••'oJ!

••

UNIVERSITETII PRISHTINES..FAKULTETI EKONOMIK

Modelet formale te struktures komoetitive_" ~~ .-, . -- . -.- - ... .- - . .' _

_ - -\

Prof.Dr.Sinan Ademaj

_ .., .".-.-'_'_"'-",

fvlodelet [onnale te strilkturi::s kOlllpetitive 3

lKO~H(URENCA E If)ERKRYER (Pli:RFEKTE)

Konkurenca e ptrkryer eshte forme re!ativisht e thjeshte estruktures se tregut, ne te cilen ndeshen (takohen) disa Kushte, kdo jane:

$ Nje l1umer i mac!h i bleresve dhc shitesve te vegjCJ, e te cildnuk jane te medheqj ne ate ma~e per te nclikuar ne ymimet e tregut meveprimet e tyre

o Hyrja e lire ne industri, ashtu qe secila finne qe deshiron tekonkuroje me firmat ekzistuse mund ta beje ktte ne kushte te njtjta

• Produktet identikee, SjeUja e rnaksimizimit te profitit ne rUe pjese te te gjitha firmaveo Mobiliteti (levizshmeria) e perkryer e faktoreve te prodhimit.' Dituria (njohuria) e perkryer e mundesive te tregut

BALANSIMI (EKUILIBI_U) I HAPIT TE SHKUI{TER NEKONKURENCENEPERKRYER

Ne gjendjen e konkurenees se perkryer, ymimi me te eilen seeilafirme duhet t'i shet produktet (outputet) e veta, do te caktohet nga foreat etregut te kerkeses dhe ofertes. Seeila finne individuale do te jete negjendje te shet aq shume produkte me ate ymim, por nuk do te jete negjendje te shet asgje mbi ate yl11im, sepse konkurentet e saj prodhojneprodukte identike dhe i shesin ato me ymim te tregut kOl1sumatoreve, teeilet-jane mire te informuar per ymimet e ofruara nga seeila firme. .

Figura 9.1 tregon situaten ne hapin e gjate per nje firme individualedhe per industrine ne teresi .

a) Indusrria ne teresi b) Firma individuale

p

t s PP2PI

P F=~~"'l=""*=-=!-~=~ P=MR

SMC

p

D

Q qO ql q2 q

Fig: 9.1 . Firma dhe industria ne konkureneen e perkryer .

.;"./

4 Ekonomikc l11enaxherialc

Siq tregon diagrami, forca (fuyia) e ofertes dhe kerkesespercaktojne nje ymim me P dhe autputin tatal te industrise me Q . Secilafinne individuale ka lokoren e kerkeses, e cila eshte drejtez horizontalePP, e cila tregon se firma mund te shet sasi produktesh me ymim P, poraspak me ymime me te larta .

Per arsye se lakOlja e kerkeses eshte horizontale , lakOlja e teardhuravc margjimde , e cila tregon te ardhurat plotesuse te fituara kur njeapo me shume njesi te autputeve jane shitur , eshte dhene me lakoren enjejte horizontale . Kur firma shet nje njesi autputi me teper, sasia te cilenajo e merr per te eshte ymimi P, i cili gjithashtu eshte shtim i te ardhurave

Meqenese ydo firme eshte maksimizuese e profitit, ajo do teprodhoje nivelin e autputit te dhene me qo ne diagram, e qe eshte autputine te cilin te ardhurat margjinale jane te njejta me shpenzimet margjinale.Nese firmat do te prodhonin me teper sesa qo , atehere ato do te prodhoninnjesite e autputit per te cilat shpenzimet margjinale jane me te medha sete ardhurat margjinale , gje qe do ta zvogelonte profitin. Nga ana tjeter,nese ato prodhojne me pak se qo , atehere ato nuk do te mund teprodhojne disa njesi autputesh, per te cilat te ardhurat margjinale itejkalojne shpenzimet margjinale, gje qe do te shtonte profitin.

Meqenese industria s'eshte gje tjeter pos shume e fermaveindividuale, eshte e qarte se autputi i industrise Q duhet te jete i barabarteme shumen e autputeve te firmave individuale. Kjo «eshtje e thjeshtegjithashtu ndihmon ne kuptimin e natyres te lakores se ofertes . Kjo mundte shihet nga diagrami per firmen e cila ne «mimin P vendos per teofertuar autputin qo , per arsye se ky eshte autputi i cili sjell me se shumtifitim . Nese «mimi ngritet ne p) , firma do te vendos ta rrite autputin e sajne q) dhe nese «mimi ngritet me tutje ne P2 , firma do ta rritte autputin neq2 . LakOlja e shpenzimeve margjinale te firmes del jashte niveleve teautputit , te cilat firma do t'i zgjedhte per te ofertuar ne secilin prej«l11imeve , ja fjale tjera , lakorja e shpenzimeve margjinale per firmeneshte e njejta gje sikur lakOlja e ofertes te firmes . Lakorja e ofertes perindustrine ne teresi eshte thjesht shume horizontale e lakoreve teshpenzimeve margjinale per firmat individuale.

Fig . 9.1. tregon vetem lakoren e shpenzimeve margjinale perfirmen individuale , ne menyre qe te jete sa me e qarte qe eshte emundshme . Sidoqofte , nje pasqyre me komplete kerkon perfshirjen elakores te shpenzimeve mesatare , per te shqyrtuar nivelin e profiteve tefituara . Kjo eshte treguar ne fig. 9.2.

Modele! formale Ie struktures kompetitive 5

.-

c

Me/SAC/I--------'~\- __ -----,.'c---yL-- P = AR = MR

d

4-o

b

~---------------~----------~~

o Sasia

Fig. 9.2. Firma e konkurences se perkryer ne balancimin e hapit teshkurter.

Si(j shihet ne diagram, firmat indivicIuale jane duke bere " profiteekonomike ", ngase shpenzimet mesatare per prodhimin e autputit q eshteme ivogel se qmimi P, i caktuar nga tregu . Sasia e profitit te fituar eshteparaqitur me hapesiren e vijezuar abcd dhe perbehet nga margJlna eprofitit bc e shumezuar me munrin e njesive te shitura .

BALANCIMI NE HAPIN E GJATE

Deri ne kete pike analiza eshte bere per sjelljen ne hapin e shkurter.Secila firme ka nje garniture te dhene aparatesh (uzinash) dhe pajisjeshduke i perfshire keto ne disa shpenzime fikse . Firmat e reja nuk mund tehyjne ne industri , per arsye se per ta bere kete , nga ato kerkohet qe tevendosin aparate ( uzina ) te reja , gje qe nuk eshte e mundshme ne hapine shkurter . Megjithate , ne hapin e gjate profitet e tiIla do t'i terheqninfirmat e rej a ne industri . Ne ate fast, konkurenca plotesuse do ta shtynymimin teposhte dhe ne fund do te eliminoje profitet e bera . Ne kuader tefigures 9.l. hyrja e re do ta zhvendos lakoren e ofertes kah e djathta aq sasa me shume firma te krijohen dhe lakoret e tyre te shpenzime-'v'emargjinale kontribuojne ne lakoren e ofertes .

6 Ekonomike menaxheriale

Per te identifikuar se ku dullet te vendosen emimet e industrise ne. ,hapin e gjate, eshte e nevojshme te shgyrtohen lakoret e shpenzimeve nehapin e gjate per firmat individuale Seeila firme duket te kete lakore tenjejte te shpenzimeve margjinale ne hapin e gjate, ngase te gjitha ato kaneperfitime (nderlidhje) nga teknologjia e njejte dhe 9m1me te njejta teinputeve. Figura 9.3 tregon nje lakore te Tille .

LAC

Pb~--~--------~--- -----~---

oL-__ ~ __ ------~----------~--~~

Sasiaqx qI qy

Figura 9.3 Balancimi ne hapin e gjate per firmen ne konkureneen eperkryer.

Nese ymimi do te eaktohej ne Pa, .firmat do te mund te vazhdoninte benin profite supernormale duke prodhuar autpute ydokund ne mes teqx dhe qy . Ne ate rast , hyrja do te vazhdoje te ndodh dhe ymimet do tedetyrohen te ulen . P a eshte Teper e larte per t'u bere ymimi, ne te eilinindustria do te vendoset. Analogjikisht, Pa eshte Teper i ulet per t'u bere9mimi i balaneimit ne hapin e gjate, sepse nese ymime do te dukej te ulejgjer ne ate nivel , asnje firme nule do te mund te bente kurrefare profiti,shume prej tyre do te dilnin nga industria dhe 9mimi do te ngritej .

Ky fakt ben te qarte se ne industrine ne konkurenee te perkryer,y.mimi do te vendoset ne hapm e gjate ne P2 .

Rezultati i hapit te gjate te industrise ne konkurence te perkryer,pra, eshte qe ymimi eshte detyruar te ulet gjer ne nivelin e shpenzimeveme te ulta mesatare. Secila firme shfryiezon gamituren e aparateve(uzinave ) dhe te pajisjeve, e eila jep sepaku shpenzimet e prodhimit dhee monipulon ate ne nivelin me efieient te autputit .

Veprimi i industrise ne kunkurrence perfekte pereaktohet ngastruktura e saj. Prodhimi i produkteve te njejta nga nje numer i madh ifirmave te vogla, se bashku me njohurine perfekte per konsumatoret,

Modeler form,lle tc struktures kOl1lpetitiv~ 7

siguron se seciJa firme 1<:aI1JClakore horizontale te kerkeses. LiriJ. ehYljCS siguron se nese profitet supemormale behen ne hapin e shkurU~r,ata do te peljashtohcn nga konkurrenca ne bapin e gjate nga hYljet en' ..Ekol1omite e vellimit jane te kufizllara, prandaj industria permban ].;~muner te madh fe firmave te vogla, te gj itha duke prodhl..Iaf ne piken j ~.

tc ulet te lakores se shpenzimeve ne hapin e shkurter, nje balancim n~hapin e gjate do behet cthe do te mbahet gjersa te ndryshoje rrethin:l ejashtme.

!(ONKURENCA E PERK._l{YEH.DHE "RIV ALITETI"

Ne kete· tip te struktures se tregut, firma ka shmne pak mundesi teveproje per vete dhe vetem pak vendime per t'i marre . <::mimi eaktohetnga tregu dhe firma eshte "pranuese e ymimit". Nuk ka arsye per reklame,ngase te gjitha firmat prodhojne produkte teresisht te njejta dhekOnSLll11atoret e dijne kete . Vendimi i vetem, te eilen duhet ta marrinfirmat ne hapin e shkurter eshte ne nivelin e autputit. Ne hapin e gjate,firma gjithashtu duhet te siguroje se ajo ka ndertuar uzinen (repartin) meymime me te uleta. Firma nuk eshte ne gj~ndje as te pereaktoje objektivat,sepse gjersa ajo te mos beje profit maksiinal, ajo do te kete humbje dhedo te pushoje se ekzistuari .

Ne konkureneen e perkryer industria eshte "konkuruse"(kompetitive) ne ate kuptim qe struktura e saj i shpie ymimet teposhtegjer ne nivel te shpenzimeve me te uleta, e jo ne kuptilnin qe firmat janerivale te ashper per njeri tjetrin. Ne te vertete, ne nje industri te ketille nukka fare rivalitet ne mes te firmave individuale, sepse seeila firme eshteshume e vogel per t'u ballafaquar me foreat e panjohura te tregut meteper sesa nga firmat rivale te njohura. Ne konkurreneen perfekte (teperkryer) nuk mund te thuhet se finnat kane strategji. Ato thjesht marrinvendime te kufizuara nen presion shume te ashper nga foreat e tregut .

8 Ekonomike menaxheriale

I<:ONKURRENCA E PERKRYER DHE OPI'IMALITETISOCIAL

. Konkurrenca e perkryer shpesh eshte e rJohur si formeshoqerorisht optimale e struktures se tregut per disa arsye . Se pari, seeilafirme eshte e detyruar nga presionet e tregut te ndertoje bashkesine(ganituren) e uzinave dhe pajisjeve me ymimin me te ulet dhe per tevepruar me te ne nivelin optimal te autputit, ashtu qe ymimi per njesieshte ne nivelin me te ulet te mundshem. Se dyti, nuk mund te behenfitime _supernormale, pervey ne hapin e shkurter. Se treti, me erendesishmja per nga pikepamja ekonomike, yrriil11ieshte i barabarte meshpenzimet margjinale. Kjo eshte me e rendesishme sepse ymimi ibarabarte me shpenzimet margjinale eshte kushti i nevojshem permaksimizimin e mireqenies shoqerore . Kjo mund te shihet nga diagramine Fig. 9.4.

"Maksimizimi i mireqenies shoqerore " kerkon qe niveli i autputitte prodhuar eshte ai i cili jep "rezultatet (dobit) neto me te larta tekompanise".Rezultatet neto perbehen nga ndryshil11i ne mes te rezultateve(dobise) , te cilat i marrin konsumatoret nga posedimi i mallit dhe ymimitper prodhimin e atij malli . Nese kesaj ideje ne shikim te pare te zbrazetduhet t'i jepet kuptim, duhet te gjenden disa metoda per te maturrezultatet (dobine) e marra nga konsumatoret. Kjo mund te behet krejtthjesht nese pranojme tri aksioma themelore mbi sjelljet ekonsumatoreve. Ato jane:

(J Konsumatoret jane racionaleG Konsumatoret jane te veteinteresuar1:1 Secili konsumator individual eshte gjykuesi i vetem valid i

mireq enies se tij personale.Nese jane pranuar keto aksioma, atehere rezultatin te cilin e meH

konsumatori nga posedimi i sasive te ndryshme te mall it, 11.mndte matennga sasia, per te cilen ai eshte i gatshem te paguaj e . Nese konsumatorieshte i gats hem te paguaje maksimalisht 10 dollare per nje pale kepucedhe ai eshte racional dhe i veteinteresuar, kj0 10 dollare eshte mase esakrifiees te cilen ai eshte i gatshem te beje ne kembim me kepueet dhenje mase indirekte e rezultatit (dobise) tt cilin ai pret ta marre ngaposedimi ikepuceve .

· .Modelet formale te struktures kompetitive 9

-:-:- ."_

Kur te formohet kjo ide njehere, behet relativisht i lehte vleresimi irezllltateve (dobise) per konsumatorin nga posedimi i sasive te ndryshmete mallit, ngase lakolja e kerkescs tregon se sa jane t05 gatshem individette paguajne per keto sasi te ndryshme .

OAI

o 2 3 Sasia

Figura 9.4 tregon , p.sh. se dikush eshte i gatshem te paguaje 15dollare per palen e pare te kepuceve te dala ne trego Rezultati (dobia)totale nga posedimi i nje pale kepuceve eshte i barabarte me 15 dollare .Nese pala e dyte e kepuceve do te shitet vetem nese 9mimi bie ne 13dollare dhe pala e trete kur qmimi bie ne 11 dollare, atehere rezultati(dobia) totale e te tre paleve te kepuceve ~shte e barabarte me :

$15 + $13 + $11 = $39 . ~Ne pergjithesi, rezultati (dobia) e konsumatoreve nga prodhimi i

sasise Q te mallit, eshte dhene ne hapsiren nen lakoren e kerkeses ne Q sine Fig 9.5 (a).

Ngjajshem me kete shpenzimet per prodhimin e mallit mund tekalkulohen duke ia shtuat seciIes njesi suksesive shpenzimet rnargjinalete prodhimit , e nga kjo duke matur shpenzimet e prodhimit te sasise Qnga hapesira nen lakoren e shpenzimeve margjinale , si ne Fig. 9.5 (b) .

Duke i bashkuar matjet e rezultateve dhe shpenzimeve ne nje fonnete thjeshte te analizes shpenzimet, rezu1tatet, mund te shihet qarte se

-------------.rezultati (dobia) neto maksimal arrihet ne autputm Qo dhe ne 9mimin P.Sidoqofte, eshte thene se ne konkurrencen e perkr~korja eshpenzimeve margjinale per industri dhe lakorja e ofertes jane tebarabarta. Me fjale tjera, ne konkurrencen e perkryer, industriaautornatikisht prodhon ate nivel te autputit, i cili maksimizon mireqenienshoqerore.

] 0 Ekonomike menaxherialc

~L____...L__~' __ D ------i!>-Sasiao Q

MC

o Q Sasia

o

~D

MC

P2 .... d ••••

o Qo Sasia

Fig. 9.5 Rezultatet neto te maksimizuara per ekonomine .

..::.-.' lY][Of-{OPOLI

BALANcnvII I TvL4.KSINUZIMIT Tit l):r{OFITIT [-rif"'MONOPOLIN E PASTER'~

Monopoli eshte nje forme e struktures se tregut, ne te cilenpresionet e bera ne firmen ne ll1enyrete perkryer konkunente, mungojne.Per nje firme qe te jete "monopol i paster", ajo ciuhet te pen11baje vetemnje firme dhe nuk duhet te kete mundesi per hyrje .

Ne kete tip te struktures te tregut, firma dhe menaxm11enti i sajkane shume me teper diskrecion per te vendosur per objektivat .dheaksionet e tyre. Ata mund te vendosin te zgjedhin nje objektive, sesamaksimizimin e profitit. Sidoqofte, modelet shkollore te monopolitpohojne si pike nisese se qellimi i monopolistit, sikur edhe i konkurrentitte perkryer , te beje profit maksimal .

Per monopolin e paster analiza eshte relativisht e thjeshte . Fig. 9.6tregon diagramin per monopolin e maksimizimit te profitit ne hapin eshkurter .

Shpenzimet margjinale

D = Ie ardhurat mesatareo SaSla

Figura 9.6 Monopolisti i maksimizuar te profitit .Meqenese eshte vetem nje firme ne industri, lakorja e kerkeses per

nje monopolist eshte e njejte sikurse edhe lakorja e kerkeses per theindustrine. Ajo lakohet teposhte nga e majta ne te djathte dhe si rezultat ,lakorja e te ardhurave margjinale shtrihet Den te . (Kjo ndodh per te shkak

1.2 Ekonomikc menaxhcriale

se ne monopol firma cluhet te zbres yl1111nmper te shitur me teperprodukte , ashtu qe e ardhma ekstra e arruitur nga shitja e nje produkti meshume , eshte me e vogel sesa ymimi per ate njesi (produkt).

Monopolisti i Inaksimizimit te profitit do te prodhoje autputin Q,ku shpenzimet margjinale jane te barabarta me te ardhurat margjinale dhecluhet ta shese ate me ymim P. Me kusht qe shpenzimet dhe kushtet ekerkeses te jene te fav8rshme, do tt behen profite supernonnale dhemtmgesa e konkurrences nga firmat tjera apo pjesemarrsve (hyresve) tjeredo te nenkuptoje se keto profite mund te mbahen pakufi . Ne hapin e gjatee gjitha qe firmat duhet te bejne, eshte qe te shqyrtojne se a ekziston njegarniture e ndryshme e uzinave dhe pajisjeve, e cila do te lejonte te bentenje nivel me te larte te profitit sesa ai te cilen po e ben firma me kapacitetekzistuese. Nese ekziston, atehere ne hapin e gjate monopolisti do tandertoje ate garniture me profitabile te uzinave dhe pajisjeve. Nese jo, aithjesht do te vazhdoje te nderroje garnituren ekzistuse kur ajo tevjeterohet .

Vien te theksohet se monopolisti nuk eshte e thene te beje d0111osdoprofite supernormale. Nese nje firmc ka monopol ne nje produkt, te cilinprodukt konsumatoret nuk e kcrkojne aspak apo i cili eshte aq i shtrenjetpcr t'u prodhuar sa qe konsumatoret nuk jane te gatshem te paguajneyl11imin i cili eshte mjaft i larte per t'i mbuluar shpenzimet, atehere ajofirme nLlk eshte ne gjendje te beje profite. Cka eshte me rendesi permonopolin , eshte se nese firma eshte ne pozite qe te beje profite , ketoprofite nuk do te pakesohen nga konkurrenca .

RESURSEVE

Edhepse per firmen dhe deponuesit e saj nje pozite monopoli do t'udukej mjafte atraktive, ekzistimi i monopolit shpesh konsiderohet sishoqerisht i padeshirushem per disa arsye. Se pari, finna nuk eshte edetyruar ta caktoje garnituren e uzinave dhe te pajisjeve, e cila kashpenzime me te uleta te mundshn1e . Se dyti, fitimi i profitit ne monopolshpesh konsiderohet si e ardhur "e pandershme" dhe e padeshirusl'illle, ecila nuk duhet te lejohet . Se treti, dhe ekonomikisht me e rendesishme,ymimi ne monopol nuk eshte i barabarte me shpenzimet margjinale .Kjo

Modelet formale te struktures kOElpetitive 1:

mund te shihet nga Figura 9.6 se niveli optimal i autputit nga pikepamja eshoqerise eshte Qx , i shitur me qmim P x .Sidoqofte , manopoIisti prodhonme pak sesa ne autputin Q dhe e shet ate me qlTIimin me te ]::uie P . Nest'nje industri eshte monopol , thuhet se eshte bere alokimi i gabueshem ;resurseve.

Ky problem i alokimit te gabueshem te resurseve ne monopol,[:::llTI(m nje aspekt te rendesishem per politiken antimonopoliste dht:ailti truste .

KONKUP~El'JCA l\1ANOPOLISTE '+_,: BALANCIMI NE KONKURRENCE MANOPOLISTE~'-

Forma e trete e struktures se tregut eshte e njohur si "konkurrencemonopoliste". Ky tip i industrise perkujton konkurrencen e perluyer neate se kjo permban nje numer te madh te firmave te vogla dhe ekzistonhyrje e lire ne industri ne hapin e gjate. Sidcqofte, ne konkurrencenmonopoliste ekziston nje shkalle e diferencimit te produkteve ne ate sesecila firme prodhon produkte te ndlys4me me dallime te vogla, seciliprej te cileve preferohet ndaj te tjereve nga disa konsumatore. Ne kete tipte struktures te tregut, secila firme do te kete lakore rense te kerkesesduke qene nje "mini-monopolist" ne lidhje me varianten e veqante te sajte produktit te i~,dustrise. Diagrami, i cili, paraqet ymimin e firmes dheautputin ne hapin e shkurter do te duket sikur ne Fig. 9.6 duke ilustruarmonopolin, me vertetimin se nuk ekziston me lakorja e kerkeses teindustrise .

Ne hapin e shkurter, sikur ne konkurrencen e perkryer, firmat bejneprofite supemormale.Sidoqofte nese keto bejn~ profite, konkurrentet erinj (hyresit) do te jene te terhequr ne industri, secila firme do te humbasedis a nga konsumatoret e tyre dhe ne fund, profitet supemormale do tezhduken . Fig. 9.7 paraqet poziten, te cilen do ta arrijne firmat ne industrine hapin e gjate .

Rezultati ndonjehere eshte i njohur si "zgjidhje tangjentare", sepsefirma individuale arrin nje pozicion kur lakorja e saj e kerkeses eshtetangjente me lakoren e shpenzimeve te saj mesatare . Firma duhet ta gjeje

] 4 Ekonomike mena;'U'1eriale

vetem ne pozite sepse nese lakorja e kerkeses do te ishte me larte, ateheredo te mund te beheshin profite supep1Q]TI},aledhe do te ndodhte hYlje emetutjeshme . Nga ana tjeter, nese lakorja cl9}~]~5~e me poshte, firmat dote kishin humbje dhe do ta leshonin industine, duki--i--levizur lakoret ekerkeses te firmave te mbetuara me 1art . ----~------- ---------- -------

Shpenzimet margjinale

Pozita elcLl.ilibrueseLMC LAC

o Q \ Qx

D 0= Te ardhurat mesatare ~, Sa~a

Ie ardhurat margjinale

Fig. 9.7 Konkurenca monopolistike ne hapin e gj ate

f K01'H-(URRENCA MONOPOLISTE DNE ALOKIMI I I

RESURSEVE T

Ashtu sikur qe rezultatet e konkurrences se perkryer dhe temonopolit mund te vleresohen nga pikepamja sociale, eshte e mundshmeqe te shqyrtohet edhe rezultati i konkurrences monopoliste. Ne hapin egjate profitet supernormale nuk behen, ashtu qe yeshtja e"pandershmerise" nuk shtrohet. Nga ana tjeter, ymimi nuk eshte ibarabarte me shpenzimet margjinale, keshtu qe ekziston nje alokim igabueshem i resurseve ne ate kuptim.11e tutje, si9 e sqaron edhe Fig. 9.7,secila finne nuk do te shfrytezoje garnituren e uzinave dhe pajisjeve me9mimin me te ulet . Meqenese bCllancimi eshte krijuar aty ku lakorjarenese e kerkeses eshte tangjentiale me lakoren e shpenzimeve margjinale

Modelet [or-male te sti-uktures k,)mpctiti \'e 15

He hapin e gjate, niveli i autputit ne balaneim eshte kur nuk janeeksploatuar tc gjitba ekonomite e vellimit. Nese seeila firmc \lendosgarnituren e Llzinave dhe te pajisjeve tc c]iZajIlUat'J. pCI' tC prociiluarautputin Q2, ((mimet per njesi do te jene ne mase te konsiderushm.e me teuleta. Njc cfckt kryesor i paraqitjes se difereneimit te produkt.~ve eshtcqe te zvogloji:: efieieneen kur seeila lluk arrin te matTe pCfjnresitel11aksimale tc ekonomise se vellimit. Ky" zbulim shpesh njihet si "teoremte kapaeitetit te tejkaluar".

Nga ana tjeter, duhet te kt0tohet te se konsumatoret jane ne gjendjete zgjedhin nga nje 11ojIlojslll11eri e gjere procluktf'sh . Nese konSLlmatordi vleresojne keto diferenea , atehere ata do te kene fitum kompensuese .

Gjersa analiza e shqyrtuar me pare sqaroll karakteristikatthemelore te konkurrenees manopoliste, gjithashtu eshte e rendesishme tetheksohen disa veshtiresi me kete model. Ne veyanti, eshte veshtire tepergjigjemi qarte ne pytje se "eila firme eshtt ilustruar rte diagram?". Ntrastin e konkurrenees se perkryer, nuk ka veshtiresi per ta treguardiagramin per "firm en" individuale, sepse te gjitha firmat prodhojneprodukte te njejta duke shfrytezuar teknologji te njejte dhe duke uballafaquar me ymimie te inputeve.Si rezultat, firmat kane te gjitha lakorete njejta te shpenzimeve ne hapin e gjate. Megjithate, ne konkurrencenmanopoliste seeila firme prodhon produkte te ndryshlne, yka do te mundte thuhej se seeila firme ka lakore te ndryshme te shpenzimeve dhe tekerkeses . Nese eshte keshtu, secila firme eshte ne pozite te ndryshme dhenje diagram i vetem nuk mund ta ilust~'oje seeilin rast.Ky problem utejkalua nga krijuesi i model it Chamberhn-i, me 1933, duke pervetesuar"supozimet heroike" se «do firme ka lakore te njejte te shpenzimeve dhete kerkeses, perkunder prodhimit te produkteve te ndryshme edhe kur tendodhin hyrjet e reja, firm at e reja i terheqin konsumatoret neproporeione te njejta nga te gjitha firmat ekzistuse. Fatkeqsisht, ketosupozime jane aq kufizuse dhe ne konflikt me ekzistimin e difereneimit teprodukteve se dyshimi serioz eshte ne flakjen e qendrueshmerise teorikete modelit.

1(1 Ekonomike menaxheri2Je

OLIGOPOLI

FORl\1AT ALTERNTIVE Tit OLIGOPOLIT

Termi "Oligopol" i referohet industrise, ne te cilen ekzistojnevetem . disa firma. Karakteristike e rendesishrne e nje industrieoligopoliste eshte se firmat brenda saj jane ne ndervaresi njera me tjetren,ashtu qe aksionet (veprimet) e njeres prej kompanive, kane ndikim teqarte ne kompanite tjera.

Ekzistimi i kesaj ndervaresie d.m.th. se situata oligopoliste eshteshume me komplekse se sa strukturata tj era te tregut dhe shume me eveshtire per ta modeluar. Kjo gjithashtu d.m.th. se ne oligopol firmat janete interesara pike se pari per strategjite e tyre kompetitive dhe mund teshikohen si lojtare rivale ne nje loje shume komplekse.

Perkunder me konkurencen e perkryer dhe monopolin e paster, tecilat jane struktura te definuara ngushte te tregut e ne te cilat rezultatet(perfundimet) mund te modelohen lehte, oligopolet mund te ndryshojnene disa menyra. ; ---

Se pari, ato mund te ndryshojne sa i perket numrit te firmave, e cilamund te ndryshoje nga dy (DUOPOLI) gjer ne me teper se dhjete.

Se dyti, oligopolet mund te ndryshojne sa perket shkalles sediferencimit te produkteve. Ne njerin ekstrem, ndonjeher te njohur sioligopol i paster, te gjitha firmat mund te prodhojne produkte te njejta. Neekstremin tjeter, ato mund te prodhojne produkte te diferencuara ne masete madhe.

Se treti, olifopolet ndryshojne sa iperket "kushteve per hyrje". Nenj erin ekstrem, hyrj a ne oligopol mund te jete plotesisht e "bllokuar",ashtu qe konkurencen e perbejne vetem firmat bartese. Ne ekstremintjeter, hyrja mund te jete ploteisht e lire, ashtuqe konkurenca potencialenga hyresit e rinj eshte percaktuese kys;e e sjelljes se firmave bartese.

Meqenese ekzistone nje 11oj11ojshmeri e madhe e tipeve teoligopolit, nuk eshte e mundshme te behet nje analize e vetme rigoroze ecila do te mund t'i mbuionte te gjitha rastet e mundshme. c;ka mund tebehet, eshte te shqyrtohet nje numer i rezultateve (perfundimeve) te

Modelet formale te struktures' _ lpetitive 17---------------------------------

mundshme dhe per te analizuar faktoret, te eilet ndikojne m:: shu me orome pak DC paraqitjen e tyre.

Ncsc firmata JUllC LC Iluel \;i:ifLij_-a i_~vJ.J. ~~b':_:_Lj .:tr~t dhe; c; pranojne atendervaresi, nje rezultat i mundshem ikesaj situate eshte se ato bashkohendhe sillen si monopolist. Ne ate menyre ato jane ne gjendje te bejneprofitin maksimal te mundshem dhe t'u shmangen shpenzimeve ngakonkurenea njera me tjetren. (:mimi she sasia do te eaktohen si~silustrohet ne fig.(9.6)

Foi'inimi i kartelit ne kete menyre eshte nje straiegji ::.q r: (prte perta pranuar dhe perparesite e tyre aq substaneiale sa qe mund tekonkludohej se ky eshte rezultat (perfundim) i oligopolit. Fatmiresisht perkonsumatoret, ekzistojne edhe disa faktore, te eilet duhet te merrenparasysh. I pari nga keta eshte LIGJI I KONKURENCES. Qeverite eshume vendeve industriale vene nepah se monopoli eshte i demshem dheaprovojne ligje me te eilat kartelet trajtohen si jolegale.

Edhe po te mos ishin kartelet jolegale, ekzistojne disa foreavepruese, te eilat e bejne krijimin dhe mbajtjen e tyre te veshtire. Se pari,nje grup rivalesh, te eiret kane vendosur t'i kartelozojne industrite e tyre,dullet te arrijne gjer tek nje marreveshje q~ ~mimet te eaktohen ne menyrege te bejne profit maksimal. Pas marrj~s se vendimit mbi eaktimin e~l11ill1eve,anetaret e kartelit duhet te vendosin se sa shume autpute mundte shiten me ate «l11imdhe te alokojne kuotat e prodhimit per secilinanetar.

Nese nuk eshte bere kjo, karteli mund te prodhoje me shumeautpute se sa ge mund te shitet ne «mimin e kontraktuar. Autputi do tembetet i pashitur dhe stoget do te grumbullohen duke shtyre teposhtepresionet mbi «mimin.caktimi i kuotave eshte r~e pune teper e veshtiresepse informatat e sakta per kushtet e kerkeses ITalle jane tedisponueshme, ashtu ge niveli i autputit, i cili korespondon me ymimin emaksimizimit te profitit nuk eshte i njohur as sa duhet. Kur te behet njevleresim i sasise se pergjithshrne teprodhuar, kjo sasi e pergjithshmeduhet te ndahet nga anetaret. Kjo gje eshte pjeserisht e ndieshme sepsendarja e autputit percakton shperndarjen e profitit. Mund te ndodh geanetaret thjesht nuk mund te pajtohen ne kuota dhe karteli sh..kon nekolaps para se te arrije efektet.

_is Ekonomikc mcna:-;hcriale

Edbe nese karteli eshte ne gjendje te merret vesh per kushtet eproc1himit, vazhdon tenc1encaper marreveshjet qe te deshtojne si rezultat imashtrimit nga nje pjese e anetareve. Secili anetar i kartelit ballafaqohetme stimulues te forte per te mashtruar te tjeret duke caktuar nje <;mim, icili eshte pak me i ulte se sa qe eshk kontraktuar, e me kete duke terhequrnivel shume te 131iete kerkeses. Meqenese secili anetar eshte nepozite tenjejte dhe per kete jane te vetedijshem, do te ekzistoje nje nivel i larte idyshimit ne mes te firmave, te cilat e perbejne kartelin. Nese nje firmeclyshohet se mashtron, te tjeret do t'i uEn gjithashtu <;mimet dhe k31ieli dote deshtoje.

Faktori ky<;ne kete situate eshte shka11a e infonnimit te cluhur tefirmave per njera- tjetren. Nese ato jane te infonnuara mire, mashtrimi dote identifikohet menjeher, pergjegja (reagimi) do te jete e menjehershme,keshtu qe perfitimet nga rnashtrimi nuk do te ekzstojne. Si rezultat, kartelido te mbetet se bashku pasi qe firmat nuk do te konsiderojne te vlefslm1ete mashtrojne. Nga ana tjeter, nese firmat jane dobet te informuara pernjera- tjetren, mashtrimi veshtire do te identifikohet, deshira per temashtruar do te jete me e madhe dhe karteli lehte mund te deshtoje.

Analiza sugjeron nje numer variablash, te cilat percaktojnesuksesin e k31ielit, secila prej te cilave ndikon ne shkallen e infonnimit tefirm3ve per njera- tjetren.

o Numri i firmave. Nese nje industri permban numer shume tevogel firmash, ato do te jene ne gjendje te l110nitorojneaktivitetet e njera- tjetres me shpenzime relativisht te uleta,duke eliminuar keshtu mashtrimin.

~ Diferncimi i produkteve. Nese firmat prodhojne produkteshume te ngjajshme, ato do te jene te informuara mire pershpenzimet dhe kushtet e kerkeses te rivaleve te tyre, thjeshtduke u informuar mire per vetvehten. Mashtrimi do teeliminohet. Nese ekziston shkalle e larte e diferencimit teprodukteve apo nese produktet jane te standardizuara, do te jeteshume me e veshtire per firmat per te qene ne lidhje meaktivitetet e te tjerave dhe diferencat ne mes te produkteve do taveshtirsojne caktimin e <;mimeve monopoliste, duke maneparasysh ndryshimin e <;mimit ne mes markave te ndryshme tefirmes.

o Publikimi i<;mimeve.Nese <;:mimetpublikohen, per firmat do tejete shume e lehte qe t'i monitorojne alctivitetet e njera- tjetres,se sa kur <;mimetmbahen te fshehta.

Modele! fonmlc te struktures kompctilivc 19

1J No rill at e uleta te zhvillimit(progresit) teJmologjik. Ncseprogrcsi teknologjik r~shk i shpe_ite, industrIa do te ballaf:!'j<:,hetme pasiguri me k nndhe db::; mz:: jostabilitet se <, 1-::ll1'kompanite shfi-ytczojne [(~gjitha telmika te nclerLuara(formuara)dhe te pjekura, te cilat zhviJloh~n vett!)l ngad::1L_:. Si rezui: ~,kartelizimi eshte shume me i veshtire nekUS!]!Cl c nderrimeve t;~

shpejta teknoIogj ike. ','o Ekzistimi i asociacioneve tregtare, Nese eb'13ton nje clsociaclon

tregtar aktiv ne industri, ky mund te sigurojt nje ka!lal efektiv 1ekomunikimit ndermjet firmave, duke ndihn-:uar me hLeprocesin e kartelizimiL Asociacionet tregtare gjlLhashtu munc! tekrijojne nje shkalle te diciplines mbi fi ,mat,te cilat ['ukpershtaten,duke ua mohuaratyre p'~rvetesimj n e disa lehtesive te

.asociacionit apo me ane te mjetve me subtile, .si p.sh.moszgjedhja e tyre nepostet me prestigj apo edhe ne izo!iminsocial.

Nese kushtet jane te favorshme, firmat ne nje industri mund te jenene gjendje te formojne l~je karter, te merrcn vesh per ymimet dhe perkuaotat e autputit dhe te mirembajne sjelljen e rregullt. Ne ate rast, do tejete e mundshme te behen profite supernormale, se paku ne hapin eshkurter. Ne afat me te gjate, ekzistojne disa forca tjera, te cilat do tetentojne ta dobesojne apo shkaterrojne fuqine e kartelit.

E para nga keto forca eshte KERCENIl'vfI NGA HYRJA E RE.Nese karteli eshte i suksesshem ne ngritjen e ymim1t dhe ne rritjen eprofitit per anetaret e tij,kjo menjeher krijon nje stimulim per firmat tjeraqe te hyjne ne industri. Nese hyrja eshte "e bllokuar", asnje finne nuk dote mund te hyje absolutisht ne industri. Sidoqofte, hyrja totalisht ebllokuar eshte fenomen i n-aIe dhe kartelet ne shumicen e industrive janesubjekte te deshtimit ne hapin e gjate si rezultat i suksesit te kartelit i cili

..90n ne hyrje te reo Eshte e mundslune qe hyresit e rinj i bashkohenkartelit, por kjo do te rriste numrin e firmave dhe do te zvogelonteaftesine per menaxhim te kartelit. Derisa karteli te perdor fuqine e tij perte bere profite supernormale, do te ekzistoje forca vepruese per tashkaterruar ate kartel.

Faktori i dyte, i cili vepron ne eliminimin e fuqise te kartelit nehapin e gjate eshte KERKI11I PER SUBSTITUTE. Nese ymimi iproduktit te prodhuar nga karteli nitet, kjo krijon nje stimulim pershfrytezuesit e produktit per te kerkuar alternativa dhe per firmat tjera tezbulojne dhe te prodhojne substitutet e tilla. Meqenese jo do te zgjat perdisa kohe, efekti i tij perfundimtar do te jete te zvogloj e kerkesen

lJ) Ekonomike mcm\xhcriaie

perproduktin e km-telit dhe ta bej e ate me elastike, duke avogluar me keteaftesine e kartelit per te caktuar cymimete larta dhe per te bere profite temedha.

Ndoshta shembulli me i rendesishem i kartelit eshte Organizata eVendeve Eksportuese te Naftes (OPEC), historia e se ciles jep nje ilustrimgrafik te artikujve te zhvilluar nga ka11elet.Kur OPEC- u ngriti CYl11iminem~ftes ne fillim te viteve te 70-ta, kjo menjehere i nxiti vendet tjera qe tefillojne te gjunnojne per burimet e tyre vetanake te nafies.

Ne cymimet e nafies ne vitet e 60-ta komercialisht nuk ishte edobishme te gjurmohet nafta ne ambientet e veshtira si ne Detin e Veriut,ngase shpenzimet e shpuarjes dhe te mirembajtjes nuk do tEimund tearsyetoheshin me vieren e naftes, e ciia do te mund te zbulohej.

Sidoqofte, kur u ngrit cymimi i nafies, Ieverdia e eksploatimit tenaftes u ndryshua drastikisht, ashtu qe u be e vlefshme per nje numervendesh qe te fillojne te gjurmojne per nafie, ne menyre qe te hyjnevete ne industri. Si rezultat, pjesa e anetareve te OPEC-ut filloi tezvoglohej, duke pakesuar kapacitetin e tij gjer ne aet mase sa te vihet nedyshim veprimtaria efektive e tij si k31iel.

Phvecy presioneve te shkaktuara nga hyrja ere, industria e nafies udetyrua qe te gjeje substitutet per produktet e veta. Ne disa raste, ketosubstitute jane relativisht te drejtperdrejta, si ne shfrytezimin e alkoolitetilik si karburant per automobila. Ne rastet tjera substitutet mund teperfshijne produkte krejt tjera nga ate te prodhuara nga karteli.

Per te rezimuar ne lidhje me karteIet, ekziston nje llojllojshmeriforcash te tregut, te cilat tentojne t'i shkaterrojne ato, posacyerishtne hapine gjate. Keto forca mund te zgjasin nje kohe tEikonsiderueshme per taarritur efektin e tyre tEi plote, duke i lejuar k311elit te beje profitsubstancial per ate kohe. Mirepo, gjersa qeveria t'i ve ne perdorimbarrierat e veta legale ne rrugen e huresve potenciale, duhet te pritet se neshumicen e rasteve kartelet ne yeti permbajne embrionet e shkaterrimit tetyre.

"UDHEHEQJA (LIDERSHIPI) E <:=MIMEVE"DHEBASHKEVEPRIMI I HESHTUR

Karteli eshte nje shembull i bashkeveprimit eksplicit(te hapur), kufirmat e perfshira jane subjekte te nje marreveshjeje per te zvogluar

-----------------_ Modeler formale le struktmes komp~,jtive 21

autputin clhe per te ngritur ~mimet ne nivelin e monopolit per te be,.~;profite te perbasbketa maksimale. Ne shume vende marreveshjet e tillaj[lnl~jolegale dhe firmat rrezikojne te denohen me ligj nese p6-fshih -n nekmiel. Si rezultat, firmat mund te mos deshirojne te perfsbllkl1 neJl1mreveshje te bashkeveprimit te hapur(eksr:;licit) si ne kartele. Sidc\qofte,tkzistojne forma tjera te bashkeveprimit te heshtur apo te fshehte qe111und te zhvillohen nga firmat. Kjo nuk eshte e thene te perfshije forme tekbmplotit ne nje pjese te finnave te pershira. Ato thjesht njedhin ngapranimi i ndervashmerise ndennjet ril1aleve dhe te shpenzimeve, te eilatmund Ie perfshihen nese rivaliteti ashpersohet.

Nj e nga format me te rendesishme te bashkeveprimit te heshtureshte e njohur si "UDHEHEQJA E (:1'v1ItviEVE". Ne kete situate, njeranga firmat ne industri merr 1'olin e udheheqesit(liderit) te ylnimeve, dukeeaktuar~ ~mimin i eili perejellet nga firmat tjera. Nese te gjitha flrmatprodhojne produkte identike, atehere firmat perejellese caktojne ~mime tenjejta si firma udheheqese. Nese produktet jane te difereneuara,pereje1Jesit perdorin ~mimin e udheheqesit si standard(pikenisje) dhe irregullojne ymimet e veta me 1art apo me poshte varesisht nga cilesia endryshme dhe nga shpenzimet e prodhimit te varianteve te veta teprodukteve te prodhuara. Ne kete menyre, firmat ne industri mund teformojne ate qe shpesh quhet konkurence "e rregullt" ndennjet tyre. Negjuhen e st1'ategeve Imperative, si partnere, tirmat sillen si "konkurente temire" per njera- tjetren ..

Nese duhet te formohet "udheheqja e ~mimeve", uhdeheqesi duhette kete pozite te forte ne industri per te qene ne gjendje te ofroje njekercenim te heshtur te denimit per firmat te cialt nuk veprojne sipercjelles. Nje denim i tille me i qarte do te ishte te ulet ymimi aq shumesa qe firma fajtore te mos mund te ekzistoje. Kjo nenkupton seudheheqesi i ymimit duhet te jete prodhuesi me shpenzime me te ulta teprodhimit ne industri dhe te kete pjese te madhe te tregut dhe kapaeitetprodhues per te qene i qendrueshem per kercenime.

LUFTERAT E <;MIMEVE DH;E TEORIA E LOJRAVE

Gjersa karte1et dhe bashkeveprimi i heshtur jane dy gjendje temundshme ne situaten e monopolit, konkurenca ne mes te rivaleve nukeshte ~dohere aq e favorshme. Ekzistojne situata, ne te cilat rivalitetindermjet firmave ne nje industri te koncentruar behet aq i ashper aq sa

22 EkOllomike menaxheriale

shperthen nje "lufie e c;mimeve",me uljen e c;mimeve gjersa ato te b~jnebile edhe nen shpenzimet margjinale perderisa secila firme peqJiqet medeshprim qe te ruaje pjesen e vet te tregjeve.Ky perfundim nuk eshte neinteres te ndonjeres prej firmave,por struktura e oligopolit mund te la·jjojestimulues,i eili do te shpiente ne shperthimin e lufies se ymimeve.

Per te kuptuar se si mund te vihet gjer tek nje situate e ketille,eshtee . Devojshmc te pmaqiten dis a elemente kryesore te nje tcknikem:ltematikore te njohur si TEORl E LOJRP...VE.Kjo teknike fillimishteshte paraqitur gjate Lufies II Boterore per tu ndihmuar strategeveushtarake.Megjithate,kjo mund te perdoret edhe ne oligopol, ngase ajo kate beje me sjelljet e rivaleve te ndervarur,seeili prej te cileve ka njezgjedhje te levizjeve,rezultati i te cilave ne mase te madhe do te varet ngaveprim~t_e te tjereve.

,~i teorise se lojerave ne oligQJl-o~te_paraqitetne nje shembull te thjeshtesuaLNese manim nje industri, e sib permbanvetem dy firma ,te cilat prodhojne nje produkt te njejte dhe qe te dyjaorvaten te vendosin ne mes te eaktimit te qmimit me te larte apo me teuIet. Rezultati i politikave alternative te caktimit te qmimeve munde teparaqitet ne nje MATRICE TE PAGESES te thjeshte ( pay -- off matrix ).

Akcionet e firmes A

<::mimii larte <::mimiiulet

Akeionet efirmes A

Profiti iB-se-02m

Profiti i B-seOIOm

Profiti iA-seD5m

<;mimi iulet

Profiti iA-seDIOm<;mimi i larte

Profiti i A-se-02 m

Profiti iA-seDIm

Profiti i B-se05m

Profiti i B-seDIm

Fig.9.B. Alatrica e pageseslvlatrica paraqet profitet e bera nga seeila fin11e,per secilin

kombinim te vendimeve te tyre per ymimet dhe ate te firmave tjera. Siqtregon matrica, nese te dy firmat kane vendosur se bashku teorientohenper ylTJ_imme te lart~~kJod~--t'-u-sjeff~t{dyja- firrnave p~ofite substaneiale.

Modelet form31e te struktures kompetiti ve 23

Sidoqofte, nese njera firme eakton ymim me te laTte, kl.1fSe tjetra finneylllim me te ultc, firma me «1111mme ti2 lark i humb te gjithekonsul11atorCt e saj ne dobi k firmes tjeter. NtE (lie fast, firrni:\ me 9mirn teImie peson humbje substaneiale, madje edIle mund Ie dale fare ngabiznesi, cieri sa firma me ymim me te uL~t bene p:ofi te SUbSt8~lCi~d.:;.

Te marrim vendimin IllC te ci11n ballafaqohet seeila imne duke uorvatlJi- ~cvendos per ymimin e tyre. Seeil? prej tyrc ka nj e zgj idhjc nem'es te C;111imitte Iarie dhe C;111imitte uIet, pOl' rezultati varet nga ajo se «kabene firma tjeter. Si mund te vendos firma?seeila firme eshte ne situate tepasigurise c!he rezultatet e vendimeve te saj van:t nga "gjenclja natyrore",e eila mbizoteron pasi te jete marre vendimi. Nje atrategji e lTIundshme neate situate eshte qe te pervetesohet(pranohet) kriteri maximin imarrjes tevendimeye, duke zgjedhur ndermjet c;mimit te Iarte dhe ymimit te ulet,duke zgjedhur opeionin, i eiIi garanton se rezultati me ikeq i mundshemeshte shmangur. Ne ate rast, seeila firme do t'i shqyrtoje altemativat epastaj do te yendos per ymimin e ulet per te shmangur mundesine e"preljes" nga finna tjeter rivale. Sidoqofte, te dy firmat ballafaqohen mesituate te njejte dhe do te aplikojne Iogjiken e njejte per teo Si rezultat, tedy firmat zgjedhin ymimin e ulet, mundesia per beljen e profitit te Iartehumbet dhe shperthen lufta e c;mimeve.

Vetem ne rastin e bashkeyeprimit, gelesi i problemit te rival eveshtrihet ne informatat qe ata posedojne per njeri tjetrin dhe ne shkalJen ebesimit ne njeri-tjetrin. Nese ata jane te informuar mire per njeri-tjetrindhe besojne njeri-tjetrit qe te mos mashtrojne, atehere situata e lufies seymimeve mund te shmanget nga te dy firmat duke caktuar nje ymim teperbashkd monopolist. Nga ana tjeter, nese ata nuk i besojne njeri-tjetrit,atehere frika nga reaksionet e rival eve do te shpie te dy firmat ne ymimshume te ulet.

Shembulli i dhene me pare ilustron qe ne gjuhen e teorise selojeraYe, oligopoIi nuk eshet ne pergjithesi nje LOm :tv1E sHUMEZERO (ZERO-SUM GAlv1E). Loja me shumen zero eshte nje situate kuperfitimet e fituesit jane poaq sa jane humbjet e humbesit. Nese dybixhozgjinje yene bast me 1000 dollare ne hedhjen e monedhes, kjokonsistuon nje loje me shume zero. Pa marre parasysh nga rezultati, fitimii njerit eshte i barabarte me humbjen e tjetrit. Ne rastin e oligopolit eshtee mundshme per te dy lojtaret per te fituar (nese ata caktojne c;mimmonopolist) apo per te humbur (nese ata perfshihen ne Iufien e c;mimeve).

24 Ekonomike menaxhcriale

i_ STABILITETI][ ~MI1v[EVE DHE MODELl I ~LAJKORES sit PJE]RP~T (~JYJEZUAR)TE I<:E11KESES!

Analiza e oligopolit do te ishte jokomplete pa pershkrimin emodelit te lakores se pjenet (nyjezuar) te kerkeses. Ky eshte nje model ithjeshte i firmes individuale ne oligopol e cila ngerthen ne Yeti disa prejyeshtjeve sapo tC diskutuara ne komizcn e shpenzimeve margjinale dhe teardhurave margjinale, te cilat jane perdorur per t'i analizuar firmat nestrukturat 0era te tregut. Modeli eshte paraqitur ne fig.9.9

Pikenisje per kete model eshte supozimi se fin11at ne industri kanegjetur menyren per fonnimin e ymimit (ndoshta pennes bashkeveprimitapo udheheqjes se ymimeve) dhe secila fi~me e di nivelin e autputit, tecilin mund ta shese me ate ymim. Kjo pozite eshte paraqitur ne diagramme Pest dhe Qest.

Derisa firma ne diagram e se sa mund te shese ne ymimin ecaktuar,sasite te cilat ajo mund t'i shese me ymim me te larte apo me teulte jane me pak te qarta dhe varen nga reaksioni e rivaleve te finnes.Firma nuk mund ta dije kete me siguri, pOI se paku mund te supozoje perpergjigjet e mundsillne te tyre. Nese firma e ngrit ymimin e saj, ajosupozon se rivalet e saj nuk do te percjellin kete veprim. Si rezultat, nitjae ymimit do e shkaktoje humbjen e nje pjese te madhe te konsumatorevete finnes dhe lakorja e kerkeses per ymimet mbi piken Pest do te jeteshume elastike. Nga ana tjeter, nese firma ul ymimin e saj, supozimi i sajne lidhje me reaksionet e rivaleve te saj eshe se ata do te percjellinshem bullin e saj dhe gjithashtu do 1'i ulin' ymimet e tyre.

Si rezultat, lakorja e kerkeses per zbritjet e ymimeve eshte shumejoelastike, siy eshte paraqitur ne diagram.

Pest

MelShpe imet margjinale

Kerkesao Qest SaSla

Te ardhurat margjinale

Modele! {annale te struk: res kompetjtiv:~ 25

Fig 9.9. Lakorja epjerret e kerkesesLakolja e kerkeses, e cj]a rezulton nga kjo an3]iz~, ka nje "nyjc" ne

t''; ·C" I'e wr'l dual' no-a )'J'o ]']'0":' c. r~~r,lhurave lTI""Pj'ir, +, kr. erlo ; ., ,'~l::, 'LL.\. \ ,,/~ 1 . 'b' 1\ , (1,\ IJd c_, G ([ ','c, L' .c...• ~ L.c.C; .. : > __ l1t;/c

e me tc theksuar nje ciiskontinuitet, duke marre formcn e "kembes seqenit". Kjo njedh c1rejtepersedrejti nga sjcllja e k:(;:e5~: Nest 1i.ntndeshiron te shese me teper se Qest, ajo duhet ta ule qll1ir'" in, por nese ebene kete atehere rivalet e s:::jgJithashtu ::!-:, I'j uJin ymiJLA e tyre, keshtllq~ rritja e vogel ne kerkesen per produktin e finnes do :~ kerkoje zbritjeproporcionale te madhe te Y111imit.Si rezultat, te ardhurLi~shtese te fit1l8ranga njcsia shtuese e autputit te shitur, do tc jete shume ;::;vogel apo madjcedhe negative.

Nese oIigopolisti eshte maksimizues i profitit, 8i do te veproje nepiken ku shpenzimet margj inale jane te barabarta me te ardI1llratmargjinale, e cila pike ikorespondon autputit Qest ne diagram, Kjo jepshume pak infofmata te dobishme, ngase firma k afilluar nga ajo pozite.Cka eshte e dobishme dhe interesante per modelin, eshte se «mimi i njejtedhe sasia e njejte do te vazhdojne te zgjedhen nga firma, edhe neseshpenzimet margjinale ndryshojne ne mase te madhe. Ne shembullin eparaqitur, shpenzimet margjinale mund te rriten aq lart deri ne piken Me2apo te zvoglohen deri nepiken Me3 ku firma nuk zgjedh per ta nderruar9m1mm e sa].

Shqyrtime te ngj'ajshme behen ne rritjet e kerkeses. Nese lakorja ekerkeses leviz nga e djathta, duke mbetur "nyja" ne nivelin e njejte teymimit, firma do te zgjedh ta rrite autput,in e saj, por ymimi i zgjedhur dote mbete i njejte per te gjitha ndryshimet != medha ne kerkese.

Modeli i lakores se pjeLTet (nyjezuar) nuk siguron parashikim mbiniveIin e ymimit, i eili do te arrihet ne nje situate oligopoli. Cka ajoparashikon eshte qe kur te caktohet njeher ymimi, ai do te jete iqendrueshem ne ballafaqim me shpenzimet e ndryshueshme dhe mekushtet e kerkeses, brend akufijve. Ky eshte nje parashikim shume indryshem nga ate qe rrjedhin nga modelet tjera te struktures se tregut, teeilat jane shqyrtuar me pare. Ne konkurencen e perkryer, monopol apo nekonkurencen monopoliste nderrimet ne shpenzime apo ne kerkese do teshpiejne ne ndryshimet ne «mim. Arsyeja per ndryshim, natyrisht rrjedhnga rendesia e rivalitetit ne oligopol dhe nga frika e seeiles frime perreaksionet e kunderta te dis a konkurenteve. Duke gjetur nje ymim, i cilido te mund te mbahet, oligopolistet jane te kujdesshem ne pengimin(prishjen) e balancimit te ndieshem duke i ndryshuar ymimet. Nese ebejne kete, ata mund te baJIafaqohen me rivale/te eilet kunder reagojnederi ne demtimin e profitabilitetit te tyre.

1' Ekonomike menaxheriale

ILUS'fRlIV[ BASHKEVEPRlMJ[ I (:IV1IfIVIEVE Dl"IESTRUKTURA E TREGUT

Nje nga zbulimet kyye ne lidhje me oligopolin eshte leur autputi iindustrise eshte perqendrusr ne duart e nje nUlmi te vogel te fim1ave,ekziston nje propabilitet i madh se firmat e perfshira do te bash1mhen perte formuar kartelin. Sidoqofte, teoria nuk tregon saktesisht se sa firmaduhet te bashkohen per te ,formuar nje k31iel, e as nuk i identifikonfaktoret tjere, te eilet e lehtesojne qendrues.fL-rnerinee ymimeve apo ebejne ate me te veshtire. Fraas-i dhe Greer-i japin nje studim empirik tekesaj yeshtje.

Pikenisja per analizat e tyre shtrihen ne te dhenat nga Departamentii shtetit (SHBA) 'per Drejtesi gjate periudhes 1910-1972, i cili dha njemoster prej 606 rastesh te fiksimit te ymimeve. Secili rast i ishte eaktuarnje kategorie industriale dhe jane identifikuar nje varg karakteristikash.

Analiza teorike, e cila i paraprin metodologjise se studimit filloi m,eobservimin se bash1ceveprimi eksplicit i ymimeve do te ndodh vetem kurkjo eshte edhe e mundshme, edhe e nevojshme. Kur kushtet perbashkeveprim jane ne mase te madhe te k'Underta, fiksimi i ymimeve do tejete i pamundshem dhe nuk do te ndodh. Nga ana tjeter, kur kushtet perbashkeveprim jane shume te favorshme, fiksimi i ymimeve mund tendodh pa pasur nevoje per bashkeveprim eksplieit, i eili behet ipanevoj shem.

Ideja themelore mund te shfrytezohet per te ndertuar nje numerhipotezash empirikisht te testueshme p.sh. nese ekziston nje maredhenieinverze ne mes te lehtesise te bas,hkeveprimit dhe te firmave te perfshira,ne te gjitha rastet e komploteve (qofte eksplicite apo implicite) do te kenenje tendenee me te uIet qendrore (qofte mesatare, mode apo mediane) sesa distribuimi i frekueneave te nje numri te firmave ne industripergjithesisht. Me tutje, distribuimi per rastet e bashkeveprimit eksplicitdo te kete formen e shlaonjes Ute invertuar (se prapthi), jo per arsye sedistribuimi ipergjithshem ka forme te tille, por per arsye se pjesa rritese e

Modelet fOfmaJe te struktures kompetitivc 27

lakores pasqyron balancimin (kompromisin) e ndryshueshem DC mes teba.,c:;hkCveprimit te beshtur dhe atij ekspJicit. Kur ekziston l~_;~: numer :vogel firmash ilC nje industri, bashkeveprirr i i heslltur mund ::e arrihc-lehtc, keshtu qe do te identiiikohen sbume pak raste te ba.sh,~eveprill1ileksplicit. l\rle rritjen e Humrit k finmlVc, b::shkcveprim.i ve,:-;l!.:resohct,keshtu qe bashkeveprimi eksplicit dhe i observueshem eshte i ricvojshemdhe lakOlja pjerresohet ne menyre pczitive. Kur Humri i firmave rritc:t n1binJe nivel te caktuar, bashkeveprimi behet shume me i veshtirc dhepraktikohet ITalle, keshtu qe lakorja pjelTesohet ne menyre negative dhcbie me te poshte se sa shperndarja (distribuimi) i firmave ne pergjithesi.Fig.9.10. ilustron kde <;eshtje ne nje forme te thjeshtesuar.

Frekuencat

600 ymime te fiksuara 1. 00 industri

Numri i firmave

Fig. 9.10. Distribuimi ifrekuencave per 1600 industrite dhe per 600rastet efiksimit te r;mimeve

Si« tregon fig.9.10., distribuimi per rastet e fiksimit te ymimevebart maredhenien e parashikuar per distribuimin e industrive.

Duke i krahasuar keto dy distribuime, metoda themelore mund tezgjerohet duke bere krahasime tjera. Nese ndonje faktor i veyantstrukturor (si ekzistimi i nje asociacioni tregtar) mendohet se e benefiksimin e «mimeve me te lehte se sa qe marreveshjet per fiksimin e«mimeve do te jene ne gjendje te behen kur ekzistojne me shume firma,nese ai faktor strukturor eshte prezent. Hipotezat e tilla rrjedhimisht mundte testohen duke e ndare mostren e rasteve te fiksimit te «mimeve ne njevarg nen-mostrash, secila prej te cilave asociohet me karakteristika tendryshme strukturore dhe duke i llogaritur mesataret, modat dhe medianat

],3 Ekonomike rnenaxheriale

e tyre.

Tabela 9.1. paraqet rezultatetet kryesore te Fraas-it dhe Greer-it

Ivlostra MedianaTt gjitha mareveshjet 8per fiksimin eylTllmeVe

Asociacionet tregtare 16

Perfshirja 5nderkombtare

Patentet 6--Mbajtja e ymimeve teshitjes se seris11iTIe 12

Alokimet e tregut 7

Agjentet e shitjeveindividuale 16

Detyrimet 10

Tabela 9.1. Mediana e numrit te llrmave te pefjshira nemareveshjet per fiksimin e qmimeve me karakteristika te ndryshl1'w.

Siy tregon tabela 9.1, mediana e numrit te firmave te perfshira nemarreveshjet e fiksimit te ymimeve eshte me e larte ne asociacionettregtare, ne marreveshjet e ymimeve te shitjes se serishme, agjenteve teshitjes individuale dhe ne detyrimet duke treguar se keta faktore e bejnebashkeveprimin me te lehte per t'u kontraktuar, derisa involviminderkombetar apo patentet e bejne bashkeveprimin me te veshtire.

Tabela 9.1. ofron vetem nje test te thjeshte te hipotezave tendryshme, ngase secila prej nen-mostrave permban marreveshjet qe kane

Modele! i"onnale te struktures kOlllpelitive 29

:_--.; -~----.. 11Je J1umer karakteristikash te ndrysbmc. Brenda n/:i-l-mostrave tebc~sh1<:cveprjmeve qc perfshUne asociacionet tregtare,p.sh. ckzistojncgjithashtu marreveshje qe. pcrL:hijne patcntet. Fraas··j elIte Geer-i i b~jn'2nje vmg testesh me te zhvilIuara, duke ptrdoruf mostra me hOlllogjenedne grupe tc nc1ryshmc refcrenu~ pt.;r te shfrytezuar tckniken e njcjteempirike.

K0ilk:uzioni i fLiudit eshte se te dhenat mbeshtetin besimin sebashkeveprimi i heshtur, i cili veshtire eshte i "arritshclTI juridikisht",eshte i vetmi i mundshem me nje numer shllme te vogel firmash dhe menje rrethine jo te komplikuar te tregut. Me rritjen e numrit te firmave,komplotet e ymimeve jane te detyruara te pervetesojne marreveshjekooperative me te elaboruar dhe me eksplicite. Implikimiper politikepublike eshte se vetem nje shkalle e vogel e riorganizimit te industrise dote isht~·_e nevojshnle per te siguruar struktureIJ. industriale ne te cilenbashkeveprimi i heshtur ishte teper i veshtire. Fraas-i dhe Greer-isugjerojne se konkurenca me teper se sa bashkeveprimi do te jete nonne,me kl.lsht qe ekzistojne 12 apo me teper finna ne nje sektor dhe do tembeshtetet ligji kunder mareveshjeve eksplicite te fiksimit te ymimeve.

10 Ekonomike menaxherialc

'~'I IY10DELET E STRUKTUREs KONKURUESE(l(ONKURE:r~CA E PASTER, Iv10NOPOLET ETJ.)

Konkurenca e plote apo siq perdoret ne shumicen e rasteve neliterature si konkurence e lire paraqet ate gjendje ku asnje prodhues apopronar i faktoreve te prodhimit nuk eshte ne gjendje te ndikoj ne ~mimete tregut(me nje fjale ~mimet nukjane te lidhura me kurfare monopoli).

Kete gjendje me heret e sidomos ne kapitralizmin liberal nuk kaekzistuaL Por, ekziston me nje mase te vogel ne ekonomin bashkohorekapitaliste, ku shume ekonomiste e quajne "ekonomi e perzier". Kjoperzielje ekonomike eshte e lidhur me sistemin e perzier ne mes1l1Onopoleve dhe konkurences. Ne konkurencen e plote ndermarrj a(firma) nuk din dhe nuk ka kurfar paranjohuri per ndrrimin e shijes sekonsumatoreve, kjo gjendje sjell superprodhim ne nje sfere kursemungese ne sferen tjeter te prodhimit. Poashtu si mungese e kesajkonkurence eshte se prodhuesit nuk dijne per metodat me te lira apo meefikase Ie prodhimit, qe i perdore ndonje prodhues tjeter.

Konkurenti i plote apo i persosur sipas definicionit eshte ai i cilibIen apo shet ndonje te mire materiale por si i tille nuk mund te ndikojene ~mimet e tregut, keto mund te jene prodhuesit e imet individual, bujqitetj.

Konkurenca jo e plote apo e persosur ,eshte e lidhur me ate seketu bejne pjese te gjithe prodhuesit e medhenj industrial. Keto prodhueskane mundesi te bejne ndikime ekonomike ne ngritjen apo uljen e~mimeve. Kjo konkurence eshte me dominante ne trego

Siy dijme forma plotesuese te tregut jane edhe reklamat, patentetdhe shenjat mbrojtese qe i perdorin prodhuesit e medhenj me qellim qe tekene monopol te plote ne trego Kjo gjendje nuk eshte gjithnlOne e fiksuar,sepse edhe keta prodhues nuk mund te ndikojne ne ~mime ne ~doprodhim adekuat p.sh. ne prodhimet e derivateve te nafies dhe teqymyrgurit. Perpjekjet qe me masa administrative te krijohen kushtet ekonkurences se lire, te plote dhe te pakufizuar jane joekonomike. Eshte enatyrshme qe te presim se prodhimi serik, masovik te sjellin me veteelemente te caktuara monopoliste.

Modelet [annale te strulztures ~itive11",_.J~

DISA FORI\1A TE POLITlKES I{ONI(URUJ i 0',

Konkurenca ne tregun monopolist eshte e nshumellojshme, qe zhvillohet midis:

organizatave monopolistc dhe prodhuesve te' ndryshemindividual,midis vete ndemlanjeve mbrenda njc shoqerie aks· ;nare,mbrenda nje dege dhe midis degeve.

Poashut na paraqiten edhe forma te reja 1e kon} 'lrences midismonopoleve si ne tregun kombetar ashtu edhe ne ate n :'~rkombetar, eketo jC}ne:

. konkurenca midis shteteve te zhvilluara kapitalistc dhekonkurenca midis korporatave multinacionale.

Ekzistojne keto [011113 te konkurences:me ngritjen apo uljen e ymimeve ne treg sipas r:aarreveshjes semonopoleve mbrenda kartelit, trustit ose korporates. Pastajmenjehere pas eliminimit te konkurences ne treg ketondryshojne ymimet duke i shitur mallrat e tyre me 9mimemonopoliste.Konkurenca nepermjet supstituimit te produkteve te ndryshmete teknologjise, inovacioneve dhe metodave te ndryshme teprodhimit, konkretisht me ngritj en e ymimeve te derivateve tenafies behet zavendesimi me! thengjil1. Poashtu ne vend tepambukut dhe leshit ne treg paraqiten supstituime te tjera si9jane fijet sintetike, te celulozes dhe produkte te tjera.Konkurenca nepermjet ndikimit te marketingut, kjo arrihet menje varg metod ash qe perdorin monopolet ne menyrekontinuele. Ketu duhet cekur sidomos prodhimin e produktevete reja, duke i veshur shpesh edhe me emra te ndryshemprodukteet e njejta, reklamimi, ambalazhimi etj.

Penomen tjeter eshte edhe ndikimi direkt ne psikologjine ekonsumatorit por, gjithmone duke pasurt parasysh ymimet e reja.

Kurse sa i perket ~mimit monopolist ai perve9 ymimit te kostosperfshin ne vete edhe fitimin monopolist. Ndersa fitimi monopolistperfshin ne vete fitimin mesatar dhe superfitimin monopolist. Pra,struktura e ymimit te prodhimit perbehet nga :

<;mimi i kostos+ fitimi mesatar + superfitimi monopolist(CM = CP + SFM)

.::..... e

3.2 EkOllomikc menaxheriale

nga kj0 rrj edh :'f111imi monopolist shites dheymimi monopolist bleres.

Keto ymime si qellim perfundimtar kane superfitimin monopolist.\=mimi monopolist shites gjithmone eshte me i larte se ym111111prodhimit, ku organizatat monopoliste ne marreveshje ne mes yeti anijnenje <;:mimmonopolist te !arte.

\=mimi monopolist bleres eshte me i ulet sc ymimi i prodhimit, kuorganizatat e medha iu imponojne shitesve te Iendeve te para.

Kurse sa u perket formave te bashkimit monopolist ate jane:Kartdct e cila eshte forme me e heershme e ketij bashkimi tendhmarrjeve kapitaliste. Ky bashkim behet me vullnetin e lire-me marreveshje, nder marreveshjet kryesore mund te jene :karteli per kufizimin e ymimeve, karieli per rajonizimin e tregut,karteli per lrufizimin e prodhimit, karteli per shfrytezimin epatenteve, etj.Sinadikatat kapitaliste jane forma me e larte e karteleve tecilat u krijuan me qeIlim qe te eliminojne ndermjetsuesit neblerjen e lendeve te para. Sindikata kane per qellin1 qe te iuimponojne ymimin prodhuesve te lendeve te para.Trllstet jane fonna e re e centralizimit te kapitalit monopolistdhe fonnat me te zhvilluara te centralizimit te kapitalit qe uparaqiten ne Angli dhe Amerike. Ketu pronari i kapitalit mundte jete ne nje vend te caktuar, kurse veprimi i kapitalit te tij nenje regjion tjeter. Si forme tjeter e ketij bashkimi jane edhekorporatat multinacionale.

'.' MODELl I <;IVIIMIT MESATAR

Modeli eshte zhvilluar ne baze te variantave te ndryshme duke ubazuar ne rregullat e ymimeve qe jane neperputhje me ymimin mesatar:

P = Ave + GPM= AC ,kuAVC- kostoja mesatare variableGPM- bruto profiti margjinal

Modeler fOffi1ale te sr::Il;:tures kompetitive 33

P - ymimiAC - yrni1ni mesatarNdermanja (firma) e shikon raportin e yImlTIl ::.: barabart IlL:

koston totale mesatare, e cila perfshin eclhe neto - profEiQ margjin3I. N(jrea!izimLn e qeilimit te firmes parimet e teorise se kO~':~:~iSmesatare jani:~SUpOZll11ete bazuara ne maksimizimin e profitit qe mund te tregohet r;:figll.le:

CSATC

o x

Ne vijen vertikale eshte paraqitur kostoja e prodhirnit(C) kurse nevijen horizontale sasia e prodhimit(X). Jane paraqitur lakoret e kostosmesatare, totale dhe margjinale. Ne nivelin me te ulte te shfrytezimit tekapaciteteve, kostoja margjinale eshte n~n koston mesatare, ku ne njeshkalle te zhvillimit ekonomik bashkohen per nje periedhe te caktuar.Kostoja margjinale ne kete gjendje rritet me shpejte dhe kalon mbi kostonmesatare dhe totale. Pika ku priten keto tri lloje te lakoreve tregonmaksimizimin e profitit. Ne kuader te kostos totale jane perfshire :

shpenzimet e amortizimit te makinave,- pagesat ndaj fuqise puntore,

materiali kryesor etj.Ne analizen e ketyre raporteve ekonomike mund te verehet dhe te

konstatohet fitimi apo humbja e firmes. Prandaj, gjithmone duhet gjeturnivelin optin1al te shfrytezimit te kapaciteteve ku realizohet ekuilibri nemes te ofertes dhe kerkeses- barazimi i shpenzimeve margjnale, mesataredhe totale.

Eshte e deshirueslune qe ymimi te jete:P = AVe + GPM qe do te thote :ymimi mesatar variabeI + brutoprofi ti margj inal.

JA Ekooomike mcna:illeriale

Shpenzimet mesatare fikse determinohen me ndarj en e kostostotale fikse dhe me nivelin normal te prodhimit, te shprehur ne ketefonnale:

TFCAFC=

X

SATC

P*

c--------------- -------------------- -----------

SMC

P

P** ------- ------- _-- -------d

II

III

I,: SMCI

a

ox

Ne figure prezentohen ymimet e deshiruara te cilat jane te shenuarame P, si dhe llojet e ymimeve te tjera qe mund te jene nen apo mbi keteymun.

Ketu eshte fjala per disa firma ku mund ti sjellin ymimet endryslune . Ne figure poashtu eshte prezentuar lakorja e kostos totale(SATe) e cila perfshin neto produktin margjinal.

Bruto profitin margjinal e kemi ne siperfaqen (a, b). Neserealizojme ymimin P* atehere do te kemi profit abnormal per njesi qeshprehet me : ac>ab.

P** - paraqet ymimet me te ulta - te detyrueshme ku brute fitimido te ishte ad i cili eshte me ivogel se ai i deshiruar ab (ad<ab).

Ne pergjithesi ymimi mund te jete:i larte ne krahasim me ymimin konkurues.Cmimi P bazohet ne autputet buxhetore,Parimet e 9mimit mesatar ndryshojne nga kushtet e tregut si9jane:

a. ndryshimet e kostosb. ndryshimet e kerkesesc. ndryshimet ne politiken tatimore

Modelet form ale te struktures k.:- . . ~ 35

CAI(l'IIVU I TE ARDr-fup~'(vE PERSONALE I\~EPHERJEN E LAI(OREVE TE OFERTES sit PUNES DI-IE

I{ERI(ESES PER PUNE

Kjo analize, respektivisht teoria e te ardhurave personale duhet tesbpjegoj ndrysbimet e medha ne te ardhura personale midis puntoreve nekuptimin me te gjcre te ±Jales te kategorive te ndryshme dhe te nivelevete kualifikimit. Ndryshimet ne te ardhura personale te punetoreve tekateforise se njejte apo te ngjajsbme ekzistojne kur krahasohen deget endryshme te prodhimit apo (edhe me shume) vendet e ndryshme sidomosS.HBA dhe Evropa nga njera ane dhe Azia nga ana tjeter.

Te nisemi se pari nga nje presupozim shume i thjeshtezuar. Nese tegjithe njerezit dhe punet e tyre ne pikepamje te kualifikimeve,veshtiresive etj. Do te jene te ngjajshem plotesisht, ateher ne kUshtet ekonkurences plotesisht te lire nuk do te kete diferenca ne te ardhurapersonale. Asnje punedhenes nuk do te paguante per punen e nje puntorime shume se sa do te paguante per punen e punetorit tjeter te tille. Asnjepunetor nuk do te ishte ne gjendje te kerkoje per punen e vete me shumese sa qe man-in punetroret tjere. Oferta e punes dhe kerkesa per punecaktojne nivelin ekuilibrues te te ardhurave personale. Me fjale te tjeraprerj a e lakores se ofertes se punes s~ punetoreve dhe e lakores sekerkeses per· pune (per puntore) i 'cakton te ardhurat personaleekuilibruese - konkurente.

d.l k 0(iJt::0V)

~0..d.l>ro::;

...c:-cJb Ero~d.l

0 kroS;::J

...c:CZl

Puna

Prerja e Iakoreve tt; ofertes per pune dhe kerkeses perpune- e cila cakton te ardhurat pesonale ekuilibruese

16 Ekonomike menaxheriale

Ne dijagram pika ekuilibruese e prerj es eshte shenuar me E,lakOlja e ofertesse punes me 0-0, kurse lakorja e kerkeses per pune me k-k. Nese niveli vijues i te ardhurave personale do te jete me i Imie se saeshte pika Cd.m.th. niveli i pikes) i prerjes E ne veprimin e tregut do tevendoset ekuilibri.

\ .'SIIPERNDARJA E TE ARDHUPJl..VE l\rE EI{O~JO:rVHr~E

Zh"'VILLUAR

Kur nje vend ka me shume resurse natyrore per nje fryme te banoritd.m.th. per nje banore ai vend me te medha do ti kete edhe te ardhuratpersonale konkurente,d.m.th. me i lalie eshte niveli i te ardhuravepersonale. Mirepo me kete nuk perfundon shpjegimi i pagave te lartarespektivisht te uleta.

Faktori tjeter i rendesishem gjendet ne metodat tekniko-teknologjike te percjellura me kapital dhe dituri teknike. Nese nisemi ngapresupozimi se dy vende disponojne perafersisht me pasuri te njejtanat'jrore d.m.Th. resurse natyrore per fryme te banorit, fuqia prodhuese epunes dhe te ardhurat reale personale do te jene me te medha ne ate vendku jane me te mira d.m.th. me superiore: a) metodat teknologjil<:e, mefjale te tjera ne ate vend i cili disponon me te ardhura me te medhapersonale dhe me aftesi per zbatimin me te mire (respektivisht me temadh) te shkences, me regulativa ligjore me te mira, me metoda me temira te punes, veprimtari ekonomike, udheheqje dhe qeverisje ne te cilenekziston nje mbushellim relativisht me imadh i te mirave kapitale.

Cdo vend gafie i zhvilluar apo jo i zhvilluar te ardhurat qe i fitonne baze te prones - fitimet, rentat dhe kamatat nga paraja qe i kanehuazuar apo avancuar ne investime - nuk mvaren nga kurfare pune qe atee kryejne, keto te ardhura ate i pervetesojne pavaresisht se 9ka punojne,par edhe kur l1ukpunojne fare. Pjesa dermuese si9 e dijme e popullates neSHEA mjetet per ekzistence i ~;gurojne ne forme te pagave pra me punene tyre ne veprimtarite e ndryshme.

Analiza e shpemdrajes se mireqenies ekonomike si9 thote PAULSAMUELSON duhet te niset qe nga matja e kujdessllll1e e te ardhuravedhe pasurise nga e kaluara dhe e tanishm.ja si ne S:HJ3A ashtu edhe nevendet tjera. Te ardhurat e individeve apo familjeve paraqesin te hyrat egjithmbarshme apo parate e fituara mbrenda nje viti. Prandaj

c

Modelet formale te strui-:tllres kOll1p~titi ve 37

SAJv[UELSON t,~ arclhurat i konsideron si te hyra nga Plll1Cl, te hyra hgaprona(pagat, kamatat dhe devidentet), si dhe pagesat e transferit shteteror.Perkundrazi pasuria perbehet edhe nga vIera netto epasurise ne pronen eindividit ne l110mcntin e caktuar. Keshtu te dhenat statistikore tregojne segjatC recesionit ne vitin 1990 te ardnurat mesatare per capita ne Sf-IDAishin 16.000 $. Mirepo, ne te njejten kohe shperndarja e te ardhurave·"11·d:." "~e"+r)",=;~,f' tc; l(:~(~al' C'l)'-'C1'~rie t"eaon nie laram~ni nrc=:i SOO'Or:; e rle-,r; 1'.:;11 . J....; (l Lt l u 1.. '-' V V L '-' ~..._ v...... _. L) 1. V 1'-' ..I.. .••...•t;):.; __. _ r _-..J . J '. ~_.. L •• I ._

100.000 $ e me shume per capita pra nje barazi ne shperndarjen e teardhurave midis indivicieve.

Siy dhjhet edhe nga pasqyra tabelare(ne faoen vijese) shpernd21~}aete ardhurave te pergjithshme midis famiUeve amerikane karakterizohejme faktin se gjysma prej tyre merrte me pale se gjysmen e medianes apote mesatares se te arclhurave qe kapte shumen prej 34.200$. Diturite qejane te'lidhura me ndermalTes te afte, pajisja me e madhe me kapitald.m.th, me te mira kapitale jane elemente plotesuese me te cilat mund teshpjegohet produkti me i larte j punes prandaj, edhe te ardhurat me tel11edha personale per capita ne nje vend ne raport me vendin tjeter jane tendryshme(Schupeter,J A 1984)

C!J

me pak se 5.000$ 3,60.20,2

S.000~9.999$ 6.3

3.710.000-14.999$ 8.1

11.7lS,000-24.999$ 16.725.000-49.999$ 36.3

1.12.48.0

31.8

3.69.9

18,034,7

1.3

SO,000-74,999$t---7S,000-99.999$ 6.5

69.217.7 25.7

71.088,7

43.5

1.000-99.999$ 4.8Gjithsej 100.0

13,317,5

95,2100.0

82.5100.0I 100.0

Tabela- Shperndmja reale e te ardhrave te /amiljeve amerikane nevitin 1989Burimi: Us. BUREAU o/the census. Money income and poverty statusin the United States, 1989 Current population Report. Series, P-160)nr.160), September 1990(Sipas pro/dr. NBashota

JEkonomia 'Politike

JPrishtine, 1995/292)

'18 EkonOlllike mena:_d_1c_fi_al_c --

Pr\GA 81 FORrvfE E PEltVETESII\1IJil .:

Kunclervlera q[~puntori e melT nga kapitalisti per fuqine e _·;::.,~2teshprehur ne para quhet paga. Paga cshte shprehje monetare, trandf(;rrnirni vleres se fuqise punetare ne para. Punetori ia le ne dispozicion f ]ine e

.vcte kapitalistit per kohe te cah'iuar, per te cilen kohe do te marr p::';~~en.Natvris11t o-iate histori;;:p J"1;;;'~'0-:-e n;'1n-J. p;;;l.te )Y

ll"aqitl1r pe r . ,vlulrtp_ '.i::l_, __ • .. --_,----_v t·-o ~'J ~ r'~""'. ~ A ; .~'--, ".c~

dhe ne para. Paga ne para eshte karakteristike per sistemin :~apitalistprandaj kete forme te te ardhurave e analizon ydo sistem ekonomiko-shoqeror. Paga si forme e pervetesimit te vleres se iiqise pune! .)re n: mdte jete ditore-meditje nese marreveshja bthet per nj(6 dite. P;,ga ditorepastaj mund te perllogaritet ne jave, ne muaj osc edhe ne \'it. Paga -cpunetorit ne menyre imagjinarc shprehet si 9mim i punes pelkatesisht sinjesi m6rietare me te cilen kapitalisti si pronar i te mira\.';2 kapitaie paguanpunen perkatese te punetorit. l'vfirepo ne realitet eshte krejt ndryshe, pasipunetori i shet kapitalistit fuqine e vete punetore e jo punen. Prandajduhet bei"e dallimin midis fuqise punetorc dhe punes, apsi mu ketu edheqendron dallimi midis teorise se vleres .se punes te ekonomise politike

klasike dhe asaj marksiste.

MODELl I MAKSIMIZIlVIIT TE FITI1V1IT

I

.-

W'--

- Wro

(/) '-- _j _j _j f-"6

;w I-ro <{ <{ <{ W«= <{b

<{-o

wt::-, o:::.g f- I- «_j

7"

0:::'---":-::-

<{f- ~ 16- :::J ____. o ~ -", ~ o~ -,<{_,.-...::::Jw Ul

, '-- o'(ii I- (ii oZ'--:2::::J I ' ro

_ ro - _j :(])

:w= <{= f-W= - 1--'= is «·c

cr::o.. 0.. 0 Ow -, 0 (/)_jo 1-0 ({)(_')O

O~-0 O:::_j O~ oro~

_ -0 ocr::~ cr::~ ;QJ_ ____.«<{

LL ____. <{ -, n

Z« :2 I oW l-f- ~S 0 ~<{ (_')-

:2(/) 0:::

0::: :2 ;Wcr::

0 \f-80 <{ CL f-«

~ > :2

0 I 12 I 0 15 I 0 -15 - -

1 12 24 I 25 10 -13 I 10 12

2 12 24 I 33 18 .. I -9 8 12

3 12 36 40 25 -4 7 12

4 12 4S 46 . 31 2 6 I 12

5 12 60 54 39 6 8 12 fV1R>MC

6 12 72 63 48 9 9 12 \

7 12 84 73 58 11 10 12

8 I ~12 96 84.9 69.9 11.1 11.9 I 12 fV1R=fV1C

9 12 iDS 98 83 10 13.1 12

10 12 120 113 98 7 15 12

11 I 12 132 132 I 117 0 I 19 I12

12 I 12 144 155 140 -11 23 12 rv1C>MR

13 I 12 156 185 170 -29 30 12

14 I 12 I 168 225 I 210 -57 40 I 12

\ ,'- .._'