K.blprhl3 Pecrry611HKachIH1>1H

liHllHM 6epyy )KaHa HllHM MHHHCTplllfl'H

Om MaM11eKeTTHK YJIHBepc:wreTH

Teo11or11SI <t>aKy llbTeTH

TE0110fJ1.H

<I> AKY llh TETJ1HJ1H ...,

J1AJ1MJ1J1 )l(YPHAllhl

iLAHiYA T F AKiiL TESi

iLMi DERGiSi

14-15 CAHhl

Om-2011

Teo11onrn cpal<)'llbTerKHJIB l111MM1111 )l(ypHMbl 14-15-caHhl 2011

~ Devlet Un1vcr.sitesi hahlyat Fakilltesi llml Oerglsi

14-15. sayi 2011

· Ow MaMJ1el<i!TTHK)111<8epcHTeTll

Teo11onta 4>aJCYALTeTHH.UH HJIMMliH )l(}'J'lla.Abl

14-lS.caHw 2011

ARAP GRAMER iLMiNDE ZAMiR/ADILIN ZiKRi KONUSU UZERiNE

Do~. Dr. Mehmet $irin c;IKAR.

OZET Zamir konusu Arap gramerinin onemli konularmdan biridir. Zamir

ma'rifelik bakurundan en gii<;lii olan isim c;e§idine girmektedir. Konu§an ve dinleyen zamirlerini ma' rife yapan §ey hitabhr'. Uc;ilncil §alus/gaib zamirini ma' rife yapan §ey ise, daha once arulm1§ olmas1dir. Bu yiizden, anilan §eyin

zarnani, yeri ve durumu ile zamir arasmda bazi uyumlann ve kurallarm gozetilmesi gerekmektedir. Biz de bu c;ah§mam1zda, Arap gramerindeki bu problemi ilmu'l-vad' penceresinden ele almaya ve kar§tla§tlan s1kmttlarm

neden1erine i§aret etmeye c;a11§bk. ABSTRACT

Pronoun is one of the important topic in Arabic grammer and it's also the most know name. The speech, makes pronoun of speaker and

listener know. But the third pronoun maked know by previously used or called. And we can see some problems in this subject so we study on these

problems from wiev of tlrnu al-wad.

Biltiln dil!lerin gramerinde oldugu gibi Arap dili gramerinde de "zamir/adtl" konusu onemli bir yer tutmaktad1r. Biz de bu c;ah§mam1zda, Arap dilinde var olan zamir ve kullan1mlanmn aynnttlarma fazla girmeden, "idmar kable zikr" meselesini daha iyi anlamak i~in vad' ilminde zainir konusunun i§leni§ini ortaya koymaya c;ah$cagiz.

Turk dil gramerinde adtl, "ki§i, ozliik, gosterme, soru veya belirsizlik kavramlan vererek, varhklann yerini tutan sozciik"1 $eklinde tarumlanmt$br. Dolay1s1yla Tilrkc;ede ad, nesneleri dogrudan dogruya kar$ilayan, dildeki kar§1hklar1, onlarm isimleri du.rumunda olan kelimelerdir. Zamir ise, nesneyi temsil eder veya gosterir.2 Ardmda bir nesne veya kimse olan, dolayis1yla· bir adm yerini tutan kelimeye zamir. denir.3 Tilrk gramer ilminde bu konu i~in $U tasnif yapilm1§hr: Ki$i ve $ahis

• Yiiziincii Yil Universitesi ilahiyat Fakilltesi;'van. email: msirin@yyu.edu.tr ! Vecihe Hatipog!u, Tiirk~enin Siizdizimi, TDK yay., Ankara, 1972, s. 21. 2 Muharrem Ergin, Turk Di1 Bilgisi, Bogazi9 Yay., 14. Baski, istanbul, 1982, s. 262 vd ; Tahsin Banguoglu, TUrkfenin Grameri, TDK Bas1mevi, Ankara, 1986, s. 356.

167

Tia.1-tiyat Fa.lc:li!tesi..'1i.'1. ILrni Dergisi- 14-15. Sayi 2011

zamirleri, ben, sen, o ve <;ekimleri; donu§lUliik zamiri, kendi; i§aret zamirleri, bu §U, o; soru zamirleri, kim, ne; belirsizlik zamirleri, hepsi, ba§kas1, baz1s1, biri; ilgt zamiri, ki gibi. 4 Kisacas1 Ttirk<;e' de adtl, varltklan anlatmak i<;in kullarular sozcill<lerdir ve yerlerini tuttuklan varhklara ve tutu§ ozelliklerine gore b~ kisma aynlm1§hr.s

Arap dilinde ise zamir, konu§an, dinleyen ve gaip (3. §ahis) gibi varhklan, §alus halinde temsili olarak kar§1layan kelimeler §eklinde a<;tl<lanan §ah1s zamirlerine kar§ilik gelmektedir. Zamir, i§aret isimlerinder ve ismi mevsuUerden tamamen farkltd1r ve dildeki kullarurru da kendine has kurallara gore olmaktadu.6

! Genel olarak mudmer §ekli."1de isimlendirilen zamir, kendisinder

bah.setmesi itibariyle mutekellim, soziln kendisine yonelmesi itibariyle muhatab, lafzen, ma'nen veya hukmen daha once amlan itibariyle d~

gaib/il<;iincii §alus i<;in konulmu§ l<elime7 diye tarumlaru:u§tir. Kufeliler kinaye ve mukni terimlerini zarrtir yerine kullanmayi uygun gormil§lerdir.! Bu §ekiide isimlendirmt!lt!rinin amac1 zain.idn ~leviyle ilgilidir, zira zarnir ismin yerine kullarufan ve ondan kinaye olan kelimedir. ·

ibn Akil, zamirin delalet etti~ · mercei goz oniine alarak; gaybete r: hudurlkonu$ma esnasmda mevcut olmayana ve orada olana delalet eden §t; §ekHnde ikiye ayird1ktan soma hudm zamirini; nmhatab zamiri (ente gib. ve mutekellim xamiri (ene gib:) o!m·a1 !i, .· ,; ~:11w11~nr9 Burarla konu~mam t<.il'af!a:n Olan mutekellim ve muhatai::> Ciyrt, ;:>'tHftan kaouJ edilmi§1ir.

Arap gramer ilminde zamirler, k1saca ~u taksime tabi tutulmu§tur: 1. Munfasd/aynk zamirler: Sozi.in kendisiyle ba§lamas1 uygun olar

ve kuiiarumda zahir isim yerine gt!i;t!n zamirdir \ul, ben, ..::..;\ sen gibi), Merf._ ve mansup zamirler muttasil ve munfastl olurken cer halindeki zamirle: sadece muttasil konumunda gelir.

2. Muttasd/biti~ik zamirler: Kelimenin sonuna gelir ve fi il~

biti§ik ..:._;.it... (gittim) isme biti§ik ~ (onun kitab1) harfe biti§ik ~ (ona §eklinde gelebilen zamirlerdir. Bazen pe§ pe§e iki muttasil zamirin kullarum.

4 Ergin, a.g.e., s. 265 vd. 5 Tahit Nejat Gencan, Dilbilgisi, Murat Matbaacilik, 3. baskl, istanbul, 1975, s. 234. 6 Tfu:k~e ve Arap~adaki zamirlerin kar~tla§tmnas1 i~in bkz., Ay~gill Seymen Ko~, Arap"1' :"!'

Tiirk,ede Zamirler -Kar~1tsal i;ozumleme-1 ,Bas1lma~ Ytiksek Lisans Tezi, dan. Emrullah i~e: Gazi Oniversitesi, Ankara, 2006. 7 Nureddir Abdurrahman el-:Cami, el-Fevaidu'd-Diyaiyye (Mol.la Cami), istanbul, Ts, II, 76; M. Semiir Necib el-Lubdi, Mu'cemu'f-musta/ahate'n-iialiviyye ve's-sarfiyye, Miiessesetu'r-Risale­Daru'l-Furkan, Beyrut-Amman, 1985, s. 134. a ibrahlm es-Samemu, el-Medarisu'n-nahviyye -Usturetun ve vaki'un- Daru'l-Fikr, Amman, 1987, s. 107. 9 :ibn Akil, ~erhu ibni Akil ala Elftyyeti ilmi Malik, Mektebetu Darl't-Turas, 10. Baslo, Kahire, 19&' I, 88.

168 ..

·.

T ....... - ..... - .. ·- ..&... ....... ,... ............................. _ ..... ,,, ...... .,. ,,, .. ,,, .. ~ .... ,,, ..... - ................ "I A 1 t: ,.... ................ "lf\"11 J..CV.IJ.V!¥J.A 'f'Q.t\.]J!.D!'CJ.VJ.fl.VJ..£1 YLJU'J.1\11.VlYJ. .n:i..) yn"-'1D1 .1.~..l.".,-\.U:fiDJ. A..V.I..&.

da caizdir10 ~I (Onu sana verdim) gibi. Biti§ik geldigi gibi ayru formatta aynk kullarurru da vard1r: •YJ ~I (Onu sana verdirn) dimlesinde oldugu gibi. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, iki zamirin pe§ pe§e rnuttas1l §eklinde gelmesi dururnunda, miltekellim zamirinin digerlerinden; muhatab zamirin ise gaib zamirinden once gelmesi zorunludur:

~ ~u..c.1 1"".;-lll ,.l:lJ 91..J..c.I _, 41..l..c.1 (Dirhem, Zeyd onu sana verdi, Zeyd onu bana verdi, seni bana verdi) veya 11\A_...&..fal (biz sizi ona zorlayacak m1yiz?) ayetinde oldugu gibi.12 Ancak iki zamiri ayuan bir edat varsa bu tertibe uymak §art oimaz. i;~ ..&U..C.I _, ~~ ol.l..c.l (Onu sana verdi, beni sana ··-·A;\ ~a .. : B-~o·n :1,; gv~a, z-~; • ..-le -e~ -<>~<> -.AIA\...:1:~ 1 ... .-IL.I .• 1 .. ~\ 1n... .. VCJ."-UJ 51v1. aL.,.;;.i ~ aiw « .uu.1 u y 9 t''lli;;:'i''lli;;: 5.;;u;vJ.J.&.J.. -,,-- J - \'-'"1"'

una v~rdi) gibL A:tu.:ak bu kuUai-t1rn. azdir. Dal-1a ~ok kulla1ulail ~.:kil ise, ~U...:.! \A~l 01.l.c.I _, •Yl §eklindedir.

Eger bir zamirin biti§ik kullarumi miirnkiin ise munfas11/aynk olarak kullarum caiz olmaz. Bu yiizden <.:._;ii.... (gittim) §eklinde kullarulu ve ul .)I.... gittim ben) kullarum1 uygun olmaz. Ancak ,j\s ve karde§leriyle birlikte OJ;. ve karde§lerinin ~ci mefull~ri olarak aynk ve biti§ik getirmek de uygundur. •4J ~ ~ •4i ~ ~ (bnu sen sand1m) gibi.. Muttastl zarnir de kendi

arasmda gizli ve bariz §eklinde ikiye'aynlu.13 3. Fasl zaDtiri: Yukar1da aktartlan iki zamirden farkh olarak

miibteda ile. haberi birbirinden ayiran zamirdir. ~Ull _,. ~ta. (Halid, o ba~anhdir) veya ash miibteda haberdir, ~l.l!I _y. ~ta. ulS (Halid, o, ba§arrnyd1) 1.·.,,y;.l ~l!il JA ~t.:;. w.illi. (Halid, onu, ba§<mh sand1m) gibi ve bu durumda zamirin irabta mahalli yoktur ve kelamda yokmu§ gibidir.

4. ~e'n zamiri: Araplar, bir §eyi ovmek ve dinleyende daha etkili kilmak i~in bazen isimden ziyade zamir getirirler, ondan sonra gelen ciimle deb~ zamirin ne oldugunu ve amac1ru a~1klar. i§te bu zamir eger milzekker ise §e'n, muennes ise klssa §eklinde isimlendirilir. Kufeliler ise bu zarniri "m~ul zarnir'' ~klinde isirnlendirmi§lerdir.14

15.i.:..I Ail_,. Ji (Deki, 0, Allah birdir) 16.J~YI ~ Y 1.f.j)J ( ... ger~ek §U ki gozler kor oimaz) ayetierinde oldugu gibi. Hi~bir zikir olmadan kullamlmas1 olaym yiiceligine i~arettir. Kapah bir §eyi anmak ise etkisini ki§ide gil~lendi.rip daha sonra a~klamaktir. Miifesseri a~1klamadan once bu §ekilde anmak daha belig kabul edilmi§tir. Burada z":rnir, sanki konu§an ile

lo Ebu l<asllll Muhammed ez-Zemah§eri, el-MufaSslil ft 'ilmi'/-luga, Daru ihyai'l-Ulum, Beyrut, 1990, s.158 11Hud,11/28 12 Bkz. ez-Zem~ri, el-Mufassal, s. 158. 13ez- Zemah~eri, el-Mufassal, s. 155. 1• ez-Zema~ri, el-Mufassal, s. 164. 15 ihlas, 112/l. 16 Hacc, 22/4Q.

169

Tlahiyat Fakiiltesinin ilmi Dergisi-14-15. Say1 2011

muhatab arasmda bilinen ve daha once ge~mi§ bir soze gonderme i§levir. yerine getirmektedir. ~ ni'me ve Y.J rubbe 'deki zamir de bu kabildendir:·

Arap gramer ilmine gore zamirler, marifelik bakunmdan en onde gelirler. Bunun nedeni de hi~bir §iipheye yer birakmayacak §ekilde a9-" olmasmdan kaynaklanmaktad1r. Konu§arun bizzat kendisine (ben, biz dinleyene (sen, siz) ya da ii~iincii §alusa (o, onlar) delalet eden zamirir mudmar ~eklinde isimlend1rilmesi de "bir §eyi idmar ettim, yani om­gizledim, saklad1m" demekten kaynaklanmaktadrr.1s Miitekellimi marife yapan, konu§marun 91<ugi ki~i olmas1, muhatabm dinleyen ki§i, gaibin ise

ciah::\ once amlmtll olana gondermede bulunmasmdan kaynaklanmaktadu. Konu§marun meydana gelmesiyle, konu§an ve dinleyen haliy!e

bellidir. Ancak gaib/i.i~ci.i tekil zamirin i§aret ettigi kaynak ki§inin lafzen takdiren ya da manen zikrinin g~§ olmas1 §aittrr. Lafzen ~ olmasmdan kas1t, ya tahkikidir; ~ ~ YY.:. ( Zeyd hizrnet~isini dovdC ciirnlesinde oldugu gibidir. Zira burada .>" zamirinin kaynag1 olan Zeyc zikredilmi§tir. Ya t<ikdiridir, ~j ..:.~ yy:o (Dovdi.i. hizmet~isini Zeyd cilmlesindeki gibidir ki burada da Zeyd fail oldugundan fiilden sonra zikredilmi§ gibi kabul edilir. Ma'nevi/manen takdimden kas1l ise miitekadimin lafiz degil de mana olarak an1lmas1 demektir. Bu mana, y.:. ayru laftzla anla~ilrr: Omegin c..sfoll y .)I ,,. 1).:.c.1 (Adaletli olun, o takvaya er

yakmdir) ayetiridi> 0 -·lch.~u ~;_,i, l1'":t '1·,.ada -~ za"TlirL .... .in nkrdi I_,...

di!it\~1 .;>1' C't •"$1,d!l <.-t..-J• ~<-] .';: :; 'I 11J 1a itibariyl~ 0!1CE' g1 ..:· .. ti~tir.20 I

da sozi.in siyak111dan anla~1hr, "·u/'JJ (Anne babastna) ayetinde21 mira• konusu i§lendigi i9n miras birakana i§aret vardrr ve sanki mana olarak daha once amlmt§hr.22

Kaynak/merci' i~in yapilan kimi sm1flandtrmalar ise lafzi ya da lafz: olmayan §eklindedir.23 Lafzi olmayana alllyl Li) (Biz onu indirdik) ayetF· giizel bir ornektir. Zira bu ayette ge~en .JA za.mitinin i~aret ettigi isi.rr "Kur'an"d1r. Bunun delili ise aklidir ve a\1k1amaya ihtiya~ duymayaca.\ kadar a~1khr.

Lafzi mufessir ise iki ~e§ittir: Galib ve galib olmayan. GaJit­miitekaddim olmas1drr ki bu da il~ §ekilde olmaktadrr: 1. lafiz ve takdirdr once olmas1; JjU.. ol.ifai yai.11 J ayetinde25 (burada lam gizlidir Jehu demekti:

11 Molla Cami, ll, 77. 18 ibn ~am el-Ensari, $erhu ~uzuri'z-Zeheb ft ma'rifeti kelami'l-Arab, tah. M Hayruta'me Halebi. Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1999, s.132. 19 Maide, 5/8. 20 Molla Cami, Il, 76. 21 Nisa,4/11. 22 Molla Cami, Il, 77. z; ibn Hi~am, $erh, s. 133. 24 Kadir, 97/1 is Yasin, 36/39

170

Te0Aonu1 cpaI<JA.bTeTmnIB Ji1.llvtMm1)f(}'PHMbI14-15-caHbJ 2011

aslmda) oldugu gibi. 2. Takdirde degil sadece laf1zda once olmas1, ~I ~l .J

~.J ~IY.) (Rabbi ibrahim'i smam1§tl .. ) ayetinde26 oldugu gibi. Zira ibrahim mef'uldur ve konumu sonradu. 3. Lafizda degil sadece takdirde once

. olmas1, ~_,,,. ~ ~ i,j ~j.j (Musa, birden i~inde bir korku duydu) ayetinde27 oldugu gibi. Zira Musa faildir ve konumu once olma11du. Burada §oyle bir yorum da var, V"!'.JI fiilinin faili gizlidir Musa ondan bedeldir.28

Lafzi miifessirin ikinci ~e§idini olu§turan galib olmayanda ise, laf1z ve riltbe baktmmdan ismin daha sonra gelmesi gerekir ki bu durumlar da a~agtdaki gibidir:

1. §e'n zamirinde, ~\i -l>_j .JA cilmlesinde oldugu gibi, "soziin veya olaym durumu" §eklinde olan ciimle onu a~1klamaktad1r. Bu ci.imle soz veya olaym bizzat kendisidir. ~1 Ail _,. Ji (Deki, 0, Allah birdir) ayeti ve u-W 'J l+i\! ~YI (0 ger~ek §U ki, gozler kor olmaz) ayetinde29 oldugu gibi.

2. Bir miifessir ile kendisine haber verilen olursa, l;!l.lll U..i.,;.:.. 'JI~ I... (0, ancak bu diinyada ya§adigimiz hayattlr) ayetinde30 oldugu gibi. Yani li~l I...

l;!l.lll UJt,:.:.. 'J) (Bu dilnyadaki hayattan ba§ka hayat yoktur) demektir.31

3. Ni'me konusundaki zamir temyiz ile tefsir edilmektedir. ~j )4..J ~

( Zeyd ne iyi adamd1r) ya da Y~ t:»JU;.ll ~ ( ... zalimler i~in bu ne kotii bir degi§medir) ayetinde32 oldugu gibi.33 Zamir gizlidir ondan sonra gelen isim onun temyizidir.

4. Rubbe Y.J nin mecruru. '.:l4-.J ~.J zira bu zamirin miifessiri i<esinlil<le temyiz iledir.

5. Tenazu' konusundaki zamir, eger ikinci amil, ame! edip birincisi de merfu olduguna delil olursa. ..!!1_p..I ~ .J L..li ( iki karde§in kalkttlar ve oturdular) omeginde oldugu gibi. Zira L..li fiilindeki elif 1y;.I kelimesindeki zamire <loner.

Biitiin zamirler meb'.rudir, tasgir, tesniye ve cem'i yoktur.34 Miltekellim zamiri, muhatabtan, muhatab zamiri de gaib

zamirinden daha hashr. Bu yiizden biltiin zamirlerin yaz1lmas1 durumlarmda bu ilstiinliik goz oniine ahnmahdu.35

II Yukanda da gorilldiigu gibi zamirin mercii/i§aret ettigi veya

dondilgu makam konusu etrafh bir §ekilde incelenmi§tir, buna gore: gaib

u Bakara, 2/124. r1 Taha, 20/67 25 ibn Hi§am, $erh, s. 134 .. 29 Hacc, 22/46 JO Casiye, 45/24. 31 tbn Hi§am, $erh, s. 134 32 Kehf, 18/50. l3 ibn ~am, $erh, s. 134. l4 $erhu i.bn Akil, I, 93. lS $erhu ibn Akil, L 106.

-..

171

iiahiyat Fakilitesinin ilmi Dergisi- i4-i5. Sayi 20ii

zamirinin kendisine dondiigu bir mercii/kaynagmm olmas1 §artt1r. 4\:i.S W;F­'4:>-1 (Sevdigim bir kitap sahn ald1m) ciimlesinde hu zamirinin dondiigt:

isim kitaptrr. Zamirin birden fazla i§aret ettigi isim varsa en yakuunda olan isme

doner. ~~~.JU,.... d_.ii (Bir dergi ve bir gazete okudum daha sonra onu (gazeteyi) ezberledim) ciimlesinde I.A zamiri en yak1ru olan sahifeye doner. Ancak bir karine veya belirtinin olmas1 durumunda zamir uzak bi= kaynaga da i§aret edel:iilir.36

Asl olan zamirin i§aret ettigi ismin, zamirden once gelmesidir . .,;JJ •lij;-i ... \i ~j(Zuheyr beni ziyaret etti, ben de onu kar§1lad1m) ciimiesind~

oldugu gibi. Ancak baz1 durumlarda bu kaynak sonra geieb1i.ir . .cil\...ii •Ji.> t­(Sath evini evin sahibi) ciimlesinde oldugu gibi. Bu ciimle dogrudur. Anccc .;l~I lfS!i... t4 (Satt1 sahibi evini) ciimlesindeki kullarum caiz degildir. ~irinc ciimJede zamirin kaynagi olan faildir ve zamir soma gelse bile faillil riitbesinden dolay1 caizdir. ikinci ciimlede is~ :?amirin mef'ul olmasma ragmen zamir faille birlikte once gelmi§tir ve bu durum gramer ilrr ... a~15mdan dogru degildir.

Zamirlerin mercileri{I<aynaklan isim olmak durumundadu. FiL kaynak olmaz. Bundan dolayidir ki baz1 dummlarda fiil geldigi haldc: masdar takdir edilmi§tir . ujLill y .)1 y. 1~1 (Adaletli olun o takvaya er

yakmdu) ayetinde de oldug-t• gihi .. ~ z~mir.irin kaynag1 J~\ /adl'dir ve bu d.­folin hart1erinde i.'ulm-.mu1:.~;, .• t·:'. Y~·- , ri '?e!<.ilde, .:.t\ IY"!'.;te '5'-"·Jl r<J :.).ft _

rSJ ~jl ( .. . Eger size doniin denilir:.e -:ioniin. Bu sizin i~in daha temizdir, ayetinde kaynak zamirden once ge9en fiilin masdart olan t_,.,..)! dur. Yim' ayru §ekilde, ~ fA_,ljju ~I .J ~I .J c.r.Y11 1_,l.JI ~I~ 1.>1 .J (Akrabalar

oksiizler, yoksullar da taksimde haz1r bulunsa bir §eyler vererek onlar. onda.n nztl<landmn.)38 <\.i.o kelimesindeki zamirin dondiigu kaynak ktsme:

degildir. Aksi takdirde anlam bozulur, ayru harfleri btinyesinde barmdll'a:­<"_,...Lll (payla§ilan §ey) ismine doner ki o zaman anlam da tam olur Dolay1s1yla bazen anlam da zamirin dondiigu kaynag1 belirleme konusundz yetkin olmaktadrr.

Zamir bazen zorunluluk yoluyla merciine delalet eder. 6rnegin: -_;.li'.I ~ t.} oUljji (Onu Kadir gecesinde indirdik) ayetinde, .JA zamiri Kur'an'a

delalet eder ancak, Kur'an kelimesi de zikredilmemi§tir. Fak~t Allah c gecede ba§ka·bir §ey indirmedigi i9in zorunlu olarak zamir Kur'an'a doner.

Yine aym §ekilde, .-..! ~ t...J ~I ou...lc. t.. .J ( Biz O'na §iir ogretmedh ve O'na yakt§maz da)39 ayetinde g~en .JA zamirinin kaynag1 Peygamberdi:

JO Mustafa el-Geleyani, Cami'u Durusi'l-Arabiyye, Me~uratu'l-Mektebeti'l-A'sriyye, Beyrut, 1966, I, 129. 37 Nur 24i28. 38 Nisa 4/8. 39Yasin36/69.

172

Ozel bir terbiye ve egitimden ge~en ki~inin peygamberden ba§kas1 olmas1 dii§i.iniilemez.

uL.....l-! ~I 1>\.:il-' u_,_;a.oll t4'1.i • ..,.:. ~I ()A..,\~~ ( ... A.ma oldiiren kimse, karde§i tarafmdan affedilirse, o zaman uygun olam yapmas1 ve giizeke onu odemesi gerekir.)(O ayetinde ki ~! deki zamirin mercii zikredilmemi§tir. ()A

/kim kelimesinden katil, ~1/karde§i'nden ise maktul anla§1lmaktachr. ~! deki zamirin bu ikisinden birisine dorunesi uygun degildir, aksi takdirde katile veya maktule diyetin oderunesi anlanu ~1kar ki bu dogru olmaz. Ancak ayette ge~en af fiilinin failine gonderilirse anlam dogru olur.

III A.':"::1~ ~~':"'r..o~ ;l:"':"':;~A~ ~:=-~ .-.!':.-r. "':'~r . .,,~ ~· 1.·.-... -.ti,.7<01 ;.·. ii ..-! .-.~ . • .. --r o·--··-... ....... ,,...._ .. __ • ~ ..., .. -... .....-.... ....... ~ ..... - ..... -...,_ ..... _ --............ ij' i

anlayabilmek i~in vad' ilminden faydalanmak yerinde olacaktir. Zira bu ilmi bilmekle ozellikle, II µ1 J.ii .)t,..;.'JI /zamirin kaynaktan once zikredilmesi, probleminin sebebi daha iyi anla§tlacakhr.

Vad', Arap dilinde v-d-'e (~_,) kokiinden gelip, koymak, be!irlemek41 Ve mananm kar§lStnda lafzi belirlemek42 gibi sozliik anlam}anru ii;erir. Dolayis1yla va'd, bir !}eyi bir ~ey ile tahsb etmek43 oimakta ve kendisi dile getirildigmde ikinci bir §ey anl~tlmaktadir.44 Dile getirmekten maksat ise, lafzm kullaruhp manarun kast edilmesidir.(5 Tayin ve tahsis edilen §ey, mevdu', tayin ohunan ise muvdu'u leh §eklinde isirnlendirilir. Lafzm vad'i, lafzm bit manaya kendisiyle delalet etmesi i9n tayin edilmesidir. Lafzm kendisiyle dernek, karinesiz deMektir. Kendis iyle delalet ise, lafzrn soylenmesi esnasmda, manamn anla§1lmas1 i~in lafzm belirlenmesi yeterli olmaktadir. Ba~ka bir karine ihtiya~ duyulmaz.46

islam medeniyetinde diger ilimlerde de oldugu gibi vad' ilmine biiyiik iigi gosterilmi§tir. Diilerin ortaya ~1k1§1 ve kuilanih§lan hakkmda bir~ok go~ ileri siirilldiigu gibi ozellikle lafi.z ile mana arasmdaki ili§ki de uzun si.ire tarb§ma konusu oimu§tur. Ozellikle bir lafzm ilk konulmas1 anmdaki dii!}iince ile kullarumla birlikte kazand1gi yeni konumlanm bilmek i\'.in vad' ilminin bilinmesi §arttir.

Bilindigi gibi vad' ilmi, vad' (lafzm bir mana i~in konulmas1) ile mevdu'u leh (mana) arasmdaki ili§kiyi dart ba§hk altmda toplamaktad1r. Birincisi; vad' hass, mevdu'u leh hass ki bu ozel isimlerde meydana gelmektir. Lafz1 belirleme esnasmda belirleyici ki§i, mevdu'u lehin

«> Bakara 2/178. u ibn Manzur, Lis11nu'l-Arab, Dam's-Sadr, Beyrut, VIlI, 3%. o Muhammed Abdu':r-Rauf el-Menavi, et-Tevkif ala muhimmali't-te'arif, Daru' ·!Fikri'l-Mu' asrr,

Daru'l-Fikr, Beyrut-Dune~k, 1410, s. 727. -0 es-Suyuti, el-Muzhir ft u!umi'l-lugati ve enva'uha, tah. M Cade'l-Mevla, Ali M el-Becavi, M Ebu'l-FadJ ibrahim, Daru ihyai'l-Kutubi'l-Arabiyye, Kahire Ts., I, 38 . .. eJ-Menavi, a.g.e., s. 727. e el-Curcani, et-Ta'rifat, Daru'l-I<iatbi'l-Arabi, Beyrut, 1405, 326 vd. "Taftazani, Muhtasaru'l-me'ani, s. 319.

173

"t.•

ilahiyat Fakiiltesinin ilmi Dergisi-14-15. Say1 2011

<;agn§tlrchg1 biitiin anlamlan zihninde tasavvur eder ve bunu yine belli b!.: ki§i i9n kullanmayi uygun goriir.

ikincisi; vad' amm ve mevdu'u leh amm olan ili§ki ki bu da cir~ isimler i<;in ge<;erli olan bir durumdur. Zira burada genel bfr lafiz belirlennlli ve o lafiz isim oldugu biiriin nesneler i<;in ge~erli olmu§tur.

f.\:iinciisii; vad' amm, mevdu'u leh hass olan k1srmd1r ki bum zamir, ism-i i§aret, ism-i mevsul ve harfler girmektedir. Bunlar da konul~ itibariyle genel olsalar da baz1 ~e1irleyici durumlar sonucunda has: olma.1<tadir.

dordiincii bir ~i:r.iflandmlmaruI1 olmas1 ka<;1mlmazchr ki o da vad' h~ mevdu'u leh amm' d1r. Ancak bu sm1fa giren bir vad' tespit edilemediginder muhal/imkans1z goriilmii§tilr.

Bizim bu <;ah§mam1zm konusunu olu§turan zamirin vad' i, her §eyden once, nev'i degil §ahsi bir vad'dir.47 Zira zamir, maddesiyle tasavvu: edilen tek bit lafizdn.

ilmu'l-vad' literatiiriine gore zamirin de dahil oldugu iis:iincii SI.Ill:"

vad' amm ancak mevdu'u leh hass olan suufttr. Zira, zamiri vad' eden~ kendi ozelliklerini ta§iyan bir laftz diigiiniip daha sonra aralarmdaki orta mananm ozelliklerini tasavvur etml~ ve ona uygun bir isimlendfrm_ ya.Jm;~hr:1s 6rnegin .¥-- zomirini ele ala:r.a.1< bi 'M, da.1-ia netle§tirmel<- gerek.!r~e L~t:.2 bdirleyen k~i, kendi ozellilderini ta~iyan bir 1aflz di.i§i.in i.ir H o -'mtifred, miizekker ve gaiblik' ozellikleridir. Bu yoni.iyle vad' amr olmaktad1r <;iinkii yukandaki ozellikleri tag1yan her §ahis bu zamir ic;in birE potansiyeldir. Ancak mevdu'u leh'i hass yapa.• §ey ise 'daha cnce a..'Uln"~ bir isme donme'sidir. igte bu yoniiyle zamir belirli olmaktad1r arhk ve oze. bir isim gibi kabul edilrnektedir. Bu yiizden zamirlerdeki vad' aleti zati de~ arizi kabul edilrrtl§tir zira, mefhumunun d1gmdad1r.

Dolay1Siyla, ismi i§aretleri."1 mevdu'u lc.1U (manayi) hass yapan ~ey hissi igaret, ismi mevsulleri stla ciimlesi, harfleri de mute'allek/birliktc kullamlchklan isim veya fuller oldugu gibi zamirin ise daha once ge<;mi§ b?: isme donmesi49 §eklinde 6.zetlenebilir.

Ancak vad' ilmi alimleri arasmda bu tasnif konusunda onemli b:..: tartlgma vard1r. el-icl ve miiteahhirler, zamir, ismi igaret, ismi mevsul w harfleri vad' a<;1smdan amm mevdu'u leh yontiyle de hass gorilrken, e:-

47 $ahsi ve nev'i §U §ekilde a9kJanmaktadu: ~st vad', mevdu'un aynas1 olan vad' al~ mevdu'un bizzat kendisi olan ciiz'l bir ~eydir. Nev'i vad' ise, mevdu'nun aynas1 olan vac aletinin mev'du olmayan kiilli bir ~y/durumdur. Ebu Bekir es-Suri, el-Luma'u ft ilmi'l-vaa (Mecmu'etun Te~temilu ala Hamsi Resail'in i9nde), Ahmet Sait Matbaas1, istanbul, 1967, s. C:. ve 1. dipnot. ; Ibrahim Ozdemir, islam dii§iincesinde Dil ve Varlik, iz Yaymc1hk, istanbul, 200E. s.78vd. 48 es-Suri, el-Luma'u, s. 64. 49 es-Suri, el-Luma'u, s. 65.

174

Teo11orn.JI <f>aey111>Tennrn.H JiLllHMHW >KYJ'Hallbl 14-15-caHbl 2011

Taftazani ve miitekaddimlere gore ise bu grub, vad' amm mevdu'u lehu amm grubuna girer.so

et-Taftazani'ye gore ismi i§aret, zamir, ismi mevsul ve harf, amm bir mefhum i9in (ornegm Y. i~ 'zikri g~en milfred miizzek' mefhumudurJ vad' edilini§lerdir. Ancak vad1' /lafzi koyan, onun ciiz'iyyatmda kullarulmas1ru §art ko§mU§ ve dolay1s1yla da ikinci klsma girmektedir (vad' amm mevdu'u leh amm). Ancak vadt', ciiziyyatta kullan11mas1ru §aT: ko§tugundan, vad'en killli, isti'malen/kullarum a91smdan cilz'i olmaktadir. Mulahaza ammdu ve o da vad' aletidir.

el-Adud bu goril§il kabul etmeyip yeni bir gorii§ one silrmii§ ve kendisinden oncekilerin gorii§lerine kar§t onemli delil!er ortaya koymu§tur: 1. Onlann bu sozil, vad'i anlams1z k1lmaktad1r. Zira lab.z, onda kullarulmas1 i9in bir mana i9in vad' edilir. ismi i9aret, zamir gibi §eyleri vad' eden ki§i bir mefhum i~in vad' etmi§ ve bu mefhumun cilziyatlannda kullamlmasiru §art ko§mu9tur. Aksi takdirde bu vad' da bir yarar olmamaktadtr. 2. Bu durumda bunlarm (zamirler, ismi i§aretler vb) hakikatleri olmayan mecazlar olmas1 gerekmektedir. Zira onlar, kendileri i9in konulmad1klar1 halde ci.iz'iyatlarda kullarulmaktad1rlar. Dolayis1yla kendileri i~ konulan mefhum i9in kullarulmamt§ olmaktadirlar.51 Zamirlerin, kiilli manalar i~in konulduklan ancak isti'mali ctiziyatta olma §arh dogru olsa, zamirlerU: hakikatleri olmaya..11 mecazlar olmas1 gerekir. Dolay1s1yla bunlarm konulduklan kilUilerde kullan1lmal.an dogru olmaz.52 3. Harfler o zaman tek ba§lanna bir anlama sahip olan kelime olmas1 gerekmektedir.53

Miltekaddirnlere kar§l one siiriilen itirazlarm gii9liililgu ve sonraki donemde de buna kar91 ~lk1lmam1§ olmasm1 goz onilne alarak, muteahhirlerin zamir, ismi i§aret, mevsul ve harfler i~in soyledikleri daha saglam durmakt adtr. Bu yiizden bu gruba girenler, vad' amm ancak mevdu'u lehi hashr ve bu hashk da bir karine iledir. Konumuz olan zamirin karinesi de miitekellirn ve muhataba zarnirlerinde problem olmarnakta; zira konu§an ve dinleyen, metin esnasmda veya konu§ma esnasmda oradad1r. Ancak gaib zamirin mevdu'u lehini hass yapan §ey daha once zikrinin g~'lli§ olma §arhd1r. Bu §arta uyulmad1gt zarnan, "idmar kalbe zikr" sorunu ortaya 91kmaktadu. Biz de bu 9all§marn1zda bu problemin temel sebebini ortaya koymaya ~alt§hk.

lO Abdukadir b. Es-Seyyid M. Selim el-Keylani el-!skenderani, Safau'n-Nebe'i.fi ilmi'I-vad' (Mecme'etun Te~temilu ala Hamsi Resail ii;inde), AhmetSait Matbaas1, istanbul, 1967, s. 76. 51 el·!skendereyani, Safau, s. 77. · 52 Dede Cengi, Risale-i Erba'a i~de, Cemal Efendi Matbaas1, 1307, !stanbul, s. 3. l3 Fahruddin el-Amasi, Risaletu1-vad', (isa~oo fi'l-Manttk'm ii;inde), el-Mektebetu'l·Hanefiyye, Istanbul, 2007, s. 64.

175