevau i ima potrebu due saradnje s njim; b) ovaj oblik ne podstie razvoj sopstvene istraivako-razvojne aktivnosti primaoca, budui da su rjeenja kupljena gotova; c) oprema nabavljena na ovaj nain iziskuje prihvatanje i svih ostalih uslova to podrazumijeva dodatne trokove. Dosadanja praksa je pokazala slijedee:

oprema koja se uvozi je esto zastarjela, ugovori o kupovini opreme esto sadre i obavezu kupovine sirovina i

poluproizvoda od nabavljaa ili druge firme iz inostranstva; kupovina opreme sadri i niz

drugih usluga u paketu koje kupac plaa, a koje mu esto nisu potrebne.

Horizontali transfer tehnologije putem kupovine opreme moe se smatrati najniim tipom transfera tehnologije. Vii oblici horizontalnog transfera Transfer tehnologije putem zajednikih ulaganja i dugorone

21

kooperacije. Pod transferom tehnologije putem zajednikih ulaganja podrazumijevaju se svi oblici kooperacije inopartnera (razmjena tehnologija, sirovinskih i energetskih resursa, ulaganja finansijskih resursa, pribavljanje proizvodne, dijagnostike i transportne opreme, razmjena strunjaka i rezultata daljeg usavravanja tehnologije). Transfer tehnologije putem zajednikih ulaganja i kooperacije predstavlja nov kvalitet u odnosu na transfer tehnologije putem kupovine opreme i licenci. Ovdje je postignuta zainteresovanost inostrane firme da se dogoronije vee za partnera, da obezbijedi sve neophodne komponente za proizvodnju i dalji razvoj tehnologije s obzirom da inostrana firma uestvuje i u raspodjeli dobiti. Razliiti oblici i mehanizmi transfera tehnologije prikazani su u tabeli 2. Tabela 2. Oblici transfera tehnologije Mehanizam transfera Efektivnost transfera Izgradnja po principu klju u ruke Licence s ekstenzivnim obuavanjem Zajednika ulaganja Dugorona tehnika razmjena i pomo Obuavanje u visokorazvijenim ambijentima Proizvodna oprma s know-how-om

Visoko efektivno

Inenjerska dokumentacija s tehnikim podacima Konsalting Licence sa know-how-om

Efektivno

Ponude (dokumentovane) Proizvodna oprema bez know-how-a Komercijalne posjete

Umjereno efektivno

Licence bez know-how-a Prodaja prozvoda bez dokumentacije u odravanju Ponude (nedokumentovane) Komercijalna literatura Trgovake izlobe i sajmovi

Nisko efektivno

Novi mehanizmi transfera tehnologije U industriji, poboljana tehnologija moe znaiti poboljan gotov proizvod ili poboljanu uslugu. S transferom tehnologije, znanje moe bit usmjereno ka proizvodnji boljih proizvoda ili obavljanju usluga na bri i jeftiniji nain. U dananjoj globalnoj ekonomiji, amerika originalnost se takmii s drugim naprednim ekonomijama irom svijeta. U cilju odravanja tempa, brz tehnoloki transfer je kritian. U stvari, danas se nova tehnologija uvodi deset puta bre nego to je to bio sluaj prije deset godina. Jedan od novih metoda transfera tehnologija jeste prenos informacija o novim tehnologijama putem Interneta ili specijalizovanih kompanija koje se bave traenjem tehnolokih i naunih informacija i povezivanjem potencijalnih partnera: davalaca i primalaca modernih tehnologija (LINK sistemi). Sistem javnih i privatnih kompjuterizovanih informacionih baza i Internet omoguuju ukupan pristup svim svjetskim tehnologijama.

22

Proces transfera tehnologije obuhvata:

elektronsko traenje izvora objavljene tehnologije, analizu informacija, eliminisanje nebitnih informacija, naglaavanje najznaajnijeg materijala, pripremu podesnih tekstualnih dokumenata, lini kontakt s tehnolokim ekspertima, procjenu i primjenu dobijenih rezultata, pripremu tehnikih izvjetaja.

Usluge transfera tehnologije ukljuuju:

pomo kompanijama da usavre karakeristike proizvoda ili usluge, uvedu nove proizvode ili usavre svoje procese,

identifikovanje potrebne ekspertize, lociranje izvora poboljane tehnologije i ostvarenje veze,

pomo kompanijama uvoenjem novih tehnologija radi zadovoljavanja potreba,

kooperativno istraivanje i razvojne sporazume, obuku za usvajanje nove tehnologije, pristup specijalizovanoj ekspertizi, sniavanje trokova poboljanjem postojeih procesa, skraivanje vremena izmeu istraivake i razvojne faze i proizvodne ili

uslune komercijalizacije, Kroz tehnoloke mree, znanje se moe dobijati iz raznih oblasti, kao to su:

medicina, automatika, avijacija, zatita ivotne sredine, graevinarstvo, obrazovanje, pravosue itd.

Evolucija i supstitucija tehnologija

Pronalazak nove tehnologije ili novog tehnikog sredstva sam po sebi ne oznaava prestanak upotrebe ranijih. Difuzija svake inovacije predstavlja proces zajednike evolucije stare i nove tehnologije i tehnike, praen mnogobrojnim promjenama njihovih funkcionalnih karakteristika. Prihvatanje tehnoloke inovacije ponekad je usporeno zbog nemogunosti unoenja potrebnih izmjena u optu

23

shemu ili funkcionisanje konstrukcije. Tako su, na primjer, bezuspjeni pokuaji smanjivanja nivoa vibracija i buke pri radu elise u kombinaciji s gasnom turbinom predstavljali osnovni razlog zamjene turboelisnih avionskih motora turboreaktivnim, etrdesetih godina ovog vijeka. Dvije su bitne karakteristike procesa difuzije. Prva od njih se sastoji u tome da inovacija rijetko ostaje nepromijenjena tokom itavog procesa implementacije. irenje tehnikih ureaja esto zavisi od usavravanja njihovih funkcionalnih karakteristika. U mnogim sluajevima izmjene konstrukcionih i eksploatacionih osobina novih ureaja predstavljaju neophodnu pretpostavku njihove primjene. Takve izmjene esto dovode do irenja kruga moguih primjena u poreenju s provobitno zamiljenim. Zato se moe zakljuiti da je difuzija tehnologije viedimenzionalni proces. Jedan od aspekata ovog procesa povezan je sa irenjem sfere primjene inovacije. Drugi s promjenama do kojih dolazi u fizikom sastavu tehnikih ureaja. Uoptavajui reeno, moe se zakljuiti da difuziju tehnologije karakteriu kako kvantitativne, tako i kvalitativne promjene. Oba tipa promjena su tijesno povezana i ni jedan od njih se ne moe shvatiti bez onog drugog. Druga karakteristika procesa difuzije tehnologije sastoji se u tome da se uvoenje nove tehnike esto odvija u otroj konkurentskoj borbi s postojeom tehnikom, kada je ova uporediva s novom u pojedinim karakteristikama. U sluaju kada postoje razliiti tehniki ureaji s uporedivim karakteristikama oni obino uzajamno utiu jedan na drugog. Difuzija tehnlokih inovacija se ne odvija u izolaciji, ve vie predstavlja proces realne zamjene stare tehnike novom. Nije teko shvatiti zato se irenje tehnologije tokom vremena opisuje krivom u obliku slova S. irenje oblasti primjene konkretne tehnologije povezan je s procesom obuke. irenje nove tehnike takoe je povezano s obukom, jer tehnoloka inovacija pretpostavlja zamjenu stare tehnologije ili tehnike. Novi tehniki ureaji ne mogu se jednostavno ukljuiti u postojei sistem proizvodnje ili pruanja usluga. Za to su obino potrebne nove metode, via struna sprema zaposlenih, modifikacije proizvodnog procesa, nov raspored opreme itd. esto izmjene koje se unose u jedan proces dovode do promjena u itavom sistemu proizvodnje. Zato se nova tehnika ne moe uvesti odmah, ve samo postepeno, korak po korak. U poetku se ona, po pravilu, korist za postizanje ogranienih ciljeva. Kasnije, uporedo sa sticanjem iskustva u korienju tehnoloke inovacije, krug njenih primjena se iri. Zato se moe oekivati da e se poslije zvretka poetne faze difuzija tehnologije odvijati u brem tempu. Najzad, kad se mogunosti primjene iscrpu korienje tehnike dostie nivo zasienja. Proces obuke prilikom tehnolokih pomaka je mnogostran. Prvo, kao to je ve napomenuto, ona odreuje stepen i irinu primjene nove tehnike. Drugo, vanije, obuka predstavlja kljuni faktor razvoja same inovacije. Tree, to se esto isputa iz vida, je injenica da je obuka bitna za evoluciju same tehnologije te proistiu vane posljedice koje se odnose na proces njene difuzije. Dobro je poznato da svaka tehnologija u poetnim fazama svog razvoja ima mnotvo djeijih bolesti. Uporedo sa sticanjem iskustva u projektovanju i proizvodnji odgovarajue opreme pojavljuje se mogunost eliminisanja razliitih mana u njenom funkcionisanju. U sutini, ovdje se radi o procesu inovacija u inovaciji, u kojem uetstvuju ne samo proizvoai opreme (tehnike), ve i njeni korisnici. Prirodno je, to se u prvo vrijeme proces implementacije tehnoloke inovacije odvija sporo. Kada inovcija u procesu eksploatacije pokae svoje prednosti nad tehnikom koja je ranije postojala, brzina njenog irenja naglo raste i dostie maksimum. Najzad, nastupa trenutak kada dolazi

24

do usporavanja tempa korienja tehnoloke inovacije uslijed iscrpljivanja mogunosti daljih poboljanja njenih eksploatacionih i drugih karakteristika. Prethodna razmatranja omoguavaju formulisanje hipoteze, o prirodi tehnolokih pomaka, koja se moe nazvati difuzijom preko obuke. Prema ovoj hipotezi, difuzija inovacije uslovljena je obukom prilikom irenja u nove sfere kao i tokom kasnijeg razvoja same tehnologije. Difuzija nove i stare tehnike je, po svemu sudei, uzajamno povezana. Postoji itav niz teorijskih modela za odreivanje uticaja tehnologije na jednu industrijsku granu, na primjer model S-krive ili tehnoloki ivotni model. Ovaj uticaj je naroito vidljiv u sluaju tehnlokih skokova, a takoe kod razvojnih trita (na primjer kod medija, mikroprocesora ili nanotehnike), gdje tehnologija bitno odreuje strukturu trita. Pogledajmo detaljnije ovaj sluaj na primjeru farmaceutske industrije. Sadanji razvoj na nacionalnom i meunarodnom farmaceutskom tritu ubjedljivo potvruje ovu vezu. Pomou modela S-krive pokuaemo da prikaemo uticaj tehnoloke revolucije na napredak farmaceutske industrije. Jedan niz S-krivih predstavlja evoluciju terapije lijekova u zavisnosti od primjenjene kljune tehnologije, koja u svakom periodu bitno odreuje razvoj lijekova. Svaka od ovih S-krivih prdstavlja jednu kljunu tehnologiju. Tehnologija upotrebljena u jednom konretnom vremenskom razdoblju pri tom direktno zavisi od naunog nivoa dotinog perioda. Mogu se jasno uoiti tri elementa svake S-krive: polazni dio (nastanak nove tehnologije), sredinji dio (razvoj) i zavrni dio (zrela tehnologija). U sluaju farmaceutske industrije, faza nastanka nove tehnologije obuhvata vrijeme od prve pojave novog lijeka izraenog na bazi jednog novog terapeutskog koncepta pa sve do njegovog odobravanja od strane nadlenih medicinskih vlasti i priznavanja od strane strune medicinske javnosti. U vezi punog razvoja su ve dobro poznate sve jake i slabe strane odgovarajueg preparata. Pratee veze se mnogo bre razvijaju jer se oslanjaju na kliniko iskustvo. Ova faza odgovara naglom usponu krive. Dalja poboljanja osobina odgovarajue klase prozvoda su bitno ograniena na optimizaciji dejstva, poetak djelovanja, duinu djelovanja i smanjenje sporednog djelovanja. Na ovom stupnju odluujuu ulogu u inovacionom precesu igraju hemija, farmakokinetika i galenika. Primjenom tehnologija koje su razvijene u ovim disciplinama mogue je varirati prihvatljivost i bioloku raspoloivost jedne aktivne supstance dok se ne dostignu optimalni terapeutski rezultati. Ova faza odgovara gornjem dijelu S-krive. U zreloj fazi jednog terapeutskog koncepta mogu se postii samo mala poboljanja date generacije lijekova i to, po pravilu, prilagoavanjem specijalnim ciljnim grupama. Neophodno je praviti razliku izmeu kljunih tehnologija koje definiu jedan terapeutski koncept i time omoguavaju novu generaciju lijekova i tehnologija koje slue za optimiziranje preparata unutar postojeeg terapeutskog koncepta. Modeli tehnoloke evolucije pokazuju da kada je zrela faza jedne tehnologije dostignuta do daljeg napretka moe doi samo preko tehnolokog skoka, odnosno uvoenja nove kljune tehnologije. Diskontinuiteti izmeu S-krivih na slici 1. predstavljaju najvanije tehnoloke skokove u dosadanjem razvoju farmaceutske industrije.

25

Slika 1. Model S-krive primjenjen na tehnoloki razvoj u farmaceutskoj industriji Empirijsko pronalaenje djelotvornih supstanci predstavljalo je prvu nauno zasnovanu tehnologiju proizvodnje lijekova. Ono poiva na hemijskoj sintezi velikog broja jedinjenja i sistematskom praenju u odabranim farmaceutskim modelima. Ova tehnologija je dostigla svoj vrhunac, prije dvadesetak godina. Njena efikasnost je ograniena. Dugogodinje iskustvo s ovom tehnologijom pokazuje da je potrebno sintetizovati u prosjeku 10.000 novih jedinjenja da bi se dobio jedan nov preparat koji e izai na trite. Ipak, u prolosti je ova tehnologija imala velikih uspjeha. Slijedea generacija novih lijekova takoe je bazirana na hemijskoj sintezi, ali usmjerenog tipa. Zahvaljujui identifikaciji molekularne strukture koja stoji u direktnoj vezi s datom boleu, omogueno je bitno suavanje istraivakog fronta. irina osnovnih znanja o uzrocima bolesti predstavlja preduslov uspjenosti usmjerenog nalaenja aktivnih supstanci. Usmjerena hemijska sinteza dostigla je svoje krajnje mogunosti. Dalji tehnoloki napredak zasniva se na kombinaciji znanja iz biologije, biofizike, genetike i medicine. Pojmovi kao to su genetski razvoj i genetska terapija predstavljaju danas simbole ovog intenzivnog razvoja. Na njima zasnovan novi tehnoloki skok u farmaceutskoj industriji dovee do preorijentacije na uzrono preorjentisano lijeenje i prevenciju bolesti. Genetski uzroci jednog oboljenja se prepoznaju na nivou naslijedne predispozicije a zatim se koriguju na molekularnog nivou. Time se po prvi put stvaraju terapeutski koncepti za prevenciju bolesti. 1.6.EKONOMSKI ASPEKTI TEHNOLOGIJA U MEDICINI Razvojem tehnike, kroz istoriju, mijenja se uloga ovjeka u proizvodnim procesima, mijenja se karakter ljudskog rada koji je neophodan da bi se odreena aktivnost mogla obaviti. Koritenje ovjekovog fizikog rada sve se vie zamjenjuje radom maina u periodu mehanizacije, a odreene intelektualne aktivnosti zamjenjuju se specifinim mogunostima novih, informacionih tehnologija. Povoljni efekti tehnolokog razvoja su vea produktivnost i proizvodnja, pa samim tim i vea akumulacija materijalnih dobara i vei nacionalni dohodak. Vei nacionalni dohodak omoguava vee ulaganje u standard ivljenja te i u razvoj novih tehnolokih dostignua to stvara jednu uzlaznu spiralu razvoja.

26

Novije savremene tehnologije u zdravstvu izazivaju niz ekonomskih efekata na drutvo u cijelini:

- bolja i bra dijagnostika dovode do breg uspostavljanja dijagnoze, te time tretmana u samim poecima bolesti ime se pojeftinjuje tretman,

- dijagnoza je egzaktnija te nema lutanja u tretmanu i nepotrebnog produenja i poskupljenja lijeenja to omoguuje efikasniji tretman, ime se smanjuju zahtjevi u pogledu duine, koliine i irine tretmana,

- savremene tehnologije omoguuju veu obradu sluajeva u vremenskoj jedinici sa manjim utrokom resursa potrebnih u tehnolokom procesu ime se takoer stvara povoljniji cost-benefit (korist u odnosu na utroena sredstva),

- nove tehnologije pojednostavljuju tehnoloke procese ime se redukuje koritenje resursa te time pojeftinjuje proces,

- razvijeni novi tehnoloki procesi dovode do adekvatnijeg menadmenta u zdravstvu, ime se takoer stvaraju povoljni ekonomski uvjeti i dr.

Naravno uvoenje novih tehnologija je u poetku uvijek skupo, ali adekvatnim programima njihovog uvoenja i eksploatacije kod provjerenih tehnolokih procesa na kraju je uvijek ekonomski efekat povoljan. Protivurijenost potrebe za novim tehnologijama, s jedne i racionalizacija koritenja postojeih tehnologija, s druge strane, ukazuje na svu sloenost problema upravljanja tehnologijom u zdravstvenoj ustanovi. Investicije su nune za obezbijeenje rasta produktivnosti, a investicije u novu tehnologiju znae porast i efikasnosti i efektivnosti proizvodnog procesa. S postojeom tehnologijom, smanjivanje jedininih trokova je mogue jedino poveanjem ukupnog obima usluga. Investicije u novu tehnologiju, s druge strane, dovode do snienja trokova u cjelini zbog rasta efikasnosti i daljnjeg smanjenja jedininih trokova zahvaljujui sinergetskim efektima nove tehnologije koji se vezuju za pratea svojstva, kao to je vea fleksibilnost u pruanju raznovrsnih usluga u manjim serijama i mogunosti zadovoljenja irokih zahtijeva pacijenata.

akumulacija znanja iiskustva u drutvu

tehnoloka dostignua

uveana produktivnostrada

rad drutvenogproizvoda

akumulacija rast ivotnogstandarda

rast kreativnihpotencijala

injenica je da je dolo do

usporenja rasta i razvoja u razvijenim zemljama (paradoks produktivnosti) to se moe objasniti problemom kanjenja. Naime poznato je da izmeu trenutka nastanka otkria i njegovog distribuiranja u primjenu postoji odreeno vremensko kanjenje. Drugo relevantno pitanje tie se sagledavanja odnosa izmeu usporenog rasta produktivnosti i izmjenjene prirode investicija u savremeno doba koje sve vie iziskuje

Uticaj nauke itehnologijena potrebe

Vrijeme

Nauka

Tehnologija

Primjena

27

uvaavanje nune komplementarenosti izmeu razliitih vrsta investicija. U praksi produktivnost treba posmatrati sa aspekta efikasnosti (odnos output-a i input-a) i efektivnosti (vrijednost output-a za potroae).

Investicije u novu tehnologiju u praksi znae vezivanje kapitala kojim firma

raspolae na dui rok. Investicije u tehnologiji se mogu na vie naina klasificirati:

1. prema stepenu promjena koje se u odnosu na postojee tehnologije uvode kao:

a. evolutivne, i b. radikalne;

2. prema karakteru ulaganja u opremu: a. zamjena opreme, b. ekspanzija kapaciteta, i c. potpuno nova oprema s obzirom na novu tehnologiju;

3. prema komponentama razvoja tehnologija: a. investicije u nove tehnologije proizvoda/usluge, b. investicije u nove tehnologije procesa/usluge, i c. investicije u informacionu tehnologiju;

4. prema duini trajanja investicionih projekata: a. kratkorone investicije, i b. dugorone investicije

5. prema ciljevima preduzea: a. investicije u tehnologiju radi ispunjenja operativnih ciljeva i zadataka, i b. investicije u tehnologiju s obzirom na strateke ciljeve preduzea;

6. prema znaaju za ispunjenje poslovnih ciljeva: a. prioritetni investicioni projekti, i b. investicioni projekti nieg stepena znaajnosti;

7. prema visini investicionih ulaganja: a. manji, b. srednji, i c. veliki investicioni poduhvati. Znaajan je problem odreivanja trenutka i visine investicionih ulaganja u

novu tehnologiju. Najbolji trenutak je onaj kada se dodatni dobitak od daljnjeg malog odlaganja izjednai sa dodatnim trokom usljed tog malog odlaganja.

Radi procjene efikasnosti tehnolokog procesa/usluge vri se ekonomska analiza procesa, koja se sastoji u odreivanju operacija i tehnologije koja se primjenjuje kao polazna osnova za identifikaciju trokova, kako bi se dalje utvrdila mjera efikasnosti tehnolokog procesa. Na bazi podataka o utrocima u tehnolokom procesu, izraunavaju se ukupni trokovi, te se u smislu smanjenja trokova trae optimalna rijeenja. Efikasnost tehnolokog procesa se sagledava kroz odnos ulaznih i izlaznih veliina i nastoji se sa to manjim trokovima obezbijediti to vei izlaz. Zahtijev za efukasnou tehnolokog procesa moe se izraziti slijedeim obrazcem:

Res=Ros+Rsr+Rps+Ref+Rrs

28

gdje su: Res ukupna vjerovatnoa da e proces efikasno funkcionisati Ros vjerovatnoa operativne spremnosti procesa da neprekidno funkcionira, i da prui planom predviene rezultate Rsr vjerovatnoa sigurnosti realizacije zadataka u mjeri koja je projektom predviena Rps vjerovatnoa da je tehnoloki proces pogodan da bude stalno usavravan Ref vjerovatnoa da e se ispuniti planom predvieni ekonomski efekti Rrs vjerovatnoa da su ispunjeni uslovi za razvoj tehnolokog procesa.

29

2. TEHNOLOGIJE ZDRAVSTVENE NJEGE

2.1. DEFINICIJE ZDRAVSTVENE NJEGE Veoma je teko definisati zdravstvenu njegu. Ta tekoa je povezana sa njenim vrlo irokim poljem interesovanja, kao i sa njenom sloenom prirodom. Stoga, svaka definicija rizikuje da ispusti poneku bitnu komponentu, pa ak i kada bi bila dana u tzv. operacionalnoj formi. No, definicije ipak treba sainjavati, jer svaki takav pokuaj moe da djeluje inspirativno na stvaranje neke nove i potpunije definicije, moe da pokree na razmiljanje i diskusiju, to doprinosi irem i slobodnijem ukljuivanju vieg medicinskog osoblja u razvoj teorijske misli svoje struke.

Jednu od svjetski priznatih i najire poznatih definicija zdravsvene njege dala je amerika medicinska sestra, teoretiar i predava, Virdinija Henderson. Njena definicija glasi: Prevashodna funkcija medicinske sestre je da pomogne ovjeku bolesnom ili zdravom u obavljanju aktivnosti koje doprinose zdravlju, ozdravljenju ili mirnoj smrti, koje bi on radio bez tue pomoi kada bi imao potrebnu snagu, volju i znanje. Proces zdravstvene njege je sloena vieetapna metoda, zasnovana na optenaunim principima i principima zdravstvene njege i maksimalno je prilagoena zadovoljavanju individualnih potreba korisnika/bolesnika za njegom. Ona podrazumjeva planski i sistematski rad, kontrolu i provjeru, participaciju pojedinca i

drugih relevantnih subjekata, to omoguava uspjene rezultate i razvoj svih uesnika, kroz uzajamnu razmjenu znanja, iskustva i razumjevanja. Prihvatanjem ove koncepcije ispravlja se klasino shvatanje sestrinstva, po kojem medicinska sestra obavlja njegu uglavnom po nalogu ljekara i po kojem je njega bolesnika samo praktina disciplina bazirana na vjetinama i na intuiciji medicinske sestre. Sve druge djelatnosti medicinske sestre nastava u medicinskim kolama, zdravstveno vaspitanje, organizacija slube i drugo nisu bile priznate kao dio osnovnih samostalnih sestrinskih aktivnosti. 2.2. PROCES ZDRAVSTVENE NJEGE Meu brojnim definicijama do kojih smo, kroz strunu literaturu doli, navodimo one koje nam izgledaju najprihvatljivije i koje potkrepljuju navedenu konstataciju.

1. U materijalima Regionalnog biroa (slube za sestrinstvo) za Evropu SZO u Kopenhagenu (1980), stoji ova definicija: "Proces zdravstvene njege je promiljen, problemski orijentisan pristup koji ukljuuje principe i naune metode u zadovoljavanju potreba ljudi za njegom". Zatim se dodaje da se Proces sastoji od etiri uzastopne etape: procjene, planiranja, primjene i evaluacije ishoda. Svaka etapa se zapisuje. Analizom ove definicije vidi se sljedee:

30

- Proces se oznaava kao promiljena problemski orijentisana aktivnost, to znai da nezadovoljene potrebe korisnika za njegom treba posmatrati sa aspekta potreba njegove cjelokupne linosti odnosno posebnosti, i u skladu sa rjeavanjem njegovog cjelokupnog zdravstvenog problema. To podrazumijeva prilagoavanje njege potrebama korisnika, odnosno individualizaciju njege.

- Istie se primjena naunih principa i metoda, ime se potvruju stavovi

sestrinskih slubi pri SZO da je profesionalna zdravstvena njega nauno zasnovana. Definicija se navedenom dopunom operacionalizuje, to je razumljivo jer je tampana u materijalima koji slue za tekuu upotrebu u sestrinskoj praksi. Insistiranje da se svaka etapa rada zapisuje govori o znaaju dobro razvijenog i dobro odravanog sistema sestrinske dokumentacije, to je jedna od odnosnih pretpostavki naunog pristupa u primjeni ove metode.

2. Lukman i Sorensen (Luckman J. i Sorensen K.) daju svoju definiciju "Proces zdravstvene njege je sistem meusobno povezanih i meuzavisnih, problemski orijentisanih koraka ka zadovoljavanju potreba bolesnika i njemu znaajnih bliskih osoba" (1980). U ovoj definiciji: Proces se oznaava kao sistem. To je stoga, to nain rada po procesu ukljuuje primjenu vie metoda metodu posmatranja, metodu analize i sinteze, motode pouavanja i demonstracije, zdravstveno-vaspitne i druge metode, kao i odreenu organizacionu strukturu. - Ova definicija, takoe, upuuje na problemsku orijentaciju procesa u zadovoljavanju potreba bolesnika za njegom, ali pri tom istie i meusobnu povezanost i meuzavisnost koraka. Time se naglaava znaaj odreenog slijeda aktivnosti, meusobna veza i zavisnost faza Procesa u praktinoj primjeni.

- Naglaavanje da proces slui zadovoljavanju potreba bolesnika i njemu bliskih (i vanih) osoba podrazumjeva da bolesnika treba posmatrati kao drutveno bie kao lana porodice, lana kolektiva (grupe) i lana zajednice, a ne izolovano, zato to zdravstveni problemi bolesnika, na odreeni nain, djeluju na ove subjekte, kao to i njihovo uee u zadovoljavanju potreba bolesnika moe da djeluje na njega i da bude dragocjeni doprinos uspjenosti zdravstvene njege.

Sumirajui veinu poznatih definicija procesa njege moemo izvesti jednu generalnu definiciju da je proces zdravstvene njege nauno zasnovan sistem rada medicinske sestre, usmjeren na identifikovanje i rjeavanje potreba pojedinca, porodice i zajednice za njegom, koje proizilaze iz njihovih reagovanja na zdravstvene probleme i druge ivotne situacije u vezi sa zdravljem. ta donosi ova definicija? - Proces je nauno zasnovan sistem -dovoljno govori da je dobro promiljen, programski orijentisan, vieetapni logino povezan lanac sukcesivnih i meuzavisnih

31

sekvenci, kao i da mora imati predikciju, provjeru, vrednovanje i odgovarajuu dokumentaciju. To su osnovni elementi karakteristini za svaki nauno zasnovan sistem. - Kada se kae da je proces sistem rada medicinske sestre, jasno je da se sve navedene osobine sistema dogaaju u sestrinskoj praksi.

- Isticanjem da je proces usmjeren na identifikovanje i zadovoljavanje potreba bolesnika za njegom, blisko se odreuju najbitniji sadraji rada medicinske sestre po procesu. - Sekvenca da potrebe proizilaze iz reagovanja bolesnika na zdravstveni problem, upuuje na elemente znaajne za sestrinsku dijagnozu. - Posljednja, ali ne i manje vana sekvenca definicije da se proces primjenjuje i na ivotne situacije u vezi sa zdravljem, afirmie njegovu iroku primjenu i za rad u primarnoj zdravstvenoj zatiti. 2.3. STRUKTURA PROCESA ZDRAVSTVENE NJEGE

Proces zdravstvene njege se u svim interpretacijama objaanjava kao vieetapna metoda ili sistem rada medicinske sestre u njegovanju zdravlja ovjeka. Najee se navodi etiri ili pet etapa procesa, a svaka od njih ima vie elastino postavljenih i logino povezanih sekvenci. Glavne faze procesa se u svim uobiajenim situacijama odvijaju sljedeim redosljedom:

utvrivanje potreba bolesnika za njegom; stvaranje sestrinske dijagnoze; planiranje njege; realizovanje planiranih aktivnosti i evaluacija (vrednovanje).

Utvrivanje potreba za njegom

Utvrivanje potreba za njegom je prva faza procesa zdravstvene njege. Obuhvata organizovano i sistematsko prikupljanje podataka o reagovanju bolesnika na bolest ili drugu ivotnu situaciju, kao i procjenu valjanosti prikupljenih informacija i dokumentovanje svih relevantnih podataka u formi sestrinske anamneze. Utvrivanje potreba korisnika za njegom je faza procesa kroz koju se prikupljaju i procjenjuju podaci o subjektivnom i objektivnom stanju pojedinca, porodice, grupe izajednice i okolnostima u kojima je nastao zdravstveni problem ili druga ivotna situacija za ije rjeavanje je potrebna struna pomo slube zdravstvene njege.

Utvrivanje potreba za njegom, odnosno uzimanje sestrinske anamneze je

vrlo vana etapa procesa, jer treba da obezbijedi solidnu bazu podataka za postavljanje sestrinske dijagnoze, za utvrivanje potreba korisnika za njegom i realizovanje svih sljedeih etapa procesa.

Medicinska sestra, da bi mogla da sagleda i utvrdi potrebe bolesnika za njegom, mora da zna ta su to potrebe, koje su osnovne ljudske potrebe i na koji nain mogu da se zadovolje, u okolnostima naruenosti zdravlja i ogranienja zbog bolesti, nemoi i/ili neznanja.

32

Sestrinska dijagnoza

Sestrinska dijagnoza, prema dosadanjim iskustvima, predstavlja najsloenije pitanje u okviru procesa zdravstvene njege. ak i u razvijenim zemljama, gdje se proces primjenjuje kao suvereni metoda vie decenija, gdje postoje opteprihvaeni osnovni standardi i kriterijumi, gdje postoje zakonske i obrazovne pretpostavke, brojni autori smatraju da je sestrinska dijagnoza jedno od najsporednijih i najsloenijih pojmova iako je to istovremeno i kljuno pitanje ovog metoda. Razlog tome lei u brojnim injenicama. Rije dijagnoza podrazumijeva prepoznavanje i utvrivanje nekog problema. in iznoenja tvrdnje, odnosno donoenje zakljuaka o neem samo po sebi obavezuje i nosi visok stepen odgovornosti. Za takve aktivnosti u zdravstvenoj njezi potrebna su solidna struna i opta znanja, koja se mogu stei kroz visoko i vie obrazovanje.

Sestrinska dijagnoza se izdvojila kao posebna etapa procesa sredinom 70-ih godina prolog vijeka, kada je Ameriko drutvo medicinskih sestara (ANA) prihvatilo i ozakonilo upotrebu ovih termina. injenica da je prihvatanje sestrinske dijagnoze usljedilo niz godina poslije poetka rada na procesu, a izdvajanje u posebnu fazu jo kasnije, govori da je stvaranje sestrinske dijagnoze izuzetno sloena aktivnost i da su medicinske sestre dugo razvijale proces kao teorijski model.

Planiranje zdravstvene njege

Planiranje zdravstvene njege je faza procesa koja se prirodnim redosljedom nastavlja poslije izvedenih zakljuka o problemima korisnika, odnosno njegovim reagovanjima na probleme, iskazanim u sestrinskim dijagnozama. U toj fazi medicinska sestra jo jednom analizira utvrene potrebe za njegom u okviru njegovog cjelokupnog tretmana i na osnovu sestrinskih dijagnoza odabira strategiju za samostalne sestrinske aktivnosti. Planiranje je poetak konkretizovanja zakljuaka iskazanih kroz sestrinske

dijagnoze i njihovo pretvaranje u sestrinske akcije. Planiranje obuhvata odabiranje strategije u cilju smanjenja ili korigovanja reagovanja na probleme korisnika, iskazane u sestrinskim dijagnozama, odnosno planiranje odreuje kako da se na organizovan, individualizovan i ka cilju usmjereni nain pomogne korisniku da rijei ili smanji problem, da odrava ili unapreuje zdravlje i prevenira novi zdravstveni problem. Medicinska sestra po pravilu, planira njegu zajedno sa bolesnikom. Pored toga, ona moe da sarauje sa lanovima porodice i drugim licima znaajnim u ivotu bolesnika, a po potrebi i sa sestrama i lanovima zdravstvenog tima: ljekarima, dijetetiarima, fizio i radnim terapeutima, socijalnim radnikom, psihologom i dr. Timski pristup naroito je

vaan u planiranju zdravstvene njege za bolesnika sa sloenim zdravstvenim problemom. Takvo planiranje obavezuje sve lanove zdravstvenog tima na

33

maksimalnu meusobnu saradnju i koordinaciju u poslu. U savremenim uslovima, gdje je proces zdravstvene njege uhodan, sve ee se sprovodi cjelokupan tretman bolesnika na osnovu zajedniki postavljenog plana, odnosno zajednike liste problema bolesnika. Planiranje zdravstvene njege ima nekoliko sekvenci:

1. Izdvajanje prioriteta 2. Postavljanje ciljeva 3. Razmatranje moguih stratekih pristupa 4. Preuzimanje ljekarskih naloga 5. Izbor i formulisanje odgovarajuih sestrinskih naloga 6. Dokumentovanje planiranih aktivnosti slube zdravstvene njege

(samostalne, zavisne i meuzavisne sestrinske funkcije).

Realizacija plana zdravstvene njege Realizacija je etapa procesa u kojoj uestvuje najvei broj medicinskih sestara, obino s razliitim nivoima obrazovanja i iskustva. U realizaciji odreenih zahtjeva njege takoe mogu da uestvuju bolesnik i odabrani lanovi porodice, ili druge njemu bliske osobe uz instrukcije i nadzor medicinske sestre. Realizacija plana je najdinaminija i sa aspekta bolesnika najznaajnija etapa procesa zdravstvene njege. U ovoj etapi procesa realizuju se ljekarski i sestrinski nalozi, znai, izvode se intervencije predviene individualnim planom njege bolesnika. Zapravo, realizacija podrazumjeva neposredno izvoenje svih planiranih intervencija i drugih aktivnosti zdravstvene njege (samostalnih i meuzavisnih), usmjerenih ka postizanju odreenih specifinih ciljeva u bolesnika. Medicinska sestra, u ostvarivanju plana, treba da bude maksimalno fleksibilna i da, u okvirima svojih kompetencija, sestrinske aktivnosti prilagoava trenutnim prioritetima a kada je to mogue i eventualnoj elji bolesnika da se promjeni redosljed aktivnosti (npr. da obavi linu higijenu prije intervencije). Prioriteti se izdvajaju na isti ili slian nain kao i prilikom planiranja. Procjena stanja bolesnika i situacije vri se kontinuirano prilikom svakog kontakta sa bolesnikom tokom smjene. Realizacija plana njege obuhvata brojne sestrinske aktivnosti kao to su:

- neposredno pruanje fizike njege u cilju ouvanja, unapreivanja i restauracije zdravlja bolesnika,

- poduavanje bolesnika i njegove porodice s namjerom da se u okvirima njihove moi, osposobe za preuzimanje samonjege,

- zdravstveno vaspitanje, u cilju savjetovanja bolesnika i porodice da sauvaju zdrav nain ivota ili da ga mjenjaju i prilagoavaju izmjenjenoj situaciji, kada je to potrebno,

- praenje i procjena znakova, simptoma i drugih pojava, radi blagovremenog otkrivanja i preveniranja potencijalnih problema,

- izvoenje dijagnostiko-terapeutskih intervencija. Iskusna i dobro obrazovana medicinska sestra, kao lan zdravstvenog tima,

pomae bolesniku u rjeavanju sloenih problema i kroz druge strune aktivnosti: - terapeutske komunikacije, - cjelovito rjeavanje problema bolesnika, - modifikacija zdravstvenog ponaanja, - suoavanje i borba s problemom.

34

Medicinska sestra, kroz sve svoje aktivnosti treba intenzivno i svjesno da

podrava snage bolesnika/korisnika, s ciljem: - da jaa njegov uvid u sopstvene mogunosti i da ih pokree, - da pomogne bolesniku da on sagleda i prihvati pomo i podrku koja

dolazi od porodice, prijatelja, sa radnog mjesta, iz drutvene zajednice, - da pomogne bolesniku da se korienjem postojeih resursa obezbijedni

najbolja mogua njega, dostojanstven i produktivan ivoti i - da podrava samopotovanje i razvija optimizam bolesnika prema

budunosti. Evaluacija

Evaluacija je posljednja faza procesa iako se vrednovanje sestrinskih

aktivnosti i procjena reagovanja korisnika na njih vri kontinuirano kroz cio proces. Evaluacija je najmjerodavnija ocjena rezultata njege ostvarene kroz proces. Svaka sloena ljudska aktivnost, kada bude zavrena ili ometena problemom, zahtjeva osvrt, a