Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te...

25
Te Tautoko 53 1 Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53 © New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Transcript of Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te...

Page 1: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Te Tautoko 53

1Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 2: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

ContentsHe kupu whakataki.......................................................................................................3Ngā whāinga paetae.....................................................................................................51. Ka tau te tuhi ki Aotearoa.........................................................................................72. Ka tau te kupu ki te niupepa...................................................................................133. Te kawe a te tuhi i te reo........................................................................................17

2Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 3: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

He kupu whakatakiHe huinga pukapuka a Te Tautoko i whakatakotoria hei rauemi reo Māori e tautoko ana i ngā wāhi whāinga matua ki tā Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, me te whakaatu hoki i ngā kaupapa whānui e pā ana ki te pāngarau, te pūtaiao, te hangarau, ngā tikanga ā-iwi, ngā toi, me te hauora i roto i ngā kaupapa kawea ai e ngā ākonga i ia rā. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono anō hoki hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, i ngā mahi ā-rōpū, i ngā mahi ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero.

Kua hora mai a Te Tautoko 53 nei hei whāwhātanga mā te hunga kua ono tau, ā, piki ake, e whakaakona ana ki te reo Māori.

Te Whakamahi i a Mā Te Pouako

Kua whakatakotoria ētahi ngohe hei mahi mā ngā ākonga. Tīpakohia ngā whāinga paetae, te kawenga (ngohe) me te aromatawai e hāngai ana ki te taumata me tāu e hiahia ai mō āu ākonga. Whakawehea ia whenu, kia whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā ka hiahia koe kia whakatāruatia ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere.

Te Kaupapa Matua o Te Tautoko 53

Ko te tino kaupapa o Te Tautoko 53, ko te whakapapa o te reo Māori i rō pukapuka. E toru ngā kaupapa whāiti hei mahinga mā āu ākonga:

Te tā pukapuka Te whakamahi tētahi niupepa Te hītori o ngā pukapuka whakaako i te reo Māori.

Ngā kaupapa whānui o Te Tautoko 53

Ka tau te tuhi ki Aotearoa

I haria mai tēnei hanga, te tuhi kōrero, ki tēnei whenua e ngā Mihingare. He tere mārama ō tātou tīpuna ki te wāriu o te kupu kua tuhia ki runga pepa, kua tāngia ki rō pukapuka. I konei ka whai tātou i te whakapapa o te pukapuka reo Māori.

3Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 4: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Ka tau te kupu ki te niupepa

Kei pōhēhē tātou, ko Toi Te Kupu anake te niupepa kua whakaputaina i te reo Māori. I tere mau i ō tātou tīpuna te hangarau nei, te hanga niupepa me te whakamahi perehi. Ka tirohia ētahi o ngā niupepa i whakaputaina i roto i te reo Māori.

Te kawe a te tuhi i te reo

E ai ki ngā kōrero, i rāhuitia te reo Māori i roto i ngā kura. Kia whai tātou i te hītori o te pukapuka ako i te reo Māori, ko taua hītori anō o te reo Māori. He whai tēnei wāhanga i te kawe a te kāwanatanga i te reo Māori. I te tīmatanga, he iti, he pounamu. Nā ngā kaupapa pēnei i te kōhanga reo, i te kura kaupapa Māori i nui ai ngā pukapuka reo Māori ka whakaputaina e te kāwanatanga.

4Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 5: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Ngā whāinga paetaeKoinei ngā whāinga paetae o Te Reo Māori i Roto i te Marautanga o Aotearoa e hāngai ana ki te kaupapa o Te Tautoko 53 e rārangi iho nei:

Whenu: Whakarongo (wh. 60, 61, 62)

Kōeke 3: Ka whakarongo, ka mārama, ka pāhekoheko te ākonga kia mau, kia roa ai ngā whiriwhiri ā-rōpū i ngā tūmomo horopaki ako katoa.

Kōeke 4: Mā te āta whakarongo ka taea e te ākonga te kōrero te whai.

Kōeke 5: Ka mārama ki te ākonga te whānuitanga o ngā kōrero i te huhua noa o ngā horopaki ngahau, me ngā horopaki ako.

Whenu: Kōrero (wh. 68, 69, 70)

Kōeke 3: Ka taea e te ākonga te kōrero, te pātai, te whakaputa ōna ake whakaaro ki te hunga ākonga, ā, me raupapa, me mārama te kōrero.

Kōeke 4: Ahakoa te horopaki e whai hua ana te whai wāhi atu a te ākonga ki ngā whiriwhiri; ka taea anō hoki te whakaputa whakaaro, te whiu pātai, me te mārama anō ki ngā hiahia o te hunga whakarongo mai.

Kōeke 5: Ka taea e te ākonga te whakaputa kōrero, te whakapuaki ōna ake whakaaro e pā ana ki ngā kaupapa maha, me te pakari anō o tana tū i ngā horopaki huhua noa.

Whenu: Pānui (wh. 77, 78, 80)

Kōeke 3: Ka taea e te ākonga te tīpako mai me te pānui ngā tuhinga, hei whakangahau, hei whakaea hoki i ngā kaupapa kua whakaritea.

Kōeke 4: Ahakoa he aha te tūmomo tuhinga, e tino mātau atu ana te ākonga ki tāna i pānui ai, e taea ana hoki e ia te āta tātari. Ka whakapakari anō hoki ia i tōna āhei ki te arotake i te whai hua o āna tuhituhinga.

Kōeke 5: Me tōrino te pānui a te ākonga, me tātari anō i tāna i pānui ai i ngā marau o te kura hei tāutu i ngā waiaro, i ngā uara, i ngā pūtake o te kaituhi.

Whenu: Tuhituhi (wh. 86, 87, 88)5

Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 6: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Kōeke 3: Me mārama, me whai hua tā te ākonga, tāna tuhi i ngā momo tuhinga huhua noa.

Kōeke 4: Me whai hua, me mārama te tuhi a te ākonga i ngā momo tuhinga huhua noa mō ngā kaupapa whānui, ā, me hāngai te tuhinga ki te pūtake me te hunga pānui.

Kōeke 5: Me mārama, me whai hua, me whānui ngā momo tuhinga a te ākonga, me te āta aro anō me pēhea te whakaraupapa tika i ngā kaupapa.

Whenu: Mātakitaki (wh. 95, 96, 97)

Kōeke 3: Ka mātakitaki, ka mārama te ākonga ki ngā momo reo ataata, reo ā-waha, me mōhio anō ki te pānga o tētahi ki tētahi.

Kōeke 4: Ka āhei te ākonga ki te whakamārama i te āhua o ngā pānga o te reo ataata poto i takea mai i ngā horopaki kāore ia e tino taunga ana.

Kōeke 5: Ka mōhio, ka whakamārama ake te ākonga i ngā hua o te nohotahi a te reo ataata me te reo ā-waha.

Whenu: Whakaatu (wh. 103, 104, 105)

Kōeke 3: Ka taea e te ākonga te whakamahi ngātahi te reo ā-waha me te reo ataata kia puta ai ngā pānga e hiahiatia ana.

Kōeke 4: Ka whakaatu te ākonga i te reo ataata i ngā horopaki huhua, ā, e hāngai ana te whakaaturanga ki te kaimātakitaki.

Kōeke 5: Ka taea e te ākonga te whakamahi te huhua o ngā āhuatanga reo ataata hei whakawhiti whakaaro.

6Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 7: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

1. Ka tau te tuhi ki AotearoaKa kapi katoa i runga i tēnei whārangi ngā take e whai ake nei. Ki te heke haere ki tētahi pū take, pāwhiria te hononga e hāngai ana:

Whenu: Whakarongo (Kōrero) Whenu: Kōrero (Whakarongo) Whenu: Pānui (Tuhituhi) Whenu: Tuhituhi (Pānui) Whenu: Mātakitaki (Whakaatu) Whenu: Whakaatu (Mātakitaki) Ngā hononga Ngā ariā matua

Whenu: Whakarongo (Kōrero)

Ngā pūkenga

Kōeke 3: Ko te maumahara, ko te whakautu i ngā ariā matua me ngā pātai e pā ana ki ngā horopaki e taunga ana te ākonga.

Kōeke 4: Ko te maumahara ki ngā ariā mātua.

Kōeke 5: Ko te tāutu i ngā ariā matua me ngā ariā tautoko i aua kōrero.

Te kawenga

Ngā kōhimuhimu hainamana. Tipakohia tētahi kupu, tētahi kīanga rānei mai i te pūrongo. Kōhimuhimu tēnei kōrero ki tētahi atu, ā, tukuna te kōrero kia haere. Ka tae atu te kōrero kōhimuhimu ki te ākonga whakamutunga, māna te kōrero kōhimuhimu e whāki atu ki te akomanga.

Kia pānuitia tēnei pūrongo e ngā ākonga, whakamātauria ō rātou hinengaro ki ētahi pātai. Hei tauira:

o Ko wai ngā tāngata kei te kōrerohia i roto i tēnei pūrongo?o E hia ngā whārangi o tēnei pūrongo?o He aha te ariā matua o tēnei pūrongo?

Pānui ā-waha i te tauparapara 'Whakarongo ake au' ki ngā ākonga. Mā ngā ākonga e tuhi i tā rātou i rongo ai. Whakatika.Wharewhare: Tipakohia ngā kupu hou, whakamahia hei tākaro i te kēmu nei.

Māu ētahi kupu e pānui ā-waha, mā ngā ākonga aua kupu e tuhi. Tirohia kia kitea mēnā e tika ana te noho o ngā tohutō ki roto i ēnei kupu.

7Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Computer

Page 8: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Mahi takirua: Mā ia ākonga e whakarāpopoto ngā kōrero e pā ana ki tēnei pūrongo. Mā tētahi ākonga tōna whakarāpopototanga e pānui ā-waha ki tōna hoa. Ko te mahi a tōna hoa, he āta whakarongo. Kātahi ka whiu pātai te ākonga tuatahi mō tana whakarāpopototanga. Mā te mea whakarongo ngā pātai e whakautu.

Whenu: Kōrero (Whakarongo)

Ngā pūkenga

Kōeke 3: Ko te whakapuaki i ngā kupu, i ngā kōrero huhua.

Kōeke 4: Ko te maringi noa a te pātai, a te whakautu ki ngā kōrero ā-rōpū.

Kōeke 5: Ko te whakaraupapa whakaaro.

Te kawenga

Mā ngā ākonga e kohikohi pātai mō ō rātou whakaaro e pā ana ki ngā āhuatanga o te pukapuka mō te wā 1820.

Me āta titiro ki ngā pikitia. Kia rima ngā pātai e pā ana ki ia pikitia tā ia ākonga. Whakatauritehia te taumata o te pānui me te tuhituhi mō ngā tāngata Māori o 1840 ki

tēnei wā. He aha ngā whakaaro o ngā ākonga?

Kei ngā āpitihanga e whai iho nei ētahi rerenga kōrero.

Āpitihanga 1 – Ngā āheinga reo

1. Whakatau (Waikato): E rere atu ana taku manu kōrero...Nau mai, haere atu taku reta ki te mihi atu... (Kōeke 4)13. Kia homai he kōrero: Tēna koa.../Tēnā koa, homai he kōrero e pā ana... (Kōeke 3)26. Kōrero mō te rekareka: Anō te pai! (Kōeke 5)53. Whakarmīharo: Kia tau tika te haere (Kōeke 5)

Āpitihanga 2 – Ngā ariā o te reo

Ngā hononga Kupu honohono: Heoi ano (Kōeke 3w)Ngā pātai me ngā whakautu: He aha i kore ai e ...? (Kōeke 4w)Te pūmuri tonu: Kī tonu...Mā tonu...Pau tonu...(Kōeke 5w)

Āpitihanga 3 – Te wetewete i te reo

8Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 9: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Kīwaha mō te wā: Nāwai rā ...(Kōeke 3)Te whakatūpatotanga: Kei ...(Kōeke 4)Te pūmuri tonu: Ki tonu...Mā tonu...Pau tonu...(Kōeke 5)

Āpitihanga 4 – Ngā rārangi kupu

Kōeke 1–3

ā te reo Māori, ā, e rima tau ...Tuhi i te reo, ā, ka whāia ... I I tere mau...I taua wā...I te tuatahi ... Heoi Heoi, nā ētahi ...Heoi, nā te tuhituhi ... Takiwā Pēnei te tuhi i te takiwā o 'Kerikeri'.

Whenu: Pānui (Tuhituhi)

Ngā pūkenga

Ko te tīpako i ngā ariā matua mai i ngā pānui. Ko te tere o te pānui, o te mātai me te whakatau wawe i te ngako o te kōrero. Ko te whakamārama i ngā āhuatanga reo me ngā pānga o ēnei ki te kaupapa me te

pūtake i tuhia ai te kōrero.

Te kawenga

Whakarōpūtia ngā ākonga. Kia rima pea ngā rerenga kōrero ka hoatu ki ia rōpū – ko ngā ariā matua o tētahi pūrongo. Mā ia rōpū aua rerenga kōrero e whakaraupapa tika. (Tirohia 'Ka tau te tuhi ki Aotearoa: Ngā ariā matua'.)

Tuhia te tūtohi kei raro iho nei ki runga i te papa mā. Mā ngā ākonga e tuhi anō, ko tā rātou mahi he whakakī i ngā pouaka ki ngā kōrero e ngaro ana.

Te tau Ingoa o te kaituhi Pukapuka

1830 Rev. William Yate  

    A Korao nō New Zealand

  Rev. William Williams  

Aromatawai

Whenu: Tuhituhi (Pānui)

Ngā pūkenga

9Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 10: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Kōeke 3: Ko te āta whakaraupapa i ngā whakaaro, i ngā whakamārama me ngā tohutohu.

Kōeke 4: Ko te tāutu i ngā momo tuhinga.

Kōeke 5: Ko te whakatakoto kupu kia mārama, kia raupapa anō ōna whakaaro.

Te kawenga

Hangaia he mahere o ngā pukapuka i tāia: Te tau, te ingoa o te kaituhi, te ingoa o te pukapuka, me ngā ariā matua.

Mai i te tau 1820 i kaingākau te Māori ki te ako ki te pānui. He aha ngā hua me ngā uauatanga o te pānui me te tuhituhi kōrero i ērā wā?

Whakatauritehia tētahi wāhanga o te Paipera Tapu tawhito ki ngā whakamāoritanga ā-karaipiture o nāianei. Pēhea te rerekētanga o ngā kupu, o ngā rerenga kōrero, o te reo rānei?

Rapua he rau mai i te rākau pukapuka. Tuhia he kōrero poto ki runga i te rau. (Kia mahara mai, tiakina ngā tamariki o te wao nui a Tāne.)

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te whakatakoto wātaka e whakamārama ana i te hītori o tētahi kaupapa.

Ka taea e te ākonga te tāutu ngā hua me uauatanga o te pānui mai i te wā 1820. Ka taea e te ākonga te whakataurite i ngā āhuatanga o te reo, te āhuatanga o te

tuhituhi – ngā āhuatanga rerekē me ngā āhuatanga ōrite. Ka taea e te ākonga te whakawhiti whakaaro mō ngā āhuatanga o neherā.

Whenu: Mātakitaki (Whakaatu)

Ngā pūkenga

Kōeke 3: Ko te tāutu i te hononga o te reo ataata ki te reo ā-waha.

Kōeke 4: Ko te whiriwhiri i ngā mahinga reo ataata e whai hua ana.

Kōeke 5: Ko te tāutu i te rōpū mātakitaki e tika ana kia kite i te tūmomo whakaaturanga reo ataata.

Te kawenga

Whiriwhiri kōrero e pā ana ki ngā pikitia ki te tāutu ngā āhuatanga e pā ana ki 1820: kākahu, taonga o te whare, ngā taputapu.

10Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 11: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Kimihia ētahi tuhituhi tawhito. Tāruatia, whakaaturia rānei ki āu ākonga hei pānuitanga mā rātou. Ko te mahi mā rātou, he whai māramatanga mai i aua kōrero tawhito.

Tāngia tētahi mahere whenua o Aotearoa. Tohua ngā wāhi kei roto i te pūrongo. Nō whea te tangata kei te kōrerohia? He aha tāna mahi?

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te tāutu te āhuatanga o ngā pikitia me te wā. Ka mārama te ākonga ki ngā tuhinga tawhito me te whakarite ki ētahi tuhinga o

nāianei. Ka mōhio te ākonga ki te wā i whakaputaina te pukapuka me te tangata nāna i

tuhi.

Whenu: Whakaatu (Mātakitaki)

Ngā pūkenga

Kōeke 3: Ko te tāutu i ngā pānga o ētahi āhuatanga reo ataata.

Kōeke 4: Ko te tāutu i nga hiahia o te hunga mātakitaki.

Kōeke 5: Ko te tāutu i ngā hua o ngā āhuatanga reo ataata.

Te kawenga

Whakarōpūtia ngā akonga. Mā ia rōpū ō rātou whakaaro mō ngā painga me ngā uauatanga e pā ana ki te pānui, mai i te wā 1820, e tuhi ki runga i tētahi pepa rahi.

Kohikohia ngā rau pukapuka, tohatohaina ki ngā ākonga. Ko te mahi mā ngā ākonga, he tāutu i ngā momo tuhi – rerenga kōrero, pūangi kōrero, pātai, tohutohu.

Mahi ā-rōpū: ka whakaatu ngā ākonga i ō rātou whakaaro mō te tauparapara 'Whakarongo ake au'.

Aromatawai

Ka taea e ngā ākonga te whiriwhiri whakaaro ā-rōpū e pā ana ki te pānui pukapuka i te wā 1820, me whakaatu atu i aua whakaaro ki te akomanga.

Ka taea e te ākonga te tāutu ko tēhea te momo tuhi i tuhia ki te rau pukapuka. Ka taea e te ākonga te pāhekoheko me te matapaki i ō rātou whakaaro mō tētahi

tauparapara i roto i te rōpū.

He hononga ki ētahi rauemi āwhina:11

Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 12: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Haami, B. (2004). Pūtea Whakairo: Māori and the Written Word. Wellington: Huia Publishers.

Ngā ariā matua

Whakaraupapa tika ngā ariā matua:

I te tau 1844 ka puta te pukapuka tikanga kupu a Reverend William Williams, Dictionary of the Māori language.

Me hoki rawa ki te tau 1815 mō te tuhinga tuatahi i te reo Māori ki te pukapuka.

I te tau 1839 ka tāia e Colenso tana pukapuka He Pukapuka Wakaako.

I te tau 1827 ka tāia ki te pukapuka iti (e 31 ngā whārangi) ētahi karaipiture, mai i te Paipera Tapu me ētahi hīmene.

Whakarongo ake ai ahau ki te tangi a te manu nei ...

12Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 13: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

2. Ka tau te kupu ki te niupepaKa kapi katoa i runga i tēnei whārangi ngā take e whai ake nei. Ki te heke haere ki tētahi pū take, pāwhiria te hononga e hāngai ana:

Whenu: Whakarongo Whenu: Kōrero Whenu: Pānui Whenu: Tuhituhi Whenu: Mātakitaki Whenu: Whakaatu He pūrongo Ngā hononga ki ētahi atu rauemi Ngā pukapuka He paetukutuku

Whenu: Whakarongo

Te kawenga

Rangahau: Whakarōpūhia ngā ākonga. He kaupapa kōrero ā-waha tēnei. Ko te mahi a ngā ākonga he whakarongo ki te ākonga e kōrero ana. Kohikohia ngā momo tuhinga pēnei: pānui ā-kura, waea whakaahua, niupepa, tuhi ā-waea pūkoro. ka kōrero ia rōpū, ia rōpū mō ngā rerekētanga, mō ngā painga, me ngā uauatanga o ēnei momo tuhinga.

Whakamahi tētahi tiro whānui o ngā momo tuhinga ka pānuihia e tēnā, e tēnā o koutou. Ko wai e pānui ana i ngā momo tuhinga? Pātai atu ki ō koutou kaumātua/pakeke, mātua, tuākana, tēina, hoa rānei.

Whakawhiti kōrero. He aha te kaupapa matua o te niupepa?

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te tāutu ngā mahi ōrite me ngā mahi rerekē i roto i ngā momo tuhinga.

Ka taea e te ākonga te tāutu ko wai te hunga e whakamahia ana ēnei momo pānui.

Ka mārama te ākonga ki tēnei hanga, te niupepa.

13Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 14: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Whenu: Kōrero

Te kawenga

Mahi ā-rōpū: Whakatauritehia ngā kaupapa o ēnei niupepa, arā, ko te rohe, te wā, ngā take, me ētahi atu āhuatanga.

o Te karere o Niu Tirenio Te puke ki Hikurangio Te kōpara

Mahi ā-rōpū: Tokowhā ngā ākonga ki ia rōpū. He kaupapa motuhake tō ia rōpū. Anei ētahi kaupapa motuhake e whā: te kura, te tāone, Aotearoa, te ao. i ia ata, ko te mahi a ngā ākonga he hui tahi i roto i ō rātou rōpū, ka kōrero tēnā ākonga me tēnā ākonga mō te kaupapa motuhake o tōna rōpū. Ka ahu mai ā rātou kōrero mai i ngā niupepa, te reo irirangi, te pouaka whakaata, te ipurangi, te waha, te aha atu rānei. Ka mutu ana te wiki, hurihia te kaupapa. Kei te whenu whakaatu te whakatinanatanga o tēnei kawenga, arā, ka tuhia ngā kōrero hei pūrongo niupepa.

Āpitihanga 1 – Ngā āheinga reo

1. Peha: Inā hoki .../ Otirā.../ Heoi anō ...(Kōeke 4)2. Poroporoaki: Noho ora mai./Noho mai rā./Noho ake rā./Noho iho rā. (Kōeke 3)3. Whakatairanga: Tau kē koe./Āe mārika! (Kōeke 3) Kei reira! (Kōeke 4)4. Whai māramatanga: Kia āta mārama ai ...(Kōeke 5)

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te whakaatu i te āhua o ngā niupepa. Ka taea e te ākonga te kōrero ahakoa te kaupapa.

Whenu: Pānui

Te kawenga

Mā ngā ākonga tō rātou ake niupepa e hanga – mā rātou ngā pūrongo, ngā whānautanga me ngā mate, ngā reta ki te ētita, ngā mahi hākinakina, te aha atu rānei e tuhi.

Whakatauritehia a Toi Te Kupu ki ngā niupepa tawhito. Tāutu te āhuatanga o ngā pūrongo – rerenga kōrero, ko wai, āhea, i hea, he aha,

kei hea, me pēhea rānei.

14Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 15: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Aromatawai

Ka taea e ngā ākonga te mahi tahi hei hanga niupepa. Ka taea e te ākonga te whakataurite ētahi niupepa e rua. Ka taea e te ākonga te tāutu te āhuatanga o te niupepa.

Whenu: Tuhituhi

Te kawenga

Whakamahi ngā momo tuhi mō te niupepa. I roto i te pūrongo me tuhi: ko wai kei te kōrerohia, kei whea te kaupapa e kōrerohia ake nei, nōnahea te kaupapa i tū ai, āhea e tū ai rānei, he aha te ariā matua o tēnei pūrongo. Mā te whakautu i ēnei tū momo pātai e tino mārama ai ngā tuhituhi a te ākonga.

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te tuhi pūrongo mō te niupepa.

Whenu: Mātakitaki

Te kawenga

Mahia tētahi pukapuka uiui. Mahi takirua. Whakaaturia ngā whakautu i roto i te pūrongo.

Tirohia ngā momo niupepa. Hangaia he wātaka e whakaatu atu ana i tētahi o ngā kaupapa kua roa e kōrerohia ana kei roto i te niupepa.

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te whakamārama te āhuatanga o tētahi atu tangata, me te tuhi i tētahi pūrongo pono.

Ka taea e te ākonga te whakaraupapa kōrero niupepa.

Whenu: Whakaatu

Te kawenga/Aromatawai

Hangaia he niupepa mai i ngā kōrero kua kohikohia e ngā ākonga. Tāia.

Anei tētahi tauira hei āwhina i ngā ākonga ki te tuhi pūrongo. Mā te whakautu i ngā pātai e rārangi mai nei te pūrongo e whai kiko ai, e mārama ai hoki.

15Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 16: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

He pūrongo

He aha te kaupapa?

He aha te wā?

Kei whea te kaupapa?

Ko wai kei te pāngia e tēnei kaupapa?

Ko wai kei te pana i tēnei kaupapa?

He aha ai?

Ngā hononga ki ētahi atu rauemi āwhina

Ngā niupepa

E ono ngā whakaputanga i te tau. He mea utu nā te kāwanatanga. He reo Māori katoa.

He mea whakaputa nā Te Puni Kōkiri. Ko te nuinga he reo Ingarihi, tērā ētahi pūrongo reo Māori kei roto. Ki te hia kape koe, tono atu ki Te Puni Kōkiri. He mea utu nā te kāwanatanga.

He mea whakaputa nā Te Taura Whiri i te Reo Māori. He reo Māori katoa. Ki te hia kape koe, tono atu ki Te Taura Whiri i te Reo Māori. He mea utu nā te kāwanatanga.

Ko tēnei te reo pānui o te waka o Mātaatua. He reo-rua tēnei niupepa. Ki te hia kape koe, tono atu ki a Pū Kāea. Pū Kāea, PO Box 161, Kingsway Mall, King Street, Whakatāne. Wāea: 07 307 2178, Wāea whakaahua: 07 307 2328.

Ko te reo pānui o te rohe o Tūranganui-a-Kiwa.

Ngā pukapuka

Orbell, M., ed (2002). Reta ki te Maunga/Letters to the Mountain: Māori Letters to the Editor, 1898–1905. Auckland: Reed.

Kaa, Te Ohorere and Wiremu, eds, (1994). Ngā Kōrero a Reweti Kohere Mā. Wellington: Victoria University Press. Curnow, J., Hopa, N., McRae, J., eds, (2002). Rere Atu, Taku Manu! Discovering History, Language and Politics in the Māori-language Newspapers. Auckland: Auckland University Press.

16Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 17: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

He paetukutuku

Kei te paetukutuku kei raro iho nei, ngā niupepa reo Māori o neherā.

www.nzdl.org/cgi-bin/niupepalibrary?a=p&p=about&c=niupepa

17Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 18: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

3. Te kawe a te tuhi i te reoKa kapi katoa i runga i tēnei whārangi ngā take e whai ake nei. Ki te heke haere ki tētahi pū take, pāwhiria te hononga e hāngai ana:

Whenu: Pānui Whenu: Kōrero Whenu: Tuhituhi Whenu: Whakaatu Whenu: Mātakitaki Ngā hononga ki ētahi atu rauemi Hangarau i roto i te Marautanga o Aotearoa Tikanga ā-Iwi i roto i te Marautanga o Aotearoa

Whenu: Pānui

Te kawenga

Ko wai a Tamahae? He aha te ingoa o te pukapuka? He aha te tikanga o te ingoa o te pukapuka nei?

Ka tīpakohia tētahi pukapuka e te ākonga, i runga anō i te mōhio, ākuni ka tuhi pūrongo mō taua pukapuka.

Aromatawai

Kei te mārama te ākonga ki te kaupapa o ngā pukapuka rongonui nei, a Te Rangatahi.

Ko tā te pouako mahi, he ui atu ki te ākonga he aha te take i kōwhiria tētahi pukapuka. Ka mārama te ākonga ki te take i kōwhiria e ia tētahi pukapuka.

Whenu: Kōrero

Te kawenga

I te tau 1960 ka tāia ngā pukapuka ako i te reo Māori mō ngā tamariki. He aha ngā whakaaro o ngā ākonga mō ngā pukapuka o ērā wā? He aha ngā whakaaro o ngā ākonga mō te take i whakaputaina ai aua pukapuka i tērā wā?

He mahi rangahau. Ko ēhea o ngā pukapuka reo Māori ngā tino pukapuka. He aha ai?

18Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 19: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Aromatawai

Āpitihanga 1 – Ngā āheinga reo

1. Whakakāhore: Mahia atu./Hei aha tāu./E hē! (Kōeke 3)2. Whakakore: Engari mō tēnā .../ Kia ahatia ...(Kōeke 5)3. Whakaae: Tika tonu tāu. (Kōeke 4)

Āpitihanga 3 – Te wetewete i te reo

Te pūmuri ai: i pēnei ai te hakere. (Kōeke 4)

Whenu: Tuhituhi

Te kawenga

Tuhia he pūrongo poto mō te kaituhi, te wā, te pukapuka, ngā uauatanga me ngā painga o te pukapuka.

Aromatawai

Ka mārama te ākonga ki te ariā matua o tētahi pukapuka. Ka mārama hoki te ākonga ki te huarahi e whāia nei e te kaituhi.

Whenu: Whakaatu

Te kawenga

Whakawhitiwhiti kōrero mō te āhua o ngā pukapuka.

Aromatawai

Ka taea e te ākonga te kōrero mō ngā wheako e pā ana ki ngā rauemi.

Whenu: Mātakitaki

Te kawenga/Aromatawai

Whakaaturia ngā pūrongo ki te akomanga.

19Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes

Page 20: Te Tautoko 53 - matepouako.tki.org.nzmatepouako.tki.org.nz/content/download/3430/12359/file/Te Tauto… · Web viewHe huinga pukapuka a . Te Tautoko. i whakatakotoria hei rauemi reo

Ngā hononga ki ētahi atu rauemi

He Toi Ataata He Mana Tangata

Te tā o te pukapuka: kimihia tētahi ipu ki te mahi – ingoa, kīanga, whakataukī. Ngā momo tā: poutara, karī ngātahi, whakairo kahupeka, kōwaiwai papanga. Ngā momo tauira: tāniko, raranga harakeke, whakairo.

Hangarau i roto i te Marautanga o Aotearoa

Kaupapa: Ngā Toi Māori (wh. 74)

Ka pōwhiri ngā ākonga i tētahi mātanga toi kia haere ki te kura ki te whakahaere i tētahi papamahi e pā ana ki tētahi mahi toi e kitea ai ngā hātepe me ngā tikanga ka whāia ina whakapaipaitia ana tētahi taonga, tētahi whare rānei.

Mahia ētahi whārangi pepa harakeke. Tuhia tētahi rerenga kōrero kei runga i te pepa harakeke.

Tikanga ā-Iwi i roto i te Marautanga o Aotearoa

Whenu: Te Wāhi me te Taiao (wh. 94)

Whāinga paetae

Ka taea e te ākonga te whakaatu ōna mōhiotanga me ōna māramatanga o te take me ngā huarahi e mōhio ai te tangata ki te wāhi me te taiao, mā te whakamārama i ngā take whakarite a te takitahi me te rōpū i ētahi haerenga, me te mau tonu o ngā whakaaro mō ngā wāhi me ngā taiao, ā, me te pānga o ēnei haerenga ki ngā iwi me ngā wāhi i whātorohia atu ngā kaituhi Māori. (Taumata 4).

20Accessed from: Mā te pouako Teachers’ Notes Accessed from: httphttp://matepouako.tki.org.nz/Te-Tautoko/Te-Tautoko-53© New Zealand Ministry of Education 2009. Teachers in New Zealand may copy and adapt these notes for non-commercial educational purposes