TEFSİR TARİHİNDE ZAHİRİLİK VE ZAHİRİ TE’VİL GELENEĞİ-197s-Doktora ,Ali PARLAK

7/31/2019 TEFSR TARHNDE ZAHRLK VE ZAHR TEVL GELENE-197s-Doktora ,Ali PARLAK

1/197

T.CANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER (TEFSR)

ANABLM DALI

TEFSR TARHNDE ZAHRLK VE ZAHR TEVL GELENE

Doktora Tezi

Ali PARLAK

Ankara 2009


2/197

T.C

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR)ANABLM DALI

TEFSR TARHNDE ZAHRLK VE ZAHR TEVL GELENE

Doktora Tezi

Ali PARLAK

Tez Danman

Prof. Dr. Halis ALBAYRAK

Ankara 2009


3/197


4/197

1

NDEKLER

NDEKLER ..................................................................................................................1

KISALTMALAR...............................................................................................................4

NSZ ..............................................................................................................................5

GR .................................................................................................................................7A. Aratrmann Konusu ve nemi.............................................................................7

B. Aratrmann Metodu ve Plan .............................................................................10

BRNC BLM

ZHRYYE MEZHEBNN DOUU VE TARHSEL GELM

A. ZAHRLN DOUU.12

1. Zhiriyye Kavram .......................................................................................................12

2. Zahirliin Douu .......................................................................................................15

B. ZAHRLN KURUMSALLAMA SREC ................................................22

1. Ehl-i hadis Ehl-i rey atmas ...................................................................................22

2. Davud ez-Zhir ve Zhir Tevilin Teekkl ............................................................25

C. ZHRYYE MEZHEBNN ENDLS TARH ...........................................29

1. Baki b. Mahled (. 276) ...............................................................................................30

2. bn Hazm (384/994456/1064)....................................................................................33

a) Yaad ada lmi ve Kltrel Durum.....................................................................34

b) Eitim Hayat ...............................................................................................................36

c) Eserleri .........................................................................................................................34

d) Siyasi Durum ve bn Hazma Etkileri..........................................................................39

3. bn Hazm Sonras Zhirlik..........................................................................................43

KNC BLM

ZAHR TEVLN TEMEL ESASLARIA. ZHR TEVLN DLSEL ENSTRMANLARI..........................................47

1. Dilin Douu................................................................................................................51

2. Lafzn Vaz' ve Manaya Delaleti..................................................................................55

3. Umum-Husus ...............................................................................................................64


5/197


6/197

3

NC BLM

ZAHR TEVLN TATBK

A. KELMELER ve DEYMLER ...........................................................................137

1. Ulul-Emr...................................................................................................................137

2. Rd ...........................................................................................................................1403. Sefih ...........................................................................................................................142

4. Ehl-i Zikr:...................................................................................................................144

5. Ehl-i Beyt ...................................................................................................................145

B. KELAM MESELELER .....................................................................................148

1. Mtebih Ayetlerin Yorumlanmas ..........................................................................148

2. Kuranda Temsl Anlatm........................................................................................152

3. mann Artp Eksilmesi ..............................................................................................1564. Hz. brahimin Haniflii ............................................................................................157

5. Hz. Yunusun Kzmas ...............................................................................................161

6. Mslmanlar Arasnda Siyasi Birlik..........................................................................161

7. Hrut ve Mrut Kssas...............................................................................................162

8. Hilafetin Sbutu .........................................................................................................164

9. Cennet ve Cehennemin Ebedilii Sorunu ..................................................................166

C. FIKH MESELELER ..........................................................................................1691. Mahzuffadelerin Takdiri..........................................................................................169

2. Erkeklerin stnl .................................................................................................170

3. Kblenin Deimesi....................................................................................................171

4. Ganimetlerin Datlmas ...........................................................................................172

5. Bilinen Gnler............................................................................................................173

6. Snnetin Mahiyeti ve Deeri....................................................................................174

7. Kadnlarn ahitlii....................................................................................................176

SONU..........................................................................................................................180

BBLYOGRAFYA .....................................................................................................184

ZET.............................................................................................................................193


7/197

4

KISALTMALARs: sayfa

Yay: yayn

Ter: tercme

TDV: Trkiye Diyanet Vakf

TDK: Trk Dil Kurumu

Tah: tahkik

t.y: tarih yok

: lm

MF: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Hz: Hazretih: hicri

Ed: Editr

DB: Diyanet leri Bakanl

ev: eviren

bkz: baknz

AF: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

agm: ad geen makale

age: ad geen eser

a.s: Aleyhisselam

SF: Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

UF: Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi

ESBE Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

AUE Ankara niversitesi Uzaktan Eitim


8/197

5

NSZ

Din, insanln yeryznde var olduu tarihten itibaren mevcut olan ve yeri

baka bir eyle doldurulamayan bir olgudur. Her zaman insanlara en doruyu sunma

iddiasn uhdesinde barndran dinlerin, bu iddiay gerekletirebilmeleri mntesipleri

tarafndan doru anlalmasyla yakndan alakaldr. Gnmzde de dinin doruanlalmas insanln en temel sorunlarndan biridir. lk yllarn tecrbe ettiimiz yirmi

birinci yzylda bile savalarn din zerinden temellendirilmesi ve savunulmas dinin

doru anlalmasnn ne kadar nemli ve hayati bir konu olduunu gstermektedir.

Ayrca eitli ideolojileri ac bir ekilde tecrbe eden insanln, ynelecek baka bir

limannn olmamas dini, bir alternatif olarak yeniden gndeme tamaktadr. Gemite

din adna yaanan ac tecrbelerin bir daha yaanmamas ve din kaynakl medeniyetler

atmasnn hayalden geree dnmemesi, dinin doru anlalmasyla mmkndr.

Yanl anlama ve yorumlamalarn kolaylkla atmalara dntrld gnmzde bu

tr olaylara meyil verecek tutum ve davranlardan kanmak ve gnderili amacyla

muvafk, insan ftratna uygun ve onu glendirerek ayrlklar ortadan kaldran nitelikli

dini bilgi retecek yorum metodunun retilmesi hayati bir neme sahiptir.

Tarih boyunca dinlerin temel felsefelerini anlama ve temel metinlerini

yorumlama iin sarf edilen gayret ve abalar bilimsel gelimelerin nemli bir evresini

oluturmaktadr. zellikle sosyal bilimler alanndaki bilimsel gelimelerin ilk evresini

dini metinlerin anlalmas ve yorumlanmas alanndaki almalarn oluturduunu

sylemek mmkndr. slm dnce tarihinde Kurnn anlalmas ve yorumlanmas

iki farkl gelenein domasna sebep olmutur. Bunlardan birincisi rivayete dayal Ehl-i

hadis dieri ise akl anlama metodunun temel umdelerinden biri kabul eden Ehl-i reydir.

Bu iki ana gvdenin Ehl-i hadis kanad

nda ortaya

kan nemli bir ekol de Literalizmdir.Literal yaklamn slm dnce tarihinde mezheb bir form kazanmas ve bir yorum

gelenei retmesi Zhiriyye mezhebiyle gereklemitir. Nassn lafz anlamnn esas

alnmas zaruretini ispatlamak ve bu zaviyeden dini dnceyi oluturmak amacn

gden bu yaklam, uhdesinde nesnel anlamna ulama iddiasn barndrmaktadr.


9/197

6

slm dnce tarihinde Kuran yorumlama konusunda birok farkl yaklam

ortaya kmtr. Bu yaklamlar temel niteliklerine gre gruba ayrmak mmkndr.

Bunlardan bazlar nassn sadece zahiri ynne, bazlar nassn zahiri anlamna dikkat

etmeksizin batn ynne ve bazlar da hem zahiri hem de batni ynn dikkate alan bir

metot gelitirmilerdir. Yorumun nesnesi olan nassn ayn olmasna ramen bu kadarfarkl anlayn ortaya kmas takip ettikleri yntem ve metotlarn farkl olmasndan

kaynaklanmaktadr. Her dnem mntesipleri olduu iin son iki grup hem yaamn

devam ettirmi hem de birok adan aratrlmtr. Nassn zahiri anlamn esas alan

birinci grup, mezhebi bir forma Zhirler ad ile maruf mezheple kavumutur. Bu

mezhebin mntesiplerinin olmamas tarihin derinliklerinde kalmasnda ve yeterince

aratrlamamasnda hatr saylr bir etkiye sahiptir. Bu alma nassn zahiri anlamn

esas almay ilke edinen ve slm dnce tarihinde Zahiriler olarak bilinen mezhebin bu

tezi gerekelendirdii yorum metodunu ortaya koymay amalamaktadr.

Bu zorlu srete tecrbe ve birikimlerinden istifade ettiim, beni cesaretlendirici

destek ve tavsiyelerde bulunan deerli hocam Prof. Dr. Halis ALBAYRAKa

teekkrlerimi sunuyorum. Yine zerimizde emei olan btn hocalarma hrmet ve

sayglarm sunarm. Ayrca bir ok skntya beraber ketlandm eim Sheylaya

teekkr ediyorum.

Ali PARLAK

Ankara 2009


10/197

7

GR

A. Aratrmann Konusu ve nemiKurann anlalmas ve yorumlanmas slm dnce tarihinde ortaya kan

btn akmlarn ilgi oda olmutur. Bunun doal sonucu olarak her dnce akm

Kurann doru anlalmas ve yorumlanmasna matuf bir metot aray iine girmitemel farkllklar da bu noktada tezahr etmitir. Kurann anlalmasna dair yorum

metotlarnn ana gvdesini ise Kurann dilsel yapsn inceleyerek mana ve anlam

deifre etmeyi amalayan beyan yntem olmutur. Lafzn dildeki zhir anlamn birinci

derecede referans kabul eden ve Kurann anlam rgsn dilsel zeminde zmlemeyi

hedefleyen Zhir tevil gelenei beyan yorum gelenei iinde mtalaa edilebilir.

Zhirlerin lafzlarn dildeki zhir anlamna vurgu yapmalar, onlarn dinimetinlerin yorumlanmasnda lafzlarn Zhir anlamlar dndaki referanslara nem

vermedikleri gibi bir n kabuln olumasna sebep olmutur. Ancak Kurandaki bir

harf, kelime veya cmlenin medluln belirlemeye matuf her abay tevil olarak kabul

ettiimizde, ortaya konulan abann adnn tefsir, iri yorum veya btn tevil veya

Zhir tevil olmas arasnda hemen hibir fark yoktur. Esas fark tevile temel tekil eden

epistemoloji ve bu epistemolojinin gelitirdii metodolojidir.1 Nassn zhir anlamn

merkeze alan ve bu yaklam gerekelendirerek bir yorum metodu gelitiren Zhirliin

zgn bir tevil gelenei olduunu syleyebiliriz.

Buradaki temel kavramlardan biri de gelenektir. Biz bundan Kurann

anlalmas ve yorumlanmasn belirli kural ve kaidelere balayan ve bunun zerinden

bilgi retmeyi amalayan dinamik bir yapy kastediyoruz. Bu dinamik yap, iinde

nesnel bilgiye ulatracak temel prensipleri barndran bir zellik arz etmektedir.

Kanaatimize gre Zhirlik, byle bir yapy oluturmutur. nk Zhir ekol, nass illet

merkezli bir yaklamla yorumlamay ilke edinen ekollere alternatif olarak delalet

merkezli bir anlama metodu gelitirmitir. Bu metodun en temel iddias vahye dayal

1 Mustafa ztrk,Kuan ve Ar Yorum Tefsirde Batnilik ve Batni Tevil Gelenei, Kitbiyt, Ankara2003, s. 15.


11/197

8

nass insan dzlemde illet zerinden gerekelendirme sonucu oluan zannilii ortadan

kaldrmak ve bu sorunu lafzn delaleti ile zmlemeye almaktadr. phesiz vahye

dayal bilgiyi illet zerinden anlamaya almak her zaman zannilik ve sujektiflik

imgeleri tamaktadr. Dini bilginin kesinlik derecesinde olmasn nemseyen Zhirlik,

buradaki zannilik sorununu ortadan kaldracak bir yorum metodu sunmaktadr. teZhirlii zgn klan nokta burasdr. Bu sebeple Zhirlii salt olarak lafzn zhir

anlamn esas alan bir ekol olarak tanmlamak yeterli deildir.

slm dnce tarihinde Kurann doru olarak anlalmas ve yorumlanmas

iin birok farkl yntem ve mezhep ortaya kmtr. Her mezhebin temel iddias otantik

anlama ulamak ve nesnel anlam ortaya koymak olmutur. Metni irad edenin kastettii

mana olarak tarif edebileceimiz nesnel anlam, tarihsel sre iinde ortaya kan yorum

metotlarnn hedefi olmak yerine her mezhep ve metot kendi dnce ve yntemini

Kurana onaylatmay kendine temel politika edinmitir. Bu durum nesnel anlamn

kapal kalmasna ve tarihsel retimlerin nesnel anlamlarn yerine gemesine sebep

olmutur. Bunun iki temel sebebi olduunu sylemek mmkndr. Bunlardan birincisi

zaman iinde dilde ve kavramlarn delaletlerinde meydana gelen deiikliklerin

Kurana yklenmesidir. kincisi ise sosyal deiim olgusunu gz ard ederek tarihsel

sre iinde herhangi bir toplumun yaad deiim ve dnm Kurana onaylatma

abasdr.2 Bu iki sorun nesnel anlama ulamann nndeki en byk engel olup,

gnmzde de Kurann doru anlalmasnn nndeki temel sorunlardandr.

bn Hazm ile birlikte alternatif bir yorum metodu olma hviyetini kazanan Zhir

tevil gelenei, nesnel anlama ulama ve ihtilaflardan arnm bir dini dncenin

olumasn amalamaktadr. Onlar lafzn zhir anlam zerinden nesnel anlamn

nndeki dil ve sosyal deiimden kaynaklanan sorunlara zm bulmayhedeflemilerdir. Zhirlik dncesinde dilin yaratcsnn Allah olarak kabul edilmesi

ve bu sebeple dilin statik bir yapya sahip olduu kabul, kavramlarn vahyin nazil

2 mer zsoy,Kuran ve Tarihsellik Yazlar, Kitabiyt, Ankara 2004, s. 129.


12/197

9

olduu dnemde kazandklar anlamlarn esas alnmasn ve anlamn kiisel

mdahalelerle yaplandrlmamas prensibini gndeme getirmitir. kinci olarak dini

bilgi asndan vahiy dneminin muteber olarak kabul edilmesi ve toplumun sosyal

bilincinin din dilinde ifadesi olan icmn ilk dnemle snrlandrlmas, nesnel anlama

ulamak iin gelitirilen temel esaslardandr. Nesnel anlam zerideki tartmalarn vedini alanda nesnel bilginin neminin derinden hissedildii amzda, nesnel anlam

ortaya koyma iddias bulunan Zhir yorum metodunun ortaya konmas bu alandaki

tartmalara nemli katklar salayacaktr.

Bu almann amac Zhiriyye mezhebinin gelitirdii zgn yorum metodunu

ortaya koymaktr. Bu gne kadar Zhirlik zerine yaplan almalar, bu gelenein

yorum metodunu, amacn ve bu gelenein digerlerine gre konumunu belirleme

konusuna deinmemitir. Bu aratrma Zhir gelenein yorum metodunu ortaya

koymay ve slm dnce geleneinde nereye oturduunu ortaya koymay

amalamaktadr. Zhirlik zerine yaplan almalar, Zhirliin gelitirildii klliyetli

bir yorum metodu olduu tezinden ziyade kelimenin zhir anlamn esas ald n

kabulne gre kaleme alnmtr. Ortaya koyduklar zgn yaklamlar ise dierlerinden

farkl olmad gerekesiyle gereken ilgiyi grmeden tarihin raflarna terkedilmitir.

Kurann, tarihin her dneminde anlamlandrlarak yorumlanmas ve insanln her

ada tecrbe ettii yenilikleri Kuranla temellendirmeye almas nesnel anlamn

nemine iaret etmektedir. Nesnel anlam nassn kimliidir ve her okuyana ayn

perspektifi sunmay amalamaktadr. Ancak burada temel sorun tarihin belli bir

dneminde vahyolunmu hitabn nesnel anlamnn sade birekilde muhataba sunmamas

ve gizli kalan nesnel anlamn ortaya karlmas iin kkl bir metoda duyulan ihtiyatr.

Zhir tevilin, nesnel anlama vurgu yapmas

ve nesnel anlam

ortaya

karacak bir metotgelitirme iddiasnda bulunmas bu gelenein nemini daha da artrmaktadr.

almamz bu zgn yn ortaya koymay amalamaktadr. Sosyal evre ve bizi

kuatan deerlerin deimesi, Kurann yeni durumlara gre yorumlanmasn gndeme

getirmitir. Bu durumda yaplan yorumla metnin sylediinin muvafakat iinde olup


13/197

10

olmadn denetleyecek bir metoda duyulan ihtiya, kendisini daha derinden

hissettirmektedir.

B. Aratrmann Metodu ve PlanBilindii gibi Zhirlik ilk defa hicri nc asrn balarnda ortaya kmtr.

Balangta tepkisel bir hareket olmas ve geni bir kitleye kkl eletiriler getirmesi,

onun geni bir muhalefet ile karlamasna sebep olmutur. Bu muhalefet bazen iddet

kullanma yntemine bavurmu, bunun neticesinde mezhebin temel doktrinini ileyen

nemli eserler yok edilmitir. Konuyu aratrrken karlalan en temel sorunlardan biri,

erken dneminde ortaya kmasna ramen, bu ekoln ilk dnemini temel eserlerden

incelememiz iin yeterli kaynan olmamasdr. Zhirliin ilk dnemi ile ilgili hibir

kaynak eser gnmze gelmemi, mezhebin tepkisel bir yapdan alternatif bir yorummetodu olmasna nemli katklar olan bn Hazmn eserlerinin ise byk bir ounluu

byle bir eye maruz kalmtr. Bununla birlikte Zhirliin usul ve metodolojisinin

gnmze ulamasn salayan bn Hazmn eserleridir. Bu sebeple Zhir tevil

gelenei bn Hazmn eserleri zerinden detaylandrlmaya allmtr. almamzda

mracaat ettiimiz temel eserler bn Hazmn el-hkm f Usll-Ahkm, El-Fasl, el-

Muhall ve et-Takrb li Haddil-Mantkadl eserleridir. Yine bu almada Zhirlik ve

Zhirliin ikinci kurucusu olarak kabul edilen bn Hazm hakknda Bat ve Arap

dnyasda yazlan eserlerden istifade edilmitir.

Hukuk literatr zerinden retilmi Zhir tevil geleneini bir tefsir tezinde

ilemenin getirdii baz zorluklarn olmas kanlmazdr. Bunlardan en nemlisi

karlalan slup sorunudur. Hukuk, metni salt hkm karlacak bir nesne olarak

tanmlarken tefsir, metnin anlamn herhangi bir amaca ynelik olmakszn ortaya

karmay amalamaktadr. Bu ama farkll gelitirilen yorum metotlarna da

yansmtr. Zhirliin hukuk gelenei iinde retilmi bir yorum metodu olmas baz

noktalarda hukuk dili kullanmamz zorunlu bir hale getirdi. nk hukuk literatrnde

retilen bir metodun baka bir yapya transfer edilmesi ve yeniden kurgulanmas aslna

sadk kalp kalamama gibi bir riski gndeme getirmektedir. Zhirliin doal dokusunu


14/197

11

mmkn olduu kadar zedelememek ve orijinal yapy ortaya koymak adna baz

noktalarda hukuk dili kullanmay tercih ettik. kinci konu ise yorum metodunun tam

olarak ortaya konmas iin tefsirin snrlarn amak durumunda kalmamz olmutur.

Tefsir dairesi iinde kalmamz bu metodu tam olarak ortaya koymamz engelliyordu.

Bu sebeple Zhir tevil geleneini ortaya koyabilmek iin baz hukuki konularincelemek durumunda kaldk. Bunlardan bazlar delil, illet ve icm olarak sralanabilir.

Yaptmz aratrmada bu kavramlarn Zhir tevil geleneinde nassn delaletini tayin

eden bir nitelie sahip olduunu grmemiz bu tercihde isabetli olduumuzu gstermitir.

Zhir tevil geleneini ortaya koymay amaladmz iin bu hedefe ulamamza katk

salayacak unsurlar kullanmada kendimizi snrlandrmadmz syleyebiliriz.

almamzn birinci blmnde genel olarak Zhirliin tanm ve slm

dnce geleneindeki konumunu ortaya koymaya altk. Bu blmde Zhirliin

kayna hakknda dile getirilen dnceleri deerlendirmeye altk. Ayrca tarihsel

sre iinde Zhirliin kurumsallamas ve Endls servenini ana hatlaryla

incelemeye altk. Bu alma, konuyu tarihi kayglarla incelemeyi ama edinmedii

iin Zhiriyye mezhebinin tarihi ile ilgili olan bu blmde teferruata girilmemitir.

Burada asl ama Zhiriyye mezhebinin slm dnce tarihinde nereye oturduunu

tespit etmek olduu iin alma bu ama dorultusunda snrlandrlmtr.

kinci blmde ise Zhir tevil geleneinin dayand temel esaslar ortaya

koymaya altk. Bu blmde zhir tevilin dilsel, akl, ve nakl temellerini ortaya

koymaya altk. Ayrca Kuran tasavvuru ve Ulumul-kurna dair dncelerini

incelemeye altk. Zhir tevilde akl ve vahyin konumu nemli bir blm

oluturduu iin bu balamdaki grlerini ayr bir balk altnda incelemeye altk.

nc blmde ise Zhir tevilin tatbikine rneklik tekil edecek baz tefsir

rneklerini incelemeye altk. Bu blmde Zhirliin lafzlarn zhir anlamlar ile

snrl kalmadklarn ve ayetleri yorumlarken dil d referanslara nem verdiklerini

gsteren yorum rneklerini incelemeye altk. Setiimiz tefsir rneklerini konularna

gre snflandrarak sunmaya altk.


15/197

12

BRNC BLM

ZHRYYE MEZHEBNN DOUU VE TARHSEL GELM

A. ZAHRLN DOUU1. Zhiriyye Kavram

Zhir kelimesinin mastar olan zuhur, ak ve belirgin olmak, ortaya kmak ve bireyin

bilgisine vakf olmak anlamlarna gelmektedir.3 Zhir kelimesine nispet ekinin

ulanmasyla tretilen Zhiriyye kavram ise slm dnce tarihinde farkl bir yorum

sistemi gelitiren ve gelitirdii literalist yorum metoduna uygun olarak isimlendirilen

bir fkh ekoldr. Gelitirdikleri yorum metodunun orijinal olmasndan kaynaklanacak

ki; dier hukuk ekolleri imamlarnn ismiyle anlrken Zhiriyye mezhebi gelitirdii

metoda uygun bir isimle isimlendirilen tek ekol olma zelliine sahiptir.4

Kaynaklardagenellikle er-i hkmleri Kuran ve Hadislerin lafzlarndan karan ve bunun dnda

kaynak kabul etmeyen mezhep olarak tanmlanmakta5 ve bu zellik onlarla ilgili her

tanmlamada en belirgin sfatlar olarak zikredilmektedir.

Zhirlii tanmlamak ve dier ekollerden farkn ortaya koymak iin yaplan

mezkur tarif aratrma yaptmz alan efradn cami ayarn mani bir ekilde

tanmlamaktan uzaktr. Hemen hemen slm dnce tarihinde ortaya kan btn

ekoller Kuran ve Snneti temel kaynak olarak kabul etmekte6 ve lafzlarn zhir

anlamlarn dikkate almaktadr. Ancak nassn yorumlanmas ve nass yorumlayan

znenin hareket alann tanmlama noktasnda farkl tutumlar sergilemilerdir. Onlar

farkl klan husus nassn kaynak deerinin takdirinde olmayp, nassn yorumlanmasnda

yorumcunun yetkisini tanmlama noktasndadr. Her ekol farkl ve zgn klan nokta da

burasdr. Zhirler, kavramlarn delaletlerini ve yorumcunun hareket alaln belirlerken

daha hassas davranmlar ve lafz merkezli bir yorum sistemi gelitirmilerdir. Bunu

3 bn Manzur, Muhammed b. Mkerrem,Lisanl- Arab, Kahire, t.y. IV, s. 27682769.4 Hayreddin Karaman,slm Hukuk Tarihi, z Yay. stanbul 2004, s. 213.5 Joseph Schacht,slm Hukukuna Giri, (ev: Mehmet Da, Abdulkadirener) t.y. AF Yay.

Ank.1997, s. 73.6 Mehmet Hayri Krbaolu, Bir Panaroma: Gemiten Gelecee Ehl-i snnet/ Ehl-i snnete

Eletirel Bir Bakin Yol Haritasslmiyt, VIII, say III, s. 74.


16/197

13

yaparken nassn anlamnn sbjektif tutumlara maruz kalmamasn ve ihtilaflar en aza

indirgemeyi hedeflemilerdir. Yani lafzn anlamn tayin ederken yorumcunun

mdahalesini snrlandrmaya almlardr. Bu onlarn tamamen yoruma kapal ve

lafzn tahakkmnde yorumcunun hareket alann yok saydklar anlamna

gelmemektedir. Bu balamda gelitirdikleri ilke ve prensiplerin nassa dayanmasnaazami zen gstermilerdir. Zhirlerin ikinci nemli farkll ise akln dini alandaki

istimaline matuftur. Dier mezheplerde akl, er hkm vermede7 kaynak olarak kabul

edilirken Zhirlerde akl nass anlamakla snrlandrlmtr. Zhirler, dier konularda

olduu gibi akln dini alandaki konumunu akl ve nakl delillerle belirlemeye

almlardr. Kanaatimize gre akln din alannda kullanm noktasndaki hassasiyet

ihtilaflardan uzak bir din anlay gelitirme amacna matuf olarak deerlendirilebilir.

Zhirlerin dier mezheplerden farkl olduklar yn onlarn akla kar olmalar deil

akln kullanm eklidir. zellikle literalist yorum metodunun kurucusu olan bn

Hazmda greceimiz gibi akla kar gelitirilen negatif bir tutumdan sz etmek

mmkn deildir. Bu sebeple Zahirlerin er hkmleri Kuran ve hadis metinlerinin

zhir anlamn esas alarak rettikleri tanmlamasnn yetersiz olduunu dnmekteyiz.

Zhir yorum geleneinin sistemlemesinde merkezi bir konuma sahip olan bn

Hazm, akln din alannda hkm mercii olarak kabul edilmesinin yanl olduunu akl ve

nakl deliller balamnda ispat etmeye almtr. Ona gre slm hukukunda hkmler

zorunluluk arz eden farzlar, mahzrt olarak nitelendirilen yasaklar ve tatavv yani

mendub olmak zere temel kategoriye ayrlmaktadr. Her eyin hkm bu temel

prensibe gre nassla belirlenmitir. Bir ey hakknda haramlk hkmnn nassla sabit

olmas gerektii O size neyi yasakladn aklamtr.8 delili ile ifade edilmitir.

Emirlerin kayna

ise Onun emirlerine kar

gelenler balar

na gelecek musibet veelim azaptan saknsnlar.9 delili ile tanmlanmtr. Ayrca Hz. Peygamberin Sizi

serbest braktm konularda beni rahat brakn. Sizden ncekiler ok soru sormalarndan

8 6/ Enm, 119.9 24/ Nr, 63.


17/197

14

ve peygamberleri hakknda ihtilafa dmelerinden dolay helak olmulardr. Size birey

emrettiimde gcnzn yettii lde onu aln, size bir eyi yasakladmda da onu

terk edin. buyurmas akln din alanndaki konumu ile ilgili nemli prensipler

iermektedir. bn Hazma gre bu hadis dinde muteber bilginin snrlarn ve kaynan

tanmlamaktadr. Ona gre Allah ve Resulnn emilerinin, hkm deitirecek bir nass,icma, umumu tahsis edecek bir hkm olmad mddete farz olduu;

yasakladklarnn, hkm deitirecek ya da mekruha hamledecek bir nass, icma, hass

bir hkm ve mensuh bir delil olmad srece yasaklk vasflarnn devam ettii

buradan ak bir ekilde anlalmaktadr. Yine er bir hkmn olmad durumlarda

mbahlk hkmnn geerli olduu Yeryzndeki hereyi sizin iin yaratt.10 ayeti ile

sabittir. Ayrca Hz. Peygamber, yasak hkmnn bulunmad konularda soru sormay

ve aratrma yapmay terk etmeyi ak birekilde ifade etmektedir.

bn Hazm, mbah hkmnn bir otorite boluuna sebep olacak ekilde

deerlendirilmemesi gerektiini, hkm ihdas edilmeyen alanlarn r tarafndan

maksatl olarak brakldn savunmaktadr. Ona gre Aklandnda hounuza

gitmeyecekeyler hakknda soru sormayn. Vahiy inerken sorarsanz size aklanr. Eer

aklanmamsa Allah onu affetmitir.11 ayeti mbahlk konusundaki maksatlla iaret

etmektedir. bn Hazm, bu noktadan sonra akln hkm mercii olarak kabul edilmesine

gerek olmadn mantki yolla izah etmeye alyor. Ona gre hibir ey yukarda

zikredilen emir, yasak ve mbah kategorisi dnda kalmamaktadr.12 Yani bir ey

hakknda ya emir ya yasaklama ya da mbahlk hkm sabittir ve bu hkmlerin

kayna, nassla sabit olduu gibi Allah ve Resuldr.

bn Hazm, eyann hkmnn nassla sabit olduunu ve akln hkm koyma mercii

olarak kabul edilmesine gerek olmadn savunmaktadr. O, akla kar olmayp aklnkullanlmasnda bir snrlandrmaya giderek, dier hukuk ekollerinde akln kyas yoluyla

10 2/ Bakara, 29.11 5/ Mide, 101.12 Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Hazm ez-Zhir, en-Nubez fi-Usulil-Fkhiz-Zhir,(Tah:

Muhammed Zahid bnul-Hasan el-Kevseri), Matbaatul-Envar 1940, s. 5051.


18/197

15

hkm mercii olarak kabul edilmesine alternatif bir yaklam gelitirmektedir.

Dolaysyla Zhirlii, lafzlarn zhir anlamna gre anlalmasn engelleyen bir nass

bulunmad durumlarda kavramlarn Zhir anlamlarn esas alan ve dini alanda nass

harici faktrleri hkm mercii olarak kabul etmeyen ekol olarak tanmlamak daha doru

ve onlarn farkn daha net ortaya koyan bir tanmlama olacaktr. Bylece Zhirlik, nassbir zne gibi kabul edip ona d etkenlerden bamsz bir hvviyet kazandrmaktadr.

Aslnda nassa byle bir konum salamann birok getirisi vardr. Bunlardan en nemlisi

nassn neliini tartma konusu olmaktan karp sarslmaz bir otorite salamasdr.13

Bylece anlamn subjektif bir mahiyette olmadn ve herkesin keyfine gre

yaplandrlamayaca gerei nassn nesnel kimlii ile garanti altna alnmaktadr.

2. Zahirliin Douuslm dncesinde Zhir yorum geleneinin ortaya k ve tarihsel

serveninin aklanmasnda iki temel yaklam vardr. Bunlardan birincisi Zhirliin

Ehl-i hadisin devam olduu ve Ehl-i hadis tarafndan gelitirilen metot olduudur.

kincisi ise Hanefi hukuku mam Ebu Yusufun (.181/794) Abbasi Halifesi tarafndan

Kadyyul-kudat grevine atandktan sonra Ehl-i reyin yorum metodunun siyasi idare

tarafndan meru grlmesine kar gelien tepkisel bir hareket olduudur.14 Zhir

yorum geleneini Ehl-i reye bir tepki olarak gren ikinci yaklam, bu yorum

geleneinin ortaya kn Davud ez-Zhir (. 270/883) ile balatmaz. Bu yaklama

gre literalizmin douunu hazrlayan en temel faktr Ebu Hanifenin istihsan bal

altnda reyi merulatrmasdr. Literalizm Ebu Hanifenin reyi merulatran tutumuna

bir tepki olarak ortaya kt iin tarihi kkleri hicri ikinci asrn ortalarna kadar

gitmektedir.15 Bu yaklam Zhir yorum geleneini tepkisel bir hareket olarak

tanmlama eilimi tamaktadr. Etkisi asrlarca devam eden bir dnce sistemininortaya kn tepkisel ve ideolojik bir gerekeyle aklamak mmkn deildir.

13 Muhammer Kl, Metnin Yorumlanmasnda Nesnel Anlam Araylarbn Hazm- Emilio Bettirnei SF Dergisi, III, s. 314.

14 Karaman, age. s. 214.15 Osman Tatan, slm Hukukunda Literalizm: Anahatlaryla Mukayeseli Bir Analiz,slm

Aratrmalar, IX, say II, s. 144145.


19/197

16

Joseph Schacht, Zhirliin kayna hakknda yukarda zikredilen grlerden

farkl bir tez savunmaktadr. Ona gre, Zhir tevil geleneinin hicri birinci yzylda

ortaya kan Haricilere ve ikinci yzylda ortaya kan ve zellikle kelam konularda kat

bir lafzcl savunan Mutezil doktrine dayandrlmas mmkndr.16 Mahiyet ve

ortaya k ekli olarak Zhirliin Haricilikten ve onlarn savunduu lafzclktanbirok adan farkl olduunu sylemek mmkndr. ncelikle Haricilerin siyasal bir

hareket olmas17 ve Kurnn anlalmas ve yorumlanmas balamnda gelenek

oluturacak ve kendilerinden sonraya tevars edecek bir sistem ortaya koyamamalar

Zhir tevilin douunda dorudan etkili olmalarn mmkn klmamaktadr. Haricilerin

siyasi gerekelerle ortaya kmalar ve kendileri dndaki gruplarla srekli kavgal

olmalar entelektel bir yaklam ve miras brakmalarn engelleyen nemli sebeplerden

biri olabilir.18 bn Hazm balamnda altmz Zhir tevilin entelektel bir hareket

olmas ve bu balamda bir gelenek ve miras oluturmas, ayrca Haricilerin

lafzclnn siyasi bir konjonktrde ortaya kmas, bu iki hareketin birbirini besleyen

ardk tarihsel olgular olmasn zorlatrmaktadr. Zhirliin Mutezile ile

ilikilendirilmesi ise, savunduklar bilgi teorilerindeki farkllklardan dolay pek

mmkn gzkmemektedir. Zahirler varln bilgisini vahiy olmadan ulamann

imknsz olduunu savunurken Mutezile ekol, vahye dayal bir ynlendirme olmadaninsann akl ve sahip olduu bilgisel donanmla varln bilgisine ulaabileceini

savunmaktadr.19 En temel konulardan biri olan bilgi teorisinde bu kadar farkl olan

dnce sistemlerinin birbirinin devam olmas, insani tecrbenin dorulayabilecei bir

iddia olmaktan uzaktr.

slm dnce tarihinde Kurann anlalmas ve yorumlanmas zerine birok

mezhep ve dnce ekol ortaya

km

t

r. Bu dnce ekollerinin ortaya

kmas

nda vegelimesinde psikolojik, siyasal ve sosyo-kltrel birok etken olup teki olarak kabul

16 Joseph Schacht, age. s. 74.17 Muhammed Abdulkerim e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, (ev: Mustafa z) Ensar Neriyat,

stanbul 2005, s. 119.18 Ethem Ruhi Flal, Hariciler,DA, XVI, s. 172, stanbul 1997.19 lyas elebi, Mutezile,DA, XXXI, s. 394, stanbul 2006.


20/197

17

ettii ekollere tepki olarak ortaya kmas bu sebeplerden sadece biridir.20 nsann

dncesini ekillendiren bu etkenler belirli bir tarih dilimi ve toplulukla snrl deildir.

Sonraki ekolleri etkileyen ve besleyen Kuran ve hadislerin yorumlanmasnda anlay

farkllklar, Sahbe devrine kadar geri gitmektedir. Balangta szl kltr olarak

devam eden bu eilimler zaman iinde palazlanarak hicri 2. yzyln balarndasistemlemeye balamtr. Hicazda hadisi nceleyen bir ekol oluurken Irakta rey

arlkl bir ekol olumaya balamtr.21 Bu ekoller, dar bir corafya ve belirli bir zaman

dilimi iinde meydana gelen bir ey olmayp, iki asrlk bir zaman diliminde tekaml

eden doal srecin sonucudur.

Eseri nceleyen yorum geleneinin izlerini Sahbe devrine kadar gtrlebilir.

Sahbenin Kuran ve hadis metinlerini anlama ve yorumlamada takip ettikleri yntem

incelendiinde literal yaklama rnek olabilecek tefsir rnekleriyle karlamak

mmkndr. Hz. Peygamber dneminde hadis ve snnetlerin anlalmas balamnda

Sahbe arasnda iki temel tutum ortaya kmtr. Bunlardan birincisi lafz-mana ve

rivayet-dirayet balamnda lafz ve rivayeti esas alan yaklamdr. Dieri ise hadisin

manasn ve dirayet yntemini tercih eden yaklamdr.22 Hz. Peygamberin hadis ve

snnetlerini ekle indirgeyen yorum rnekleri sonraki dnemlerde Ehl-i hadis olarak

isimlendirilen hukuk ve yorum sisteminin nvesini oluturan tikel rnekler olarak

deerlendirilebilir.

Sahbe arasnda anlay ve yorum farkllna iaret eden ve lafzc yaklam

olarak nitelenebilecek nemli bir rnek Hendek Savandan sonra yaanmtr. Benu

Kurayza topraklarna hareket emri veren Hz. Peygamber, gn batmndan nce oraya

ulamay arzu ettiinden dolay Hi kimse Benu Kurayzaya ulamadan ikindi

namazn klmasn. buyurmutur. Ancak yolda gnein batmak zere olduunu grenSahbe bu szn yorumlanmasnda ihtilafa der. Hadis ve snnetin anlalmasnda

20 Snmez Kutlu, slm Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu,slmiyat, IV, s. 36.21 Osman Tatan, agm. s. 144.22 Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, TDV.

Yay. Ankara 1997, s. 46-47.


21/197

18

dirayeti ve szn ne dediinden te ne demek istediini aratran kesim Hz.

Peygamberin bu szden maksadnn bir an nce gidilmesi gereken yere gitmeyi

arzuladna hkmederek yolda namaz klmlardr. Ancak rivayet ehli ise szn lafzna

bal kalarak namaz kazaya brakmlar ve namaz vardklar yerde klmlardr.23

Sahbe arasnda hadis ve snnetin yorumlanmasnda sergilenen bu tr farkl tutumlarHz. Peygamberden sonra da bir gelenek halinde devam etmi, bu durum yorum

ekollerinin karakterinin belirlenmesinde baat bir rol oynamtr.

Hz. Peygamberden gelen tefsir rivayetleri dilsel ierikli olup, farkl yorum

metotlarnn domasna sebep olacak bir zellik arzetmemektedir. Zerkei (. 9741392)

Hz. Peygamberin tefsirinin mahiyeti balamnda unlar sylemektedir: Hz.

Peygamberin tefsiri bazen veciz bir ifadenin anlamn aklamak, bazen belagat ve

mana estetiinden dolay farkl anlamlara gelebilecek kavramlar belli bir anlama

hamletmekeklinde oluyordu. Bu sebeple lafzlarn ve mrekkep ifadelerin anlamlarnn

bilinmesi, siyak sibaknn zhir ve batin anlamlarnn doru tespit edilmesi konusunda

onun tefsirine gvenmek herkes tarafndan kabul gren bir hakikatti.24 Hz. Peygamber

dnemindeki tefsir faaliyetinin sonraki dnemlerde ortaya kan farkl yorum metotlarn

besleyen bir nitelie sahip olmad sylenebilir.

Hz. Peygamberden sonra sosyo-kltrel ve siyasal durumun hzla deimesi dini

adan zmlenmesi gereken yeni olaylarn domasna sebep olmutur. Bu sorunlarn

zmnde Kuran ve Snnetin temel kaynak olmas yannda Shbenin birikim ve

deneyimi nemli bir boluu doldurmaktayd. Sahbenin bilgi birikimi ve deneyimi

asndan farkl olmas, karlatklar olaylarn nassla irtibatlandrlmasnda ve ayetlerin

tefsirinde farkl yaklam ve dncelerin domasnda nemli bir etken ve belirleyici bir

rol oynamtr.25 Vahyin geldii tarihsel atmosferi tecrbe etmemi olan sonrakinesillerin Kuranla karlamas sonucu oluan anlama sorunu tefsire olan ihtiyacn

23 Mehmet Grmez, age. s. 45.24 Bedruddin Muhammed b. Abdillah ez-Zerkei, el-Burhn f Ulumil-Kuran, (Tah: Muhammed

Ebul-Fazl brahim) t.y, I, s. 15.25 Muhammed Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsir vel-Mfessirn, Mektebet Vehbe, Kahire, t.y, I, s. 29.


22/197

19

daha derinden hissedilmesine sebep olmutur. Bu dnemde tefsire duyulan ihtiyacn

giderilmesinde yetkin olan otorite Sahbe idi. lk dnem tefsir faaliyetleri iin Hz.

Peygamberden nakledilen rivayetlerle snrl kalnd ve tefsir faaliyetlerinde

Sahbenin znelliinin etkili olmadn sylemek hemen hemen imknszdr.26

Sahbenin ayetleri yorumlama yntemlerinin sonraki dnemlerde oluan ekollerinolumasnda etkili olduunu sylemek mmkndr. Burada Sahbe arasndaki yorum

farkllklarn gsteren baz rnekler takdim etmeye alacaz.

Sahbe Kuranda zikredilen baz kavramlarn hakikat veya mecaz anlamda

kullanld noktasnda farkl yorumlar yapmtr. Mdessir suresinde yer alan Onlara

ne oluyor ki aslandan rkp kaan yaban eekleri gibi tten yz eviriyorlar27

ayetlerinde geen kasvere kelimesinin tefsiri konusunda bn Abbas ile Ebu Hreyre

farkl grler beyan etmitir. Kasvere kelimesinin szlk anlam, zorba avc ve aslan

anlamlarna gelmektedir. bn Abbas, bu kelimeyi mecz anlamda deerlendirerek

insanlarn sesleri sonucunda kan grlt anlamnda kullanmtr. Ebu Hreyre ise

kasvere kelimesini hakiki anlamda kabul etmi ve kelimenin anlamn aslan olarak takdir

etmitir.28

Sahbe bazen Kurandaki bir kavramn delaletini belirlerken farkl grler

beyan etmitir. ra suresinde Ben sizden bunun karlnda akraba sevgisinden baka

birey istemiyorum ayetinde geen gurb kelimesinin anlam hakknda Sahbeden

farkl rivayetler nakledilmitir. Said b. Cbeyr, kelimenin sadece Hz. Peygamberle olan

kan akrabalna iaret ettiini savunurken, bn Abbas, Kureyten herkesin Hz.

Peygamber ile akraba olduunu ve ayetin anlamnn akrabalkla oluan yaknlk yerine

ayn evrede yaamadan kaynaklanan nsiyet ve tankla delalet ettiini ifade ederek,

kavramn anlamn daha geni tutmu ve ayete hi olmazsa sizinle aramzda oluanyaknla riayet edin anlamn vermitir.29

26 smail Cerraholu, Tefsir Tarihi, DB. Yay. Ankara 1988, I, s. 70.27 74/ Mddesir, 4950- 51.28 Cerraholu, age. s. 7879.29 Cerraholu, age. s. 8182.


23/197

20

Sahbe arasnda yorum farkllklarn gsteren rnekleri oaltmak mmkndr.

Ancak burada zikrettiimiz rnekler anlatmak istediimiz maksadmz ifade etmemiz

iin yeterli olduu iin daha fazlasn zikretmeye ihtiya duymuyoruz. Sahbe ile

balayan yorum farkllklar daha sonra sistemleecek olan yorum ekollerinin

olumasnda etkili olan gelenein ilk nvelerini tekil etmektedir. Sahbe arasndakigr farkllklarn, ana bnyeden bir sapma olarak grmeyip zengin bir yorum

geleneinin olumasna pozitif katklar olan bir sre olarak grmek mmkndr. bn

Teymiyye Sahbe arasndaki ihtilafn birbirine alternatif ve birbirini nakzeden bir tefsir

olmayp daha ok kavramlarn mradiflerini kullanmaya mebni olup msemmann

deitirilmesine matuf bir ihtilaf olmadn savunmaktadr. Ona gre Sahbe arasndaki

gr farkllklar, zerinde konuulan nesnenin farkl isimlerle tanmlanmasndan

ibarettir. O Kuranda ifade edilen baz eylerin Sahbe arasnda farkl ekilde

isimlendirilmesine rnekler vermekte ve srat- mstakim olarak ifade edilen kavramn

farkl ifade ekillerini rnek getirmektedir.30 Kanaatimize gre ana bnyeden sapma

olarak tanmlanabilecek yaklamlar, daha ok siyasi ve ideolojik saiklerle ortaya

kmtr. Bu tr marjinal yaklamlar metnin medeniyete dnmesine ve her ada

yeniden yorumlanarak hayata aktarlmasna yardmc olacak btncl bir anlama metodu

gelitirememilerdir.

Zhir yorum geleneinin hedeflerinden biri nassn dilsel formunu koruyarak

manay muhafaza etmektir. Ehl-i hadis iin bilgi rivayetten ibaret olup, bilginin

muhafaza edilmesi iin rivayetin muhafaza edilmesi yeterli ve geerli bir tutumdur. Her

iki sistemin de mteber kabul ettii bilgi Kuran, Snnet ve ilk neslin bunlardan

anladklarndan ibarettir. Bu temel kaynaklardaki mevcut olan bilginin sorgulanmas ve

nedenselliinin arat

r

lmas

doru deildir. Kiisel tecrbe ve deneyimlerin dini bilgiasndan kaynaklk deeri yoktur.31 Ehl-i hadis ve Zhirlerin nass merkezli bilgi

teorileri ve nassn yorumunu ilk neslin anladklar ve dilsel anlamla snrlandrmalar

30 bn Teymiyye, Tefsir zerine, (Tah: Adnan Zerzur, ev: Harun nal) Pnar Yay. stanbul 1985, s. 39.31 Snmez Kutlu, Hadis Taraftarlar, Earlik, Mturidilik,slm Dnce Ekolleri Tarihi, AUE

Yay. Ankara 2007, s. 158.


24/197

21

metot asndan benzer hassasiyetlere sahip olduklarna iaret etmektedir. Bu durum

Zhirlii Ehl-i hadis iinde mtala eden deerlendirmeleri glendirmektedir.

Zhirlerin Kurnn yorumlanmas ve anlalmasnda lafzn zhir anlamna

vurgu yapmalar onlar Ehl-i hadise daha yakn klmaktadr. bn Hazmn Ehl-i snneti

hak yol, onun haricindekileri bidat ehli olarak grmesi ve Ehl-i snnet ana gvdesinin

Sahbe, Tbin ve onlardan sonra Ehl-i hadis ve gnmze kadar Ehl-i hadise tabi olan

fakihlerden olutuunu sylemesi ait olduklar havzay gstermesi bakmndan

nemlidir.32 Ehl-i snnet tarih boyunca birok fikri akm bnyesinde barndran

emsiye bir kavram olarak dnldnde Zhirlik bu ana yapnn iinde oluan bir

yorum hareketidir.33 Zhirliin yorum metodunun olumasnda ve kaydedilmesinde

nemli bir yere sahip olan bn Hazmn en nemli eserlerinden biri ve Zhirliin tatbik

edildii en kapsaml eser olmas hasebiyle de ayr bir nerme sahip olan ansiklopedik

eserinin ismi hangi gelenee gre yazld noktasnda bir fikir vermektedir. Eserin

rivayetlerle tatlandrlm anlamnda el-Muhalla bil-sr olarak isimlendirilmesi

rivayet merkezli bir yorum anlayn ve fikri bir duruu ifade etmektedir. bn Hazm, bu

eserinde youn rivayet kulland iin fkh ilminde Ehl-i hadisin temsilcisi olarak kabul

edilmektedir.34 Zhirlii Ehl-i hadisle olan ilikisine binaen tanmlamamz ve ortaya

klarn bu gelenek iinde temellendirmemiz onlarn bu devasa gelenee farkl birey

katmad ve gemiten devraldklar gelenei tkettikleri anlamna gelmemektedir.

Zhirler, Ehl-i hadis geleneinin dokusuna uygun bir yorum metodu gelitirmeyi

baarmlardr. Bu metot nass ncelemeyi dilsel ve mantki bir zeminde dorulamay

hedeflemektedir.

32 bn Hazm, el-Fasl fil-Milel vel Ehv-i ven-Nihal, Matbaatl Edebiye Msr 1317 h., II, s. 113.33 Krbaolu, agm. s. 70.34 smail Hakk nal, bn Hazmn Hadisilii,DA, XX, s. 58, stanbul 1999.


25/197

22

B. ZAHRLN KURUMSALLAMA SREC1. Ehl-i hadis Ehl-i rey atmas

slm dncesinin Hz. Peygamber, Sahbe ve Emevlerin son dnemine kadar

reel sorunlarn zmlenmesi zerinde younlatn sylemek mmkndr. Metot

olarak ifade edilmese de bu sre iinde sonraki dnemlerde oluan ekolleri

ekillendirecek temel hassasiyetlerin bulunduunu syleyebiliriz. Bunlardan en

nemlisi, kendilerini vahiy asr ile ilikilendiren ve aralarndaki benzerlikten hareketle

kendilerine meruiyet zemini oluturan Ehl-i hadis ile tevars ettikleri rivayet

malzemesinin yan sra akl bilgi kayna olarak kabul eden Ehl-i reyin olumasna

katk salayan unsurlardr. Sahbe dneminde Kuran ve hadislerde hkm bulunmayan

yeni olaylara zm bulmak iin reye gre hareket eden ve rivayeti nceleyen tutumlarmevcuttu. Sahbe ve tabiin dneminde bu iki temel yaklamn birbirine zt olarak

konulanmas ve reyin negatif bir anlamda kullanlmasndan sz etmek mmkn

deildir. Hicri birinci asrn sonlarna kadar rey kavramna olumsuz bir anlam

yklenmekten ziyade doal bir meleke olarak kabul edilmekte, dini, sosyal ve siyasal

konularda eserden ok reye itibar edilmekteydi.35 Zamanla bu durum siyasi, sosyal ve

kltrel nedenlerden dolay deimi, bu iki tutum birbirinin alternatifi ve rakibi olarak

telakki eden yaklamlar glenmeye balamtr. zellikle ilmi disiplinden uzak

olmann verdii doal rehavetten dolay Ehl-i hadis ve Ehl-i rey arasndaki mcadele

kontrolden kmt. Bir taraftan yeni hadiselerin dini hkmnn ne olduu noktasnda

hadis uydurma, dier taraftan rey ehlinde bilimsel alglamann pratikten teoriye doru

evrilmesi ve fkhn farazi olaylara hkm bulma ameliyesine dnmesi, Ehl-i hadis ve

Ehl-i rey kutuplamasnn younlamasna ve metot araylarnn hzlanmasna sebep

olmutu.36

Belli bir metoda gre retilmeyen dini dncenin kontrol altna alnmasihtiyac metot zerine yaplan almalarn artmasnda nemli etkenlerden biridir.

35 Mehmet Emin zafar, Rey Eser atmas,AF. Dergisi, XXXXI, s. 233.36 Muhammed Abid el-Cbir,Arap-slm Aklnn Oluumu, (ev: brahim Akbaba, Kitabevi) stanbul

2001, s. 116.


26/197

23

Hilfetin Emevlerden Abbasilere gemesi srecinde siyasal mekanizmann

zayflamas, kitaplarda kaydedilen ve edilmeyen birok yorum eidinin ortaya

kmasna sebep olmutur. Dini dnceyi kontrol altna alama abas olan metodoloji

araylarna hz veren amillerden biri de Mslmanlarn ilk asrdan beri aina olduu

btn yorum ekillerinin yaygnlamasdr. Burada btn yorumdan nassn nesnelanlamnn (man-y vaz) farkl ekilde yaplandrlmas sonucu yaplan yorumlar

kastettiimizi ve bu tr yorumlar belli bir grupla zdeletirmediimizi belirtmenin

yararl olaca kanaatindeyiz. slm dncesinde btn yorumun bir mezhep formunda

ortaya kmas ve Kurann subjektif kriterlere gre yorumlanmas Emevlere kar

mhalefet konumunda olan arii frka Gliyye namyla bilinen iilere kadar geri

gtrlmektedir.37 Btn tevilin en belirgin zellii bilgi kaynan sezgi, ilham ve

keifle snrlamas ve nassn anlamn bu veriler erevesinde yeniden oluturarak

subjektif bir bilgi alan oluturmasdr.38 Btnliin nass kimliksizletiren subjektif

yorum anlay ve ayrca Ehl-i hadis ve Ehl-i reyde grlen arlklar gemite retilen

dncelerin bilimsel olarak tanmlanmas ve nesnel anlam ortaya koyacak bir metot

ihtiyacn daha derinden hissettirmekteydi. Bu alkantl dnem Kuran ve Snneti esas

alan Mslman dncesinin tedvin edilip ilim haline getirildii hicri ikinci asrin

sonlarna kadar devam etmitir.39

slm ilimlerin tedvin asr olan hicri ikinci asr, bilgiteorisinin yazld ve yorumu kontrol altna alma abalarnn hz kazand bir dnem

olarak zellemektedir.

Corafi olarak hadis ehlini Hicaz, rey ehlini Irak ile zdeletirmek bu iki

grubun sosyal ve kltrel dnyas hakknda baz ipular vermektedir. Rey ehlinin

Irakta ortaya kmas ve gelimesinin sebeplerinden biri olarak o blgede hadislerin az

olmas

ve reye gre hareket etmenin zaruri bir durum olmas

kaydedilmektedir. Irak,Mslmanlardan nce de ilmi ve fikri hareketler bakmndan zengin bir blge idi.

37 Mustafa ztrk,Kuran ve Ar Yorum, s. 16438 mer A. Ferruh, Zhirlik, ev: Ahmet Demirhan,slm Dnce Tarihi, Ed: M. M. erf, Trke

Ed: Mustafa Armaan, nsan Yay. stanbul 1990, I, s. 312.39 Mehmet Said Hatipolu, slmda lmin Dini,slmiyt, VI, s. 7.


27/197

24

zellikle felsefe ve eski ilimlerin okutulduu mekteplere ilgi youndu. Bu mekteplerde

akl ve nazari ilimler okutuluyordu ve Irak bu tr ilimlerin okutulduu merkezlerden

biriydi.40 Mslmanlarn Iraka ulamasyla birlikte yeni bir fikri hareketlilik balam,

slm ve Mslmanlar dier dncelere kar kendi yerini belirleme ve kendi

paradigmasna gre dierlerinin konumunu belirleme ihtiyacndan kaynaklanan yeni veciddi bir entelektel faaliyet balamt. Ayrca dindar olmak, karlalan yeni durum ve

olaylarn dini adan kritiini yapmay zorunlu klyordu. te tm bu sebeplerden dolay

Irakta reye dayal dnce gelimi ve rey ehlinin merkezi olmutur.

slm dnyasnda hicri ikici yzyla kadar devam eden bu ok seslilikmam fi

ile bir metoda balanmtr. Cbir, mam finin nemini ve slm ilimler

metodolojisindeki yerini yle ifade etmektedir; finin koyduu kurallarn Arap-

slm aklnn oluumundaki nemi; Descartesin koyduu metot kurallarnn zelde

Fransz dncesi, genelde de Modern Bat Rasyonalizminin oluumundaki neminden

hite aa deildir.41 Hicaz ve Irak hukuk ekollerini renen mam afi42 din adna

konumann ve bir ey retmenin kurallarn koyarak yaad dnemde ve sonraki

dnemde dini dnceyi denetime tabi tutarak, sbjektiflii ortadan kaldran bir metot

gelitirme gayret ve abas iindeydi. Bunu yaparken yaad dnemde etkin olan

ekollerden herhangi birinin nceliklerini esas almak yerine, yeni ve zgn bir almayla

bu ekolleri birletiren kapsaml bir orta yol projesi gelitirmitir.43 Onun metodunda nass

merkezi bir konum ve neme sahipti. Nassn olmad konularda nassn alann

geniletmek iin kyas temel esaslardan biri olarak kabul etmitir. O, bu gerei yle

ifade etmektedir; Bir kimsenin bir ey hakknda nassa dayanmakszn bu helaldir, bu

haramdr deme hakk yoktur. Bunu syleyebilmek iin Kitap ya da Snnette yer alan bir

haber ile cm ve K

yastan bir delilin olmas

gerekir.

44

Onun k

yas

kabul etmesi rey

40 Muhammed Ebu Zehra, bn Hazm, (ev: Osman Keskiolu, Ercan Gndz) Buruc Yay. stanbul1996, s. 123.

41 Cabiri, age. s. 114.42 Osman Tatan, agm. s. 145.43 Cabiri, age. s. 121.44 mam fi, er-Risale, (ev: Abdulkadirener, brahim alkan) TDV Yay. Ankara 1996, s. 22.


28/197

25

ehli olduu anlamna gelmemektedir. Onun kyas kabul etmesi nassn delalet alann

illet zerinden geniletmeye matuf bir durum olup akl salt bilgi kayna olarak

tanmlamak deildi.45 Kyas asllardan biri olarak tanmlayan mam fi akln keyfi

kullanmna snrlandrma getirmek istiyordu.

mam finin gelitirdii bu orta yol projesi zamanla Ehl-i hadisi memnun

etmemitir. zellikle mam afinin kyaser delillerden biri olarak kabul etmesi Ehl-i

hadisi yeni araylara sevk etmi, hadise vurgu yapan ve slm dncesinde drt hak

mezhepten kabul edilen Hanbel ekol, bu projeye bir reaksiyon olarak nassa vurgu

yapan bir metot gelitirmitir.46 mam fiye kar oluan tepkiler bununla da

kalmam, Ehl-i hadisin nassc yaklamn daha radikal bir syleme dntren ve Ehl-i

hadis gelenei iinde mtala edilen Zhirlik ortaya kmtr.47

2. Davud ez-Zhir ve Zhir Tevilin TeekklAsl ad Ebu Sleyman Davud b. Ali b.Davud b. Halef el-sfehndir.48 Ailesi

sfehanl olduu iin sfehan nisbesiyle anlan Davud ez-Zhir, Kfede domutur.

Kaynaklarda doum tarihiyle ilgili olarak hicri 200 (815-16) ve 202 (817-18) olmak

zere iki farkl tarih zikredilmektedir. Tahsil hayatnn byk bir ksmn Badatta

geirmitir. Bata Ebu Sevr el-Kelb, Sleyman b. Harb, Amr b. Merzuk, Kaneb,Muhammed b.Kesr el-Abd, Msedded b.Mserhed olmak zere devrinin ileri gelen

limlerinden ders ald, daha sonra ilim tahsil etmek iin Niabura gittii ve burada

shak b. Rhyenin derslerine katld rivayet edilmektedir.49 Davud ez-Zhir ayn

zamanda bir hadisi idi. Yaad dnemin hadis limlerinden byk oranda hadis

toplamtr.50 lm almalarn srdrmek zere tekrar Niaburdan Badata dnd.

45 Mehmet Hayri Krbaolu, Snni Paradigmann Oluumunda finin Rol, Kitabiyat, Ankara 2000,s. 205.

46 Joseph Schacht, age. s. 72.47 Snmez Kutlu,Alevilik-Bektailik Yazlar Aleviliin Yazl Kaynaklar Buyruk Tezkire-i eyh Safi,

Ankara Okulu Yay. Ankara 2008, s. 140.48 bn Nedim, Fihrist, Darul-arife, Beyrut 1994, s. 267.49 Nurettin Itr, Davud ez-ZhirDA, IX, s. 49, stanbul 1994.50 Adam Muhammed Ajiri, Ibn Hazm and Why He is Regarded as The Second Teacher of The

Zhirte Madhhab,Islamic Quarterly, XXXVIII, London 1994, s. 114.


29/197

26

Badatta mam afinin talebelerinin nde gelenlerinden ders okudu. Burada edindii

bilgi ve ilmi evrenin etkisiyle fi mezhebinin mntesibi oldu. Bu mezhebin ateli bir

savunucusu olmu ve mam finin hayat hakknda ilk eser yazan kii nvann

kazanmtr.51 Baz kaynaklarda onun fiden ilim tahsil ettiine dair bilgi olsa da bu

durum tarihen mmkn gzkmemektedir. Kaynaklarda zikredilen doum tarihindenhareketle mam fi vefat ettiinde Davud ez-Zhirnin iki ila drt ya arasnda olduu

tahmin edilmektedir.

Davud ez-Zhir, bir usul stlah olarak zhir kelimesini Kuran ve Hadislerin

lafzlarn esas almak, kyas ve reyi reddetmek anlamnda kullanan ilk kiidir.52mam

fi dn sylemi nasslarla temellendirme srecinde zellikle Hanefler tarafndan

kullanlan istihsana kar nassn otoritesini geniletmek iin kyaser delillerden biri

konumuna getirmiti. mam fi kyas yoluyla illet zerinden nassn hkm alann

genileterek nassa dayanmayan yaklamlara kar kyordu. Davud ez-Zhir ise bu

sreci biraz daha ileri gtrerek kyas da reddetmitir. Ona gre filer tarafndan

istihsan delilinin geersizlii balamnda retilen delilleri kyasn reddi iin kullanmak

mmkndr. Dolaysyla istihsan geersiz saymak iin ileri srlen deliller kyasn

geersizlii iin de kullanlabilir.53 Bu aamadan sonra geerli olan deliller Kuran ve

Snnettir. Ehl-i hadis reye kar nassn hkimiyetini ve dini dncede akln

kullanmn kontrol altna almay amalamtr. Davud ez-Zhir ise akln kontroll

olarak kullanlmasn reddederek Ehl-i hadisin izgisini daha radikal bir konuma

tamtr.54

Davud ez-Zhir bir ok eser telif etmitir. bn Nedim, ona ait yzelli kitap

olduunu ve bu kitaplarn isimlerini ayr ayr zikretmektedir. Eserlerinden bazlar

Kitbul-zah, Kitbul-fsah, Kitbud-Dav vel-Beyan, Kitabul-Usul, Kitabul-Hayz

51 bn Nedim, age. s. 268.52 bn Nedim, age. s. 267.53 Ahmet Demirci, bn Hazm ve Zhirlik, Kayseri 1996, s. 20.54 Joseph Schacht, age. s. 72.


30/197

27

olarak zikredilmektedir.55 Ancak kitaplarndan hibiri gnmze ulamamtr. Onun

fkh grleri rencileri tarafndan sonraki nesillere intikal ettirilmitir. bn Nedimin

zikrettii isimlere bakldnda bunlarn her birinin mstakil bir kitap olmayp bir kitabn

bablar niteliinde olma ihtimali daha yksektir. Bu kitap isimlerinden biri de Kitabul-

Hccetdir. Bu isim bn Hazm tarafndan gelitirilen delil nazariyesini artrmaktadr.Ancak kitabn elimizde olmamas bunu dorulama imkanmz engellemektedir.

Davud ez-Zhir, zamannn popler tartma konularnda da fikir beyan etmitir.

Kurnn mahluk oluu ve cnp iken Kuran okunup okunmayaca konularnda

yaad dnemin limlerinden tenkid alan dncelere sahiptir. Kurnn mahluk

olduunu ve cnp olarak Kuran okunabileceini savunan Davud ez-Zhir bu

dncelerini hadislerle ispatlama yoluna gitmi ve zamannn nl hadisileriyle

arasnda iddetli mnazaralar yaanmtr. Ahmed b. Hanbel Kurn mahluk olarak

kabul ettiinden dolay onunla grmeyi reddetmitir.56

Zhiriyye mezhebi Davud ez-Zhirden sonra yaylmaya ve gelimeye devam

etmitir. Davud ez-Zhirden sonra onun fikirlerini olu Muhammed b. Davud yaymaya

almtr. Olu zamannda Zhiriyye mezhebi Hanefi, Malik, Hanbel mezheplerinden

sonra drdnc mezhep konumuna ykselmitir. Muhammed b. Davud, mezhebinin

usul hakknda eserler vermi ayn zamanda airlik yn olan renkli bir kiilie sahiptir.

Kitabuz-zehra adnda bir iir kitab vardr. Bu kitabn birinci blm A.R. Nykl ve

brahim Trkan tarafndan derlenmitir. Usul alannda yazd Kitabul-vusul il

marifetil-usuladl bir eseri vardr.57

Zhiriyye mezhebinin takipileri ve bu mezhepte hatr saylr bir ne kavumu

kiiler zikredilenlerle snrl deildir. Zhiriyye mezhebinin nemli limlerinden bir de

bn Muallistir. Asl ad Ebu Hasan Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Muallis

(.324)tir. Zhiriyye mezhebi onun zamannda douda en parlak dnemini yaamtr.

55 bn Nedim, age. s. 267-68.56 Ahmet Demirci, age. s. 2021.57 mer A. Ferruh, agm, s. 315.


31/197

28

Ahkmul-Kuran adl bir eseri vardr. Bu mezhebin nemli limlerinden biri de Mansr

lakabyla maruf Ebu Abbas Ahmed b. Salihtir. Onun Kitabul-Misbah, Kitabul-Hadi

ve Kitabun-Neyyar adl kitaplarnn olduu rivayet edilmektedir. Yine Ebu Said er-

Ragnin, Davud ez-Zhirnin usul kitabndan yz bab aklayanKitabul-Usuladl bir

eserinin olduu rivayet edilmektedir. bn Hilal, brahim b. Ahmed b. Hasan usul vezellikle kyasn iptaline dair eserleri olduu rivayet edilen nemli limlerdendir.58 Bu

esaslarden gnmze ulaan olmamtr. Bu mezheb hakknda bn Hazmn eserlerinden

baka yerde derli toplu olarak bulmak mmkn deildir. Konuyu teferruatl birekilde

ilemenin nndeki en byk engellerden biri de hem mezhebin grlerini ieren hem

de tarihi hakknda bilgi veren eserlerin yetersiz olmasdr. Ayrca bu durum mezhep ii

farkl sylem ve ihtilaflarn incelenmesi noktasnda imkanlar snrlamaktadr.

58 bn Nedim, age. s. 269-70.


32/197

29

C. ZHRYYE MEZHEBNN ENDLS TARHSosyal bir harekete dnm fikir hareketlerini tek sebebe indirgeyerek

aklamak zordur. Zhiriyye mezhebinin Endls baarsn salt reaksiyonel ve siyasal

bir hareket olarak59 grmek ya da doudan batya transfer olarak tanmlamak yzeysel

bir yaklamdr. Zhiriyye mezhebinin Endls tecrbesini aklarken bavurulan en

mehur yaklamlardan biri onun doudan batya transfer olan bir dnce hareketi

olduunu savunmaktadr. Ancak bu yaklam hadiseyi izah etmekte yetersizdir.

Zhiriyye mezhebinin bir sistem olarak ortaya kmas ve doudaki Zhirlie gre daha

zengin ve entelektel bir seviyeye gelmesi, hadisenin doudan batya gerekletirilen bir

dnce transferi olarak deerlendirilmesini mmkn klmamaktadr. Douda Zhirlik

dncesini besleyen ve ortaya kmasn salayan ilmi ve sosyo-kltrel yap ne kadar

tabii ise batda Zhirlik dncesini douran yap da o kadar tabii ve zgn bir

karaktere sahipti. Dou ve batda Zhirlik dncesini besleyen evrenin baz

noktalarda benzer zellikler tadn sylemek mmkndr. mam finin kyas

temel referanslardan biri olarak kabul ederek gelitirdii hukuk dncesine bir tepki

olarak ortaya kan Zhirlik nassa vurgu yapmaktayd. Aynekilde batda hakim olan

ve hadislere arlk veren Malik ekol, akln kullanlmasna imkan veren mesalih-i

mrsele ilkesini nasslarn yorumlanmasnda temel kriterlerden biri olarak kabul

edilmekteydi. Mesalih-i mrsele nasslar anlama ve yorumlamada mctehide akl

kullanma imkan vermekteydi.60 Dou ve bat Zhirliini karlatrdmzda filik

ve Malikilik mezheplerindeki rey taraftar sylemin nass merkezli bir dncenin

domasn tetiklediini syleyebiliriz. Dolaysyla Endlste gelien Zhirlik

dncesini doudakini nazari olarak ilemek ve gelitirmekten ibaret suni bir oluum

olarak grmek doru deildir. Zhiriyye mezhebinin douda ortaya

kmas

na zemin59 Cbir Endlsteki Zhirlik dncesini Endls Emev devletinin yeni bir ideoloji araynn sonucuolarak deerlendirmektedir. Ona gre Mslmanlar arasnda meydana gelen siyasi ve fikri blnmlkdevletin kabul ettii resmi ideolojiler tarafndan zmlenemiyordu. nk bu ideolojiler eskimiti.Karlalan bu kkl sorunun zm iin yeni bir balang ve yeni bir ideoloji gerekiyordu. Siyasetecan simidi olacak bu yeni ideolojide Zhirlik dncesiydi. Zhirlii Cabiri Bkz., Arap-slm AklnnOluumu, s. 343.60 Hayrettin Karaman, age, s. 194.


33/197

30

hazrlayan artlar batda da mevcuttu. Batda Zhirlik dncesinin olumasna zemin

oluturan fikri hareketlilik daha youn olduu iin Zhirlik dncesi sistematik

btnl ve kendisinden sonra tevars edilecek ilmi nosyonu Endlste kazanmtr.61

Yani Endlste ortaya kan Zhirlik dncesi salt olarak doudakinin takldi olmayp

zgn bir nitelie sahipti.

1. Baki b. Mahled (. 276)

slmi ilimlerin teekkl dnemi incelendiinde rivayet merkezli ilimlerin daha

erken ortaya kt rahata grlebilir. Bunun muhtelif sebepleri olmakla birlikte

slmn dayand birinci kaynan hitap olarak ortaya kmas, szn korunmas ve

nakledilmesi iin gerekli olan yntemlerin gelitirilmesinde nemli bir yere sahiptir.

Rivayetin dirayete ncelii slmi ilimlerin yaylmasnda da rahatlkla gzearpmaktadr. Bu durum slmn Endls tecrbesinde de farkllk arz etmemitir. Zira

Endlst,e hakim olan Maliki mezhebinin en temel kayna Muvatta bir hadis kitabdr.

Douya ilim renmek maksadyla yolculuklar erken dnemde balam ve bu ilim

yolculuunun sonunda doudaki hadis mirasnn byk bir ksm batya transfer

edilmitir.62

Endls tefsir geleneinin ilk mfessiri ve Tefsrul-Kuran ad

yla maruf ilktefsir kitabn yazan Bak b. Mahled (.276)dir. Ayn zamanda mctehid olan mellif

herhangi bir mezhebi taklt etmeyip nasslara dayanarak fetva verme geleneini balatan

kii olarak bilinir. bn Hazm onun tefsiriyle ilgili olarak u deerlendirmede

bulunmaktadr: Tabernin Cmiul-Beyan da dahil olmak zere slm dnyasnda

byle bir eser yoktur.63 Endlste Hadis ilminin gelimesine olan katklar, bu alanda

verdii eser ve bn Hazmn onun eserini Taberinin eseriyle kyaslamas onun tefsirinin

rivayet tefsiri olduu ihtimalini glendirmektedir.64 Yine douda rivayet tefsirlerinin

dirayet tefsirlerine gre daha nce yazlm olmas ve dini dncenin batda da benzer

61 Cbir, age. s. 344.62 Isabel Fierro , Hadisin Endle Giri, (ev: Murat Gkalp)AF Dergisi, XXXXVII, s. 239.63 Yunus Ekin, Endls Tefsir Gelenei, SF. Dergisi, Say III-2001, s. 249-251.64 M. Yaar Kandemir, Bak b. Mahled,DA, IV, s. 542, stanbul 1991.


34/197

31

bir seyir izlemesi, Endlste yazlan ilk tefsir kitab zelliini tayan bu eserin rivayet

tefsiri olma ihtimalini glendirmektedir. Zaten dirayet tefsiri olarak kategorize edilen

tefsirler rivayet malzemesi zerindeki tetkik ve incelemeler sonucunda ortaya kt iin

rivayet malzemesinin dirayet tefsiri iin de bir n art olduu ortadadr.

Bak b. Mahled, ilim tahsil etmek zere dou slm lkelerine seyahat etmi65 ve

bu seyahati srasnda mehur alimlerle karlamtr. Yaklak yirmi yl sren bu

yolculuunda Badatta Ahmed b. Hanbelden fkh ve hadis tahsil etti.66 Muhammed

Ebu Zehra mellifin Badatta bulunduu srada Davud ez-Zhir ile grtn ve

onun grlerini renme imkan bulduunu savunmaktadr.67 Yaklak olarak Davud

ez-Zhir ile yat olan mellifin Zhir dnceyle byle bir dnemde karlat tezi

izah zor bir konudur. nk ada olan ve ilim tahsil aamasnda olan Davud ez-

Zhirnin Zhirlie dair dncesinin bu dnemde olutuu ve tekaml ettiine dair

elimizde bir bilgi yoktur.

Endls tefsir geleneinde ilk tefsiri yazma zelliine sahip olan Bak b. Mahled,

Hadis ilminin gelimesine de nemli katklar salamtr. Kendisinin el-Musanneful-

Kebir68 adl bir hadis eseri olmas yannda douda yazlan birok hadis eserinin

Endlse getirilmesini salamtr. Bu eserinde izledii metodun afi ve Hanbelilerin

yapmaya alt gibi hukuk sistemini hadisler zerine ina etmek olduu

zikredilmektedir.69 Hayatnn 35 yl gibi nemli bir ksmn ilim tahsil etmek iin douda

geiren Bak, bata Ahmed b. Hanbel (. 245), Yahya b. Main (. 235)ve bn Eb eybe

(. 235) olmak zere yardan fazlas Irakl olmak zere 284den fazla limden ilim tahsil

etmitir. Onun Musannefinde rivayet ettii hadis saysnn 30966 civarnda olduu

tahmin edilmektedir. Dnnde ise birok deerli hadis ve fkh eserini beraberinde

getirmitir. Malikilerin deer verdii Yahya b. Yahya el-Leys ve Ubeydullah b. Yahya

65 M. Yaar Kandemir, agm. s. 541.66 M. Yaar Kandemir, agm. s. 541.67 Muhammed Ebu Zehra, age, s. 222.68 Yunus Ekin, agm. s. 251.69 Isabel Fierro, agm. s. 247


35/197

32

el-Leys gibi limlerin rivayetlerine deer vermedii iin Malikilerle arasnda ciddi

tartmalar yaanmtr.70 lmi evrelerin yabancs olduu ve ulema arasnda ihtilafl

konular Endlse getirmesi, hakknda aslsz haberlerin ortaya atlmasna sebep

olmutur. Hakkndaki ikyetler zamann Emrine kadar ulam ve Emrin onun engin

bilgi birikiminin farkna varmas affedilmesini salamtr.71

Zhirliin Endlse gelii ve yayl ile Bak b. Mahledin dorudan

ilikilendirilmesi mmkn gzkmemektedir. nk hem douda hem batda Zhirliin

sistemlemesi sonraki yllara tekabl etmektedir. Marakku, bn Hazma kadar

Endlste Zhiriyye mezhebini savunan ve bu mezhebin retilerini yayan bir kimse

kmadn iddia etmektedir.72 Ancak onun dou dnyasndaki ilmi zenginliin batya

aktarlmasndaki katklarnn, dolayl olarak Zhiriyye mezhebinin douuna zemin

hazrlad sylenebilir.73 Onun Endls ilim dnyasna kazandrd eserler ilmi

seviyenin gelimesine katk salamtr.

Douya ilim tahsil etmek iin giden ve Endlsn ilm ehresinin

zenginlemesine katk salayan birok alim vardr. Dounun ilm zenginliini Batya

tayan ve zellikle getirdikleri hadis malzemesiyle ilm hayatn canlanmasna katk

salayan limlerden bazlar; Muaviye b. Salih (.158), Sasa b. Selam el-Dmk

(.180), Abdulmelik b. Habib es-Slem (.238), Muhammed b. Vaddah (.287),74

Kasm b. Asba (.340), Munzir b. Said el-Bellut (.355)75 olarak zikredilmektedir.76

70 Ahmet Demirci, age, s. 2324.71 M. Yaar Kandemir, agm. s. 541.72 gnaz Goldziher,Zhirler Sistem ve Tarihleri, (ev: Cihad Tun) AF Yay. Ankara 1982, s. 97.73 Ebu Zehra, age. s. 222.74 bn Vaddah Bak b. Mahled gibi douda yetien bir ok limden ders almtr. Ders okuduu

hacalarn says 265 olarak zikredilmektedir. zellikle Irak blgesindeki hadis birikimini Endlseaktaran kii olarak tannmaktadr. Hadis alanndaki tabakat kitaplaryla mehur olmutur. Geni bilgiiin bkz: Isabel Fierro, agm. s. 247-48.

75 el-Bellut Enduluste Zhiriyye mezhebinin ilk temsilcisi kabul edilmektedir. Kendisi Kurtuba bakadsyd. Kad olarak Malik fkhn tatbik ediyordu. Ancak aile ve evresinde Zhiriyye mezhebinegre hkm veriyordu. Hatta Davud ez-Zhirnin eserlerini toplad ve ilmi mnazaralarda Zhirlikdncesini savunduu belirtilmektedir. Bkz: Goldzaher, Zhirler, s. 96.

76 Ebu Zehra, age. s. 223-224.


36/197

33

2. bn Hazm (384/994456/1064)

Asl ad Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm b. Galib b. Salih b. Halef b. Maden b.

Sfyan b. Yezid el-Frisi el-Endls el-Kurtub el-Yeziddir.77 bn Hazm olarak

mehur olan dnr eserlerinde Ebu Muhammed mahlasn kullanmtr. bn Hazm 384

ylnda Ramazan aynn son gn gne domadan nce, imam sabah namaznnfarzndan selam verip knca dnyaya gelmitir.78 Birok limin doum tarihi tam

olarak bilinmezken onun doum tarihinin gn ve saatine kadar bilinmesi yaad hayat

standartlar hakknda bir fikir vermektedir.

Soyu hakknda iki farkl gr vardr. Bunlardan birincisi ve kuvvetli olanran

asll olduudur. bn Hazmn bildirdiine gre dedesi Yezid, Emev hanedan Yezid b.

Eb Sfyann mevls olduu dneminde slm kabul etmiti. Ailesi, dedelerinden

Halef zamannda Endlse hicret etmi ve Nibela blgesinde Manta Lisham adnda bir

kye yerlemitir.79kincisi ise onun spanyal olduuna dairdir. bn Hazmn spanya

asll olduunu savunanlar bu tezlerini ispat etmek iin farkl ve ilgin yollara

bavurmulardr. Bunlardan en ilgin olan Alman aratrmac Dozynin grdr.

Dozy, bu dncesini bn Hazmn aka dairTavkul-Hamame adl eserinden hareketle

ispatlamaya almaktadr. Ona gre byle bir eseri yazacak genetik yapya sahip

birisinin Araplar arasndan kmas hemen hemen imkanszdr. bn Hazmn bu eserde

aka dair gsterdii incelik onun Hristiyan atalaryla arasndaki genetik benzerliin bir

rndr.80

bn Hazmn eceresini Emevlere dayandrmasn kendisine siyasi arenada bir

yer edinme hamlesi olarak deerlendirenler de vardr. Fakat bu dncenin tarihi veriler

nda ispat edilmesi zr gzkmektedir. nk bn Hazmn atalar Emev hanedan

ile Endlse g etmi ve daha ilk gnden itibaren ilmi ve siyasi evrede nemli birmevki edinmiti. Bu sebeple iktidara yakn bir ailede doan ve siyasi dnce olarak

77 emsddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, Siyeru lmu nbel, Messeseter-Risale, Beyrut, XVIII, s. 184.

78 Ahmed b.Muhammed el-Makkar et-Tilmesn,Nefhut-tb min gusnil-Endelusr-ratb, II, s. 284.79 Ebu Zehra, age. s. 28.80 Anwar G. Chejne, Ibn Hazm, Kazi Publication, Chicago 1982, s. 20.


37/197

34

Emevleri destekleyen bn Hazmn nesep milliyetilii yaparak ulaaca bir mevki de

yoktu.81 Onun ailesi siyaset dnyasnda babas zamannda aktif greve atanmtr.

Babas Ahmed lim ve kltrl bir insand. Endlsn ykseli dnemi halifelerinden

el-Hakem II (961976) ve Hiam II ( 9761009) dneminde vezirlik ve baz st dzey

grevlerde bulundu.82

a) Yaad ada lmi ve Kltrel Durum

bn Hazm, Endls Emev Devletinin en parlak ve k dneminin balad

dnemi kapsayan bir zaman diliminde yaamtr. Bu durum onun hem ilm hem de

siyasi hareketliliin youn olduu bir hayat yaamasna sebep oldu. Endlste siyasi

birlikteliin tam anlamyla saland III. Abdurrahman ve Hakem zamannda ilm

faaliyetlere ayr bir nem verilmiti.83

Douda Abbasi Devleti zayflama dneminegirmi bunun neticesinde oluan otorite boluundan yararlanmak isteyen baz valiler

ilme ve ilim adamlarna bask yapmaya balamt.84 te bu dnemde douda yazlan

eserlerin ve Abbasi iktidarndan muzdarip olan limlerin Endlse getirilmesi iin zel

bir gayret sarf edilmiti. Bunun neticesi olarak Endls lim ve ilim yuvas haline

gelmiti. Doudan getirilen alimler ve eserler sayesinde ortaya kan fikri akmlar

kendilerine mntesip ve temsilci bulabiliyorlard. O dnemde revata olan ve ilim

dnyasnda etkili olan mezhepler arasnda akl, nakil ve sezgiyi esas alan gruplaryle

sralamak mmkndr; Mutezile ve kollar Hseyniye, Huzeyliyye, Nazzmiyye,

Mameriyye, Beeriyye ve Cahziyye alt kollar olmak zere akl esas alan usullerini

kitap ve ilmi tartmalarla yayyorlard. Dier taftan Hariciler Ezarika, Necedt, Acride,

Bediye, Hazmiyye Selibe, Sufriyye, badiyye Hafziyye, Yezdiyye, Fadliyye,

emrahiyye ve Dahhake alt yaplanmalaryla ilmi evrenin nemli aktrlerinden biriydi.

Ehl-i snnet olarak tanmlanan ana gvde ise bu gn de yaamn srdren Hanefiyye,Malikiyye, fiyye ve Hanbeliyye mezhepleriyle ilim hayatnda merkezi bir konuma

81 Ebu Zehra, age. s. 28.82 Anwar G. Chejne, age. s. 21.83 Ebu Zehra, age. s. 91.84 Ebu Zehra, age. s. 85.


38/197

35

sahipti. Cebriyye, Mebbihe, Mrcie ve Btn yorumla mahhaslam ia ise

Zeydiyye, Keysaniyye, mamiyye, Abbasiyye kollaryla ilim ve fikir hayatnda aktif rol

oynuyordu.85

Bu mezheplerin her biri farkl bir usul ve yorum yntemine sahiplerdi.

Kanaatimize gre bir ynyle fikri zenginliin gstergesi olan mezhepler arasndaki usul

ve furua dair farkllklarbn Hazm araya sevk eden en nemli amillerden biridir. Bu

sebeple onun Zhirlik projesi yaad toplumdaki fikri ayrlklar ortadan kaldrarak bir

yorum etrafnda icm etmi bir toplum meydana getirmeyi amalayan; bir ynyle

sosyal bir projeydi.86bn Hazm bu farkllklar ortadan kaldracak yeni bir usul arayna

daha erken yalarda bu mezheplerin eletirisiyle balam87 daha sonra bu farkllklar

ortadan kaldrmak maksadyla kendi usuln gelitirmitir. Siyasal iktidarn zayflamas

dnce farkllklarnn fitne ve siyasi kutuplamalara kadar gitmesine sebep olmu, bu

durum bn Hazm siyasi birlii salamak iin siyasi konularda araylara sevk etmitir.

Endls elim hayatnda alimler arasndaki mnazaralarn nemli bir yeri vard.

lmi evre ve gndelik hayatta nemli bir yere sahip olan mnazaralar farkl

dncelerin yaylmas ve ilim hayatnn canlln korumasnda nemli bir yere

sahipti.88bn Hazm bu mnazaralara tartmac olarak katlyor ve ilmi hayattaki gelime

ve yenilikleri yakndan takip ediyordu. O yaad toplumun inan ve n kabullerini

gzlemleyerek elde ettii deneyimlerini yazd eserlerle kalc hale getiren bir

sosyologdur ayn zamanda.89 En nemlilerinden eserlerinden biri olan el-Faslda bu

akmlarn temel dncelerini zetleyip yanldklar noktalar nass merkezli bir bak

asyla ortaya koymaya almtr.

85 Abdullatifararah,bn Hazm Raid el-Fikr el-lm, el-Mektebe el-Ticri, Beyrut, s. 81.86 Jessica A. Coope, With Heart, Tongue and Limbs: Ibn Hazm on The Essence of Faith, Medieval

Encounters, VI, Brill Academic Publishers, Leiden 2000, s. 102103.87 M.S.H.Masm, Ibn Hazms Allegations Against The Leading Imams,Islamic Studies, VII, March

1968, s. 113-114.88 Abdullatifararah, age. s. 64.89 A. S. Tritton, bn Hazm The man and The Thinker,Islamic Studies, Journal of Central Institute of

Islamic Research, Karachi 1964, III, s. 470.


39/197

36

b) Eitim HayatOnuncu yzylda Endls ilm ve siyas alanda altn an yayordu. bn

Hazmn zamannda Endls nemli ilim merkezlerinden biriydi. El-Hakemin

Kurtubadaki ktphanesinde drt yz bin cilt kitap olduu eklindeki rivayetler

buradaki ilmi zenginlie iaret etmektedir.90

Bu dnemde Kurtuba, Avrupal rencilerinilgi oda haline gelmiti. Bu asrn dikkat eken dier bir zellii de farkl din ve

mezheplerin grlerini rahata savunduu ilmi zgrln hakim olduu bir dnem

olmasdr. bn Hazmn Yahudi ve Hristiyanlar iin yazd reddiyeler zgr dnce

ortamnda yaplan tartmalarn bir rn olarak deerlendirilebilir. bn Hazmn eitim

hayatnda bu faktrlerin nemli etkileri vardr. Ayrca babasnn halifenin veziri olmas

ve mreffeh bir hayat yaamas onun eitimini dorudan etkilemitir. lk tahsiline

babasnn sarayndaki cariyelerden Kuran ve iir renmekle balad.91 Babasnn

kariyerinden dolay daha gen yata devrinin ileri gelen limlerinden bn Yezid el-Ezdi

el-Msr (.410/1019) ve Ebu Hayr Mesud b. Sleyman b. Mflit (.426/1034) gibi

devrinin nde gelen alimleriyle gen yata tanma ve onlardan ilim tahsil etme imkan

buldu. Mezkur alimlerden ilki ona profesyonel olduu tartma usl ve db konusunu,

ikincisi ise daha sonra gelitirecei Zhir teoriyi ilk reten kiiler olarak bilinir.92

Saray iinde geirdii genlik yllar ve eitim yllar onun hayatnda olduka etkiliolmu, birok dile tercme edilen ve aka dair dncelerini ifade ettii Tavkul-

Hamme bu dnemdeki edindii tecrbe ve izlenimler sonucu yazd nemli

eserlerinden biridir.93 bn Hazm, slm limleri arasnda farkl bir ierie sahip olan

byle bir eser yazan zgn bir kiiliktir.

c) Eserleri

bn Hazm slm tarihinin grd en velud limlerden birisidir. Bu zelliindendolay Taberden sonra en fazla eser veren lim olarak tanmlanmaktadr. slm

90 Muhammed Abu Laila, An Introduction To The Life and Work of Ibn Hazm,Islamic Quarterly,London 1985, XXIX, s. 77.

91 Muhammed Abu Laila, agm. s. 83.92 Muhammed Abu Laila, agm. s. 83.93 Eric Ormsby, agm. s. 238.


40/197

37

tarihinde bn Hazm gibi ok eser veren limlerin bu ynlerini anlamakta zorlanan baz

evreler bu durumu keramet dncesiyle aklama yoluna gitmilerdir.94 bn Hazm

Matematik alan hari yaad dneminin popler ilim dallarnn hepsinde eser vermi

ve bu ynyle slm dnyasnda baka rnei olmayan bir kiidir. Onun hacim olarak

geni ierik olarak zengin eserlerinin olu Ebu Rafden gelen bir rivayete gre drt yzcilt olduu sylenmektedir.95 Ne yazk ki eserlerinin ou gnmze kadar

ulamamtr. Byle bir durumun olumasnda ona kar yrtlen ve eserlerinin

yaklmasna kadar giden muhalefet kareketleri etkili olmutur. Asin Palacios, bu devasa

yaptlardan irili ufakl altm tanesinin isimlerini tespit etmeyi baarmtr.96

Bu eserleri tek tek tantmak konumuzun dalmasna sebep olaca iin onun

dncelerini takip edebildiklerimizi tantmakla yetineceiz. bn Hazm yazd eserlerin

ounda alannda ilk olmay baarmtr. el-Fasl fil-milel vel-ehv-i ven-nihal adl

eseri ou dnr tarafndan karlatrmal dinler tarihi alannda yazlan ilk eser olarak

kabul edilmektedir. Baz batl dnrler, onun bu eserde Yahudilik ve Hristiyanla

dair eletirisinde olduka sert ve ideolojik bir tavr sergilediini savunmaktadrlar.97bn

Hazmn slm gelenei havzasnda teekkl eden dier mezheplere kar ayn slubu

srdrdn gz nnde bulundurduumuzda, bu durumun tarafl davranmasnn bir

sonucu olmayp ftratndan kaynaklanan bir durum olduunu syleyebiliriz. Ayrca bn

Hazm bu eserinde yorum metodunun esaslarna da deinmektedir.

bn Hazmn dier bir eseri ise el-hkm f usulil-ahkamdr. slm geleneinde

sahih kabul edilen drt mezhebe alternatif olarak gelitirdii usul bu eserinde

sergileyen yazar ayn zamanda karlatrmal bir hukuk usul almas ortaya

koymutur. Zhirlerin usuln renebildiimiz elimizdeki tek kaynak bu eserdir. bn

Hazm bu eserde ortaya koyduu usuln tatbikini ise fr fkha ait el-Muhalla bil-sr

94 Muhammed Abu Laila, agm. s. 84.95 Muhammed Abu Laila, agm. s. 83.96 Ibn Hazm, al-Risalah al-Bhirah, (Translator: Muhammad Saghir Hasan el-Masum, Ed: Sharifah

Shifa al-Attas) ISTAC Kuala Lumpur 1996. s. 811.97 J. Windrow Sweetman, Islam and Christian Theology, Lutterworth Pres, London 1979, II, s. 178.


41/197

38

adl eserinde yapmtr. sminden de anlald gibi bu eser konularn nass merkezli

zmlendii ve Zhir dncenin tatbik edildii tek kaynaktr. zzddin b. Abdisselam

bu eser hakknda slmi ilimler alannda iki eser vardr ki ben ilmi muhtevas zengin

byle bir eser grmedim; bunlardan biri bn Hazmn Muhallas dieri ise

Muvaffakuddinin Mun adl eseridir demitir.98

bn Hazm, Mantk ilmini Endlse tantan kii olarak bilinmektedir. Aristonun

mantk kitabn tercme edip onu gndelik hayattan setii rneklerle sadeletirme ve

anlalr bir formata sokmaya almtr.99 Mantk alanndaki et-Takrib li hududil-

mantk adl eserinde gndelik rneklerle mantk konularn aklamaya almaktadr.

bn Hazmn dnce sisteminde felsefe ve mantn nemli bir yeri vardr. Ondan

nceki birok slm dnr aklla nakln atmasndan sz ederken o byle bir

atmann sz konusu olmadn savunmaktadr.100 Ona gre Mantk delilleri izah eden

ve ortaya koyan bamsz bir bilim daldr.101 Mantk ve Felsefeye ayr bir nem veren

bn Hazmn Mantk ilminin bir cz olan kyasa bu denli kar kmas merak konusu

olmutur. Ancakbn Hazm, kyasa mutlak anlamda kar olmayp kyasn din alannda

tatbiki sonucu oluan zann bilgiye kar kmaktadr.102

bn Hazm ahlak konusunda mstakil eser veren bir limdir. El-Ahlak ves-siyer

ahlaka dair grlerini iermektedir. O ahlak mantk ilminin bir blm olarak

grmektedir.103 bn Hazm, peygamberlerin gnderili amalarn ahlaki gerekelerle

temellendirmektedir. Ona gre peygamberlerin gnderilmesinde ahlak deerleri

dorulamalar, ahlakl bir yaam emretmeleri ve bizzat kendileri adalet, doruluk,

gvenilirlik, cesaret, sabr ve sevgi gibi temel ahlak deerleri yaayarak insanlara rnek

98 Zeheb, age. s. 193.99 Muhammed Abu Laila, Ibn Hazms Influence on Christian Thinking in Research,IslamcQuarterly, XXXI, s. 106.

100 Anwar G. Chejne, age. s. 13.101 Anwar G. Chejne, age. s. 16.102 Fadel I. Abdallah, Notes on Ibn Hazms Rejection of Analogy (Qyas) in Matters of Religious Law

The American Journal of Islamic Social Sciences, II, Julay 1985, s. 2234.103 Muhammad Abu Laylah,In Pursuit of Virtue The Moral Theology and Psychology of Ibn Hazm al-

Andalusi, TaHa Publisher Ltd, London 1990, s. 57.


42/197

39

olmalar en temel gayedir.104

Burada bn Hazmn etkisinin Endlsle snrl olmadn gsteren bir hususun

zikredilmesinde fayda gryoruz. Savunduu dnceden dolay yaad toplumda

eserleri yaklp siyasi iktidarlar tarafndan srgn edilerek cezalandrlmaya allan bn

Hazm douda ustalarn takdirlerini kazanan prensipli dnce sahibi bir limdi. mam

Gazali, bn Hazma ait el-Esmaul-hsn hakknda bir eser okuduunu bu eserin,

yazarnn slmi ilimler alannda ne kadar ileri seviyede olduunu ve hafzasnn ne

kadar gl olduunu gsteren iaretlerle dolu olduunu ifade etmitir.105 Ayn eser

zerinden Gazalinin rencilerinden ve ayn zamanda Endlsl bir lim olan Ebu

Bekirbn Arab (. 543/1148) bn Hazm birok konuda eletirmi ve onu iftiraclkla

sulamtr.106 Kanaatimize gre bn Hazm hakkndaki bn Arabnin eletirileri yaad

tarihi ve sosyo-kltrel arka planla yakndan alakaldr. Kanaatimize gre onun takdire

ayan ve zgn eserler ortaya koymasnda kendisini herhangi bir mezheple snrl

tutmamas ve hakikati ak birekilde ortaya koyma tutkusunun yeri byktr.

d) Siyasi Durum ve bn Hazma Etkileri

Endlste demografik yap kozmopolit bir zellik arz ediyordu. Halk dardan

gelenler ve yerli olmak zere iki gruba ayr

l

yordu. D

ar

dan gelenler Araplar,Berberler, Seklibe ve Sudanllardan olumaktayd. berler, Romallar ve Vizigotlardan

oluan spanyollar ise yerli halk oluturuyordu.107 Yabanclarn nemli bir ksmn

oluturan Araplar ve Berberler lkenin fethedilmesinde nc kuvvet rol oynamlar ve

siyasi oluumlarda nemli roller stlenmilerdir. Her iki grubun da kendi kabilev

rflerine gre hareket etmeleri, zellikle evliliklerde yerli halktan kz alrken kz

vermemeleri, Endls st kimliinin olumasn ve yerli halkn yabanclar

104 Muhammad Abu Laylah, age. s. 65.105 Zeheb, age. s. 187.106 Eric Ormsby, Ibn Hazm, The Literature of Al-Andulus, ed: Maria Rosa Menocal, Raymond P.

Scheindlin, Michael Sells, Cambridge University Press, s. 238.107 Mehmet zdemir,Endls Mslmanlar Medeniyet Tarihi, TDV Yay. Ankara 1997, s. 1-2.


43/197

40

kabullenmelerini nemli lde engellemitir.108 Bu demografik yap merkezi idarenin

zayf olduu her dnemde sorun olmaya ve uzun sren iktidar mcadelelerinin ortaya

kmasna sebep olmutur. Endlste siyasi fay hattnn krlmas ve karklk dnemi

bn Hazmn yaad dneme tekabl etmektedir. Kendisinin siyasi kimlie sahip bir

aileye mensup olmas yaanan iktidar mcadelelerinden dorudan etkilenmesine sebepolmutur.

III. Abdurrahman ve onun olu II. Hakem dneminde Endlste siyasi birlik

salanm bu durum bir yandan nemli ilmi gelimelere sebep olurken dier taraftan

otorite boluundan mlhem i atmalarn sona ermesini salamt. II. Hakemden

sonra yerine on iki yandaki olu Hiam gemiti. Hiamn devlet idaresinde

tecrbesiz olmas dengelerin deimesine ve siyasi alanda g kaybna sebep oldu.

Hiamn veziri Muhammed b. Ebu Amir (el-Mansur) halifenin tecrbesizliinden

yararlanarak Amiriler dnemi olarak anlan bir dnemin domasna sebep oldu.109 El-

Mansurun dengeleri deitiren en nemli faaliyetlerinden biri ordu iindeki Berber

saysn artrarak kendi nfuzunu artrmak dier taraftan kendi olu Abdulmeliki veliaht

olarak tayin ettirmekti. Bu durum Emevlerin g kaybetmesine ve siyasi ekimelerin

balamasna sebep olmutur.110 bn Hazmn babas Ahmed b. Said bu dnemde

Hiamn vezirliini yapmt.111

El-Mansurla birlikte Emevlerin aleyhine dnen siyasi dengeler olu zamannda

da devam etti. el-Mansurun tayin ettirmesi sonucu vezir olan Abdulmelikin bir adm

ileri giderek olu Abdurrahman kendi yerine vezir tayin ettirmiti. Babasnn

lmnden sonra vezirlik makamna oturan Abdurrahmann halife Hiama kendisinden

sonra veliahd olacan ilan eden bir ferman imzalatmas ve kendisinden boalacak

vezirlik makamna da olunu atayacan ilan etmesi muhalifet konumundaki mirler

108 zdemir, age. s. 3.109 Mehmet zdemir,Endls Mslmanlar I, TDV Yay. Ankara1994, s. 118.110 zdemir, age. s. 119.111 Ebu Zehra, age. s. 41.


44/197

41

ile Emevleri birletirdi.112 Vezir Abdurrahmann sefere kt esnada Kurtuballar

isyan karm ve II. Hiam azledip Muhammed b. Hiam b. Abdlcebbar el-Emevye

biat ederek mirler dnemine son vermiti.113 Ancak mirler dneminde orduda

Berber nfuzunun artmas, Emev-Berber mcadelesinin ve uzun sren i atmalarn

balamasna sebep oldu.114

ki grup arasndaki uzun ve kanl atmalar Kurtubayyaanmaz bir hale sokmutu. bn Hazm bu i atmalardan etkilenmi ve Meriyyeye

gmek zorunda kalmt. bn Hazmn buray tercih etmesinde iki sebep etkili olmutur.

Bunlardan birisi Meriyyede grevde Emevleri destekleyen bir valinin olmas dieri ise

ilim renme ve retmede zgr bir ortamn olmasdr. Burada resmi bir grevinin

olmamas ve bu ehrin nemli ilim merkezlerinden birisi olmas ilimle uramasna ve

nemli limlerle tanmasna sebep oldu. Ayrca bu ehirde Yahudi ve Hristiyan din

adamlaryla tanp onlarla mnazaralarda bulundu.115

bn Hazmn Meriyyede kurduu yeni hayat dzenini yine Kurtubada meydana

gelen siyasi bir gelime alt st etmiti. ktidarn Emevlerden kmasyla Meriyye valisi

merkez idareye balln gstermek iin bn Hazm srgn etmiti. Hiam tahttan

indirip Berber etkisini krarak Emevleri iktidar yapan el-Mehdnin izledii yanl

politikalar ve iktidar hrsndan dolay kendi taraftar olan Emevlere bile bask yapmas,

muhalif Emevlerle Berberlerden oluan yeni bir ayaklanmann balamasna sebep

olmutu. Bu muhalif grup Sleyman b. Hakem b. Sleyman b. Nsr halife tayin ederek

Kurtubaya saldrdlar. Bu saldrda Halife el-Mehd malup olmu ve Tuleytulaya

kamt.116 Burada geirdii bir toparlanma srecinden sonra Hristiyanlardan yardm

alarak tekrar Kurtubaya saldrm ve hakimiyeti tekrar ele geirmiti. Ancak yerli halk

onun geliinden memnun olmamt. Yaplan bir halk darbesi sonucu Mehd tahttan

indirilip Hiam tekrar halife olarak tahta

km

t

.

117

Bu

TEFSİR TARİHİNDE ZAHİRİLİK VE ZAHİRİ TE’VİL GELENEĞİ-197s-Doktora ,Ali PARLAK

Documents

Transcript of TEFSİR TARİHİNDE ZAHİRİLİK VE ZAHİRİ TE’VİL GELENEĞİ-197s-Doktora ,Ali PARLAK