T.C.tez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02798.pdf · 2018-10-10 · DİNDARLIK VE YAŞLI BAKIMI İLİŞKİSİ...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DİNDARLIK VE YAŞLI BAKIMI İLİŞKİSİ

ÜZERİNE NİCEL BİR ARAŞTIRMA

(ISPARTA ÖRNEĞİ)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Demir DİNİPAK

9930206052

Danışman

Prof. Dr. Adem EFE

ISPARTA - 2018

iii

(DİNİPAK, Demir, Dindarlık ve Yaşlı Bakımı İlişkisi Üzerine Nicel Bir Araştırma

(Isparta Örneği), Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018)

ÖZET

Bu araştırmanın amacı, Isparta’da yaşayan ailelerin dindarlık düzeyleri ile

yaşlılarına bakım verme eğilimleri arasındaki bağlantıyı ortaya çıkarma ve yaşlı bakımına

etki eden diğer demografik değişkenlerin yaşlı bakımını ne düzeyde etkilediğinin

bulunmasıdır. Araştırmanın örneklemi, Isparta’da yaşayan ve 65 yaş üstü ebeveyni olan

ailelerden oluşmaktadır. Araştırmada bir adet dindarlık ölçeği ve yaşlı bakımını ölçmeye

dayalı anket soruları kullanılmıştır. Elde edilen veriler SPSS 22,0 paket programı

kullanılarak, analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Dindarlık, Aile, Yaşlılık, Yaşlı Bakımı

iv

(DİNİPAK, Demir, A Quantitative Research on Relation between Religiosity and

Aging (Isparta Case), Master Thesis, Isparta, 2018)

ABSTRACT

The aim of this research is to find out the link between the level of religiousness

of the families living in Isparta and their tendency to care for their elderly and the extent

to which other demographic variables affecting elderly care affect elderly care. The

sample of the study consists of families living in Isparta and parents over 65 years of age.

A questionnaire based on a religiosity scale and elderly care was used in the research. The

obtained data were analyzed using the SPSS 22.0 package program.

Key words: Religiosity, Family, Old Age, Elderly Care

v

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI .......................................................................... i

YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii

ÖZET ............................................................................................................................... iii

ABSTRACT .................................................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v

TABLOLAR DİZİNİ .................................................................................................... vii

KISALTMALAR ........................................................................................................... ix

ÖNSÖZ ............................................................................................................................. x

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVE

1.1. YAŞLANMA VE YAŞLILIK .............................................................................. 2

1.1.1. İlkel Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık ......................................................... 6

1.1.2. Geleneksel Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık ............................................... 6

1.1.3. Modern Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık .................................................... 8

1.1.4. Ayet ve Hadislerde Yaşlanma ve Yaşlılık ....................................................... 9

1.2. AİLE .................................................................................................................... 12

1.2.1. Aile Nedir? ..................................................................................................... 12

1.2.2. Türkiye’deki Aile Tipleri Nelerdir? ............................................................... 15

1.2.2.1. Geleneksel Geniş Aile ............................................................................. 16

1.2.2.2. Modern Çekirdek Aile............................................................................. 18

1.2.3. Ailenin Fonksiyonları (İşlevleri) Nelerdir? ................................................... 20

1.2.3.1. Biyolojik İşlev: ........................................................................................ 21

1.2.3.2. Psikolojik İşlev: ....................................................................................... 22

1.2.3.3. Toplumsal İşlev: ...................................................................................... 22

1.2.3.4. Eğitim İşlevi: ........................................................................................... 22

1.2.3.5. Kültürel İşlev:.......................................................................................... 23

1.2.3.6. Ekonomik İşlev: ...................................................................................... 23

1.3. DİN VE DİNDARLIK NEDİR? ........................................................................ 24

1.3.1. Din Nedir?...................................................................................................... 24

1.3.2. Dindarlık Nedir? ............................................................................................ 27

1.3.2.1. Dindarlığın Boyutları .............................................................................. 30

1.3.2.1.1. İnanç Boyutu .................................................................................... 30

1.3.2.1.2. Pratik Boyutu (İbadet Boyutu) ......................................................... 31

1.3.2.1.3. Tecrübe (Duygu) Boyutu .................................................................. 31

1.3.2.1.4. Bilgi Boyutu ..................................................................................... 31

1.3.2.1.5. Etkileme (Etki) Boyutu .................................................................... 32

1.4. KURAMSAL ÇERÇEVE .................................................................................. 32

vi

1.4.1. Fonksiyonalizm (İşlevselcilik) ....................................................................... 32

1.4.2. Sembolik Etkileşimcilik ................................................................................. 33

İKİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KONUSU VE YÖNTEMİ

2.1. ARAŞTIRMANIN PROBLEMİ VE ALT PROBLEMLER .......................... 35

2.2. ARAŞTIRMANIN AMACI ............................................................................... 36

2.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ ............................................................................... 37

2.4.ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ............................................................. 37

2.5. ARAŞTIRMANIN SAYILTILARI ................................................................... 37

2.6. ARAŞTIRMANIN HİPOTEZİ VE ALT HİPOTEZLER .............................. 38

2.7. ARAŞTIRMANIN MODELİ ............................................................................ 38

2.8. EVREN VE ÖRNEKLEM ................................................................................. 38

2.9. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ........................................................................ 39

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BULGULAR VE YORUMLAR

3.1. DEMOGRAFİK BULGULAR .......................................................................... 41

3.2. GÖRÜŞÜLENLERİN EBEVEYN İSTATİSTİKLERİ .................................. 44

3.2.1. Ebeveynlerin Hayatta Olma Durumları ......................................................... 44

3.2.2. Ebeveynlerin Yaşadığı Yer ............................................................................ 49

3.2.3. Ebeveynlerin Yaş İstatistikleri ....................................................................... 50

3.3. GÖRÜŞÜLENLERİN KENDİ İSTATİSTİKLERİ ........................................ 53

3.3.1. Eğitim Durumları ........................................................................................... 53

3.3.2. Eşlerinin Eğitim Durumları ........................................................................... 55

3.3.3. Kadın Eşin Çalışma Durumu ......................................................................... 56

3.3.4. Ailenin Gelir Durumu .................................................................................... 59

3.4. BAKIM VERME İSTATİSTİKLERİ .............................................................. 60

3.4.1. Ebeveyne Bakma Durumu ............................................................................. 60

3.5. DİNDARLIK İSTATİSTİKLERİ ..................................................................... 65

3.6. KARŞILAŞTIRMALI ANALİZLER ............................................................... 70

SONUÇ ........................................................................................................................... 77

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 80

EKLER ........................................................................................................................... 85

ÖZ GEÇMİŞ .................................................................................................................. 87

vii

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1: Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları .............. 42

Tablo 2: Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları ............ 43

Tablo 3: Isparta Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ........................................... 44

Tablo 4: Katılımcıların Annelerinin Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans ve

Yüzdelik Dağılımları ........................................................................................ 45

Tablo 5: Katılımcıların Babalarının Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans ve

Yüzdelik Dağılımları ........................................................................................ 46

Tablo 6: Katılımcıların Kayın Validelerinin Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans

ve Yüzdelik Dağılımları ................................................................................... 47

Tablo 7: Katılımcıların Kayın Babalarının Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans

ve Yüzdelik Dağılımları ................................................................................... 48

Tablo 8: Katılımcıların Ebeveynleri İle Aynı Şehirde Yaşama Durumuna Göre

Frekans ve Yüzdelik Dağılımları ..................................................................... 49

Tablo 9: Anneleri Hayatta Olan Katılımcıların Annelerinin Yaş Gruplarına Göre

Frekans ve Yüzdelik Dağılımları ..................................................................... 51

Tablo 10: Babaları Hayatta Olan Katılımcıların Babalarının Yaş Gruplarına Göre

Frekans ve Yüzdelik Dağılımları ................................................................... 52

Tablo 11: Katılımcıların Kendilerinin Eğitim Durumlarına Göre Frekans ve

Yüzdelik Dağılımları ...................................................................................... 54

Tablo 12: Katılımcıların Eşlerinin Eğitim Durumlarına Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları ..................................................................................................... 56

Tablo 13: Kadın Eşin Dışarıda Çalışma Durumuna Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları ..................................................................................................... 58

Tablo 14: Katılımcıların Ailelerinin Toplam Aylık Gelir Durumuna Göre Frekans

ve Yüzdelik Dağılımları ................................................................................. 59

Tablo 15: Katılımcıların Ebeveynlerine Bakma Durumuna Göre Frekans ve


Tablo 16: Katılımcıların Ebeveynlerine Bakma Şekillerine Göre Frekans ve


Tablo 17: Ebeveynlerine Bakmayan Katılımcıların Ebeveynlerine Bakmama

Gerekçelerine Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları ................................... 62

Tablo 18: Ebeveynlerin Sağlık Durumlarına Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları ..................................................................................................... 64

Tablo 19: Katılımcıların Dindarlık Düzeylerine Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları ..................................................................................................... 65

Tablo 20: Katılımcıların Ailelerinin Dindarlık Algılarına Göre Frekans ve


Tablo 21: Katılımcıların Dindarlık Ölçeğine Verdikleri Yanıtlara İlişkin

Tanımlayıcı İstatistikler .................................................................................. 67

viii

Tablo 22: Katılımcıların Kendi Eğitim Seviyelerine Göre Ebeveynlerine Bakma

Durumlarının Karşılaştırılması ....................................................................... 71

Tablo 23: Katılımcıların Eşlerinin Eğitim Durumlarına Göre Ebeveynlerine Bakma


Tablo 24: Katılımcıların Aile Aylık Toplam Gelir Durumuna Göre Ebeveynlerine

Bakma Durumlarının Karşılaştırılması .......................................................... 72

Tablo 25: Kadın Eşin Dışarıda Çalışması Durumuna Göre Ebeveynlerine Bakma



Ebeveynlerine Bakma Durumlarının Karşılaştırılması .................................. 73

Tablo 27: Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Ebeveynlerine Bakmama

Gerekçelerinin Karşılaştırılması ..................................................................... 74

Tablo 28: Katılımcıların Dindarlık Düzeylerine Göre Ebeveynlerine Bakma


Tablo 29: Katılımcıların Ailelerinin Dindarlık Düzeylerine Göre Ebeveynlerine

Bakma Durumlarının Karşılaştırılması .......................................................... 76

ix

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

AS : Aleyhisselam

Bkz : Bakınız

C : Cilt

Çev : Çeviren

Der : Derleyen

Ed : Editör

f : Frekans

Hz : Hazreti

MÖ : Milattan önce

OECD : Ekonomik işbirliği ve kalkınma örgütü

S : Sayı

s. : Sayfa

S.A.V : Sallallahu Aleyhi Vessellem

SDÜ : Süleyman Demirel Üniversitesi

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

vb : Ve benzeri

x

ÖNSÖZ

Din, bireysel ve sosyal hayatı düzenleyen, insanların sadece sosyalleşmesine değil

duygularına, hayatı algılayış biçimine etki eden önemli bir olgudur. Yediden yetmişe her

yaşta ve inançta insanın hayatını şekillendiren din olgusunu algılama ve yaşama biçimine

göre dindarlık olgusu ortaya çıkmaktadır. Dindarlık, sahip olunan dini görüşünün beş

önemli boyutta insana yansımasıdır. İnanç, ibadet, duygu (tecrübe), etki ve bilgi şeklinde

sayabileceğimiz dindarlık alt boyutlarının insanda değişik oranlarda tezahür etmesiyle,

bireyler yaşamlarını şekillendirmektedirler.

Günümüz modern toplumlarının en önemli sorunlarından birisi haline gelen yaşlı

bakımı, insan ömrünün uzamasına bağlı olarak, yaşlılığın nüfus içindeki artan oranı,

eskiye oranla önemini bir kat daha artırmıştır. Nüfus içinde yaşlıların artması, insan

ömrünün uzamasına karşın doğurganlık oranlarının azalıyor oluşu ve gelecek kuşakların

yaşlılık sorunuyla karşı karşıya kalmasına neden olacaktır. Batı toplumlarının günümüzde

bu sorunla yüzleşmiş olması ve bu doğurganlık hızıyla devam etmesi halinde Türkiye’nin

de aynı sosyal sorunla yüzleşecek olması, yaşlı bakım politikalarının yeniden

düzenlenmesini mühim hale getirmiştir.

Bu tez, dindarlığın bireyler üzerinde yaşlı bakımı açısından nasıl bir etkiye sahip

olduğunu anlamak için gerçekleştirilmiş ampirik bir çalışmadır. Bu çalışmada, maddi

manevi desteğini hiçbir zaman esirgememiş olan danışman hocam

Prof. Dr. Adem EFE’ye, tezimin gerek saha araştırması gerekse de yazımı aşamasında

daima yanımda olan ve yardım eden hem mesai arkadaşım hem de lise yıllarından talebem

olan Öğr. Gör. Muhammet BENER’e, bu tezin yapılmasında ve bitirilmesinde bana

büyük bir moral desteği ve teşviki olan Öğr. Gör. Selim SÖZER’e, son olarak tezimin

yapılması ve yazılması aşamasında bana katlanan ve anlayış gösteren eşim ve

çocuklarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Demir DİNİPAK

Isparta, 2018

1

GİRİŞ

Din, bireysel ve sosyal hayatı düzenleyen, insanların sadece sosyalleşmesine değil

duygularına, hayatı algılayış biçimine etki eden çok temel bir olgudur. Yediden yetmişe

her yaşta ve inançta insanın hayatını şekillendiren din olgusunu algılama ve yaşama

biçimine göre dindarlık olgusu ortaya çıkmaktadır. Dindarlık, sahip olunan dini

görüşünün beş önemli boyutta insana yansımasıdır. İnanç, ibadet, duygu (tecrübe), etki

ve bilgi şeklinde sayabileceğimiz dindarlık alt boyutlarının insanda değişik oranlarda

tezahür etmesiyle, bireyler yaşamlarını şekillendirmektedirler.

Günümüz modern toplumlarının en önemli sorunlarından birisi haline gelen yaşlı

bakımı, insan ömrünün uzamasına bağlı olarak, yaşlılığın nüfus içindeki artan oranı,

eskiye oranla önemini bir kat daha artırmıştır. Nüfus içinde yaşlıların artması, insan

ömrünün uzamasına karşın doğurganlık oranlarının azalıyor oluşu ve gelecek kuşakların

yaşlılık sorunuyla karşı karşıya kalmasına neden olacaktır. Batı toplumlarının günümüzde

bu sorunla yüzleşmiş olması ve bu doğurganlık hızıyla devam etmesi halinde Türkiye’nin

de aynı sosyal sorunla yüzleşecek olması, yaşlı bakım politikalarının yeniden

düzenlenmesini mühim hale getirmiştir.

Bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, çalışma konularının

kavramsal çerçevesi üzerinde durulmuştur. Din, dindarlık, dindarlık boyutları, aile,

yaşlılık ve yaşlı bakımı gibi temel kavramlar üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde

çalışmanın yöntemi, ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Araştırmanın evren-örneklem

ilişkisi, araştırma modeli ve diğer teknik veriler bu bölümde ele alınmıştır. Üçüncü

bölümde ise saha çalışmasının bulguları yorumlanmış ve hipotezlerin sonuç bölümünde

değerlendirilmesiyle çalışma sonlandırılmıştır.

2

BİRİNCİ BÖLÜM

KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVE

1.1. YAŞLANMA VE YAŞLILIK

Kavramsal olarak “yaş”; canlının doğum anından itibaren, “içinde

bulunduğu/bulunacağı ana” kadar olan süreyi birimsel olarak ifade etmeye yararken,

“yaşlanma” kavramı; bireylerde, yaşamda deneyimlenen süreye bağlı olarak görülen;

biyolojik, psikolojik ve sosyolojik anlamda yapısal/fonksiyonel değişiklik ve bozulma

süreçlerine işaret eder. Bu bağlamda yaşlılık da, yaşlanma sürecinin neticesinde,

bireylerin bazı fiziksel ve ruhsal güç ve özelliklerinin tekrar geri kazanamamak üzere,

kaybetmesi şeklinde tanımlanabilir.1

Batı toplumlarında yaşlı “davranış ve ihtiyaçları değişen heterojen bir gruptan

oluşan 65 yaş üzerindeki insanlar” olarak tanımlanmaktadır. (OECD 1992). Bu kişilerin

eskiye göre bedensel ve mental yapılarında bir gerileme söz konusudur. Dünya Sağlık

Örgütü de yaşlı kategorisini kronolojik yaş doğrultusunda 65-74 olarak belirlemiştir.2 65

yaşı yaşlılığın başlangıcı olarak kabul eden Dünya Sağlık Örgütü üçlü bir tasnif yaparak,

65-74 yaş arasını “genç yaşlı”, 75-84 yaş arasını “yaşlı”, 85 yaş üzerini ise “yaşlı-yaşlı”

olarak kabul etmektedir.3 Biz de bu çalışmamızda kronolojik anlamda yaşlı kişiyi 65 yaş

ve üzerindeki kişiler olarak kabul edeceğiz. Unutmamak lazım burada yaptığımız ayırım

kronolojiktir. Yani 65 yaşından önce emekli olup yaşlılık belirtileri gösteren insanlar

olduğu gibi, 80 yaşlarında olup hala aktivitelerini devam ettiren insanlar bulunmaktadır.4

Yaşlanma ve yaşlılık birbirlerinden farklı kavramlardır. Yaşlanma; her canlıda

görülen, anne karnında başlayıp yaşamın son bulmasına kadar devam eden, geri dönüşsüz

bir şekilde bütün sistemleri etkileyen, sürekli ve evrensel bir süreçtir. 5 Yaşlanma

doğumdan ölüme kadar her yaş döneminde bireylerin geçirdikleri biyo-psiko-sosyal

1 Aktaran Adem Efe, Mücahit Aydemir, “Yaşlı Kadın Olmak: Psiko-Sosyolojik Kuramlar

Çerçevesinde Yaşlılık ve Kadın - Isparta Huzurevi Örneği”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 2015, S.34, s.193-225. 2 Aylin Görgün Baran, Yaşlı ve Aile İlişkileri Ankara Örneği, T.C Başbakanlık Aile ve Sosyal

Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2005, s.24. 3 Velittin Kalınkara, Temel Gerontoloji, Yaşlılık Bilimi, Nobel Yayıncılık, Ankara, 2011, s. 3. 4 Bekir Onur, Gelişim Psikolojisi, İmge Kitapevi, Ankara, 2004, s. 285-288. 5 Sevil Albayrak, Elif Âşık, Hasta ve Yaşlı Psikolojisi, Hasta ve Yaşlı Hizmetleri, Vize Yayıncılık,

Ankara, 2014, s.131.

3

değişim sürecidir. Hücrelerin yapısında meydana gelen değişimin yol açtığı yaşlanma

geri dönülemez bir süreçtir. Yaşlılık ise bireyin içinde bulunduğu bir yaş döneminin genel

adıdır. Çocukluk, gençlik ve yetişkinlikten sonra gelen yaşam evrelerinin sonuncusudur.6

Yaşlanma ile bireyin biyo-psiko-sosyal becerileri ve kapasitesinde gerilemeler başlar.

Böylece bireyin çevreye ve dış uyaranlara karşı uyumu azalır. Bu geri dönülemez bir

süreçtir. Gerontologlar yaşlanmayı dört farklı sürece göre değerlendirmektedirler:

Kronolojik yaşlanma,

Biyolojik yaşlanma,

Psikolojik yaşlanma,

Sosyal yaşlanma.7

Yaşlılık biraz önce de belirttiğimiz gibi insan yaşamında belirli bir döneme verilen

isimdir. Bu dönemin genel özelliği ise insanın yaşamın her alanında yaygın bir kayıp

duygusu yaşamasıdır. Birey bu dönemde bedensel, psikolojik ve sosyal yönden

bağımsızlığını yitirip, yeniden bağımlı hale dönüşmeye başlar.8

Avrupa Birliği üyesi ülkeler ile Türkiye’nin yaşlı nüfusu hakkındaki bazı

istatistiki verilere bakacak olursak, şöyle bir tablo ile karşılaşırız: “Avrupa Birliği (AB)

İstatistik Ofisi’nin 2012 yılı verilerine göre, AB üyesi olan 28 ülkenin ortalama hayat

süresi 80,3’tür. Türkiye için bu rakam 2013’te 76,3 olmuştur (…) Avrupa Birliği’ne bağlı

27 ülkenin 80 yaş ve üzeri nüfusunun toplam nüfusa oranı %4,9 ve yaş ortalaması 41,5

olarak bulunmuş (…) Türkiye ise Avrupa ülkeleri arasında 80 yaş üstü nüfus oranı olan

%1,4 ile 37. sırada gelmekte yaş ortalaması ise 29,7 olarak hesaplanmıştır.”9

Yine 2012 yılı TÜİK verilerine göre, “Türkiye’de; 65 yaş üstü kişilerin genel

nüfusa oranı 1935 yılında %3,9, 1990 yılında %4,3 iken 2012 yılında %7,51’e

yükselmiştir. Bu oranın 2023 yılında %10,2 (8,6 milyon), 2050 yılında %20,8 (19,5

milyon), 2075 yılında ise %27,7’ye (24,7 milyona) yükseleceği tahmin edilmektedir

(TÜİK, 2012).10

6 M. Zafer Danış, Yaşlıların Evde Bakım Gereksinimleri ve Evde Bakıma İlişkin Düşünceleri, Türkiye

Güçsüzler ve Kimsesizlere Yardım Vakfı Yayını, Ankara, 2004, s.3. 7 Danış, 2004, s.4-7. 8 Kalınkara, 2011, s.8. 9 Sefa Saygılı, Yaşlılık Psikolojisi, Türdav Yayın Grubu, İstanbul, 2015, s.15. 10 Nilüfer Korkmaz, “Türkiye’de Yaşlılık ve Sosyal Politika-Yaşlılık Politikadan Ayrı Düşünülebilir mi?”

(Der.) Nilüfer Korkmaz, Suzan Yazıcı, Küreselleşme ve Yaşlılık, Eleştirel Gerontolojiye Giriş, Ütopya

Yayınları, Ankara, 2014, s.204-205.

4

“2012 yılı TÜİK yaşam memnuniyeti araştırmasına göre, ülkemizde 65 yaş üzeri

yaşlıların yarıdan fazlası (%54’ü) mutlu, %6,32’si ise çok mutlu olduğunu

düşünmektedir. Bu gruptaki bireyler için çocukları, torunları önemli bir mutluluk

kaynağıdır (%25). Sağlıklı olmak ve sağlık en önemli mutluluk (%85) kaynağıdır.

Mutlulukları için sevgi (%7), para (%4), başarı (%2) oranlarıyla sonlarda daha az önem

verilen unsurlar arasındadır. Ülkemizde yaşlıların %78 gibi bir oranı akrabalık

ilişkilerinden memnun olduğunu, %92 gibi çok büyük bir oranı da arkadaşlık

ilişkilerinden memnun olduğuna inanmaktadır. Yaşlıların kendileriyle ilgili

hoşnutluklarında eğitim, yarıdan fazla bir oranı (%61), gelirdeki memnuniyet %43

oranıyla daha düşük orandadır. Bu grup kendilerine sağlanan sağlık hizmetlerinden %86

düzeyinde memnun olduğunu belirtmektedir.”11

Bulgulara göre ülkemizde yaşlıların büyük çoğunluğu çocuklarından biri ile

yaşamaktadır. Ayrı yaşayanların ise büyük çoğunluğu çocuklarına ya da akrabalarına

yakın yerlerde oturmaktadırlar. Bunun yanında az miktarda da ayrı yaşayan yaşlılar

bulunmaktadır.12

Tarihte meydana gelen nitel değişim ve sıçramalarla, ortalama insan ömrünün

uzaması arasında yakın bir ilişki vardır. İnsanların üretim biçimlerindeki iki büyük

değişim, yaşam uzunluğunu etkilemiştir. Birincisi, avcı ve toplayıcılıktan tarımsal

üretime geçiş, diğeri ise, tarımsal üretimden kapitalist üretim biçimine geçiştir.13

Modern öncesi dönemlerde yaşlılık bir sorun olarak görülmemiştir. Yaşlılık

deneyim ve güç sahibi olmanın bir göstergesi olarak kabul edilmiştir. Hem doğuda hem

batıda ortaçağların sonuna kadar yaşlılar hem ailede hem de toplumda otorite ve söz

sahibi olmuşlardır.14 Ancak modern zamanlarla birlikte bir çelişkinin ortaya çıktığını

söyleyebiliriz. Bir taraftan insan ömrü uzamaya başlarken, diğer taraftan yaşlı bakımı bir

sosyal sorun haline gelmeye başlamıştır. İnsan ömrünün uzamasının başlıca sebepleri

şunlardır:

11 Aliye Mavili, “Yaşlılık, Yaşlanma ve Sosyal Hizmet”, (ed.) Harun Ceylan, Modern Hayat ve Yaşlılık,

Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2015, s.22. 12 Baran, 2005, s.22. 13 Korkmaz-Yazıcı, 2014, s.190.. 14 Baran, 2005, s.19. Ayrıca bkz. Canan Gönüllü Taşkesen, Türkiye’de Yaşlılık ve Evde Yaşlı Bakımı:

Resmi Karar ve Uygulamaların Yerinde Tespiti (Isparta İli Araştırması), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi), Isparta, 2012, s.9-10.

5

“ Son 50 yılda yaşanan hızlı teknolojik gelişmelerle beraber daha sağlıklı yaşam

koşullarının oluşması,

Antibiyotiklerin keşfi ile bulaşıcı hastalıkların etkinliğini yitirmesi,

İnsanların eğitim düzeylerinin yükselmesi,

Sağlık hizmetlerinin gelişmesi ve toplumun sağlık durumunda iyileşmenin

sağlanması ile yaşam süresinin uzaması.”15

Yakın zamanlara kadar sınırlı sayıda insanın deneyimlediği yaşlılık, günümüzde

sağlıklı olan herkesin erişmesi muhtemel sorunlarla anılan bir yaşam dönemi haline

gelmiştir. Yaşlılığın bir değer olmaktan çıkarak, bir sorun haline dönüşmesi algılara yön

veren sosyo ekonomik dönüşümlerle yakından alakalıdır. Yaşlılığın toplumsal bir sorun

olarak görülmesi modernleşme ile birlikte başlamıştır. Geleneksel tarım toplumlarında

bilgelik ve tecrübe ile anılan yaşlılık, modernleşme ile beraber bu anlamını yitirmiştir.

Çünkü modernleşme ile birlikte yaşlılık, bireysel ve toplumsal yönleriyle büyük bir

dönüşüme uğramıştır. Yaşlı nüfusun genel nüfus içerisindeki oranının artması ile birlikte,

yaşlı nüfus artık, emeklilik ile birlikte iş piyasasından uzaklaşan, ekonomik anlamda

üretime katkısı olmayan, tüketiciler şeklinde toplumun sırtındaki bir yük gibi

algılanmıştır.16

Ayrıca, aile yapısında meydana gelen değişme, geleneksel kültürün yerine modern

kültürün hâkim olması, kadın ve erkeğin iş yaşamına yoğun katılımı, geniş aileden

çekirdek aileye geçiş, boşanmaların artması, bilgi teknolojilerinin artması ve geleneksel

bilginin önemini yitirmesi yaşlının teknolojik değişmelere yeterince ayak uyduramaması

gibi nedenler modern dönemlerde yaşlının sosyal statüsünün zayıflamasına sebebiyet

vermiştir.17

Bu söylenilenler bağlamında tarihi süreç içerisinde aile olgusunu inceleyecek

olursak, üç dönem karşımıza çıkacaktır.

15 Şengül Hablemitoğlu, Emine Özmete, Yaşlı Refahı, Yaşlılar için Sosyal Hizmet, Kilit Yayınları,

Ankara, 2010, s.15. 16 Harun Ceylan, “Sosyal Değerden Sosyal Soruna Yaşlılık”, (ed.) Harun Ceylan, Modern Hayat ve

Yaşlılık, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2015, s.25-26. 17 Ceylan, 2015, s.48.

6

1.1.1. İlkel Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık

İlkel toplumlarda yaşlılığın bizim anladığımızdan farklı görüldüğü

anlaşılmaktadır. Ayrıca ilkel toplumların tamamı üzerinde yaşlanma ve yaşlılık ile ilgili

bir çalışma yapılmamıştır. Bundan dolayı ilkel toplumlarda yaşlanma ve yaşlılık ile ilgili

söyleyeceklerimiz bütün ilkel toplumlara teşmil edilemez.18

Bununla birlikte ilkel toplumlar üzerinde bu konuda yapılan araştırmalar genel bir

bakış açısı ile değerlendirildiğinde; bazı ilkel kabilelerde yaşlılara oldukça fazla değer

verilirken, bazı ilkel topluluklarda yaşlılara değer verilmediği, hatta yaşlanıp da iş

göremez hale geldiklerinde ölüme terk edildikleri görülmektedir. Örneğin, Magellan

Takımadaları kıyısında yaşayan Yaghanlar, dede ve ninelerine taparcasına bağlı olup,

kabiledeki bütün yaşlı kişilere saygı gösterip, yaşlıların sözlerine dikkat ederlerken, Fiji

adaları ve Sudan’ın güneyinde yaşayan Dinkalar ise, kabilelerindeki yaşlı insanlar

güçsüzlük belirtileri göstermeye başlayınca onları diri diri toprağa gömmektedirler.19

Sonuç olarak ilkel toplumlar zor tabiat şartlarında yaşadıklarından ve birçok

faaliyetleri genç ve güçlü bedensel aktivitelere dayandığı için çoğu ilkel toplumlarda

üretici olamayan ve tüketici konumuna gelmiş olan yaşlılar saygı görmeyip öldürülürken,

bazı ilkel kabilelerde ise yaşlıların saygı gördükleri söylenebilir.20 Tabi bu arada şunu

belirtmekte de fayda görüyoruz, ilkel toplumlarda yaşlılık ve yaşlanma demografik bir

sorun olarak görülmemektedir. Çünkü ilkel toplumlardaki ortalama insan ömrü 20-30 yıl

kadardır.21

1.1.2. Geleneksel Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık

Göçebe bir yaşamın sürdürüldüğü, avcı ve toplayıcılıkla geçimin sağlandığı ilkel

toplum aşamasından, artı ürünün elde edildiği ve tarıma dayalı yerleşik hayata geçiş,

insanlık tarihinde çok önemli bir aşamaya işaret eder. Hemen her şey bu değişimden

18 İsmail Tufan, Antik Çağ’dan Günümüze Yaşlılık ve Yaşlanma, Nobel Yayınları, Ankara, 2016, s.104. 19 Taner Artan, Yaşlılarla Sosyal Hizmet, Sabev Yayınları, Ankara, 2017, s.61-63. 20 Artan, 2017, s.65. 21 Fatma Arpacı, “Geçmişten Günümüze Yaşlılık”, (ed.) Harun Ceylan, Yaşlılık Sosyolojisi, Nobel

Akademik Yayıncılık, Ankara, 2016, s.7.

7

etkilenmiş ve geçmişten farklı bir yaşama şekli ortaya çıkmıştır. Bu değişim kendisini

yaşlılık olgusunda da göstermiştir.22

Tarımsal yaşama geçişle birlikte yaşlıya karşı olan saygı ve değerin arttığını,

yaşlıların toplum içerisinde itibar edilir hale geldiğini görmekteyiz.23 Yaşlıların tarım

toplumu aşamasında sözü dinlenen, saygı duyulan, otorite sahibi kimseler olmalarında

sayıca az olmaları önemli bir noktadır. Zor yaşam koşulları ve düşük yaşam ortalaması

geleneksel tarım toplumlarında yaşlıların az sayıda olmaları sonucunu doğurmuştur.

Yaşlılar yaşamlarının uzunluğuna bağlı olarak deneyimli insanlar olarak kabul

edilmişlerdir. 24 Geleneksel tarım toplumlarında bilginin kuşaktan kuşağa birebir

aktarılması, geniş aile tipinin geçerli olması ve zenginliğin kaynağının yerleşik toprak

olması az sayıdaki yaşlıların önemini arttırmıştır.

Geleneksel Türk aile yapısında da yaşlılara karşı saygı gösterilmiş ve yaşlılar

otorite sahibi bilge kişiler olarak kabul edilmişlerdir. Mesela, “1083 yılında Keykavüs-

Mercimek Ahmet tarafından yazılan Kabusname’de “(…) yaşlılara çok hürmet et ve

onlarla konuşurken başıboş sözler söyleme, yani kolayına nasıl gelirse öyle konuşma

(…)” denilmektedir. Yine 1791 yılında Sümbülzade Vehbi tarafından yayınlanan Lütfiye

adındaki nasihatnamede “ ihtiyarları gördüğünde ikramda bulun, ihtiyaçları varsa yardım

et (…). Yaşlanmış, diyerek kenara itme, bunamıştır diyerek ucuza satma. Beli

bükülmüşleri hakir görme (…)” gibi ifadelerin sıklıkla yer aldığı görülmektedir.”25

Görüleceği üzere ilkel toplumların çoğunluğundan farklı olarak, geleneksel tarım

toplumlarında yerleşik hayata geçiş, artı ürünün ortaya çıkması ve bunun yönetilmesi

ihtiyacı ile geniş aile yapısının egemen olması ve zenginliğin yerleşik toprağa dayalı

olması, yaşlıların sayılarının az olması yaşlı insanları geleneksel toplumda değerli hale

getirmiştir.

22 Ünal Şentürk, Yaşlılık Sosyolojisi, Yaşlılığın Toplumsal Yörüngeleri, Dora Yayınları, Bursa, 2018, s.

70. 23 Artan, 2017, s.65. 24 Şentürk, 2018, s.73. Ayrıca bkz. Hüseyin Tekin Sevil, Yaşlılığın Sosyal Anatomisi, Sabev Yayınları,

Ankara, 2005, s. 40-45. 25 Artan, 2017, s.68-69.

8

1.1.3. Modern Toplumlarda Yaşlanma ve Yaşlılık

Modern toplumlarda yaşlanma ve yaşlılık fenomenlerinin siyası, ekonomik ve

bilimsel gündemi belirlemesinin en büyük sebebi demografik gelişmelerdir. Endüstri

ülkelerinde yaşlılar, artan sayıları sebebiyle siyasi bir güç haline gelmiş bulunmaktadırlar.

Türkiye henüz genç bir nüfusa sahip olduğu için yaşlılar bu açıdan görülmemektedir.

Yaşlılık henüz bizim ülkemizde toplumsallaşmamıştır.26

Hızlı sanayileşme ve kentleşmeye maruz kalan toplumların sosyal, kültürel ve

ekonomik yapıları da dönüşüme uğramıştır. Bu bağlamda yaşlılığa bağlı sorunlar

kendisini gelişmiş ülkelerde daha çok hissettirmektedir. Geleneksel ailenin etkinliğinin

azılması ve çekirdek aile sayısındaki artış aile ilişkilerinin değişmesine ve yeni toplumsal

kurumların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Geleneksel aile içerisinde saygı ve sevgi

gören yaşlı, kentsel yaşamda modern çekirdek aile içerisinde bu yerini ve önemini büyük

ölçüde kaybetmiştir. Kadının çalışma hayatına girmesi ve ekonomik özgürlüğünü elde

etmesi, aile içi rol ve statülerin değişmesine, yaşlıların önem ve otoritelerinin sarsılmasına

sebep olmuştur.27

Kırdan kentlere doğru artan göçler ve sonrasında oluşan kent değerleri, kuşak

farklarının oluşmasına ve yaşlılarla olan diyaloğun kesilmesine sebep olmuştur. Modern

toplumun iş ve üretkenlik üzerine yaptığı vurgu üretim dışında kalan yaşlıların kıyıda

köşede kalmalarına yol açmıştır. Çekirdek ailenin yaygınlaşması yaşlılar ile çocuklarının

ayrı mekânlarda yaşamaları sonucunu doğurmuştur.28

Yaşlıların statüleri ile içinde yaşadıkları toplumun modernleşmesi arasında ters

bir orantı olduğunu söyleyebiliriz. Yaşlının sosyal statüsünün yüksek olduğu geniş

aileden, modern çekirdek aileye geçişle beraber, yaşlının sosyal statüsü sarsılmıştır.

Ayrıca modern toplumlarda yaşanan hızlı teknolojik gelişmeler ve farklılaşan değerler

yaşlı insanın sahip olduğu bilgeliği ve yeteneği geçersiz kılmıştır. Bu gelişmeler yaşlı

insanı modern toplumlarda bakıma muhtaç varlıklar haline getirmiştir.29

26 İsmail Tufan, Modernleşen Türkiye’de Yaşlılık ve Yaşlanmak Yaşlanmanın Sosyolojisi, Anahtar

Kitaplar, İstanbul, 2003, s.30-31. 27 Artan, 2017, s.70-72. 28 Şentürk, 2018, s.75-79. 29 Arpacı, 2016, s.8-13.

9

Yaşam süresinin uzaması ve doğum oranlarının artmasıyla birlikte, yaşlı nüfusun

genel nüfus içerisindeki sayısı ve oranı gittikçe artmıştır. Bunun sonucu olarak yaşlı

nüfus, emeklilikle birlikte iş piyasasından uzaklaşan, ekonomik anlamda üretime katkısı

olmayan tüketiciler olarak, topluma bir yük gibi algılanmaya başlamıştır. Modern

toplumlarda yaşlılık yükü diye bir kavram ortaya çıkmıştır. Yaşlıların sosyal güvenlik

sistemi üzerindeki baskısını dile getiren bu kavram, yaşlılar ile ilgili olumsuz algının

yerleşmesine sebep olmuştur. Bu nedenle modern toplumlarda yaşlılar, üretkenliği bitmiş,

aileye yük olan ve biran önce ölmesi beklenen kişi konumundadır.30

1.1.4. Ayet ve Hadislerde Yaşlanma ve Yaşlılık

Yaşlılık sadece modern bilimin önem verdiği bir konu değildir. Yaşlılık,

mitolojiden, geleneğe ve dinlere kadar pek çok öğreti tarafından üzerinde dikkatle durulan

bir konudur.31 Biz tezimiz gereği yaşlanma ve yaşlılık konusunun İslam dinindeki yerini

tespit edebilmek amacı ile asli iki kaynak olan Kur’an ve sünnette nasıl geçtiklerine

bakmaya çalışacağız.

Ancak burada şunu unutmamalıyız, Kur’an bugünkü anlamı ile birçok bilimin

sahasına giren konuya değinmiştir. Ama bunların hiç birisi Kur’an’ı bilim kitabı yapmaz.

Mesela tarihi vakalardan örnekler vermiştir ama bu durum Kur’an’ı tarih kitabı yapmaz.

İnsan sıhhati ile ilgili ayetler indirmiştir ama bu onu tıp kitabı yapmaz. Yine Kur’an

yaşlanma ve yaşlılıkla ilgili ayetler içermektedir bu onu gerontoloji kitabı haline

getirmez.32 Bu bakış açısı ile Kur’an’daki yaşlanma ve yaşlılık ile ilgili ayetlere bakacak

olursak, şu ayetleri zikredebiliriz;

Mü’min suresi 67. Ayette insanın yaşam evreleri sıralanarak bazı insanların takdir

gereği yaşlanacakları, bazılarının ise yaşlanmadan bu dünyadan göçüp gideceği

belirtilmektedir.

“Sizi ilkin topraktan, sonra her birinizi bir damla sudan, daha sonra bir kan

pıhtısından yaratan ve nihayet bebek olarak dünyaya gelmenizi sağlayan O’dur. Siz

30 Ceylan, 2015, s.33-38. 31 Muhammet Ali Köroğlu- Cemile Zehra Köroğlu, “Değişen Yaşlılık Olgusu ve İslami Perspektiften

Değerlendirilmesi”, The Journal Of Academic Social Science Studies, 2016, S.48, s.229-240. 32 Osman Aldemir, Kur’an-ı Kerim ve Sünnette Yaşlanma ve Yaşlılık, Beyan Yayınları, İstanbul, 2014,

s.15-16.

10

dünyaya geldikten sonra [çocukluk, gençlik,] olgunluk derken, yaşlanırsınız. Bir kısmınız

olgunluk ve yaşlılık çağına gelmeden hayata veda eder. Sonuçta hepiniz belirlenen

eceliniz gelinceye kadar yaşarsınız. İşte bütün bunları düşünüp ibret almalısınız.”33

Nahl suresi 70. Ayette ise bazı insanların ihtiyarlık dönemine kadar yaşatıldığı ve

bu aşamada insanın ne yaptığını ve ne söylediğini bilemez hale geldiği belirtilmektedir.

“ Sizi yaratan, vakti gelince canınızı alacak olan Allah’tır. O, kiminizi ömrün en

düşkün dönemine, insanın ne yaptığını ve ne söylediğini bilemez hale geldiği

ihtiyarlık/bunaklık çağına kadar yaşatır. Şüphesiz Allah her şeyi bilen, her şeye gücü

yetendir.”34

Yine Hac suresi 5. Ayette yaratılıştan bahsettikten sonra bazı insanların düşkünlük

çağı olan yaşlılığa ulaştırıldığı belirtilmektedir.

“ Ey İnsanlar! Öldükten sonra dirileceğiniz konusunda bir şüpheniz varsa, bilinki

biz sizi ilkin topraktan, [üreyip çoğalma aşamasında ise] her birinizi bir damla sudan/

meniden, sonra bir kan pıhtısından, sonra da belli belirsiz şekil almış bir et parçasından

yarattık. İşte sizi yaratmaya yönelik kudretimizi böyle açıklıyoruz ki ölümden sonra nasıl

dirilteceğinizi anlayasınız. Biz, dünyaya gelmesini dilediğimiz cenini ana rahminde

belirli bir süre tutarız. Sonra sizin bir bebek olarak dünyaya gelmenizi sağlar ve büyüyüp

gelişmenize imkân tanırız. Bununla birlikte kiminiz hayatının baharında ölür; kiminiz ise

düşkünlük çağına kadar yaşar ve sonunda daha önce bildiklerini bilmez, geçmişe dair

hemen hiçbir şeyi hatırlamaz hale gelir. [Ölüm sonrasında diriliş konusunda toprağı da

düşünün]. Bakarsın ki toprak kupkuru, ölü. Ama yağmur yağdırdığımızda o ölü toprak

canlanır, kabarır ve binbir çeşit güzel bitkilerle donanır.”35

Rum suresi 54. Ayette yine insanın geçirildiği yaşam evreleri belirtildikten sonra

insanın acizlik çağı ihtiyarlığa ulaştırıldığı belirtilmektedir.

“ Sizi ilkin zayıf ve güçsüz bir varlık halinde yaratan, bebeklik ve çocukluk

çağınızdaki acizliğinizin ardından size gençlik ve yetişkinlikte kuvvet/kudret veren, bu

33 Mustafa Öztürk, Kur’an-ı Kerim Meali, Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara Okulu Yayınları,

Ankara, 2014, s.530-531. 34 Öztürk, 2014, s.315. 35 Öztürk, 2014, s.379.

11

güçlü halinizin ardından ihtiyarlık çağınızda saçlarınıza aklar düşürüp sizi tekrar

acizliğe duçar eden Allah’tır. O dilediği şeyi yaratır. Çünkü O her şeyi bilen, her şeye

gücü yetendir.”36

Yasin suresi 68. Ayette ise bir kısım insana uzun ömür verildiğini ve ilk

yaratılışında olduğu gibi acz içine düşürüldüğü belirtilmektedir.

“ [ Böyle yapmıyoruz; ama] biz kime uzun bir ömür verirsek, onun güç ve

kudretini azaltıp yaratılışını tersine çeviririz; [onu dünyaya geldiği zamanki gibi aciz bir

hale düşürürüz]. O müşrikler neden hala düşünüp de ibret almazlar?!”37

Son olarak İsra suresi 23. Ayette insanın yanında yaşlanan anne ve babasına büyük

bir ihtimam göstermesi gerektiği belirtilmektedir.

“Rabbin şöyle buyurdu: Benden başkasına asla kulluk/ibadet etmeyin. Ana-

babanıza iyi davranın. Şayet anan ya da baban yahut her ikisi senin yanında yaşlanacak

olursa, sakın onlara eza-cefa etme; onları azarlama; bilakis onlara karşı hep tatlı dilli

ol. Yine onlara şefkat ve merhametle kol kanat ger ve şöyle dua et: ‘Rabbim! Nasıl ki

onlar beni küçüklüğümde sevgi ve şefkatle besleyip büyüttülerse sen de onlara öylece

sevgi ve şefkatle muamele et.’”38

İslam’ın ikinci temel kaynağı olan hadislerde peygamberimiz Hz. Muhammed’in

(S.A.V) söz ve uygulamalarında yaşlılarla ilgili hususlar önemli yer tutar. Bunlara bazı

örnekler verecek olursak:

“ Yaşından dolayı ihtiyara hürmet eden her gence Allah, yaşlılığında kendisine

hürmet/hizmet edecek kimseler müyesser kılar (nasip eder).”

“ Uzaktan Hz. Peygamber’e biat etmek üzere gelen bir adam: ‘Ben sana hicret

üzere biat etmeye geldim. Fakat ağlayan iki yaşlı insan geride bıraktım’ dedi. Hz.

Peygamber de ‘dön o ikisini ağlattığın gibi güldür’ buyurdular.”

“ Söze başlarken de yaş açısından büyük olan söze başlasın”

36 Öztürk, 2014, s.461. 37 Öztürk, 2014, s.497. 38 Öztürk, 2014, s.326.

12

“Küçüklerimize merhamet etmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden

değildir.”39

Yine başka hadisi şeriflerde şöyle buyurulmaktadır:

“Allah’ım aczden, tembellikten, korkaklıktan, düşkünlük derecesine varan

ihtiyarlıktan, cimrilikten sana sığınırım. Keza, kabir azabından sana sığınırım. Hayat ve

ölüm fitnesinden sana sığınırım.”

“ Beş şey gelmeden önce beş şeyin kıymetini bilin. Hastalık gelmeden önce

sağlığın, meşguliyet gelmeden önce boş vaktin, yaşlılık gelmeden önce gençliğin, ölüm

gelmeden önce hayatın ve fakirlik gelmeden önce zenginliğin kıymetini bilin.”

“ İnsanların en hayırlısı, ömrü uzun, ameli güzel olandır.”40

1.2. AİLE

1.2.1. Aile Nedir?

Aile müessesesi insanlık tarihi kadar eskidir. Hatta kutsal metinlere göre ilk

insanın varoluşu ile beraber aile de vardır. Bu anlayışa göre aile Âdem ve Havva’nın

yaratılması ile birlikte kurulmuştur. Böylelikle ilk insan toplumunun temeli aile

olmaktadır. Âdem’in aynı zamanda bir peygamber olduğu düşünülecek olursa aile ve din

kurumu ilk insan toplumunda ortaya çıkmış asli kurumlardır diyebiliriz.41 Tarihi süreç

içerisinde ailenin olmadığı bir toplum yapısı ile karşılaşmamaktayız. Bazı dönemler

ailesiz bir toplum inşa edilmeye çalışılmışsa da bu girişimler başarısızlıkla

sonuçlanmıştır. İsrail’deki Kibbutz, Rusya’daki Kolhoz ve Çin’deki komün denemeleri

buna örnek olarak verilebilir. Genel olarak “kapitalist kampın bazı düşünürleri

endüstrileşmeden dolayı, sosyalist kampın bazı düşünürleri ise endüstrileşmeyle birlikte

üretim araçları mülkiyetinin de devlete devredileceğinden dolayı, ailenin ortadan

kalkacağı konusunda birleşirler.”42 Ancak zaman içerisinde her iki kesimin de öngörüleri

39 Aktaran Kazım Sarıkavak, “Türk-İslam Geleneğinde Yaşlılara Verilen Değer”, Ahi Evran Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED), 2017, c.3, S.2, s.281-287. 40 Köroğlu, a.g.m., s.236-237. 41 Kadir Canatan- Ergün Yıldırım, Aile Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul, 2013, s. 21. Ayrıca bkz.

Abdurrahman Arslan, “Yeni Bir Sosyal Dünya için; Eve Dönüş”, Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu,

Sekam Yayınları, İstanbul, 2012, s. 291. 42 Emre Kongar, Türkiye Üzerine Araştırmalar, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993, s. 22-23.

13

gerçekleşmemiş ve aile varlığını bugüne kadar sürdürmüştür. Ailenin varlığını bugüne

kadar korumasıyla birlikte modernleşmenin etkisiyle yapısal değişimlere uğradığını

söyleyebiliriz. Türk toplumu için ailenin hususi bir yeri vardır. Çünkü Türk toplumları

aile örgütlenmesi üzerine kurulmuş toplumlardır. Aileden devlete yönelen süreç Türk

toplumlarının sosyal olduğu kadar siyasal örgütlenmesini de açıklar.43

Pekiyi, insanlık tarihi kadar eski olan ve bütün insanlık toplumlarında varolan aile

müessesesini tanımlamak mümkün mü? Evet, mümkün. Ancak yapılan tanımlar esas

aldıkları dönem ve kıstaslara göre değişiklik arz etmektedir. Çünkü “aile model ve

yapıları toplumdan topluma farklı olduğu gibi aynı toplum içinde de değişik sınıf ve

yöreler arasında da farklılaşmaktadır.”44Tanımlar değişse de tanımların vurguladıkları

ortak hususlar değişmemektedir.

Türkçede kullandığımız aile kelimesi Arapça kökenlidir. Aile kavramı grupsal,

kurumsal ve içeriksel olarak birincil ilişki anlamını öncelemektedir. Nitekim antikçağda

eski Grekçede aile kelimesinin yerine kullanılan oikos kelimesi polis (kent) ve politikos

(kamusal alan) a karşılık özel alanla ilgili olarak kullanılmaktaydı. Ancak bu özel alan

modern kültürde ifadesini bulan bireysel anlamında değil, evsel/ailesel anlamındadır.45

Bu bağlamda Mustafa E. Erkal tarafından yapılmış olan aile tanımı çalışmamız

açısından daha kullanışlı gözükmektedir. Burada Erkal aileyi “aile, nüfusu yenileme,

milli kültürü taşıma, çocukları sosyalleştirme, ekonomik, biyolojik ve psikolojik tatmin

fonksiyonlarının yerine getirildiği bir müessesedir.”46 şeklinde tanımlamaktadır. Dikkat

edilirse bu tanımlamada ailenin ekonomik, biyolojik ve psikolojik fonksiyonlarının

yanında nüfusu yenileme, milli kültürü taşıma ve sosyalleştirme özellikleri de

vurgulanmıştır. İsmail Doğan’ın verdiği tanımlama ise şöyledir. “Aile, biyolojik ilişkiler

sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı,

karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı o güne dek tolumda oluşturulmuş maddi

(özdeksel) ve manevi (tinsell) zenginlikleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik,

psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal ve benzeri yönleri bulunan toplumsal bir

kurumdur.”47 Bu tanımlamada da ailenin aynı fonksiyonları öne çıkarılmıştır. Yine Özgür

43 İsmail Doğan, Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2009, s.2. 44 İsmail Doğan, Sosyoloji, Sistem Yayıncılık, Ankara, 1995, s. 126. 45 Özgür Sarı, “Aile Kurumu ve Ailenin Tanımı”, (ed.) Mustafa Aydın, Sistematik Aile Sosyolojisi, Çizgi

Kitabevi, Konya, 2016, s. 17-18. 46 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji (Toplum Bilimi), Der Yayınları, İstanbul, 1993, s. 88. 47 Doğan, 1995, s. 126.

14

Sarı’nın aile ile ilgili yaptığı tanımlama şu şekildedir: “Aile, insan soyunu sürdürmek

üzere iki farklı cins arasında kurulan, evlilik bağıyla başlayan, birincil ilişkilere dayanan,

bu arada cinsel ilişkilere meşruiyet kazandıran, soy ve akrabalık düzeyleriyle toplumsal

bir boyut taşıyan, soyut bir ilişkiler ağı olması itibariyle kültürel bir kurum; ama nesnel

insanlardan oluşması itibariyle fiili bir gruptur.”48

Gerçekten de aile insan neslinin devamında kullanılan ve yeri hala başka bir

şekilde doldurulamamış olan bir müessesedir. Aile bu temel işlevinin yanında çocukların

sosyalleşmelerinin ilk olarak sağlandığı, mensuplarının biyolojik, psikolojik ve ekonomik

tatminlerinin gerçekleştiği, birincil ilişkilerin hâkim olduğu yerdir diyebiliriz. Ailenin bu

fonksiyonları zaman içerisinde ve toplum yapılarına göre değişiklik göstermektedir.

Mesela geleneksel geniş ailede ekonomik işlev daha geniş ve yoğunken, modern çekirdek

ailede bu işlev daralmıştır.

Ailenin dinle olan ilişkisi önemlidir. Özellikle Müslüman toplumlarda bu önem

daha da artmaktadır. Çünkü Müslüman toplumlardaki aile yapıları İslam’a göre şekil

almaktadır. Müslüman ailelerde İslam belirleyici konumdadır. İslam’ın aileyi

değerlendirme şekli diğer dinlerden farklıdır. İslam, toplumun inşasında aileye ayrı bir

önem atfetmektedir. Bu münasebetle İslam’da aile ile ilgili açıklamalar ayrıntılıdır.49

Türkiye’de Cumhuriyet dönemi, ailede büyük dönüşümlerin yaşandığı bir

dönemdir. Bu değişimin yönü o günkü yönetimin anlayışına uygun olarak batılılaşma

yönündedir. Batıdaki kadar yaygın olmasa da Cumhuriyet dönemindeki sınai girişimler

Türk ailesinin nicel yapısı üzerinde de etkili olmuştur.50 Türkiye’de aile yapısını etkileyen

en önemli faktör ise Cumhuriyet döneminde meydana gelen kırsal alandan şehre göç

olgusudur. 1923 yılında kır nüfusu %85 şehir nüfusu %15 iken 1950’lerde başlayan göç

ile bu durum 1980’li yıllarda tersine dönmüştür diyebiliriz. 2010 yılına gelindiğinde şehir

nüfusu %73 olurken kır nüfusu %27 olmuştur.51 Görüleceği üzere Türk toplumu bir millet

hayatı için çok uzun denemeyecek bir zaman diliminde hızla değişime uğramış ve kırsal

kimliği şehirli kimliği ile yer değiştirmiştir. Bu durum özellikle aile yapısı ve

fonksiyonları üzerinde önemli etkilerde bulunmuştur.

48 Sarı, 2016, s. 20. 49 Mustafa Aydın., Türkiye’de Aile, Aile’nin yapısal özellikleri, İşlevleri ve Değişimi, Sekam Yayınları,

İstanbul, 2011, s. 6-7 50 Doğan, 2009, s.129. 51 F. Beylü Dikeçligil, “Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu”, (ed.) Mustafa Aydın, Aile Sosyolojisi

Yazıları, Açılım Kitap, İstanbul, 2014, s. 20-21.

15

1.2.2. Türkiye’deki Aile Tipleri Nelerdir?

Zaman içerisinde birçok antropolog ve sosyolog tarafından çeşitli aile tipleri ifade

edilmiştir. Mesela İsmail Doğan literatüre girmiş onüç çeşit aileden bahseder. Bunlar:

büyük köylü aileleri, kök aile, hane grupları, geleneksel yapılı geniş aile, çekirdek aile,

birleşik aile, coğrafi konumlarına göre biçimlenen aile, köylü ailesi, esnaf ve zanaatkâr

ailesi, işçi ailesi, burjuva ailesi, sanayi ötesi toplumlara özgü aile ve geleceğe yönelik

kuramsal ailedir.52

Ergün Yıldırım ise aile türlerini hem farklı toplum türlerini hem de aile ölçeğini

esas alan yaklaşıma göre geleneksel geniş aile ve modern çekirdek aile diye ayırdıktan

sonra; farklı kıstasları esas alarak aile tiplerini ataerkil aile, anaerkil aile, taygeldi ailesi

ve berder ailesi şeklinde ayırarak; yeni aile türleri olan tek ebeveynli aile, babasız aile,

üvey alileler, birlikte yaşamayı da ifade etmektedir.53

Mustafa E. Erkal ise alile tiplerini tasnif ederken sadece Türkiye’yi esas almış ve

Türkiye’deki aile yapılarını çekirdek aile, destekli çekirdek aile, geleneksel geniş aile,

geçici aile ve çözülen aile54 şeklinde tasnif etmiştir.

Türkiye’de yapılan aile sosyolojisi çalışmalarında ailenin evrimi batı sosyolojisi

merkezli ele alınmıştır. Bu yaklaşım tarzı geleneksellik-modernlik ekseninde

gerçekleşmiştir. Bu tez modernleşme ile birlikte geleneksel geniş aileden çekirdek aileye

geçileceğini varsaymıştır. Ancak bu tezin Türkiye için tamamen doğru olduğunu

söylemek oldukça güçtür.55

Görüleceği üzere farklı sosyologlar farklı kıstasları esas alarak çeşitli aile

tasnifleri yapmışlardır. Biz çalışmamızda bütün bu aile türleri üzerinde durmayacağız.

Çalışmamız açısından daha fonksiyonel olduğu, Türk toplumunu daha yakından

ilgilendirdiği ve Isparta örneğinde daha sıklıkla karşılaşıldığı için geleneksel geniş aile ve

modern çekirdek aile tasnifini esas alacağız. Ancak burada şunu unutmamalıyız; geniş

aile ve çekirdek aile diye aile tiplerini idealize etmek şüphesiz ki aşırı genellemeye

dayanır. Her genelleme de düşünceyi olgu dünyasından koparır. Onun için bu

genellemeleri kullanırken birbirinden farklı geniş ailelerin ve birbirinden farklı çekirdek

52 Doğan, 1995, s. 127. 53 Canatan-Yıldırım, 2013, s. 71-81. 54 Erkal, 1993, s. 93-94. 55 İsmail Can, “Ailenin Tarihsel Gelişimi: Dünü, Bugünü ve Yarını”, (ed.) Mustafa Aydın, Sistematik Aile

Sosyolojisi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2016, s. 65-66.

16

ailelerin olduğunu unutmamak gerekir. 56 “ Geleneksel aile “geniş aile”, “eski aile”,

“köy/kır ailesi” gibi farklı isimlerle de ifade edilirken, çekirdek aile ise “şehir ailesi”,

“küçük aile”, “dar aile”, “modern aile”, “çağdaş aile” isimlendirmeleri de yaygın olarak

kullanılmaktadır.”57

1.2.2.1. Geleneksel Geniş Aile

Geleneksel geniş aile en genel anlamı ile yatay ve dikey anlamda farklı kuşakların

bir arada yaşadığı aile tipidir. Bir başka ifade ile büyükanne ve büyükbaba ile çocuklar

ve torunların bir arada yaşadığı ailedir. Bazen yatay anlamda da birliktelik mevcuttur.

Teyze, hala, gelin vb. yakın akrabaların bir arada olması gibi.58

Geleneksel aile genel olarak değerlendirildiğinde öncelikle şunu söyleyebiliriz:

“Cemaatin aile yaşamı üzerinde sıkı bir denetimi olduğu ve bir yoğun cemaat yaşamının

varlığı ilk baştan dikkati çekmektedir. Cemaat yaşamının yoğunluğu ile kastedilen

ailelerin birbirlerinden yalıtılmamış olması ve aralarındaki bağlantının güçlü olmasıdır.

Diğer yandan evlilik, sadece cinsel ilişkiyi meşru çerçevede kurma olanağı sağlamak ve

çocuk sahibi olmak amacıyla gerçekleştirilmektedir. Son olarak ise yaşlıların yaşam

üzerindeki denetim olanakları çok güçlüdür ve bu durum çocukların ebeveynlerinden çok

büyükanne ve büyükbabalarına yakın olmalarını sağlamaktadır.”59

Geniş aile birçok üyeden oluşmakta ve geniş bir akrabalık sistemini

öngörmektedir. Bu ailede anne-baba, çocuklar, yeğenler, büyükanne ve büyükbabalar bir

yerde bulunabilmektedir. Geniş aile yaygın olarak geleneksel toplumlarda

görülmektedir. 60 Bu aile tipi özellikle sanayileşme öncesi geleneksel toplumlarda

yaygındır. Geleneksel geniş aile, “ikiden fazla kuşağın aile çevresine dâhil olması yani

en basit şekilde büyük baba ve anne ile evli oğullarının karı ve çocukları ile birlikte bir

arada oturması halinde, var demektir.”61

Özellikle modern öncesi toplumlarda hâkim aile tipi olarak kabul edilen geniş

ailenin modernleşme ile birlikte ortadan kalkacağı ve yerini çekirdek aileye bırakacağı

56 Dikeçligil, 2014, s.25. 57 Şuayıp Özdemir –Ömer Torlak – Celalettin Vatandaş, Aile Yaşam Döngüsü ve Tüketim, Sekam

Yayınları, İstanbul, 2013, s. 37 58 Özdemir – Torlak - Vatandaş, a.g.e, s. 37 59 Ahmet Murat Aytaç, Ailenin Serencamı, Türkiye’de Modern Aile Fikrinin Oluşması, Dipnot Yayınları,

Ankara, 2015, s. 144. 60 Canatan-Yıldırım, a.g.e., s. 71. 61 Hans Freyer, Sosyolojiyi Giriş, Sevinç Matbaası, Ankara, 1933, s. 223.

17

kabul edilmektedir. Ancak bu öngörü tam anlamı ile gerçekleşmemiştir. Özellikle

modernleşmekte olan toplumlarda geçiş süreci devam etmekte geniş ile çekirdek arası bir

aile türü baskın gelmektedir. Ülkemizde kasaba ve kentte yaşayan çekirdek ailelerin,

köyde yaşayan büyük ebeveynleri ile bağlarını devam ettirmeleri, onların görüşlerini

almaları, büyüklerin torunların bakımını üstlenmeleri neticesinde; çekirdek aile

görünümlü bu yapılar geniş aile özellikleri göstermektedirler. Bu tür aileler kentte aile

apartmanları inşa ederek ya da müstakil evlerinin üstüne kat çıkarak gelinlerini ve

oğlanlarını oturtmaktadırlar. 62 Böylelikle bu aileler çekirdek aile özelliği gösteriyor

olsalar da korudukları aile bağları ve hane yapıları ile geniş aile özellikleri

göstermektedirler. Isparta’da da yaşamlarını bu şekilde devam ettiren aile sayısı

azımsanamayacak kadar çoktur.

Geleneksel geniş aile sanayileşme öncesi, toprağa bağlı yaşanan dönemin tipik

ailesidir diyebiliriz. Bu ailede tüketilen gıdanın yanı sıra evin eşyası da üretilmekteydi.

Çocuklar eğitilirken, yaşlı üyelere de kol kanat gerilmekteydi. Aynı zamanda geliştirilen

eğlencelerle bireyler birbirlerini eğlendirmekteydi.63Geleneksel geniş ailede aile üyeleri

tanımlanmış rollere göre hareket ediyorlardı. Bu rolleri aile içi ilişkilerde ve sosyalleşme

sürecinde öğreniyorlardı. Aksi tutum ve davranışlar toplumsal kınamaya tabi

tutuluyorlardı. Fakat modernleşme geleneksel aile içi rollerde bir değişim ve dönüşümü

zorlamıştır. Bu dönüşüm kısmen de olsa başarılı olmuştur. Böylelikle aile içi rollerin

karmaşıklaşması ve içselleştirilmesi sorunu ortaya çıkmıştır.64

İslam’da aile tamamen dini bir kurum değildir yine de bu birlikteliğe büyük önem

verilmiş ve insanlar çeşitli ayet ve hadislerle evliliğe teşvik edilmiştir. Ayetler beşeri

hayatın temelini ailenin oluşturduğuna işaret etmektedir. 65 İslam geleneksel modele

kaynaklık etmekle birlikte, farklı coğrafyalar dikkate alındığında aile tiplerinde bir

çeşitlilik söz konusudur. Bütün farklılaşmalarda ortak olan yön, ailenin dinsellikle

ilişkilendirilebilir olmasıdır. İslam’da aile tamamen dini bir müessese değilse de, bu

birliğin kurulması ve devamı ayetlerle teşvik edilmiştir. İslam’ın getirdiği aile anlayışı

Hz. Muhammed’in (A.S) şahsında ve aile hayatında somutlaşmıştır. İslam toplumlarının

62 Sarı, 2016, s. 33-34. 63 Can, 2016, s. 83. 64 Mustafa Tekin, “Sekülerleşme Bağlamında Aile ve Kadın”, Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu,

Sekam Yayınları, İstanbul, 2012, s. 119-120. 65 Ahmet Taşğın, “ Kuran’da Aileyi Oluşturan Kelime Kadrosu ve Ailenin Arka Planı”, Aile

Sempozyumu, Tebliğler, Medeniyet Vakfı Yayınları.3Ankara, 2015. s. 73.

18

aile hususunda Kur’an ve sünneti esas almaları aileyi din ile bitişik hale getirmiştir. Ancak

modernleşme süreci din ile aile arasındaki ortaklığı çok kereler yok ederek bir kargaşaya

yol açmıştır. Türk modernleşmesi, ailenin geleneksel yapısını bozmuştur. Modernleşme

gündelik hayatı her türlü geleneksel çağrışım ve değerden uzak tutmaya çalışmış,

böylelikle ailenin dinsel ve geleneksel yapısını sekülerleştirmiştir.66

İslam’ın bir geniş aile önerisi yoktur. Bildiğimiz kadarıyla hem sahabe aileleri

hem de Osmanlı ailesi küçük aile idi. Ancak bu aile modern zamanlarda rastladığımız

modern çekirdek aile de değildir. İslam açısından önemli olan ailenin büyüklüğü ya da

küçüklüğü değil, yakınlık kültürünü devam ettirip ettiremediğidir. Bu sebeple günümüzde

ailelerin küçülmesinden şikâyet muhafazakâr bir refleksten ve gerçekçi olmayan

önerilerden ibarettir.67

1.2.2.2. Modern Çekirdek Aile

Modern çekirdek aile üç duygu ile şekillenmiştir. Eşler arasındaki evliliğin

romantik bir aşk duygusuna dayanması, kadının annelik içgüdüsüne sahip olarak küçük

çocuğa bakacağı inancı ile aile içi ilişkilerin aile dışı ilişkilerden daima daha bağlayıcı

olduğu inancı.68

Modern çekirdek aileyi geleneksel geniş aileden ayıran temel özellik azalan

işlevlerdir. Modern çekirdek ailenin iki temel işlevi bulunmaktadır: Neslin devamı ve

buna paralel olarak çocukların sosyalleşmesi ile aile üyelerinin psikolojik doyumudur.

Geleneksel geniş ailenin diğer bütün işlevleri, modern çekirdek ailede ortadan kalkmıştır.

Parsons’a göre, sanayi toplumunun ihtiyaçlarını karşılayan aile tipi modern çekirdek

ailedir. Çünkü sanayi toplumlarında görülen ekonomik farklılaşmanın geleneksel geniş

aile yapısı ile bağdaşmadığını, modern çekirdek aile ile bağdaştığını söyler. Ayrıca sanayi

toplumlarının talep ettiği coğrafi ve ekonomik hareketliliğin modern çekirdek aile

tarafından karşılandığını belirtir.69

66 Necdet Subaşı, “Toplumsal Değişme, Aile ve Yeni Risk Alanları”, (ed.) Mustafa Aydın, Sistematik Aile

Sosyolojisi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2016, s. 110-111. 67 Mustafa Aydın, “Ailenin Geleceği”, Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu, Sekam Yayınları, İstanbul,

2012, s. 284. 68 Kemal Sayar, “Modern Çağda Ailenin Dönüşümü”, Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu, Sekam

Yayınları, İstanbul, 2012, s. 171. 69 Özge Zeybekoğlu Dündar, “Değişen ve Değişmeyen Yönleriyle Aile: Yapısı, Türleri, İşlevleri”, (ed.)

Nurşen Adak, Değişen Toplumda Değişen Aile Sosyolojik Tartışmalar, Siyasal Kitapevi, Ankara, 2012,

s.50-51.

19

“Ailede modernlik için gerekli ilişkisel çerçeve, üç ana hat üzerinden

belirmekteydi: Yaşlıların egemenliğinin sorgulanması, çocukluğun keşfi, kadının

dönüştürülmesi. Bu dönüşümler (…) erişilmesi gereken ideal bir sosyalliğin küçük ama

dikkat çekici bir modelini ortaya çıkarmıştır. (…) modern aile ilişkilerinin görünür

olmaya başlaması, zihniyet dünyasını dönüştürme tehdidi taşıdığı için, birçok kişinin

durumu bir “kriz” olarak algılamasına yetmişti.”70

Bugün aile sosyolojisi modern endüstri toplumlarında ailenin kaderinin ne olduğu

meselesi ile meşgul olmaktadır. 71 Genel kabule göre modern çekirdek aile batı

toplumlarında endüstrileşmenin etkisi ile beraber ortaya çıkmış ve hâkim olan bir aile

tipidir. Carle C. Zimmerman bunun gerçeği yansıtmadığını çekirdek ailenin batı

medeniyeti tarihinde M.Ö altıncı asırda vuku bulduğunu, Avrupa’yı kapsayan karanlık

çağ ile ortadan kalktığını, daha sonra on ikinci asrın sonlarına doğru tekrar modern

çekirdek ailenin temellerinin atıldığını72 belirtir. Biz konumuz gereği böyle bir tarihi

münakaşaya girmeyeceğiz. Sadece çekirdek aile tipinin modern batı toplumlarına ait bir

olgu olmadığını modern dönemler öncesinde de rastlanan bir olgu olduğunu belirtmekle

yetineceğiz.

Bizi asıl ilgilendiren çekirdek ailenin menşei değil yapısıdır. Çekirdek aile tipinde,

“aile gerek ev cemaati gerek ekonomi süjesi, gerekse mülkiyet ortaklığı bakımından,

sadece ana baba ve henüz evlenmemiş olan çocuklardan ibarettir. Bu tip ailede çocuklar,

evlenir evlenmez aile muhitini terk etmekte ve yeni bir küçük aile kurmaktadırlar.”73

Modern çekirdek ailenin yapısı gibi işlevleri de daralmıştır. Geleneksel geniş aileye göre

birçok işlevini kaybetmiştir. Bunun en büyük sebebi sanayileşme ve sanayileşme sonrası

batı toplumlarında meydana gelen değişiklik ile batı dışı olup da modernleşmeye çalışan

toplumlardaki değişikliklerdir. “Modern çağın endüstri düzeninde görülen sosyal

hareketlilik, para piyasası, piyasa için üretim, kitle halindeki seri üretim, iş bölümü,

ihtisaslaşma olayları büyük ailenin fonksiyonlarını zamanla üstlenmeye başlamıştır.

Kadının iş hayatına geçişi, kadın-erkek eşitliği düşünceleri, hürriyetler, demokrasi, insan

hakları ve aileyi birlikte değiştirdi. Zamanımızda aile bir tüketim birimidir.”74

70 Ahmet Murat Aytaç, 2015, s. 144. 71 Hans Freyer, 1933, s. 219. 72 Carle C. Zimmerman, Yeni Sosyoloji Dersleri, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1964, s. 199-200. 73 Hans Freyer, 1933, s. 224. 74 Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek

Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994, s.21.

20

Erkeklerin ve kadınların aynı anda çalışma hayatına katılmaları, çocukların

okullara gönderilmeleri, yaşlıların huzurevi gibi kurumlara gönderilmeleri, eğlence

olarak film ve dizilerin izlenmesi, ailenin neredeyse bütün fonksiyonlarını almış ve aileye

işlev olarak sadece üreme kalmıştır. 75 Görüleceği üzere modern çekirdek aile

fonksiyonları son derece daralmış aile tipidir. Bizi çalışmamız açısından ilgilendiren yön

şudur: geleneksel geniş ailede yaşlanan yaşlıların bakımı ailenin bir görevi olarak kabul

edilirken, modern ailede bu anlayış ortadan kalkmaya başlamış ve bu görev huzurevleri

gibi kurumlara devredilmeye başlamıştır.

Türkiye’de aile sosyolojisi çalışmaları geniş aile-çekirdek aile ikilemine sıkışmış

durumdadır. Oysa Türkiye’deki aile yapısı her zaman bu ikilemin dışında kalmıştır.

Türkiye’de aileler modern çekirdek aile genel kavramına uymayan özelliklere sahiptir.

Atomize/yalıtılmış çekirdek aile yerine, yakın akraba ve hısımların çekirdek ailelerinin

oluşturduğu bir etkileşim ağının varlığı söz konusudur. Bu ağdaki aileler arasında destek

ve alış-veriş mevcuttur.76 Yatay göçler ve büyüyen sanayi şehirleri ile birlikte ortaya

çıkan çekirdek aile toplumumuzda yaygındır. Bu yaygın çekirdek aile tipine rağmen,

Türk toplumu halen akrabalık ve geniş aile kurumunun bütün ilişkilerini tortu olarak

barındırmaktadır.77

1.2.3. Ailenin Fonksiyonları (İşlevleri) Nelerdir?

Ailenin fonksiyonları içinde yaşanılan çağa ve toplum yapılarına göre

değişiklikler göstermektedir. Ancak buna karşılık ailenin bazı fonksiyonları zamana ve

toplum yapısına göre değişmemektedir. Mesela üreme, yani insan neslinin devamı

fonksiyonu buna örnek olarak verilebilir. Burada ailenin fonksiyonları belirtilirken bir

genelleme yapılacaktır. Bunun göz önünde bulundurulması gerekir. Aksi takdirde her

dönemin aile yapılarını ve fonksiyonlarını ayrı ayrı belirtmemiz gerekir. Bu da

çalışmamızın sınırlarını aşan bir durumdur.

Ailenin fonksiyonları iki ana gruba ayrılabilir; ailenin birincil işlevleri ve ailenin

ikincil işlevleri. Ailenin birincil işlevlerinden kasıt başka bir kuruma devredilemeyen

işlevleridir. Bunlar:

a. Birincil ilişki ihtiyacını karşılama,

75 Can, 2016, s. 83. 76 Dikeçligil, 2014, s.47. 77 İlber Ortaylı, Osmanlı Toplumunda Aile, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009, s. 217.

21

b. Cinsel ihtiyacın en sağlıklı bir şekilde karşılanması

c. İnsan neslinin sağlıklı bir şekilde sürdürülmesidir.

Ailenin ikincil işlevleri ise başka kurumlar tarafından da yerine getirilebilen

işlevlerdir. Bunlar:

a. Ekonomik,

b. Dinsel,

c. Eğitimsel,

d. Siyasi

e. Boş zamanı değerlendirme işlevleridir.78

Ailenin birincil ve ikincil işlevleri birlikte değerlendirildiğinde; bir genelleme

yapılacak olursa ailenin altı işlevinden bahsedilebilir. Bunlar: 1) Biyolojik işlev 2)

Psikolojik işlev 3) Eğitim işlevi 4) Toplumsal işlev 5) Kültürel işlev 6)Ekonomik işlev.79

Bu işlevleri tek tek açıklayacak olursak kısaca şunları belirtebiliriz:

1.2.3.1. Biyolojik İşlev:

Ailenin temel işlevlerinden birisi, birbirlerine nikâh bağı ile bağlanan eşlerin

cinsel ihtiyaçlarını gidermektir. Aile bu temel ihtiyacı giderirken aynı zamanda neslin

devamını sağladığı gibi toplumun demografik yapısını da korumaktadır. İnsanlığın var

olduğu günden beri bu işlevini yerine getiren aile bu işlevini meşruluk temelinde yerine

getirmektedir. Çünkü nikâh akdi sosyal anlamda kabule dayandığı için eşlere meşru bir

zemin hazırlamaktadır. Ailenin biyolojik işlevinin bir yönü de neslin korunması işlevidir.

Dünyaya geldiğinde kendi ayakları üzerinde durma ihtimali olmayan bebekler, ailenin

koruyucu işlevi sayesinde hayatlarını sürdürmekte ve hayata hazırlanmaktadırlar. Ailenin

bu koruyuculuk işlevinin yaşlılar için de geçerli olduğunu düşünebiliriz. Çünkü insan

yaşlılık dönemine geldiğinde bazı açılardan bakıma ve korunmaya muhtaç hale

gelmektedir. Ailenin koruyuculuk işlevi buruda da devreye girmektedir. Çalışmamız

açısından bizi ilgilendiren yön de budur zaten.80

78 İbrahim Nacak-Faruk Karaarslan, “Ailenin Yapısı: Bir Sistem Olarak Aile”, (ed.) Mustafa Aydın,

Sistematik Aile Sosyolojisi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2016, s. 133-135. Ayrıca bkz. Türkiye’de Aile

Değerleri Araştırması, T.C Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2010,

s.26-27. 79 İbrahim Kır, “Toplumsal Bir Kurum Olarak Ailenin İşlevleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi,

2011, c.10, S.36, s.385. 80 Kır, 2011, ss.385-399.

22

1.2.3.2. Psikolojik İşlev:

Ailenin en temel ve yeri doldurulamayan işlevlerinden birisi de psikolojik işlevdir.

Aile bireyleri arasındaki sevgi bağı başka türlü ikamesi mümkün olmayan bir hadisedir.

Ailede çocuğa gösterilen sevgi, çocuğun dengeli ve sağlıklı bir şekilde büyümesini sağlar.

Aile, mensuplarına aynı zamanda sıcak bir yuva hazırlar. Bu yuva içerisinde aile fertleri

huzur bulur ve daha dengeli bir yaşam sürdürürler. Aile, mensuplarının aynı zamanda öz

saygı sahibi olmalarını sağlar. Böylelikle aile fertleri kendisine ve çevresine saygısı olan

bireyler olarak yaşamlarını sürdürürler.81

1.2.3.3. Toplumsal İşlev:

Ailenin en temel işlevlerinden birisi sosyalleştirme işlevidir. İnsanın ilk

sosyalleşme eğitimini aldığı yer aile yuvasıdır. Her aile, içinde bulunduğu kültür

doğrultusunda çocukların sosyalleşmesini sağlar. Modern zamanlarla birlikte okul gibi

kurumlar vasıtasıyla sosyalleşme işlevi yerine getiriliyor olsa da ailenin bu konudaki ilk

ve temel işlevi yadsınamaz. Aile aynı zamanda fertlerine sosyal statü sağlar. Onların

güvenli bir ortamda yaşamlarını sürdürmelerini temin eder. Aile, mensupları üzerinde

toplumsal denetim gerçekleştirir. Onların sapkın davranışlara yönelmesini engeller. Aile,

mensuplarına tanıdık bir sosyal çevre oluşturur. Bunun en belirgin yönü akrabalık

sistemidir. Bir aileye mensup olan birey aynı zamanda bir akrabalık sistemine de dâhildir.

Ailenin toplumsal işlevlerinden biri de, bireylerin boş zamanlarını değerlendirmelerini

sağlamasıdır.82

1.2.3.4. Eğitim İşlevi:

Modern zamanlarda eğitimin yaygınlaşması ile beraber ailenin bu temel işlevi

eğitim kurumları tarafından yerine getirilir olmuştur. Ancak yine de ilk ve temel eğitim

ailede başlamaktadır. İnsanoğlu ilk terbiyesini ailede almaktadır. Ayrıca bireyin sağlıklı

bir şekilde yetişebilmesi için sadece eğitim kurumlarına devam etmesi yeterli değildir.

Aile de bu eğitimi desteklemelidir. Eğitim kurumlarına devam eden ancak sıcak bir aile

ortamından yoksun yetişen bireyler dengeli bir şekilde gelişememektedirler.83

81 Kır, 2011, ss.385-399. 82 Kır, 2011, ss.385-399. 83 Kır, 2011, ss.385-399.

23

1.2.3.5. Kültürel İşlev:

Kültür nesilden nesile aktarılan bir olgudur. Bu münasebetle insanoğlunun kültür

ile ilk temas ettiği yer aile ortamıdır. Özellikle milli kültürün öğrenilmesi ve devam

ettirilmesi açısından aile ortamı hayati bir önemi haizdir. Aynı zamanda aile, çocuğa ilk

dini eğitimin verildiği yerdir. Çocuk dini konularda ilk telkinleri ve ilk uygulamaları aile

ortamında görmektedir. Bu sebeple aile, kültürün devamlılığı ve korunması konusunda

önemli bir işleve sahiptir.84

1.2.3.6. Ekonomik İşlev:

Modern öncesi geleneksel toplumlarda ailenin ekonomik işlevi daha belirgindir.

Çünkü geleneksel toplumlardaki aile hem üretim hem de tüketim birimidir. Modern

zamanlarla birlikte ailenin üretim işlevi aile dışı kurumlara devredilmiştir. Böylelikle

modern aile bir tüketim birimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bundan dolayı günümüz

ailesi tüketimin nasıl gerçekleşeceği ve bu hususta dikkat edilmesi gereken konularda

belirleyici olmaktadır. Mensuplarını da bu yönde eğitmektedir. Modern zamanların

aileleri bir de meslek seçimi konusunda bir işleve sahiptir diyebiliriz. Bu konudaki işlevi

rehberlikten öteye gidememektedir.85

Yapılan çalışmalar göstermektedir ki, Türkiye’de aile kurumu; neslin

devamından, aile üyelerine manevi desteğe, kuşaklar arası değer aktarımından, ekonomik

desteğe kadar birçok temel fonksiyonu hala yerine getirmektedir. Bunun en büyük

göstergesi toplumun yüzde 94’ü ailesi ile birlikte yaşamaktadır. Yine 2006 tarihli “Aile

Yapısı Araştırması” sonuçlarına göre toplumumuzun yüzde 80’den fazlası güçlü iletişimi

olan, düzenli olarak görüşen, sosyal ilişkileri birlikte kuran çekirdek aile yapısı

göstermektedir. Yani toplumumuz “geniş aile ağına sahip çekirdek ailelerden

oluşmaktadır.”86 Bu sebeple Türk ailesinde modern çekirdek aileye doğru bir kayış olsa

da batı toplumlarının yaşadıkları sorunlar yaşanmamıştır. Çünkü Türk aile yapısındaki

küçülme ve daralmada, yaşlı anne ve babalar ile sakatlar ve onsekiz yaşını geçen kızlar

aile dışına itilmemiş bilakis ailenin koruyucu kanatları altına alınmıştır.87

84 Kır, 2011, ss.385-399. 85 Kır, 2011, ss.385-399. 86 Ayşen Gürcan, “Asagem araştırmaları bağlamında ailenin gidişatı, sorunları ve önlemler” Sekam

Yayınları, İstanbul, 2012, s. 103-104 87 Doğan, 2009, s. 132.

24

Ailenin önemli fonksiyonlarından bir tanesi de kültürün yeni nesillere aktarımıdır.

Ancak aile kültürün bütün özelliklerini üzerinde toplayamaz. Aile süzgeç gibi bir görev

görerek kültürün bazı unsurlarını yeni nesle aktarır.88

1.3. DİN VE DİNDARLIK NEDİR?

1.3.1. Din Nedir?

Din insanın var oluşundan beri mevcut olan bir olgudur. İnsanlığın ne kadar eski

devirlerine gidersek gidelim, daima din vakıası ile karşı karşıya geliriz. İnsan nasıl sürekli

bir takım sosyal guruplar içerisinde yaşamışsa, aynı şekilde bir dinde de yaşamıştır.89

Kısaca insan cemiyetlerinin var olduğu her yerde din de vardır denilebilir. 90 Ancak

mevcudiyeti insanlığın var oluşu kadar eski olan dinin, bu güne kadar evrensel ve ortak

bir tanımı yapılamamıştır.

Dinin ortak bir tanımının yapılamayışının genel olarak üç sebebi vardır;

a. Dinin mahiyetinden kaynaklanan problemler

b. Tarif edenin kişiliğinden (duyuşları, dünya görüşü, meşgul olduğu saha)

kaynaklanan problemler

c. Tarifin yapıldığı dönemin genel havası ve o dönemde hâkim olan

temayüllerden kaynaklanan problemler. 91

Bütün bu güçlüklere rağmen çeşitli sosyolog, filozof ve psikologlar tarafından

dinin tarifi yapılmaya gayret edilmiştir. Arapça ’da usul, adet, tutulan yol ve huy gibi

manalara gelen din, Arami - İbrani dillerinde mülk, idare etmek, hükmetmek, ceza, yargı,

hesap, muhasebe ve mükâfat manalarına gelirken, Farsça ’da mezhep edinmek, inanmak

ve adet edinmek manalarına gelmektedir. Eski Yunanca ’da ise "Religare" yani

"bağlanmak" kökünden geldiği bildirilen din, korku ve saygı ile birlikte bir bağlılığı ifade

etmektedir.92

88 Sinan Yılmaz, Türkiye’de Ailenin Dönüşümü, Divan Kitap, İstanbul, 2012, s.22. 89 Hans Freyer, Din Sosyolojisi, Çev. Turgut Kalpsüz, Ankara, 1964, sh. 31 90 Kamil Kaya, Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Din - Devlet İlişkileri ve Diyanet İşleri Başkanlığı, İstanbul

1998, sh.l5 91 Recep Yaparel, "Dinin Tarifi Mümkün mü?", Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.IV,

İzmir, 1987, sh.405 92 Ünver Günay, Din Sosyolojisi Dersleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1996, sh.127-129

25

" İlk defa, dinin ne olduğunu, bütün dinleri içine alacak şekilde belirttiği kabul

edilen Alman İlahiyatçısı Rudof Otto'ya göre, din kutsalın tecrübesidir." 93 Bu tanım

birinci olarak ferdin kutsal olanı yaşayabilmesi yani dinin, ilk önce fertlerde yerleştiği

gerçeğini ifade ediyor. İkinci olarak ise bu tecrübenin ferdi aşarak başka insanlara

yayıldığını ifade ediyor. Bizler de kutsalın tecrübesini ancak onun dışa vuran şekilleriyle

açıklayabiliyoruz. 94 Din sosyolojisinin konusunu da insanların din kaynaklı sosyal

davranışları oluşturmaktadır.95

Din sosyolojisi alanında din tanımları genel olarak iki kategoride ele alınmaktadır.

Birincisi, dinin kutsal, aşkın, ilahi ve tabiatüstü yönlerine vurgu yapan asli (özsel)

tanımlar. İkincisi, dinin birey veya toplum hayatındaki fonksiyonlarına bağlı fonksiyonel

tanımlardır.96 Buradan hareketle şunu ifade edebiliriz; din sosyoloji için önemli olan

dinin, sosyal gerçekliği vasıtasıyla kavranabilen özelliğidir. Dinin mahiyeti ise din

sosyolojisinin çözümlemelerinin dışında bırakılmıştır. Dinin mahiyeti meselesiyle daha

çok teoloji ve din felsefesi ilgilenmektedir.97

Batılı düşünürlerden birçoğu özellikle Rönesans’tan beri dini, bir içkinliğe

indirgeyerek tanımlamaya çalışmışlardır. Bu noktada dini ya insanın ya da toplumun

doğasına dayandırmışlardır.98

Bu bağlamda dini ferdin doğasından türetme çalışmalarında en belirgin filozof D.

Hume'dur. O, dinin insanın korku ve ümitlerinden doğduğunu söyler. Bu çizgi daha sonra

l9.yy'ın materyalist filozofu Feuerbach tarafından devam ettirilir. Feuerbach da dini

insanın doğal güçler karşısındaki korkusunun fantastik bir yansıması olarak görür.99

Dini insan psikolojisine dayanarak açıklama girişimlerinin en meşhurlarından

birisi Freud'a aittir. Freud'a göre din, insanın kendi içindeki içgüdülerine ve doğa

güçlerine karşı çaresizliğinden kaynaklanmıştır.100

Smith’in belirttiğine göre din (religion) kelimesi Batı’da modern anlamda XVI.

ve XVII. Yüzyıllarda kullanılmaya başlanmıştır. Smith, önceleri basit ibadet ve ayin

93 Mehmet Rami Ayas, Türkiye'de İlk Tarikat Zümreleşmeleri Üzerine Din Sosyolojisi Açısından Bir

Araştırma, Ankara, 1991, sh.l0; Ayrıca bakınız; Joachim Wach, Din Sosyolojisi Çev. Ünver Günay,

İFAV Yayınları, İstanbul 1995, sh.9 94 Ayas, 1996, sh.10.11 95 Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, İstanbul,l992, sh.7 96 M. Emin Köktaş, Türkiye'de Dini Hayat, İzmir Örneği, İstanbul, 1993, sh.24 97 Köktaş, 1993, sh.21 98 Mustafa Aydın, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yayınları, Ankara 1997, sh.102 99 Aydın, 1997, sh.102 100 Kaya, 1998, sh.l8

26

biçimleri anlamında kullanılan religion kelimesinin daha sonra, insanların kurduğu inanç

sistemlerini ve aklın ürünü olan farklı dinleri de içerecek bir şekilde kullanıldığına işaret

etmektedir.101

Nietzsche “Dindar İnsanın Temel Psikolojisi” başlığı altında dini şöyle tanımlar:

“ Din, insanın bütünlüğüne ilişkin şüphenin ürünüdür, kişiliğin değişimidir: Kişi,

kendindeki büyük ve güçlü nitelikleri insanüstü ve dışsal şeyler olarak algılarken;

kendisini, küçülterek, zayıf ve önemsiz bir şey gibi değerlendirir… Kendini iki ayrı

parçaya ayırır; birini “Tanrı” diğerini “İnsan” olarak adlandırır.102

İşlevselci sosyologlara göre din, toplumda son derece önemli bir role sahiptir, en

temel ve belirleyici olgulardan biridir. Anlam verir, kimlik kazandırır, yapısal ve kültürel

işlevleri yerine getirir. İnsana bir dünya görüşü ve kozmos temin eder, bulunduğu

çevreden göç eden insanlar için bir kimlik kaynağı olur, dini grup üyeliği ile insanlara

önemli bir aidiyet duygusu kazandırır. Ayrıca değer yargılarını ve kültürel değerleri

kutsallaştırmak suretiyle de toplum ve fert hayatı için önemli bir özellik olan devamlılık

ve istikrara büyük katkılar sağlar.103

Sosyolojik açıdan daha ciddi olarak kabul edilebilecek ve dini toplumun

doğasından türetmeye çalışan bir açıklama da Durkheim'a aittir. Durkheim'a göre din

doğaüstü ilkesiyle açıklanamaz. Ona göre din "Kutsal şeylere bağlı inanç ve pratiklerin

tutarlı bir sistemidir ki, onu pratiğe döken insanlar bir cemaat oluştururlar." Durkheim

kutsal ile yasak edilmiş olanı anlar. Her dinde değerli ve dokunulması istenmeyen şeyler

vardır. Tabii buna karşılık kutsal olmayanlar da vardır.104

Buradan hareketle Durkheim, dinin kaynağını toplum olarak görür. Din toplumun

heyecan ve etkileşiminin bir ürünüdür. Tanrı fikri de topluluğun kişileşmesidir. Yani din

kolektif bilinç olan kutsallık alanından doğmuştur. Sonuç olarak din toplumun bir

mahsulüdür.105

Dini toplumun doğasından türetmeye çalışan görüşler arttırılabilirse de biz

konumuz gereği örnekleri daha fazla çoğaltmak istemiyoruz. Ancak bu tanımlarla ilgili

olarak, Peter L.Berger'in şu ifadesini zikretmek istiyoruz ; "Ben ta başından beri dinin

özsel bir tanımını yapmaya çalışmanın ve onun antropolojik temellenmesiyle toplumsal

101 Ali Ulvi Mehmedoğlu, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, İstanbul 2004, sh.14 102 Mehmedoğlu, 2004, sh.17 103 Mehmedoğlu, 2004, sh.18 104 Aydın, 1997, sh.103; Kaya, 1998, sh.2 105 Kaya, 1998, sh.20; Kehrer Çev.Semahat Yüksel, 1992, sh.2S; Aydın, 1997 , sh.103

27

işlevselliğinin ayrı ayrı konular olarak incelenmesinin daha yararlı olacağı

kanaatindeyim."106

Din ile ilgili yapmış olduğumuz bu tanımlamalardan şu sonucu çıkarabiliriz; bütün

dinler tek bir kaynaya indirgenemez. Toplumsal şartların ürettiği dinler olabileceği gibi,

toplum üstü kaynağa dayanan dinler de vardır. Dolayısıyla din, açıklama dışı ve kabule

dayalı, aşkın yönü olan bir hadisedir.107

Bu noktada, yukarıda yapmış olduğumuz tanımlamalardan farklı olan ve dinin

aşkın boyutunu göz önünde bulunduran ve Türkiye özelinde İslam’ı esas alarak yapılmış

olan din sosyolojisi çalışmasının sahibi olan Amiran Kurtkan Bilgiseven'e göre dinin

tanımını vermemiz gerekmektedir. Ona göre din "insanı, bir insan-ı kâmil olmaya sevk

eden disiplindir."108

1.3.2. Dindarlık Nedir?

“Arapça ‘din’ sözcüğüne Farsça ‘dar’ ekinin eklenmesi suretiyle oluşturulan

birleşik sıfat olarak ‘dindar’ kelimesi Türkçede uzun zamandan beri yerleşmiş ve geniş

bir kullanıma erişmiş olup, lügatte ondan “Allah’ a inanmış ve bağlanmış olan kimse”

olarak ifade edilmektedir. Dindar kelimesine Türkçe ‘lık’ ekinin ilavesiyle türetildiği

anlaşılan ‘dindarlık’ sözcüğünün sözlük anlamının ise ‘dinine sıkıca bağlı olma durumu’

olduğu anlaşılıyor.”109

“Dindarlık, değişik düzeylerde insanın içsel dünyasında meydana gelen ve onun

üstün, aşkın güç olan yaratıcıya karşı bağlılığını ifade eden bir kavramdır. Bu bağlılık ya

da sorumluluk hali; insanın tecrübeleri, inançları ve düşünceleri ile meydana gelen

kişiliğinde açıkça ortaya çıkar; onu dini vecibelerini yerine getirme, ahlâkî ve olumlu

davranışlar sergileme gibi benzer bütün aktivitelerinde motive eder.”110

“Dindarlık, insanın iman-amel temelinde ortaya koyduğu dini tutum, deneyim ve

davranış biçimini, yani dini yaşantıyı veya dindarca hayatı; inanılan dinin emir ve

106 L. Peter Berger; Dinin Sosyal Gerçekliği Çev. Ali Coşkun, İnsan Yayınları, İstanbul l993, sh.92-93 107Aydın, 1997, sh.106 108 Amiran Kurtkan Bilgiseven, Din Sosyolojisi, Filiz Kitapevi, İstanbul l985, sh.2 109 Muhammet Bener, Dindarlık-Eş Seçimi İlişkisi (SDÜ Örneği), (Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi),

Isparta, 2011, s.4. 110 Behlül Tokur, Stres-Dindarlık İlişkisi Üzerine Bir Araştırma, (Yayınlanmamış Doktora Tezi),

Erzurum, 2011, s.59. Ayrıca bkz. Yusuf Öztürk, Ergenlerde Dindarlık İle Öznel İyi Oluş Arasındaki

İlişkinin İncelenmesi (Çarşamba Örneği), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Çorum, 2017, s.10-14.

28

yasakları doğrultusunda yaşamayı ifade eden ve inanç, bilgi, tecrübe/duygu, ibadet, etki,

organizasyon gibi boyutları olan bir olgu olarak anlaşılabilir.”111

Bir başka tanımda Himmelfarb dindarlığı, bir kişinin, mensubu olduğu dinine ait

ilgiler, inançlar veya faaliyetlerle meşgul olma düzeyi şeklinde tanımlar. Roof ise,

dindarlığın, doğaüstü veya yüksek değerlere ilişkin bireyin inançlarının ve davranışlarının

hem kurumsallaşmış hem de kurumsallaşmamış şekillerini içerdiğini belirtir.112

Günümüzde din ve dindarlık indirgemeci bir anlayış içerisinde ele alınmaktadır.

Bunun sebebi de modern zamanlarla birlikte gündeme gelen kutsal/profan ayırımıdır.

Kabaca söylersek din ve dindarlık kutsalın sınırları içerisinde ele alınmakta,

rasyonelleşen gündelik hayatın dışına itilmektedir. Hâlbuki geleneksel toplumlarda böyle

bir bağımsız alan tanımlaması yoktur. Bireysel ve toplumsal hayatla din iç içedir. Kültür,

beşeri ilişki ve davranışlar dini bir temele oturuyordu. İnsan olarak yaşamak bizatihi dini

bir faaliyetti. Kutsal/profan ayırımı dinin son derece sınırlanması ve dünyevileşmesi

sonucunu doğurmuştur. Böylelikle kutsal olan rasyonel olanla tezat içerisinde bulunan

şey olarak algılanırken, profan da, kutsal olmayana ait olan şey olarak kabul edilmiştir.

Dolayısıyla dünyevi işler salih bir amel olsa da kutsalın dışında kaldıkları için ibadet

değildirler ve dindarlığı besleyen bir öge olamazlar. Bu durum dinin indirgeyici bir

tanımına sebep olmaktadır. Böylelikle dindarlık da birkaç ritüele indirgenerek

tanımlanmaktadır. Genellikle dindarlık bireysellikle çerçevelenmektedir. Bu bağlamda

dindarlığı, “dinin insan hayatına nüfuz derecesi” şeklinde tanımlayabiliriz.113

Bu bağlamda karşımıza modern ve geleneksel özellikler gösteren dindarlıklar

çıkmaktadır. Modern dindarlık, dini, kutsal/profan ayırımında kutsal ile özdeşleştirip

modern tarzda tanımlayarak çerçeveleyen bir dindarlıktır. Geleneksel dindarlık biçimi

ise, orta ve alt tabakadaki çok geniş bir sosyal tabaka için geçerlidir. Ancak hemen şunu

belirtelim ki, buradaki geleneksel ifadesi pre-modern anlamında değil, dini bilgi ve

pratiklerin bir önceki nesilden tevarüs edilmesi anlamındadır. Bu sebeple geleneksel

dindarlık da bilinçaltında kutsal ve profan ayırımını işletir.114

“Luckmann’a göre modern dindarlık “bireyseldir”; yani subjektifleşmiş, daha

doğrusu kişiselleşmiştir. Böylece modern dindarlık özel olarak kurumsallaşamamış ve

111 Ejder Okumuş, Gösterişçi Dindarlık, Ark Kitapları, Özgü Yayıncılık, İstanbul, 2005, s.38. 112 Murat Yıldız, Ölüm Kaygısı ve Dindarlık, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir, 2006, s.83. 113 Mustafa Tekin “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Dindarlık

Olgusu (Sempozyum, Tebliğ Ve Müzakereleri), Kurav Yayınları, İstanbul, 2004, s.50-53. 114 Tekin,2004, s.54-55.

29

tamamıyla toplumsal olarak şekillenememiştir. Çünkü toplumsal bünye kişisel alana karşı

ilgisizdir. Bu da dinin yeni sosyal formunun radikal olarak kişiselleşmesi anlamına gelir.

Berger de Luckmann gibi dinin modern toplumda bireyselleşmesine dikkat çekmiş ve bu

bireyselleşmenin dinin gerçek niteliğinin örtbas edilerek kamu hayatından çekilmesi

olduğunu belirtmiştir. (…) Bu tür dindarlık modern toplumun dünyevileşen alanlarından

etkin bir biçimde paçayı sıyırabilen fakat toplumsal hayatın belirli bölgelerine sıkışıp

kalan bir dindarlıktır. (…) Dinin özel alana doğru bu tür bir çekilişi, modern ekonomik

ve politik kurumların yüksek derecede rasyonel düzenlerinin korunması için tamamen

‘işlevsel’ bir durumdur.”115

İslam ibadet kavramını insan hayatının bütününü kapsayacak şekilde kullanmıştır.

Allah’ın (c.c) sevdiği ve razı olduğu her türlü söz ve davranışı ibadet kapsamında kabul

etmek gerekmektedir. İslami açıdan ibadet hayattan ayrı bir şey değildir. Kur’an’da

imanın hemen ardından onun bir gereği olarak zikredilen salih amel kavramının ibadet

kapsamına alınması ile ibadetin hayatın her anını ve yönünü kucaklaması mümkündür.116

Yahudi ve Hristiyan geleneğine bağlı toplumlarda dindarlıkla ilgili birçok kuram

geliştirildiği ve yapılan çalışmalara çerçeve oluşturduğu söylenebilir. Türkiye’de ise

dindarlığın boyutları konusunda aynı tarzda ortaya konulmuş kuramlar olduğunu

söylememiz oldukça güçtür. Çünkü Türkiye’de dindarlığı ölçmek için yapılan

çalışmalarda kullanılan araçlar genellikle Batı kaynaklıdır. Dolayısıyla evrensel anlamda

bütün ihtiyaçları karşılayabilecek bir ölçek geliştirilebildiğini söylemek imkânsızdır.

Genelde kullanılan ölçekler Batı kaynaklı, Yahudi ve Hristiyan geleneğine bağlı

toplumlara hitap eden ölçeklerdir. İslam geleneği içerisinde dindarlığın ölçülmesi için

orijinal bir model geliştirilebildiğini söyleyemeyiz. Bununla birlikte, İslam âlimleri

tarafından üç boyutlu bir yaklaşım sergilenmektedir. Bu boyutlar; itikat, ibadet ve

muamelattır.117

Dindarlık ölçme ile ilgili çalışmalar Batı dünyasında 1940’lı yıllarda başlamıştır.

Bu çalışmaları 1960’lı yıllardaki ileri ölçüm teknikleri ile yapılan çalışmalar izlemiştir.

İlk örnekleri Amerika’da görülen bu çalışmaların büyük bir kısmı Hristiyan dindarlığının

ölçülmesi ile ilgilidir. 1970’li yıllarda İngiltere ve Batı Avrupa ülkelerinde de benzer

çalışmalar yapılmıştır. Müslüman dindarlığının ölçülmesi ile ilgili çalışmaların

115 Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.35. 116 Tekin,2004, s.55-56. 117 Yıldız, 2006, s.97-99.

30

Türkiye’de başlaması ise 1980’li yılları bulur. Bu çalışmalarda kullanılan ölçme araçları

genellikle Glock, Lenski, King ve Hunt gibi bilim adamlarının Hristiyan dindarlık

ölçeklerinin adaptasyonu şeklindedir.118

Burada şu teknik bilgileri ifade etmekte fayda görüyoruz. “Özel yöntem ve

teknikler kullanarak bir kişinin dindarlık düzeyini kestirmeye (belirlemeye) ve varılan

sonucu rakamsal değerlerle ifade etmeye dindarlık ölçme denir. (…) Dindarlık düzeyi,

bir ölçeğin kendine göre tanımladığı çerçevede, kişilerin ne kadar dindar olduğunu

gösteren rakamsal bir ifadedir. (…) Dindarlık düzeyleri genellikle ölçek puanlarıyla ifade

edilir. Her ölçeğin alt ve üst puan sınırları farklıdır. Şu kadar ki, her ölçek kendi puan

sınırları içerisinde ele alındığında, yüksek puanlar dindarlık düzeyinin yüksek olduğuna,

düşük puanlar da dindarlık düzeyinin düşük olduğuna işaret eder.”119

1.3.2.1. Dindarlığın Boyutları

Dindarlık ölçeklerinin temeli dindarlığın boyutlarının nasıl tarif edildiğine göre

değişmektedir. Bu noktada Glock ve Stark tarafından ortaya konulmuş olan sınıflama

hem kapsayıcıdır hem de farklı dinlere ve dinin farklı zamanlardaki durumuna göre

uyarlanma kabiliyeti içermektedir. Glock ve Stark dindarlığın temel boyutlarını şu şekilde

tasnif etmişlerdir:

İnanç boyutu

Pratik boyutu

Tecrübe boyutu

Bilgi boyutu

Etkileme boyutu120

Bu boyutları kısaca açıklayacak olursak şunları ifade edebiliriz:

1.3.2.1.1. İnanç Boyutu

“Bu boyut, inanç veya inançsızlıkla ilgili olup, inancın içeriği, güçlülüğü, türü

(geleneksel veya geleneksel olmayan) gibi hususları kapsar. Her dini sistem,

118 Ahmet Onay, Dindarlık Etkileşim ve Değişim, Dem Yayınları, İstanbul, 2004, s.43-44. 119 Onay, İstanbul, 2004, s.45. 120 Hüseyin Yılmaz, Din ve Dindarlık, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2014, s.48-49, Ayrıca bkz. Hayati

Hökelekli, Din Psikolojisi, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2008, s.73-78.

31

mensubundan, inanması gereken inanç ilkelerini bilmesini ve kabul etmesini bekler.”121

Her dinin inanç ilkelerinden oluşan ve mensuplarından inanmalarını istediği bir inanç

sistemi mevcuttur. Bu açıdan bakıldığında, insanların neye inandıkları, inançlarının

işlevleri ve anlamları araştırılabilir hususlardır.122

1.3.2.1.2. Pratik Boyutu (İbadet Boyutu)

Bu boyut, dinin mensuplarından beklediği dini uygulamaları kapsar. Bunlar,

ibadet, ayin, dua, oruç tutma gibi uygulamalardır. 123 Bu boyutta insanların ibadete

katılma sıklığı, ibadetler arası ilişkiler ve belli bir ibadet içindeki değişiklikler inceleme

konusu yapılır. Böylelikle buradan elde edilecek bilgiler, ibadetlerin fert için ne anlam

ifade ettiğinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.124

1.3.2.1.3. Tecrübe (Duygu) Boyutu

Bu boyut, yaşanan dini tecrübeyle ilgili bütün dini duygularla ilişkilidir. Bütün

dinler, dindarların Aşkın Varlık’la ilgili veya dini bir ibadet esnasında duygusal bir

tecrübe geçirmesini bekler. Bu duygu korku, sevgi, huşu veya vecd hali olabilir.125 Dini

inanç ve dini ibadetle bağlantılı olarak, hassas ve daha az açık olan yaşantı şekilleri

mevcuttur. Dini tecrübeyi nitelendiren ve onu diğer insani tecrübelerden ayıran temel

unsur, tabiatüstü bir varlıkla olan belli bir ilişkidir.126

1.3.2.1.4. Bilgi Boyutu

Glock’a göre bütün dinler taraftarlarından o dinin inanç sistemi hakkında bilgi

sahibi olmasını bekler. Bu boyut sayesinde, inanların inançları hakkında ne kadar bilgi

sahibi olduklarını, dini bilgiye ne kadar önem verdiklerini araştırabiliriz.127 Bir inancı

kabul etmek için, o inanca dair bilgileri bilmek gerektiğinden, dindarlığın inanç boyutu

ile bilgi boyutu arasında sıkı bir ilişki vardır.128

121 Yıldız, 2006, s.92. 122 Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.28. 123 Yıldız, 2006, s.92. 124Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.28. 125 Yıldız, 2006, s.92. 126 Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.28-29. 127 Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.29. 128 Yıldız, 2006, s.92.

32

1.3.2.1.5. Etkileme (Etki) Boyutu

Etki boyutu, öteki dört boyuttan farklı olarak, kişilerin günlük hayatlarında, inanç,

duygu, davranış ve bilgi boyutlarının hep birlikte etkilerinin oluşturduğu grup olarak

kabul edilmektedir.129 Bütün dinler dini bağlılık ve imanın bazı sonuçları olması gerektiği

konusunda birleşmektedirler. Bu sonuçlar, dindar olarak fertten ne beklendiği ve onun ne

yaptığı ile ilgilidir. Yani bu boyut inanan kişinin kendi dini bağlılığı sonucu ne yapması

gerektiğine ilişkin beklentileri, kaçınması gereken ve yönelmesi gereken davranış

tarzlarını ifade eder.130

1.4. KURAMSAL ÇERÇEVE

Sosyolojik çalışmalar belli kuramlara dayanmaktadır. Din sosyolojisi sahasında

yapmış olduğumuz bu çalışma da belli sosyolojik kuramlar ışığında yapılmıştır.

Çalışmamızda ele aldığımız din ve aile gibi kurumlar ile bunların fonksiyonları (işlevleri)

bizlere fonksiyonalist (işlevselcilik) teoriyi çağrıştırmaktadır. Aynı şekilde dindar

insanlar ve bunların yaşlıya bakışları ve bu kavramlardan anladıkları şeyler ise sembolik

etkileşimciliği hatırlatmaktadır. Bu münasebetle çalışmamızın bu aşamasında bu iki

kuram hakkında bilgi verilecektir.

1.4.1. Fonksiyonalizm (İşlevselcilik)

Bu teori organik bir analojiye dayanmaktadır. Tıpkı bedenin her uzvunun

birbirinin ve bir bütün olarak bedenin çalışmasını sağlaması gibi, toplumun organik bir

bütün olarak görüldüğü, bütünün her parçasının birbirinin ve toplumun bütününün

devamını sağladığı anlayıştır.131 Kısaca fonksiyonalist teori temelde, toplumu yaşayan

bir organizma olarak görür ve bu organizmayı oluşturan bütün parçaların onun

hayatiyetine katkıda bulunan bir işlev üstlendiğini ileri sürer. Fonksiyonalist teoriye göre,

“organizma” parçalardan oluşur ve bu parçalar bir “sistem” oluştururlar. Yani aralarında

anlamlı bir ilişkiler ağı vardır ve birinde olan değişiklik diğerlerini etkiler. İşlevini yitiren

129 Yıldız, 2006, s.92. 130 Mehmedoğlu, İstanbul, 2004, s.29. 131 Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2009, s.363.

33

-toplumun düzenine ve hayatiyetine katkısı kalmayan- parça, bir kuşaktan diğerine

geçemez.132

“Fonksiyonalizmin ana çerçevesi içinde yer alan yaklaşımların çokluğu ve

çeşitliliği, alt gruplar halinde sınıflandırılmalarını gerekli kılmıştır. M. Abrahamson bu

alt grupları, Durkheim ve Pareto tarafından temsil edilen, geniş ölçekli yapılar ve

kurumlar üzerinde -makrososyolojik- incelemeler yapan “toplumsal fonksiyonalizm”,

Malinowski’nin temsil ettiği, bireyin temel fizyolojik ihtiyaçlarından yola çıkarak sosyal

yapı ve kurumlan inceleyen “bireyci fonksiyonalizm” ve bu iki yaklaşımın ortasında

bulunan, sosyal yapının kişiler arasındaki kalıplaşmış ilişkilerle şekillendiğini ileri süren

Radcliffe-Brown’un temsil ettiği “kişilerarası fonksiyonalizm” olmak üzere üç başlık

altında toplamaktadır.” 133 Modern fonksiyonalizm, Robert Merton’un çalışmaları

sayesinde açık işlevler (maksatlı sonuçlar ya da bir sürece katılanların farkında olduğu

sonuçlar) ile gizil işlevleri (sürece katılanların farkında olmadığı maksat dışı sonuçlar)

birbirinden ayırmıştır.134

Bizim çalışmamızda da din ve aile kurumları fonksiyonalist bir bakış açısı ile

değerlendirilmiş ve bu iki kurumun bugün için Türk toplumunda icra ettikleri işlev

değerlendirilmeye çalışılmıştır. Din ve ailenin işlevlerinin yaşlı bakımına etkisi ortaya

konulmaya çalışılmıştır.

1.4.2. Sembolik Etkileşimcilik

“Psikoloji geleneğinden gelen bir Amerikan sosyolojisi ekolü olan sembolik

etkileşimcilik, özellikle sosyal eylem ve fertlerin bu eylemlere yükledikleri anlamlar

üzerinde duran bir teoridir. Sembolik etkileşimciliğin gelişmesinde, “insanların birbirleri

hakkındaki tasarımlarının toplumun katı gerçekleri olduğunu” vurgulayan C. H.

Cooley’in, “insanların öznel tanımlamalarının nesnel gerçek sonuçları olduğunu” ileri

süren W. 1. Thomas’ın ve özellikle de, sosyal davranışın hem öznel, hem de nesnel

boyutu üzerinde duran G. H. Mead’ın önemli payı vardır.”135

132 http://sosyolojisi.com/cagdas-sosyoloji-teorileri/1530.html (10.09.2018) 133 http://sosyolojisi.com/cagdas-sosyoloji-teorileri/1530.html (10.09.2018) 134 Marshall, 2009, s.364. 135 http://sosyolojisi.com/cagdas-sosyoloji-teorileri/1530.html (10.09.2018)

http://sosyolojisi.com/cagdas-sosyoloji-teorileri/1530.html



34

Sembolik etkileşimciliğin temel kaygısı, yakın gözlemler ve içten tanıma

aracılığıyla gündelik yaşamın anlamlarını analiz etmek ve bu analizlerden hareketle

insanlar arası etkileşimin temel biçimleri ile ilgili bir anlayış ortaya koymaktır.136

“Sembolik etkileşimcilik temelde “birey”e vurgu yapar. Belirli bir nesnel

durumun bireylerde değişik öznel yorumlara yol açtığına ve bu durumun sosyal hayatta

yaygın bir biçimde görüldüğüne dikkati çeken sembolik etkileşimciler, bu gerçeği

irdelemeyen yaklaşımların sosyal realitenin uzağına düşmeye mahkûm olduğunu iddia

ederler.”137

Sembolik etkileşimciler, benliğin toplumsal süreç içinde oluşan süreçlerini

incelerler; onlara göre benlik önceden verili değildir, toplumsal aktörlerin bibirleriyle

etkileşim içinde birbirlerine verdikleri tepkiler ve algılama biçimleri, toplumsal

ortamların kişiler tarafından nasıl tanımlandığı ve bu ortamlara atfedilen anlam ve

simgeler, toplumsal kimliklerin oluşumunda etkilidir.138

Bizim bu çalışmamızda da kendilerini belirli bir skala içerisinde dindar olarak

tanımlayan insanların yaşlı ve yaşlı bakımına nasıl baktıkları ve ne anladıkları

değerlendirilmiştir. Çalışmamızda çok ilginç bir şekilde ankete katılan kişiler tarafından

yaşlı insanlar bakıma muhtaç bireyler olarak görülmektedir. Yine ilginç bir şekilde ankete

katılan kişiler tarafından, 65-75 yaş arasındaki yaşlılar bakıma muhtaç bireyler olarak

görülmezken (çoğu anketimizde 65-75 yaş aralığındaki yaşlılar için kendi kendilerine

bakabilmektedirler ifadesi kullanılmıştır.), 75 yaş ve üzeri yaşlardaki yaşlılar bakıma

muhtaç bireyler olarak görülmektedir.

136 Marshall, 2009, s.647. 137 http://sosyolojisi.com/cagdas-sosyoloji-teorileri/1530.html (10.09.2018) 138 Adem Efe, Dini Gruplar Sosyolojisi, Dönem Yayıncılık, İstanbul, 2013, s.100.


35

İKİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KONUSU VE YÖNTEMİ

2.1. ARAŞTIRMANIN PROBLEMİ VE ALT PROBLEMLER

Günümüz Türkiye’sinde modern yaşamın getirileri olarak eğitim yaygınlaşmış,

ekonomik refah artmış ve tabana doğru yayılmıştır. Böylelikle birçok aile mensubu kişi

yaygın eğitim imkânlarından istifade ederek eğitim almaktadır. Ayrıca genel refah

seviyesi arttığı ve tabana yayılma eğilimi gösterdiği için birçok ailenin gelir düzeyi de

artmaktadır. Bunun yanında modern hayat sosyal hareketliliği arttırmıştır. Geleneksel

toplumda belli bir mekâna bağlı olarak var olan aileler, ister istemez modern hayatın

getirilerine uyarak doğdukları mekâna bağlı kalmamakta, eğitim ve iş durumuna göre

yerleşim mekânları da değişmektedir. Bunun sonucu olarak geleneksel ailelerde birkaç

kuşak aynı aile içerisinde yer alırken, modern zamanlardaki ailelerde kuşaklar farklı

mekânlarda yaşayabilmektedirler.

Eğitim imkânlarının artması ve yaygınlaşması ile iş imkânlarının artması ve

yaygınlaşması günümüz aile bireylerinin çoğunun eğitim ve iş dünyasına katılmaları

sonucunu doğurmuştur. Bu durumun bazı olumlu sonuçları olduğu gibi bazı olumsuz

sonuçları da olmuştur. Günümüzde özellikle çekirdek aile yapısında boşanma oranları

artmakta ve buna bağlı olarak tek ebeveynli aile sayıları da artmaktadır.

Bu söylediklerimize karşılık günümüzde dindarlık eğilimleri de artmaktadır.139

Dinin insan yaşamı ve davranışları üzerindeki etkisi inkâr edilemeyecek bir olgudur.

Özellikle İslam dini kendisine inanan müminler topluluğunun bütün yaşam pratiklerini

belirlemek gibi bir özelliğe sahiptir. İslam dininin temel değer ve emirlerinden birisi hiç

şüphesiz ana ve babaya gösterilmesi gereken saygı ve ihtimamdır. Kuran’ın İsra suresi,

23. Ayetinde “Rabbin şöyle buyurdu: Benden başkasına asla kulluk/ibadet etmeyin. Ana-

babanıza iyi davranın. Şayet anan ya da baban yahut her ikisi senin yanında yaşlanacak

olursa, sakın onlara eza-cefa etme; onları azarlama; bilakis onlara karşı hep tatlı dilli ol.

Yine onlara şefkat ve merhametle kol kanat ger ve şöyle dua et: ‘Rabbim! Nasıl ki onlar

beni küçüklüğümde sevgi ve şefkatle besleyip büyüttülerse sen de onlara öylece sevgi ve

139 Necdet Subaşı, Türkiye’de dini hayat araştırması, yayınevi yok, Ankara, 2014, s.239-250

36

şefkatle muamele et.’”140 Belirtildiği gibi bir Müslümanın yanında yaşlanmış olan anne

babasına bakması açıkça farzdır. Farz, bir Müslümanın yerine getirmek zorunda olduğu

dini emirlerdir.

Bu noktada karşımıza şöyle bir problem çıkmaktadır: Modern hayatın getirileri ile

yaşayan, yaşamlarını bu getirilere göre sürdürmeye çalışan dindar aileler, modern hayatın

talep ve zorlamaları ile inandıkları dinin emirleri arasında sıkışıp kalmış vaziyettedir. Bu

çalışmamızın ana problemini de bu çelişki oluşturmaktadır. Yani çalışmamızın problem

cümlesi şudur: “Ailelerin dindarlık düzeyleri ile yaşlılarına evde bakım eğilimleri

arasında nasıl bir ilişki vardır?”

Bu bağlamda alt problemlerimiz de şunlardır:

1. Ailelerin eğitim düzeyleri ile yaşlılarına evde bakma eğilimleri arasında nasıl

bir ilişki vardır?

2. Ailelerin gelir düzeyleri ile yaşlılarına evde bakma eğilimleri arasında nasıl

bir ilişki vardır?

3. Kadın eşin dışarıda çalıştığı aileler ile yaşlılarına evde bakım eğilimleri

arasında nasıl bir ilişki vardır?

4. Aileler ile aynı yerleşim yerinde yaşayan yaşlılarına evde bakım eğilimleri

arasında nasıl bir ilişki vardır?

5. Ailelerin Ebeveynlerine bakma durumları ile aile bireylerinin yaşları arasında

nasıl bir ilişki vardır?

2.2. ARAŞTIRMANIN AMACI

Araştırmamızın amacı şudur: Ailelerin dindarlık düzeyleri ile yaşlılarına evde

bakmaları arasında nasıl bir ilişkinin olduğunu tespit etmek ve bu ilişkinin hangi etmenler

tarafından şekillendirildiğini ortaya koymaktır. Böylece, yaşlı bakımı konusunda çalışma

yapan veya yaşlıya bakım veren kurum, kuruluş ve ilgililere yol gösterici yeni bilgiler

sunulması amaçlanmaktadır.

Yaşlı bakımı ve dindarlık üzerine Türkiye’de ortaya konmuş bir çalışmaya

rastlamadığımız için bu çalışma benzer çalışma yapacak bilim insanlarına ışık tutacaktır.

140 Öztürk, 2014, s.326.

37

Çalışmanın sonunda da belirttiğimiz gibi derinlemesine mülakatlarla yapılacak nitel bir

araştırma bizim çalışmamızı tamamlayabilecektir.

Bu amaca yönelik olarak, evreni temsil edecek şekilde (% 95 güven düzeyi ve +/-

5 hata payı ile) 379 aile ile görüşme yapmak gerekse de biz çalışmamızda 456 aile ile

görüşme gerçekleştirdik.

2.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ

Ülkemizde bugüne kadar aile ve yaşlı bakımı üzerine birçok çalışma yapıldığı

görülmektedir. Dünya ve ülkemiz dikkate alındığında insan ömrü uzarken yaşlı nüfus

sayısı da artmakta ve yaşlı nüfusun genel nüfus içerisindeki oranının artmasına neden

olmaktadır. Artan yaşlı nüfus oranı “yaşlılık” sosyal sorununu daha çok ortaya çıkarmış

ve bundan dolayı birçok disiplin yaşlanmayı konu olarak ele almaya başlamıştır. Bu

çalışmaların her biri kendi içlerinde araştırdıkları konu itibariyle ayrı birer öneme sahiptir.

Ancak yaşlıların evde bakımı ile ailelerin dindarlık düzeyleri arasında bir ilişki olup

olmadığını ortaya koyan ve bunu müstakil bir mesele olarak ele alan bir çalışma

bulunmamaktadır. Bu da çalışmamızı kendi başına önemli hale getirmektedir.

2.4.ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI

Araştırmamızın örneklemi Isparta il merkezinde yaşayan ve yanlarında yaşlıları

bulunan aileler ile sınırlıdır. Tüik verilerine göre, Isparta merkez nüfusu 230 bin olup bu

nüfusun % 11,9’u yaşlılardan oluşmaktadır. Bu da ortalama 27 bin yaşlının Isparta’da

ikamet ettiğini göstermektedir. Dolayısıyla yaklaşık ve tahmini olarak 27 bin yaşlı ile

çalışmamız sınırlandırılmıştır.

Dindarlık düzeyi de kullandığımız dindarlık ölçeği maddeleri ile sınırlıdır. Ayrıca

çalışmamız zaman olarak 2017 yılının Eylül ayı ile 2018 yılının Haziran ayları arasındaki

dönemi kapsamaktadır ve bu zaman dilimi ile sınırlıdır.

2.5. ARAŞTIRMANIN SAYILTILARI

1. Araştırmada kullanılan İslami Dindarlık Ölçeği ile yaşlı bakımı için

hazırladığımız anket formu, bu araştırmada ulaşılmak istenen verileri

toplama yeterliliğine sahiptir.

38

2. Araştırmanın örneklemi evreni temsil etmektedir.

3. Örneklem grubu, ölçekleri hiçbir etki altında kalmadan içten ve samimi

olarak doldurmuştur.

4. Veriler SPSS’e girilirken doğru olarak girilmiştir.

2.6. ARAŞTIRMANIN HİPOTEZİ VE ALT HİPOTEZLER

Bu çalışmamızın ana hipotezi şudur: “Ailelerin dindarlık düzeyleri arttıkça

yaşlılarına evde bakma eğilimleri de artmaktadır.”

Bu bağlamda alt hipotezlerimiz de şunlardır:

1. Ailelerin eğitim düzeyleri arttıkça yaşlılarına evde bakma eğilimleri

artmaktadır.

2. Ailelerin gelir düzeyleri arttıkça yaşlılarına evde bakma eğilimleri

artmaktadır.

3. Ailede kadının çalışma durumu yaşlılarına evde bakma eğilimlerini

artırmaktadır.

4. Ailelerin aynı yerleşim yerinde yaşayan yaşlılarına evde bakma eğilimleri

daha yüksektir.

5. Ailelerin Ebeveynlerine bakma durumları ile aile bireylerinin yaşları arasında

anlamlı bir ilişki vardır.

2.7. ARAŞTIRMANIN MODELİ

Yapılan bu araştırma, betimsel bir araştırmadır. Araştırma, 2018 yılında

Isparta’da yaşamakta olan aileler üzerinde yapılmış, veriler anket yoluyla

toplanmıştır.

2.8. EVREN VE ÖRNEKLEM

Araştırma evreni, araştırma probleminin etkisi altında bulunan ve bilgi sağlamak

için üzerinde gözlem yapılacak ana kütledir. Başka bir ifade ile evren gözlem alanına

giren elemanların (insan, hayvani bitki, nesne vb.) toplamıdır.141 Örneklem ise evreni

141 Hüseyin Bal, Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri, SDÜ Basımevi, Isparta, 2001, s. 110.

39

temsil etme yeteneği olan ve istatistiksel açıdan doğru sonuçlar elde etmek için belli

büyüklükte olan gruba denmektedir. 142

Araştırmamızın evrenini 2018 yılında Isparta’da yaşayan, 65 üstü ebeveyni olan

aileler oluşturmaktadır. Örneklemimiz ise bu aileler arasından Rastlantısal/tesadüfî

Örnekleme ile seçilmiştir. Örneklem belirlenirken nitel ve nicel açıdan evreni temsil

etmesine ihtimam gösterilmiştir. TÜİK verilerine göre, Isparta merkez nüfusu 230 bin

olup bu nüfusun % 11,9’u yaşlılardan oluşmaktadır. Bu da ortalama 27 bin yaşlının

Isparta’da ikamet ettiğini göstermektedir. 27 bin rakamı bu çalışma için evren

büyüklüğünü göstermektedir. % 95 güven düzeyi ve % 5 yanılma payı ile en az 379 aile

ile görüşme yapıldığı takdirde örneklem, evreni temsil etme yeterliliğine kavuşmuş

olacaktır. Araştırmamızda örneklem büyüklüğünün artması ile güvenilirlik düzeyi

artacağından ve yanılgı payı düşeceğinden dolayı 379 rakamının üzerine çıkılıp toplam

456 aile ile görüşme gerçekleştirilmiştir.

2.9. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI

142 Bal, 2001, s. 111.

40

Türkiye’de dindarlık ölçekleri üzerinde farklı zamanlarda farklı kişilere ait çalışmalar

bulunmaktadır. Özlem Altunsu Sönmez, “Dindarlığın ölçülebilirliği üzerine geliştirilen

dindarlık ölçekleri”143 isimli çalışmasında yukarıdaki tablo ile bu ölçeklerden bazılarının

özelliklerini göstermektedir. Yurt dışı ölçeklerin yanında Türkiye’de başka dindarlık

ölçekleri de geliştirilmiştir. Biz bu çalışmada aşağıda da belirttiğimiz gibi Kula’nın

ölçeğini kullandık.

Araştırmada örneklemin sosyo-demografik özelliklerini öğrenebilmek ve yaşlı

bakımı hakkında durumlarını görebilmek için Kişisel Bilgi Formu (EK-1) ve dindarlık

düzeylerini ölçmek için 20 maddeden oluşan Dindarlık Ölçeği (EK-2) kullanılmıştır.

Dindarlık ölçeği, Kula (2005) tarafından geliştirilmiş, 20 sorudan oluşan ve

dindarlığın 5 alt boyutunu ölçme yeterliğinde olan 5’li likert tipi bir yapıdadır. Kişisel

bilgi formu ise 3’ü açık, 10’u kapalı uçlu olmak üzere toplam 13 sorudan oluşmaktadır.

143 Özlem Altunsu Sönmez, “Dindarlığın ölçülebilirliği üzerine geliştirilen dindarlık ölçekleri”, SEFAD,

2016 (36): 557-578.

41

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BULGULAR VE YORUMLAR

Bu çalışmada elde edilen verilerin analizi için SPSS 22,0 programı kullanılmıştır.

Katılımcıların Dindarlık Ölçeğinden aldıkları puanlara göre dindarlık düzeyleri

belirlenmiştir. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 20, en yüksek puan ise 100 puandır.

Dindarlık düzeylerine ilişkin puan aralıkları ise 20-35 düşük, 36-52 orta düzeyin altı, 53-

68 orta düzey, 69-84 orta düzeyin üzeri ve 85-100 yüksek dindarlık düzeyini ifade

etmektedir. Katılımcıların kendilerinin ve eşlerinin eğitim durumları, aile gelir durumları,

kadın eşin dışarıda çalışma durumu, ebeveynleri ile aynı şehirde yaşama durumu,

dindarlık düzeyleri ve ailelerinin dindarlık düzeylerine göre ebeveynlerine bakma

durumlarının karşılaştırılmasında çapraz tablolardan yararlanılarak Ki-Kare(x2) analizi

uygulanmış ve anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak belirlenmiştir.

3.1. DEMOGRAFİK BULGULAR

Araştırmalarda görüşülenlerin demografik bulguları oldukça önemlidir. Çünkü

bağımlı – bağımsız değişken ayrımında bağımsız değişkenleri ekseriyetle demografik

veriler oluşturmaktadır. Yani, ulaşılmak istenen verileri demografik veriler doğrudan ya

da dolaylı olarak etkilemektedirler. Aynı zamanda görülen kitlenin sosyo-kültürel yapısı

da demografik bulgular içerisinde gizlenmiş vaziyettedir.

42

Tablo 1: Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları

Cinsiyet f %

Kadın 237 52,0

Erkek 219 48,0

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların % 52’sinin kadın, % 48’inin

erkeklerden oluştuğu görülmektedir. Türkiye ve Isparta nüfusu cinsiyet dağılımları

dikkate alınarak erkek ve kadın görüşülen sayısı birbirine yakın tutulmuştur. Gerçi TÜİK

verilerine göre hem Türkiye genelinde hem de Isparta genelinde erkek sayısı kadın

sayısına göre fazla gözükmektedir. Şöyle ki, Türkiye geneli erkek nüfusu 40.535.135 iken

kadın sayısı 40.275.390’dır. Isparta geneli erkek sayısı 218.617 iken kadın nüfusu

215.213’tür.144 Görüleceği üzere hem Türkiye genelinde hem de Isparta genelinde erkek

sayısı kadın sayısına göre daha fazla olmakla birlikte, iki cinsin sayısı birbirine yakındır.

Tablo 1’de kadın erkek sayıları birbirlerine yakın olmakla birlikte nüfus verilerinin aksine

kadın sayısı erkek sayısından fazla çıkmıştır. Bunun en büyük sebebinin, görüşmelerin

genellikle gündüz saatlerinde ve evlerde gerçekleştirilmesi hasebiyle ankete katılan kadın

görüşmecilerin erkek görüşmecilerden fazla oranda olduğunu düşünmekteyiz.

144 www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=945 (Erişim tarihi:27/04/2018)

Kadın52%

Erkek48%

Cinsiyet Dağılımı

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=945

43

Tablo 2: Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları

Yaş grubu f %

24-33 yaş 49 10,7

34-43 yaş 150 32,9

44-53 yaş 159 34,9

54-63 yaş 84 18,4

63+ yaş 14 3,1

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %10,7’sinin 24-33 yaş grubunda,

%32,9’unun 34-43 yaş grubunda, %34,9’u 44-53 yaş grubunda, %18,4’ü 54-63 yaş

grubunda ve %3,1’, 63+ yaş grubundadır.

Tablo 2’deki sonuçlar ile aşağıda verilen ve Isparta nüfusunun yaş gruplarına göre

dağılımını gösteren tablodaki veriler birebir örtüşmemektedir. Bunun en büyük sebebi ise

şudur: Çalışmanın konusu yaşlı bakımı olduğu için görüşmelerde özellikle 65 yaş üzeri

ebeveyni olan aileler tercih edilmiş, ebeveyn yaşları 65 altı olan görüşme formları

çalışmadan çıkarılmıştır. Bunun doğal sonucu olarak 65 yaş ve üzerinde ebeveyni olan

katılımcı sayıları 34-43 ile 44-53 yaşları civarında tutulmuştur.

0

10

20

30

40

24-33 yaş34-43 yaş

44-53 yaş54-63 yaş

63+ yaş

10,7

32,9 34,9

18,4

3,1

44

Tablo 3: Isparta Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı

145

3.2. GÖRÜŞÜLENLERİN EBEVEYN İSTATİSTİKLERİ

Bu çalışmada bizler, anne babaya bakım verme durumunu araştırdığımız için,

ebeveynler ile ilgili bulgular araştırmanın sonucu açısından önem arz etmektedir. Bu

bağlamda ebeveynlerin hayatta olma durumları, yaşadıkları yer, yaşları ve eğitim

durumları gibi veriler elde edilmiştir.

3.2.1. Ebeveynlerin Hayatta Olma Durumları

Yaşlıya bakım verme işi evlatların en önemli sorumlulukları arasında görülmekte

fakat değişen yaşam koşulları eskiye oranla evlatların anne babaya bakma durumunu

önemli ölçüde etkilemektedir.

145 https://www.nufusu.com/il/isparta-nufusu (Erişim tarihi: 04/05/2018)

https://www.nufusu.com/il/isparta-nufusu

45

Tablo 4: Katılımcıların Annelerinin Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans ve

Yüzdelik Dağılımları

Anne Hayatta mı? f %

Evet 347 76,1

Hayır 109 23,9

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %76,1’inin annesinin hayatta

olduğu, %23,9’unun ise annesinin hayatta olmadığı görülmektedir. Bir sonraki grafikte

de görüleceği üzere katılımcıların annelerinin hayatta olma oranı, babalarına göre daha

yüksektir.

Evet 76%

Hayır 24%

Anneniz Hayatta mı?

46

Tablo 5: Katılımcıların Babalarının Hayatta Olma Durumuna Göre Frekans ve


Baba Hayatta mı? f %

Evet 260 57,0

Hayır 196 43,0

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %57’sinin babasının hayatta

olduğu, %43’ünün ise babasının hayatta olmadığı görülmektedir. Bir önceki grafik

hatırlanacak olursa katılımcıların annelerinin hayatta olma oranı, babalarına göre daha

yüksekti, bu durum aşağıda etraflıca ele alınacaktır.

Evet57%

Hayır43%

Babanız hayatta mı?

47

Tablo 6: Katılımcıların Kayın Validelerinin Hayatta Olma Durumuna Göre

Frekans ve Yüzdelik Dağılımları

Hayatta mı f %

Evet 296 64,9

Hayır 160 35,1

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %64,9’unun kayın validesinin

hayatta olduğu, %35,1’inin ise kayın validesinin hayatta olmadığı görülmektedir. Kayın

valideler ile anneler kıyaslandığında görüşülen ailelerin içerisinde annelerin hayatta olma

olasılığı daha yüksektir. Dolayısıyla anne ve kayınvalideye bakma durumu bu istatistik

ile bağlantılı olabilir.

Evet64,9%

Hayır35,1%

Kayın Valideniz hayatta mı?

48

Tablo 7: Katılımcıların Kayın Babalarının Hayatta Olma Durumuna Göre


Hayatta mı f %

Evet 253 55,5

Hayır 203 44,5

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %55,5’inin kayın babasının hayatta

olduğu, %44,5’inin ise kayın babasının hayatta olmadığı görülmektedir. Kayın babalar

ile babaların hayatta olma durumu karşılaştırıldığında ise bir birin yakın oranlar

çıkmaktadır.

Tablo 4, 5, 6, 7 birlikte değerlendirildiğinde açıkça görülmektedir ki, 65 yaş ve

üzerinde hayatta olan kadın sayısı erkek sayısından fazla gözükmektedir. Bu rakamlar

TÜİK tarafından yayınlanan ve 2017 yılı verilerini gösteren rakamlarla örtüşmektedir.

TÜİK tarafından yayınlanan rakamlara göre 2017 yılı itibariyle Türkiye’deki 65 yaş ve

üzeri yaşlı nüfus, toplamda 6.895.385 iken, erkek nüfus 3.033.433, kadın nüfus ise

3.861.952’dir. Bu rakamlar Türkiye genel nüfusuna oranlandığında 65 yaş ve üzeri yaşlı

nüfusun Türkiye genel nüfusunun %8,5’una, erkek nüfusun Türkiye genel nüfusunun

Evet 55,5Hayır44,5%

Kayın Babanız hayatta mı?

49

%7,5’una, kadın nüfusun ise Türkiye genel nüfusunun %9,6’sına tekabül ettiği

görülecektir.146

3.2.2. Ebeveynlerin Yaşadığı Yer

Ebeveynlere bakım verme durumunun yaşam koşullarının değişmesi sebebiyle

değişikliğe uğramış olduğuna yukarıda değinmiştik. Değişen yaşam koşulları içerisinde

ebeveynlerin yaşam alanları da bulunmaktadır. Eskiden geleneksel geniş aile içerisinde

anne-babalarıyla aynı avluya bakan odalarda yaşayan aileler, şimdi çekirdek ailelerin

tipik bir özelliği olarak ayrı evlerde yaşamaktadırlar. Bu durum, anne ve babaların farklı

şehirlerde veya köylerde yaşamasına doğru evirilmiştir. Dolayısı ile aynı şehirde yaşayan

ebeveynler ve çocuklar ile farklı yerlerde yaşayanlar arasında bakım verme açısından

farklılıklar olacaktır.



Aynı şehirde yaşama

durumu f %

Evet 253 55,7

Hayır 201 44,3

Toplam 454 100,0

146 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=27595 (Erişim tarihi: 10/05/2018)

Evet56%

Hayır44%

Aynı şehirde yaşama durumu

http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=27595

50

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %55,7’si ebeveynleri ile aynı

şehirde yaşarken, %44,3’ü ebeveynleri ile aynı şehirde yaşamamaktadır. Bilindiği üzere

modern öncesi geleneksel toplumlarda sosyal hareketlilik sınırlıydı. Geleneksel

toplumlarda aile temel bir birimdi. Bireylerin hayatlarının önemli bir kısmı aile içi

faaliyetlerde geçmekteydi. Bugün için aile dışındaki kurumlara devredilmiş olan sosyal

işlevler, geleneksel toplumda aile kurumu tarafından yerine getiriliyordu. Çalışmamızı

yürüttüğümüz Isparta ilinin hala geleneksel yapıyı sürdürdüğünü söylemek elbette

imkânsız. Isparta ili de modern süreçlerden etkilenmiştir. Ancak çalışmamız esnasında

gözlemlenmiştir ki, Isparta’da tüm modernleşme süreçlerine karşın hala geleneksel

ilişkilerin izlerini görmek mümkün. Aileler yetişen çocuklarını ortaya koydukları

imkânlar ile mümkünse Isparta ilinde ikamet ettirmeye, hatta altlı üslü oturmaya teşvik

etmektedirler. Isparta’da bu uygulamanın yaygın olduğunu gördük. Zaten tablo 8’deki

veriler de bunu doğrulamaktadır. Ebeveynleri ile aynı şehirde yaşayan ailelerin oranı ayrı

yaşayan ailelere göre daha yüksek çıkmıştır.

3.2.3. Ebeveynlerin Yaş İstatistikleri

Bakım verme durumu, yaşlının yaşına göre de değişiklik göstermektedir. Yaşlının

yaşı birçok açıdan önemlidir; yaşlının bir kurum tarafından bakımının üstlenilmesi,

yaşlının kendi başına ayrı bir evde yaşayıp yaşayamaması veya yaşlının ihmal ve

istismara maruz kalması, onun yaşı ile doğrudan ilgilidir. İleri yaştaki yaşlıların,

kendilerine bakma ihtimalleri azaldıkça ihmal ve istismarların arttığı bilinmektedir.

51

Tablo 9: Anneleri Hayatta Olan Katılımcıların Annelerinin Yaş Gruplarına Göre


Yaş grubu f %

40-49 yaş 3 ,9

50-59 yaş 36 10,7

60-69 yaş 136 40,5

70-79 yaş 95 28,3

80-89 yaş 57 17,0

89+ yaş 9 2,7

Toplam 336 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, annesi hayatta olan katılımcıların %0,9’unun

annesinin 40-49 yaş grubunda, %10,7’inin annesinin 50-59 yaş grubunda, %40,5’inin

annesinin 60-69 yaş grubunda, %28,3’ünün annesinin 70-79 yaş grubunda, %17’sinin

annesinin 80-89 yaş grubunda ve %2,7’sinin annesinin 89+ yaş grubunda olduğu

görülmektedir.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

40-49 yaş 50-59 yaş 60-69 yaş 70-79 yaş 80-89 yaş 89+ yaş

0,9

10,7

40,5

28,3

17

2,7

52

Tablo 10: Babaları Hayatta Olan Katılımcıların Babalarının Yaş Gruplarına Göre


Yaş grubu f %

40-49 yaş 2 ,8

50-59 yaş 10 4,1

60-69 yaş 89 36,8

70-79 yaş 93 38,4

80-89 yaş 44 18,2

89+ yaş 4 1,7

Toplam 242 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, babası hayatta olan katılımcıların %0,8’inin

babasının 40-49 yaş grubunda, %4,1’inin babasının 50-59 yaş grubunda, %36,8’inin

babasının 60-69 yaş grubunda, %38,4’ünün babasının 70-79 yaş grubunda, %18,2’sinin

babasının 80-89 yaş grubunda ve %1,7’sinin babasının 89+ yaş grubunda olduğu

görülmektedir.

Tablo 9 ve 10 beraber değerlendirildiğinde yaşlı erkek nüfusunun, yaşlı kadın

nüfusundan fazla olduğu görülmektedir. Sadece 89+ yaş grubundaki kadın nüfusu erkek

nüfusundan fazladır. Bu veriler TÜİK verileri ile birebir örtüşmemektedir. TÜİK

verilerine göre yaşlı nüfus (65 ve daha yukarı yaş) 2017 yılında 6 milyon 895 bin 385 kişi

oldu. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı ise %8,5’e yükseldi. Yaşlı nüfusun

0

5

10

15

20

25

30

35

40

40-49 yaş 50-59 yaş 60-69 yaş 70-79 yaş 80-89 yaş 89+ yaş

0,84,1

36,838,4

18,2

1,7

53

%44’ünü erkek nüfus, %56’sını kadın nüfus oluşturdu.147 Bizim çalışmamızda ise erkek

yaşlı nüfusu kadın yaşlı nüfusundan daha fazla gözükmektedir.

3.3. GÖRÜŞÜLENLERİN KENDİ İSTATİSTİKLERİ

3.3.1. Eğitim Durumları

Eğitim insan hayatının her evresinde önem arz eden, kişiye statü ile birlikte bir

saygınlık ve hayat kolaylığı sağlayan bir araçtır. Yaşlılar, yaşlandıkları zaman biyolojik,

fizyolojik, sosyolojik, psikolojik ve ekonomik olarak kayıp yaşamaktadırlar. Yaşanan en

önemli sosyolojik kayıp ise statü kaybıdır. Çünkü mesleği ile paralellik arz eden statü,

emeklilik ile birlikte kayba uğramaktadır. Toplum gözünde saygınlığını kaybetse de

evlatlarının almış olduğu eğitime göre yaşlıya gösterilecek yaklaşım da farklılaşmaktadır.

Eğitim durumu, yaşlıya bakım verme açısından da belirleyici bir faktördür. Çünkü

ülkemizde ve dünyada eğitim, meslek edindirmenin en önemli aracıdır. Bize göre eğitim

seviyesinin yükselmesi, mesleki açıdan yoğun bir iş hayatını beraberinde getireceği

düşüncesiyle, anne babaya bakım verme açısından olumsuz bir sonuç doğuracaktır. Bu

konu ileride etraflıca ele alınacaktır.

147 https://www.ntv.com.tr/ekonomi/yasli-nufus-orani-son-bes-yilda-yuzde-17-artti-turkiyenin-yasli-

nufus-istatisti,MPUDRIg35kOR6OBT_mO8yw (Erişim tarihi: 10/05/2018)

https://www.ntv.com.tr/ekonomi/yasli-nufus-orani-son-bes-yilda-yuzde-17-artti-turkiyenin-yasli-nufus-istatisti,MPUDRIg35kOR6OBT_mO8yw

https://www.ntv.com.tr/ekonomi/yasli-nufus-orani-son-bes-yilda-yuzde-17-artti-turkiyenin-yasli-nufus-istatisti,MPUDRIg35kOR6OBT_mO8yw

54

Tablo 11: Katılımcıların Kendilerinin Eğitim Durumlarına Göre Frekans ve


Eğitim durumu f %

Okur-yazar 18 3,9

İlkokul 188 41,2

Ortaokul 45 9,9

Lise 104 22,8

Önlisans 19 4,2

Lisans 69 15,1

Lisansüstü 13 2,9

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %3,9’unun okur-yazar olduğu,

%41,2’sinin ilkokul mezunu, %9,9’unun ortaokul mezunu, %22,8’inin lise mezunu,

%4,2’sinin ön lisans mezunu, %15,1’inin lisans mezunu ve %2,9’unun lisansüstü eğitim

mezunu olduğu görülmektedir. Grafiğe göre; lise, ortaokul ve ilkokul mezunları ile

sadece okur-yazar olan görüşülenlerin toplam oranlarının % 77,8 olduğu görülmektedir.

Bu verilerimiz Isparta nüfusunun eğitim durumu ile örtüşmektedir. Şöyle ki son yapılan

nüfus sayımındaki istatistiklere göre Isparta’da 46.900 kişi ilkokul mezunu (20.988 kişi

ilköğretim mezunu; toplamda ilkokul ve ilköğretim mezunu 67.888 kişidir), 51,256 kişi

Okur-yazar

İlkokul

Ortaokul

Lise

Önlisans

Lisans

Lisansüstü

3,9

41,2

9,9

22,8

4,2

15,1

2,9

Eğitim durumları

55

lise mezunu, 34.590 kişi lisans mezunu, 18.611 kişi ortaokul mezunu, 2.922 kişi yüksek

lisans mezunu, 1.207 kişi doktora mezunu olarak gözükmektedir.148

Türkiye şartlarında saydığımız eğitim seviyeleri ile ön lisans, lisans ve lisansüstü

eğitim seviyeleri kendi içlerinde bir grup olarak düşünülebilir. Çünkü ön lisans ve sonrası,

kalifiye eleman yetiştiren eğitim seviyesi olarak görülürken, ön lisans öncesi eğitim

durumlarının mesleğe yansıması aynı nitelikte olmamaktadır. İleride eğitim durumları ile

bakım verme arasındaki ilişki detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

3.3.2. Eşlerinin Eğitim Durumları

Yukarıda kendi eğitim durumlarını verdiğimiz görüşülenlerin eşlerinin eğitim

durumuna bakıldığında, eşlerin eğitim durumlarının birbirine yakın olduğu görülecektir.

148 https://www.endeksa.com/analiz/isparta/merkez/demografi#egitim (Erişim tarihi: 16/05/2018)

https://www.endeksa.com/analiz/isparta/merkez/demografi#egitim

56

Tablo 12: Katılımcıların Eşlerinin Eğitim Durumlarına Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları

Eğitim durumu f %

Okur-yazar 4 1,0

İlkokul 167 40,0

Ortaokul 51 12,2

Lise 109 26,1

Önlisans 11 2,6

Lisans 75 18,0

Toplam 417 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların eşlerinin %1’inin okur-yazar

olduğu, %40’ının ilkokul mezunu, %12,2’sinin ortaokul mezunu, %26,1’inin lise

mezunu, %2,6’sının ön lisans mezunu ve %18’inin lisansüstü eğitim mezunu olduğu

görülmektedir. Burada görüşülenlerin eşlerinin, kendi eğitim durumları ile

karşılaştırıldığında lisansüstü eğitim alan eşin olmadığı fakat genel olarak ön lisans ve

sonrası ile ön lisans öncesi eğitim durumu oranlarının birbirine yakın olduğu görülecektir.

3.3.3. Kadın Eşin Çalışma Durumu

“Yaşlıların bakımları ya kurumlar ya da aile ve akrabalar tarafından

gerçekleştirilmektedir. Genellikle toplumsal bakım kaynakları; gayri resmi ücretli

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Okur-yazar

İlkokul

Ortaokul

Lise

Önlisans

Lisans

1

40

12,2

26,1

2,6

18

Okur-yazar İlkokul Ortaokul Lise Önlisans Lisans

57

(bireyin sahip olduğu ekonomik kaynaklardan bireysel bakım için ödeme yaparak alınan

ücretli bakım hizmeti), gayri resmi ücretsiz (eş, yetişkin çocuklar-genellikle kız çocuklar,

hane halkı dışında yaşayan bir akraba-genellikle kız kardeş, arkadaş ya da komşular-yakın

çevre) ve resmi ücretli (refah ve sağlık hizmetleri sağlayan kent kurumları, kent hizmeti

olarak inşa edilmiş kurumlardan yararlanmak) olarak sınıflandırılmaktadır.”149

Günümüz modern aileleri içerisinde en fazla görülen aile tipi olan çekirdek aile

ortamında, kadının çalışma hayatına girmiş olması, evin müsait oda durumu, eğitim alan

çocukların ayrı oda talebi veya bakım veren kurumların yaygınlaşmış olması gibi

sebeplerden dolayı yaşlılara evde bakım veren kadın sayısı azalmıştır.

“Ülkemizde birkaç özel kurum dışında evde bakım hizmeti sunan resmi bir kurum

bulunmamaktadır. Ülkemizde evde bakım hizmetlerinin gelişmemesi nedeniyle

toplumumuzda yaşlıların bakimi sadece aile üyeleri özellikle de kadınlar tarafından

yürütülmektedir. Yaşlıların %62,9' unun evde bakımı tercih ettikleri, evde bakım tercih

nedeni olarak %86,5' inin aile üyelerinin yanında bulunmayı gösterdiği belirlenmiştir. Her

ne kadar yaşlılar kendi evlerinde ve kendi aile üyeleri tarafından bakım almayı tercih etse

de, evde bakım hizmetlerinin aile üyeleri tarafından verilmesi gittikçe güçleşmektedir.

Önümüzdeki 25 yılda ülkemizde 65 yaş üstü yaşlı nüfusu % 88,0 oranında artarken,

çalışan nüfusun % 45,0 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Bu durum giderek azalan

bir nüfus katmanın, giderek artan nüfusa bakması demektir.”150

149 Öztop, Hülya, Arzu Şener, Seval Güven. “Evde Bakımın Yaşlı ve Aile Açısından Olumlu ve Olumsuz

Yönleri”, Yaşlı Sorunları Araştırma Derneği, 2008. 150 Azize Karahan, Seval Güven. “Yaşlılıkta Evde Bakım”, Geriatri, 2002, C. 5, S. 4, s. 155.

58

Tablo 13: Kadın Eşin Dışarıda Çalışma Durumuna Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları

Çalışma durumu f %

Evet 57 28,8

Hayır 141 71,2

Toplam 198 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, erkek katılımcıların % 28,8’inin eşinin dışarıda

çalıştığı, %71,2’sinin eşinin dışarıda çalışmadığı görülmektedir. “Hane halkı işgücü

araştırması sonuçlarına göre; 2016 yılında, Türkiye’de 15 ve daha yukarı yaştaki istihdam

edilenlerin oranı %46,3 olup bu oran erkeklerde %65,1, kadınlarda ise %28 oldu. Eğitim

durumuna göre işgücüne katılım oranı incelendiğinde, kadınların eğitim seviyesi

yükseldikçe işgücüne daha fazla katıldıkları görüldü. Okuryazar olmayan kadınların

işgücüne katılım oranı %15,2, lise altı eğitimli kadınların işgücüne katılım oranı %27,2,

lise mezunu kadınların işgücüne katılım oranı %33,6, mesleki veya teknik lise mezunu

kadınların işgücüne katılım oranı %41,4 iken yükseköğretim mezunu kadınların işgücüne

katılım oranı %71,3 oldu.”151

151 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=27694 (Erişim tarihi: 28/05/2018)

Evet29%

Hayır71%

Kadın eş çalışıyor mu?


59

3.3.4. Ailenin Gelir Durumu

Yaşlı bakımında kilit öneme sahip değişkenlerden birisi de ailelerin ekonomik

düzeyleridir. Çünkü bakım verme işi, sosyo-psikolojik desteğin yanı sıra ekonomik bir

gücün de olmasını gerektirmektedir. Yaşlının artan sağlık sorunları ve sağlık giderleri ile

birlikte düşünüldüğünde bakım verme, gelir ile doğru orantılı bir hal almaktadır.

Tablo 14: Katılımcıların Ailelerinin Toplam Aylık Gelir Durumuna Göre Frekans

ve Yüzdelik Dağılımları

Toplam aylık geliri f %

0-1700 TL 163 35,7

1701-3400 TL 176 38,6

3400+ TL 117 25,7

Toplam 456 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %35,7’inin aile aylık gelirinin 0-

1700TL arasında olduğu, %38,6’sının 1701-3400 arasında olduğu ve %25,7’sinin 3400+

TL üzerinde olduğu görülmektedir. Görüşülen ailelerin aylık ortalama gelirlerinin

yansıdığı grafiğe göre, ortalama üçte birinin asgari ücret sınırları içinde gelire sahip

olduğu görülmektedir. Bu durumun, yaşlının bakımına nasıl yansıdığını ileride detaylı bir

şekilde ele alacağız.

0

10

20

30

40

0-1700 TL

1701-3400 TL

3400+ TL

35,7 38,6

25,7

60

3.4. BAKIM VERME İSTATİSTİKLERİ

3.4.1. Ebeveyne Bakma Durumu

Kur’an-ı Kerim’de anne babaya bakma ile ilgili olarak İsra suresi, 23. Ayetinde

“Rabbin şöyle buyurdu: Benden başkasına asla kulluk/ibadet etmeyin. Ana-babanıza iyi

davranın. Şayet anan ya da baban yahut her ikisi senin yanında yaşlanacak olursa, sakın

onlara eza-cefa etme; onları azarlama; bilakis onlara karşı hep tatlı dilli ol. Yine onlara

şefkat ve merhametle kol kanat ger ve şöyle dua et: ‘Rabbim! Nasıl ki onlar beni

küçüklüğümde sevgi ve şefkatle besleyip büyüttülerse sen de onlara öylece sevgi ve

şefkatle muamele et.”152 Buyurulmaktadır. İslam’ın böylesine önem verdiği bir konunun

günümüz toplumlarına nasıl yansıdığı merak edilegelmiştir. Biz bu çalışmada bu ayetin

uygulanma durumunu da merak ederek konuyu ele almaya çalıştık.

Tablo 15: Katılımcıların Ebeveynlerine Bakma Durumuna Göre Frekans ve


Bakma durumu f %

Evet 150 33,0

Hayır 304 67,0

Toplam 454 100,0

152 Öztürk, 2014, s.326

Evet33%

Hayır67%

Ebeveyne Bakma Durumu

61

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların %33’ünün ebeveynlerine baktığı,

%67’sinin ise ebeveynlerine bakmadığı görülmektedir. Ebeveynlere bakma veya

bakmama durumlarını etkileyen birçok değişkenden bahsedilebilir. Biz bu çalışmada

bazılarını ele almaya çalıştık. İlerleyen sayfalarda detaylı olarak ele aldığımız bakma

durumunu, eğitim, aylık gelir, kadının çalışma durumu, aynı şehirde yaşama durumu ve

dindarlık gibi değişkenlere göre ele almaya çalıştık.

Tablo 16: Katılımcıların Ebeveynlerine Bakma Şekillerine Göre Frekans ve


Ebeveynine nasıl bakıyor? f %

Kendi Evinde Bakıyor 56 31,1

Kısa Ziyaretler 43 23,9

Maddi Destek 23 12,8

Kardeşler Sırasıyla Bakıyor 19 10,6

Altlı Üstlü Oturuyoruz 14 7,8

Yaşlının Evinde Bakıyor 12 6,6

Diğer 13 7,2

Toplam 180 100

Ebeveynine bakanların oranı Tablo 15’te % 33 olarak belirtilmişti. Bu % 33’lük

oranın nasıl dağıldığı ise Tablo 16’da ayrıntılı olarak verilmiştir. Tablo ve grafik

incelendiğinde anne ya da babasına bakanların % 31’i bakımı evde yaptığını ifade

0

10

20

30

40 31,123,9

12,8 10,6 7,8 6,6 7,2

62

etmektedir. % 24’ü kısa ziyaretlerle, % 12,8’i maddi destek sağlayarak, % 10,6’sı

kardeşler arasında dönüşümlü olarak, % 7,8’i altlı üstlü oturarak ve % 6,6’sı da

ebeveyninin evine giderek bakım yaptığını veya ilgilendiğini belirtmiştir.

Görüldüğü gibi bakım deyince akla ilk gelen, anne/babayı kendi evine getirerek

orada bakma durumu ilk tercih olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tercihin dışında aileler

yaşlılarına kısa ziyaretler yaparak, maddi destek sağlayarak veya yukarıda belirttiğimiz

diğer seçeneklerle de bakabilmektedir. Görüşülenlerin ailelerinin yaşça daha ileri

olmaları durumunda kısa ziyaret, maddi destek verme, altlı üstlü oturma veya yaşlının

evine ziyaret yapma durumları azalacaktır.

Tablo 17: Ebeveynlerine Bakmayan Katılımcıların Ebeveynlerine Bakmama

Gerekçelerine Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları

Bakmama gerekçesi f %

Bakıma muhtaç değiller, kendi kendilerine bakabilecek

durumdalar 240 78,9

Evde bakacak yerim yok 8 2,6

Maddi durumum yeterli değil 10 3,3

Eşim razı değil 1 ,3

Bir kurumda kalıyor 2 ,7

Diğer 43 14,1

Toplam 304 100,0

Tablo ve grafik incelendiğinde, ebeveynlerine bakmayan katılımcıların % 78,9’u

ebeveynlerinin bakıma muhtaç olmadığı için ebeveynlerine bakmadığını ifade ederken,

%2,6’sı evde bakacak yerleri olmadığını, %3,3’ü maddi durumlarının yeterli olmadığını,

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Bakıma muhtaç değiller, kendi kendilerine…

Evde bakacak yerim yok

Maddi durumum yeterli değil

Eşim razı değil

Bir kurumda kalıyor

Diğer

63

% 0,3’ü eşinin razı olmadığını, % 0,7’si ebeveyninin bir kurumda kaldığından dolayı

ebeveynine bakmadığını, %14,1’i ise diğer nedenlerden dolayı ebeveynine bakmadığını

ifade ettiği görülmektedir. Diğer nedenler arasında, ebeveynin uzakta olması, diğer

kardeşlerin bakması, kadın eş çalıştığı için bakamaması, başka yakın bir akrabanın

bakıyor olması, bakılacak yaşlıların maddi durumunun iyi olması neticesinde dışarıdan

bakım yardımı alması sayılabilir.

Dünyada ve Türkiye’deki sağlık teknolojileri, sağlıklı yaşam ve insan ömrünün

uzaması kavramlarını dikkate aldığımızda, insanlar geçmişte bakıma muhtaç oldukları

yaşlara, günümüzde ulaştıklarında daha dinç ve kendi kendilerine bakabilecek durumda

oldukları görülecektir. Zira bu hususta Dünya Sağlık Örgütü de yeni yapmış olduğu

sınıflama ile yaş gruplamalarını güncellemiştir. Bu güncellemeye göre 0-17 yaş

arası ergen, 18-65 yaş arası genç, 66-79 yaş arası orta yaş, 80-99 yaş arası yaşlı

kabul edilmektedir. Bizim bu çalışmamızda anne babaların yaş ortalamaları dikkate

alındığında % 20’sinin 80 yaş ve üzerinde olduğu görülecektir. Ebeveynlere bakma oranı

ise % 35 çıkmıştır. Bakma oranının düşük olmasının nedenleri içerisinde belki de en

büyük pay, görüşülen ailelerin ebeveynlerinin yaşlarının düşük olmasındadır. Aşağıdaki

tablo, katılımcıların yaş gruplarına göre ebeveynlerine bakmama gerekçelerini

göstermektedir.

64

Tablo 18: Ebeveynlerin Sağlık Durumlarına Göre Frekans ve Yüzdelik Dağılımları

Sağlık durumları f %

Tansiyon 142 0,29

Şeker 107 0,22

Kalp 77 0,16

Astım 25 0,05

Alzheimer 14 0,03

Bel Fıtığı 15 0,03

Kolesterol 12 0,02

Felçli 16 0,03

Romatizma 14 0,03

Böbrek Yetmezliği 12 0,02

Kanser 9 0,02

Kemik Erimesi 9 0,02

Koah 9 0,02

Göz 5 0,01

İşitme 3 0,01

Yürüyemiyor 3 0,01

Diğer 13 0,03

Toplam 485 100

Tablo ve grafik incelendiğinde katılımcıların ebeveynlerinin sağlık durumları

içerisinde hangi hastalığın daha fazla olduğu görülecektir. Buna göre; tansiyon hastalığı,

% 29 ile en fazla görülme oranına sahiptir. Tansiyonu % 22 ile şeker, % 16 ile kalp

rahatsızlığı takip etmektedir. Diğer hastalıklar % 5’in altında değişik oranlarda

görülmüştür. Bu istatistiklerde birden fazla hastalık belirtilmesine fırsat verilmiştir.

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,329

22

16

5

65

Tansiyon, şeker, kalp gibi rahatsızlıklar, kişilerin günlük yaşamlarını bakıma muhtaç

olacak derecede etkilemeyen süreğen rahatsızlıklardandır. Bundan dolayı da

görüşülenlerin % 77’si ebeveynine bakmadığını hatta bu 77’lik oranın da % 79’u

ebeveyninin bakıma muhtaç olmadığını belirtmiştir.

3.5. DİNDARLIK İSTATİSTİKLERİ

Dindarlık olgusu, bizim çalışmamıza benzer çalışmalarda dindarlık ölçeği

kullanılarak veya sadece görüşülenlerin dindarlık algıları sorularak ele alınmaktadır. Biz

bu araştırmamızda hem dindarlık algısı hem de dindarlık ölçeği kullanarak dindarlık

olgusunu ele aldık.

Tablo 19: Katılımcıların Dindarlık Düzeylerine Göre Frekans ve Yüzdelik

Dağılımları

Dindarlık düzeyi f %

Orta düzeyin altı 4 ,9

Orta düzey 9 2,0

Orta düzeyin üstü 106 23,2

Yüksek 337 73,9

Toplam 456 100,0

0

20

40

60

80

Ortadüzeyin altı Orta düzey

Ortadüzeyin

üstü

Yüksek

0,92

23,2

73,9

66

Tablo ve grafik incelendiğinde, katılımcıların dindarlık düzeylerinin % 0,9’unun

orta düzeyin altı, % 2’sinin orta düzey, % 23,2’sinin orta düzeyin üzeri ve % 73,9’unun

ise “yüksek” olduğu görülmektedir. Bu grafiğe göre dindarlık ölçeğini değerlendirecek

olursak; dindarlık ölçeğinde 20 soru sorulmuş ve sorulara 1-5 arası cevap puanı

verilmiştir. Bu durumda en düşük 20, en yüksek 100 puan alınabilmektedir.

Puanlamalarda 20-40 arası “orta düzeyin altı”, 40-60 arası “orta düzey”, 60-80 arası “orta

düzeyin üstü” ve 80-100 arası “yüksek” olarak isimlendirilmiştir. Bu sınıflamaya göre

görüşülen ailelerin % 97,1’i orta düzeyin üzerinde dindar çıkmıştır. Orta düzeyin altında

ve dindar olmayanların oranı ise % 2,9 olarak çıkmıştır.

Tablo 20: Katılımcıların Ailelerinin Dindarlık Algılarına Göre Frekans ve


Dindarlık düzeyi f %

Çok dindar 20 4,4

Dindar 198 43,4

Orta 227 49,8

Dindar değil 11 2,4

Toplam 456 100,0

Görüşülenlere ailelerinin dindarlık algıları da sorulmuştur. Tablo ve grafiğe göre

katılımcılar, ailelerini % 4,4 oranında çok dindar, % 43,4 oranında dindar, % 49,8

oranında orta düzeyde dindar ve % 2,4 oranında ise dindar görmektedir.

0

10

20

30

40

50

Çok dindarDindar

Orta

Dindar değil

4,4

43,449,8

2,4

67

Tablo 20 ve 21 incelendiğinde ve karşılaştırıldığında yapılan çalışmaya

katılanların dindarlık puanları % 74 oranında “yüksek” çıkmasına rağmen, ailesinin

dindarlık düzeyini “çok dindar” olarak belirtenlerin oranı % 4,4 çıkmıştır. Bu durumda

iki farklı yorum yapılabilir. Birincisi, anne babalarına göre sonraki kuşak, daha dindar

yetişmiş olabilir. İkincisi, dindarlık ölçeğinden alınan puana göre yüksek oranda dindar

çıkan aileler, ebeveynlerinin dindarlıkları noktasında daha düşük bir algıya sahip olabilir.

Bu iki yorumu bir arada değerlendirecek olursak, kendisi anne-babasına göre daha dindar

olan çocuklar, ebeveynlerini kendilerine göre daha az dindar olarak algılamış olabilirler.

Benzer şekilde, ortanın üstü olanları dindarlık bakımından bir arada

değerlendirecek olursak; dindarlık ölçeğinde ortanın üstü ve yüksek olarak belirtilenlerin

oranı toplamda % 97,1 iken, ailelerin dindarlık algıları aynı şekilde değerlendirildiğinde

bu toplam oran % 47,8’de kalmaktadır.

Bu karşılaştırmalardan sonra dindarlık ölçeğinden alınan frekans ve yüzde

oranlarına her bir soru için tek tek bakıldığında Tablo 21’deki sonuçlar ortaya

çıkmaktadır.

Tablo 21: Katılımcıların Dindarlık Ölçeğine Verdikleri Yanıtlara İlişkin

Tanımlayıcı İstatistikler

Kes

inli

kle

kat

ılm

ıyoru

m

Kat

ılm

ıyoru

m

Fik

rim

yok

Kat

ılıy

oru

m

Kes

inli

kle

kat

ılıy

oru

m

Topla

m

Ari

tmet

ik

ort

alam

a

1

Allah’ın varlığına kesinlikle

inanıyor ve bu konuda hiç şüphe

duymuyorum

f 3 3 1 1 448 456

4,95 % 0,7 0,2 0,2 98,2 100,0

2 Beş vakit namazımı düzenli

olarak kılıyorum

f 69 45 102 56 184 456 3,53

% 15,1 9,9 22,4 12,3 40,4 100,0

3

Müslümanların kutsal kitabı

Kur’an-ı Kerim, ayet ve

surelerden meydana gelmiştir

f 3 2 4 5 442 456

4,93 % 0,7 0,4 0,9 1,1 96,9 100,0

4

Namaz kılarken, dua ederken,

oruçlu iken Allah’a yakın

olduğumu düşünerek bir ürperti

ve heyecan duyarım.

f 13 5 37 45 356 456

4,59 % 2,9 1,1 8,1 9,9 78,1 100,0

5

Günlük hayatımda yapacağım

işlerde Allah’ın nasıl

davranmamamızı istediğini

düşünerek karar veriyorum

f 11 8 47 57 333 456

4,52 % 2,4 1,8 10,3 12,5 73,0 100,0

68

6

Hz. Muhammed’in Allah’ın kulu

ve peygamberi olduğuna

inanıyor ve bu konuda hiç şüphe

duymuyorum

f 3 1 1 8 443 3

4,95 % 0,7 0,2 0,2 1,8 97,1 0,7

7 Dua hayatımda önemli bir yere

sahiptir

f 4 2 13 22 415 456 4,85

% 0,9 0,4 2,9 4,8 91,0 100,0

8

İçki, kumar, faiz, falcılık,

büyücülük ve domuz eti yemek

büyük günahlardandır

f 7 1 7 7 434 456

4,89 % 1,5 0,2 1,5 1,5 95,2 100,0

9 Allah’ı hatırladıkça içimde bir

sıkıntı ve isyan uyanıyor

f 47 13 13 18 365 456 4,41

% 10,3 2,9 2,9 3,9 80,0 100,0

10

Bizim Allah’tan geldiğimizi ve

tekrar O’na döneceğimizi

hatırladıkça ölümden

korkmuyorum

f 30 14 35 55 322 456

4,37 % 6,6 3,1 7,7 12,1 70,6 100,0

11

Kur’an-ı Kerim’in, Allah’ın

kelamı olup ayetlerinin

tamamının gerçek olduğuna ve

değişmeden günümüze ulaştığına

inanıyorum

f 7 4 16 10 419 456

4,82 % 1,5 0,9 3,5 2,2 91,9 100,0

12 Orucumu aksatmadan tutarım f 41 12 80 55 268 456

4,09 % 9,0 2,6 17,5 12,1 58,8 100,0

13

İbadetlerimi tam olarak yerine

getirebilecek kadar bilgiye

sahibim

f 11 14 91 92 248 456

4,21 % 2,4 3,1 20,0 20,2 54,4 100,0

14

Ölüm korkusu çoğu zaman bütün

benliğimi kuşatıyor ve içimi

büyük bir sıkıntı kaplıyor

f 95 35 59 39 228 456

3,59 % 20,8 7,7 12,9 8,6 50,0 100,0

15

‘‘Merhamet etmeyene merhamet

olunmaz’’ esasını dikkate alarak

arkadaşlarımla iyi geçinmeye

çalışıyorum.

f 57 18 46 59 276 456

4,05 % 12,5 3,9 10,1 12,9 60,5 100,0

16

Ahiret gününe ve öldükten sonra

dirileceğime inanıyor ve bu

konuda hiç şüphe duymuyorum

f 13 1 6 10 426 456

4,83 % 2,9 0,2 1,3 2,2 93,4 100,0

17

Kur’an-ı Kerim’i düzenli olarak

okuyamıyorum /

dinleyemiyorum

f 124 49 129 42 112 456

2,93 % 27,2 10,7 28,3 9,2 24,6 100,0

18

Müslüman olmak için Kelime-i

Şehadeti din görevlisinin önünde

söylemek şarttır

f 278 18 21 12 127 456

2,32 % 61,0 3,9 4,6 2,6 27,9 100,0

19

Kur’an-ı okurken / dinlerken

büyük bir huzur duymaktayım ve

kendimi rahatlamış hissediyorum

f 11 3 13 23 406 456

4,78 % 2,4 0,7 2,9 5,0 89,0 100,0

20

Allah’ın beni her yerde

gördüğüne inandığımdan günah

işlemekten kaçınıyorum.

f 7 5 29 39 376 456

4,69 % 1,5 1,1 6,4 8,6 82,5 100,0

69

Tablo 22’deki her bir madde dindarlığın farklı bir alt boyutunu ölçmektedir.

Dindarlık; İnanç boyutu, ibadet boyutu, Tecrübe(duygu) boyutu, Bilgi ve etki boyutları

olmak üzere 5 boyutta ele alınıp incelenmektedir. Tablo 22’deki maddelerden 1,6,11 ve

16. maddeler dindarlığın İnanç Boyutunu, 2,12 ve 17 İbadet Boyutunu, 4,9,14,19 Tecrübe

(duygu) boyutunu, 3,8,13,18 Bilgi Boyutunu, 5, 7, 10,15 ve 20. maddeler de Etki

Boyutunu ölçmektedir. Dindarlığın bu alt boyutları ele alındığında ibadet boyutu, bizim

çalışmamızda da benzer çalışmalarda da diğer boyutlara göre daha az puan almıştır.

Mesela Muhammet Bener’in dindarlık ve eş seçimi ile ilgili çalışmasında

dindarlığın inanç boyutu ile ilgili sorular en yüksek ortalamaya sahip olmuşlardır. “Buna

göre; 4 puanın üzerinde yer alan 4 maddeden biri olan “Allah'ın varlığına kesinlikle

inanıyor, bu konuda hiçbir şüphe duymuyorum” (4,45), “Müslümanların kutsal Kitabı

Kur'an-ı Kerim ayet ve surelerden meydana gelmiştir.” (4,41), “Hz. Muhammed'in

Allah'ın kulu ve peygamberi olduğuna inanıyor, bu konuda hiçbir şüphe duymuyorum”

(4,35) ve “Ahiret gününe ve öldükten sonra tekrar dirileceğime inanıyor ve bu konuda hiç

şüphe duymuyorum.” (4,06) aritmetik ortalaması en yüksek olan maddelerdir. İman

esaslarından dördü olan bu maddelerin ortalamaları gösteriyor ki araştırmamızda iman

esasları yoğun şekilde olumlu cevap almıştır.”153

Yine stres ve dindarlık ilişkisi üzerine Behlül Tokur tarafından yapılan doktora

tezinde de örneklem grubu dindarlığın inanç boyutundan yüksek skor almıştır. Şöyle ki;

“Araştırmada örneklem grubuna Dini Hayat Ölçeği’nin alt boyutlarından dini inanç,

ibadet ve duygu boyutu ölçekleri ile içsel dini motivasyon ölçeği uygulanmıştır.

Örneklem grubunun dini inanç boyutundan aldığı ortalama skor x= 15.78 (ss. 0.9), ibadet

boyutundan aldığı ortalama skor x= 15.94 (ss. 4.44), duygu boyutundan aldığı ortalama

skor x= 20.53 (ss. 3.62), içsel dini motivasyon ölçeğinden aldığı ortalama skor ise x=

30.15 (ss. 5.8)’dir. İnanç boyutundan alınabilecek en yüksek skor 16, ibadet boyutundan

alınabilecek en yüksek skor 24, duygu boyutundan alınabilecek en yüksek skor 28, içsel

dini motivasyon ölçeğinden alınabilecek en yüksek skor 40’dır. Örneklem grubunun

inanç boyutundan yüksek, ibadet boyutundan orta, duygu boyutundan yüksek, içsel dini

motivasyon ölçeğinden yüksek skorlar elde ettikleri görülmüştür.”154

153 Bener, 2011, S. 68. 154 Tokur, 2011, s. 132.

70

Bizim bu çalışmamızda aritmetik ortalamalara göre, en yüksek aritmetik ortalama

4,95 ile “Allah’ın varlığına kesinlikle inanıyor ve bu konuda hiç şüphe duymuyorum” ve

“Hz. Muhammed’in Allah’ın kulu ve peygamberi olduğuna inanıyor ve bu konuda hiç

şüphe duymuyorum” maddelerindedir. Bu veri bize görüşülenlerin Allah ve Peygamber

inançlarının oldukça yüksek olduğunu göstermektedir. İbadet boyutunda ise Namaz

ibadeti ile ilgili “Beş vakit namazımı düzenli olarak kılıyorum” ifadesinin aritmetik

ortalaması ile “Kur’an-ı Kerim’i düzenli olarak okuyamıyorum / dinleyemiyorum”

şeklindeki Kur’an ibadeti en düşük ortalamaları almıştır. Bunlara kıyasla oruç ibadeti için

“Orucumu aksatmadan tutarım” 4,09’luk bir aritmetik ortalama çıkmıştır. Bu durumla

ilgili daha görünür bir ibadet olması dolayısıyla diğer ibadetlere göre nispeten daha

yüksek bir oran ortaya çıkmıştır.

3.6. KARŞILAŞTIRMALI ANALİZLER

Çalışmanın bu kısmında bazı değişkenler birbirleriyle karşılaştırılacak, ebeveyne

bakım verme ile bu durumu etkileyebilecek bağımsız değişkenler karşılaştırmalı olarak

ele alınacaktır. Bu tür nicel çalışmalarda, yaş, cinsiyet, gelir durumu, eğitim durumu gibi

bağımsız değişkenler çalışmanın bağımlı değişkeni ile karşılaştırılarak, bağımlı değişken

üzerindeki etkilerine bakılmaktadır.

Biz bu çalışmada, bakım verme bağımlı değişkenini, görüşülen ailelerin eğitim

durumu, ortalama aylık gelirleri, kadın eşin çalışma durumu, ebeveynler ile aynı şehirde

yaşayıp yaşamama durumu ve dindarlık düzeyleri ile karşılaştırarak ele aldık. Yaş

değişkeni ile ilgili karşılaştırmalı analizi yukarıda, bakım vermeme nedenleri anlatılırken

ele almıştık. Cinsiyet değişkeni ile ilgili ise görüşülenlerin sadece kendilerini değil, aile

olarak bakım verip vermediklerini sorguladığımız için, karşılaştırmalı analizlerde cinsiyet

değişkeni yer almamaktadır.

71

Tablo 22: Katılımcıların Kendi Eğitim Seviyelerine Göre Ebeveynlerine Bakma

Durumlarının Karşılaştırılması

Eğitim durumu Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

Okur-yazar f 6 12 18

% 33,3 66,7 100,0

İlkokul f 62 125 187

% 33,2 66,8 100,0

Ortaokul f 17 28 45

% 37,8 62,2 100,0

Lise f 41 63 104

% 39,4 60,6 100,0

Ön lisans f 3 16 19

% 15,8 84,2 100,0

Lisans f 17 51 68

% 25,0 75,0 100,0

Lisansüstü f 4 9 13

% 30,8 69,2 100,0

Toplam f 150 304 454

% 33,0 67,0 100,0

x2=6,947; df=6; p=,326

Tablo incelendiğinde, katılımcıların eğitim durumuna göre ebeveynlerine bakma

durumlarının arasında farklılıklar olduğu ancak bu farklılıkların istatistiksel olarak

anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=6,947; p>0,05). Eğitim seviyeleri kendi içinde

değerlendirilmiş olduğu için ancak evet hayır deme yüzdeleri ele alınarak bir yorum

getirilebilir. Fakat bu yorum da aralarında istatistiki bir anlamlılığı ifade etmediği için

yapılmamıştır.

72

Tablo 23: Katılımcıların Eşlerinin Eğitim Durumlarına Göre Ebeveynlerine

Bakma Durumlarının Karşılaştırılması

Eğitim durumu Tanımlayıcı istatistik Ebeveyne bakma durumu

Toplam Evet Hayır

Okur-yazar f 0 4 4

% 0,0 100,0 100,0

İlkokul f 57 109 166

% 34,3 65,7 100,0

Ortaokul f 16 35 51

% 31,4 68,6 100,0

Lise f 40 69 109

% 36,7 63,3 100,0

Önlisans f 3 8 11

% 27,3 72,7 100,0

Lisans f 19 56 75

% 25,3 74,7 100,0

Toplam f 135 281 416

% 32,5 67,5 100,0

x2=4,983; df=5; p=,418

Tablo incelendiğinde, katılımcıların eşlerinin eğitim durumuna göre

ebeveynlerine bakma durumlarının arasında farklılıklar olduğu ancak bu farklılıkların

istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=4,983; p>0,05). Tablo 23 ve 24

incelendiğinde en fazla bakım verenler, lise eğitimi almış grup olarak görülmektedir.

Tablo 24: Katılımcıların Aile Aylık Toplam Gelir Durumuna Göre Ebeveynlerine


Gelir durumu Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

0-1700 f 56 106 162

% 34,6 65,4 100,0

1701-3400 f 60 116 176

% 34,1 65,9 100,0

3400+ f 34 82 116

% 29,3 70,7 100,0

Toplam f 150 304 454

% 33,0 67,0 100,0

x2=,988; df=2; p=,610

Tablo incelendiğinde, katılımcıların ailelerinin aylık toplam gelir durumuna göre


istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=,988; p>0,05) gelir seviyelerinin

değişmesi ile bakım germe arasındaki ilişkiye bakıldığında % 5’lik küçük bir farklılaşma

73

dışında önemli bir değişim görülmemektedir. % 5’lik bu küçük değişime göre de gelir

seviyesi arttıkça bakım verme oranı düşmektedir.

Tablo 25: Kadın Eşin Dışarıda Çalışması Durumuna Göre Ebeveynlerine Bakma


Çalışma durumu Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

Evet, dışarıda

çalışıyor.

f 15 42 57

% 26,3 73,7 100,0

Hayır, çalışmıyor. f 58 83 141

% 41,1 58,9 100,0

Toplam f 73 125 198

% 36,9 63,1 100,0

x2=3,830; df=1; p=,050

Tablo incelendiğinde, erkek katılımcıların eşlerinin dışarıda çalışması durumuna

göre ebeveynlerine bakma durumlarının arasında farklılıklar olduğu ancak bu

farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=3,830; p>0,05).

Tablo genel olarak ele alınacak olursa dışarıda çalışan kadınların % 26,3’ü ebeveynlerine

baktığını ifade etmişken bu oran çalışmayan kadınlarda % 41,1’e yükselmiştir.


Ebeveynlerine Bakma Durumlarının Karşılaştırılması

Aynı şehirde

yaşama durumu

Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

Evet f 108 145 253

% 42,7 57,3 100,0

Hayır f 42 159 201

% 20,9 79,1 100,0

Toplam f 150 304 454

% 33,0 67,0 100,0

x2=24,044; df=1; p=,000

Tablo incelendiğinde, katılımcıların ebeveynleri ile aynı şehirde yaşaması

durumuna göre ebeveynlerine bakma durumlarının arasında farklılıklar olduğu ve

74

farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. (x2=24,044; p<0,05).

Ebeveynleri ile aynı şehirde yaşayan katılımcıların % 42,7’si ebeveynlerine bakarken,

ebeveynleri ile aynı şehirde yaşamayan katılımcıların % 20,9’u ebeveynlerine

bakmaktadır. Bu istatistiklere göre, ebeveynler ile aynı şehirde yaşamak, bakım verme

oranını olumlu şekilde değiştirmektedir.

Tablo 27: Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Ebeveynlerine Bakmama

Gerekçelerinin Karşılaştırılması

Yaş

grubu

Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakmama gerekçesi

Toplam

Bakıma

muhtaç

değiller,

kendi

kendilerine

bakabilecek

durumdalar

Evde

bakacak

yerim

yok

Maddi

durumum

yeterli

değil

Eşim

razı

değil

Bir

kurumda

kalıyor

Diğer

24-33

yaş

f 33 1 1 0 0 1 36

% 91,7 2,8 2,8 0,0 0,0 2,8 100,0

34-43

yaş

f 97 3 4 0 0 9 113

% 85,8 2,7 3,5 0,0 0,0 8,0 100,0

44-53

yaş

f 80 3 2 0 2 14 101

% 79,2 3,0 2,0 0,0 2,0 13,9 100,0

54-63

yaş

f 27 1 3 1 0 15 47

% 57,4 2,1 6,4 2,1 0,0 31,9 100,0

63+ yaş f 3 0 0 0 0 4 7

% 42,9 0,0 0,0 0,0 0,0 57,1 100,0

Toplam f 240 8 10 1 2 43 304

% 78,9 2,6 3,3 0,3 0,7 14,1 100,0

x2=43,252; df=20; p=,002

Tablo incelendiğinde, katılımcıların yaş gruplarına göre ebeveynlerine bakmama

gerekçelerinin istatistiksel olarak anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmektedir (x2=43,252;

p<0,05). Ebeveynlerinin kendilerine bakacak durumları olması nedeniyle ebeveynlerine

bakmayan katılımcılarda 24-33 yaş grubundaki katılımcılar en yüksek orana sahiptir.

Tablo dikkatlice incelendiğinde katılımcıların yaş oranı arttıkça, “Bakıma muhtaç

değiller, kendi kendilerine bakabilecek durumdalar” seçeneğine verilen cevap

düşmektedir. Bu da gösteriyor ki bakıma muhtaç olan anne babalar için görüşülen

katılımcıların yaşları daha yukarıda olmalıdır. Yapılacak benzer çalışmalarda

katılımcıların yaşları 63 ve yukarısı seçilebilirse kendi kendilerine bakamayacak durumda

olan bakıma muhtaç anne babaların oranı daha yüksek çıkacaktır. Hatta 63 yaş ve üzeri

olan katılımcıların anne babalarının 80 yaş civarında olacakları düşünülürse, bu grupta

75

bakıma muhtaç olmama oranı % 43 olarak belirmiş ve bu veri de dünya sağlık örgütünün

yeni yaş gruplamasını doğrular niteliktedir.

Tablo 28: Katılımcıların Dindarlık Düzeylerine Göre Ebeveynlerine Bakma


Dindarlık düzeyi Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

Orta düzeyin altı f 1 3 4

% 25,0 75,0 100,0

Orta düzey f 5 4 9

% 55,6 44,4 100,0

Orta düzeyin üstü f 32 74 106

% 30,2 69,8 100,0

Yüksek f 112 223 335

% 33,4 66,6 100,0

Toplam f 150 304 454

% 33,0 67,0 100,0

x2=2,592; df=3; p=,459

Tablo incelendiğinde, katılımcıların dindarlık düzeylerine göre ebeveynlerine

bakma durumlarının arasında farklılıklar olduğu ancak bu farklılıkların istatistiksel olarak

anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=2,592; p>0,05). Dindarlık düzeyleri, bakım verme

oranlarını doğrudan etkilememektedir. Farklı dindarlık düzeylerinde bakım verme

artmakta ya da azalmaktadır. Çalışma yaptığımız grubun % 73,9’unun yüksek dindarlık

düzeyine sahip olduğu hatırlanacak olursa, bakım verme oranı bu grupta üçte bir oranında

kalmıştır.

76

Tablo 29: Katılımcıların Ailelerinin Dindarlık Düzeylerine Göre Ebeveynlerine


Dindarlık düzeyi Tanımlayıcı

istatistik

Ebeveyne bakma

durumu Toplam

Evet Hayır

Çok dindar F 6 14 20

% 30,0 70,0 100,0

Dindar F 66 132 198

% 33,3 66,7 100,0

Orta F 73 152 225

% 32,4 67,6 100,0

Dindar değil F 5 6 11

% 45,5 54,5 100,0

Toplam F 150 304 454

% 33,0 67,0 100,0

x2=,894; df=3; p=,827

Tablo incelendiğinde, katılımcıların ailelerinin dindarlık düzeylerine göre


istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (x2=,894; p>0,05). Bu grupta dindar

ve orta düzey dindar olan ailelerin toplam oranı % 93 seviyelerinde olduğu için bakım

verme eğilimleri grubun genelinde olduğu gibi üçte bir oranında kalmıştır.

77

SONUÇ

Bu araştırmada, dindarlık ile yaşlı bakımı arasındaki ilişkiyi görmek amacıyla,

önceden geçerliliği tespit edilmiş bir dindarlık ölçeği ile görüşülen ailelerin dindarlık

düzeyleri ölçülmüş, demografik ve yaşlı bakımı ile ilgili olarak hazırlanan ankete dayalı

veriler ile dindarlık düzeyleri karşılaştırılmış ve dindarlığın yaşlı bakımını hangi yönde

etkilediği ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Buna göre, çalışmamızın ana hipotezi ve alt

hipotezleri değerlendirilmiştir. Hipotezlerin değerlendirilmesine geçmeden önce genel

olarak çalışma grubunun özelliklerinin hatırlanması yerinde olacaktır.

Mart 2018’de Isparta’da yapılan ankette 237’si kadın, 219’u erkek toplam 456 aile

bireyi ile görüşülmüştür. Katılımcıların belli bir yaşın üzerinde olmasına özen gösterilmiş

ve ebeveynleri 65 yaş altında olan aileler ile görüşülmemiştir. Görüşülen ailelere anne,

baba, kayınvalide ve kayınbabalarının yaşları da sorulmuş bu sorular neticesinde anne ve

kayınvalidelerin hayatta olma oranı, baba ve kayınbabalara göre daha fazla çıkmıştır. Bu

da kadın yaşlı nüfusunun erkek yaşlı nüfusundan yüksek olduğunu göstermekte ve

Türkiye geneli ile benzerlik arz etmektedir.

Ebeveynlerin yaşı kadar çocukları ile aynı şehirde yaşama durumları da yaşlı

bakımını etkileyen faktörler arasında olabilir düşüncesiyle, görüşülen ailelere

ebeveynlerinin nerede yaşadıkları sorulmuş ve % 56’sının aynı şehirde yaşadığı

görülmüştür. Benzer şekilde yaşlı bakımını etkileyebilecek bir diğer değişken, ailede

kadının çalışma durumu olarak görülmüş ve kadın eşin çalışıp çalışmadığı ailelere

sorulmuştur. Buna göre ailelerde kadının çalışma oranı % 29’da kalmış ve % 71’nin

çalışmadığı görülmüştür.

Yaşlıya bakım verme istatistiklerine göre ailelerin % 33’ü yaşlısına baktığını ifade

etmiştir. Bu % 33’lük kesimin yaklaşık üçte biri (% 31) ebeveynine evinde bakmaktadır.

Yaklaşık dörtte biri (% 24) kısa ziyaretlerle yaşlı ile ilgilendiğini ifade etmiştir. Yaşlısına

bakmadığını söyleyen % 67’lik kesim ise büyük oranda (% 79) yaşlının kendi kendine

bakabilecek durumda olduğunu gerekçe göstermiştir.

Dindarlık ölçeğinden alınan verilere göre katılımcıların % 74’ünün yüksek

düzeyde dindar olduğu görülmektedir. Aileleri hakkındaki dindarlık algıları ise daha çok

orta düzey dindar oldukları yönündedir (% 50). Dindarlık ölçeğinde yer alan 20 soruya

verilen yanıtlar ayrı ayrı ele alındığında, dindarlığın farklı alt boyutlarının bireyler üzerine

farklı yansıdığı görülecektir. Buna göre ibadet alt boyutundan alınan puanlar, diğer alt

78

boyutlara göre daha düşük çıkarken inanç boyutundan alınan puanlar en yüksek puanlar

olmuştur.

Bu genel bilgilerin ardından ana ve alt hipotezleri değerlendirecek olursak;

“Ailelerin dindarlık düzeyleri arttıkça yaşlılarına evde bakma eğilimleri de

artmaktadır.” Şeklinde olan ana hipotezimiz, tablo 29’daki verilere göre p değeri

0,05’ten büyük olduğu için (P=0,827) yani istatistiksel bir anlamlılık olmadığı için

doğrulanamamıştır. Bir diğer ifadeyle yanlışlanmıştır.

Alt hipotezlerimizden birincisi “Ailelerin eğitim düzeyleri arttıkça yaşlılarına

evde bakma eğilimleri artmaktadır” şeklindedir. Tablo 23’e göre katılımcıların eğitim

durumuna göre ebeveynlerine bakma durumları arasında farklılıklar olduğu ancak bu

farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (P=0,326). Bu durumda

birinci alt hipotezimiz yanlışlanmıştır.

İkinci alt hipotezimiz “Ailelerin gelir düzeyleri arttıkça yaşlılarına evde bakma

eğilimleri artmaktadır” şeklindedir ve Tablo 25’e göre katılımcıların ailelerinin aylık

toplam gelir durumuna göre ebeveynlerine bakma durumlarının arasında farklılıklar

olduğu ancak bu farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir

(P=0,610)). Bu durumda ikinci alt hipotezimiz de yanlışlanmıştır.

Üçüncü alt hipotezimiz “Ailede kadının çalışma durumu yaşlılarına evde bakma

eğilimlerini artırmaktadır” şeklindedir ve Tablo 26’ya göre kadınların dışarıda çalışması

durumuna göre ebeveynlerine bakma durumlarının arasında farklılıklar olduğu ancak bu

farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir (P=0,05). Bu durumda

üçüncü alt hipotezimiz de yanlışlanmıştır.

Dördüncü alt hipotezimiz “Ailelerin aynı yerleşim yerinde yaşayan yaşlılarına

evde bakma eğilimleri daha yüksektir” şeklindedir ve Tablo 27’ye göre katılımcıların

ebeveynleri ile aynı şehirde yaşaması durumuna göre ebeveynlerine bakma durumlarının

arasında farklılıklar olduğu ve farklılıkların istatistiksel olarak anlamlı olduğu

görülmektedir. (P=0,00) Bu durumda dördüncü alt hipotezimiz doğrulanmıştır. Bu

istatistiklere göre, ebeveynler ile aynı şehirde yaşamak, bakım verme oranını olumlu

şekilde değiştirmektedir.

Beşinci alt hipotezimiz “Ailelerin Ebeveynlerine bakma/bakmama durumları ile

aile bireylerinin yaşları arasında anlamlı bir ilişki vardır.” Şeklindedir ve Tablo 18’e göre

katılımcıların yaş gruplarına göre ebeveynlerine bakmama gerekçelerinin istatistiksel

79

olarak anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmektedir. (P=0,002) Katılımcıların yaş oranları

düştükçe, ebeveyninin bakıma muhtaç olamadığını ifade etme oranı artmaktadır.

Yapılan bütün analizlere göre ana hipotezimiz ve üç alt hipotezimiz yanlışlanırken

iki alt hipotez doğrulanmıştır. Sonuç olarak, yaşlının yaşı ilerledikçe ve aynı şehirde

yaşanıyorsa bakım verme oranı artmaktadır. Diğer yanlışlanan hipotezler

değerlendirildiğinde eğitim durumunun, gelir durumunun, kadın çalışma durumunun ve

dindarlığın yaşlı bakımında doğrudan anlamlı bir etkisinin olmadığı saptanmıştır. Yaşlı

bakımı için yaptığımız nicel çalışmanın dışında, yapılabilecek nitel çalışmalarla konu

daha fazla aydınlatılabilir.

80

KAYNAKÇA

Albayrak, Sevil- Âşık, Elif. (2014). Hasta ve Yaşlı Psikolojisi, Hasta ve Yaşlı Hizmetleri.

Ankara: Vize Yayıncılık.

Aldemir, Osman. (2014). Kur’an-ı Kerim ve Sünnette Yaşlanma ve Yaşlılık, İstanbul:

Beyan Yayınları.

Arpacı, Fatma. (2016). “Geçmişten Günümüze Yaşlılık”, (ed.) Harun Ceylan, Yaşlılık

Sosyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.

Arslan, Abdurrahman. (2012). “Yeni Bir Sosyal Dünya için; Eve Dönüş”. Savrulan

Dünyada Aile Sempozyumu. İstanbul: SEKAM Yayınları.

Artan, Taner. (2017). Yaşlılarla Sosyal Hizmet. Ankara: Sabev Yayınları.

Ayas, Mehmet Rami. (1991). Türkiye'de İlk Tarikat Zümreleşmeleri Üzerine Din

Sosyolojisi Açısından Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

Aydın, Mustafa. (1997) Kurumlar Sosyolojisi. Ankara: Vadi Yayınları.

Aydın, Mustafa. (2012). “Ailenin Geleceği”. Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu.

İstanbul: Sekam Yayınları.

Aydın, Mustafa. vd., (2011), Türkiye’de Aile, Aile’nin yapısal özellikleri, İşlevleri ve

Değişimi, SEKAM Yayınları, İstanbul.

Aytaç, Ahmet Murat. (2015). Ailenin Serencamı, Türkiye’de Modern Aile Fikrinin

Oluşması. Ankara: Dipnot Yayınları.

Bal, Hüseyin. (2001). Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri, Isparta: SDÜ Basımevi.

Baran, Aylin Görgün. (2005). Yaşlı ve Aile İlişkileri Ankara Örneği. Ankara: T.C

Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü.

Bener, Muhammet. (2011). Dindarlık-Eş seçimi ilişkisi (SDÜ örneği). (Basılmamış

Yüksek lisans tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitüsü.

Berger, L. Peter. (1993). Dinin Sosyal Gerçekliği. (Çev.Ali Coşkun). İstanbul: İnsan

Yayınları.

Bilgiseven, Amiran Kurtkan. (1985). Din Sosyolojisi. İstanbul: Filiz Kitapevi.

Can, İsmail. (2016). “Ailenin Tarihsel Gelişimi: Dünü, Bugünü ve Yarını”. (ed.) Mustafa

Aydın. Sistematik Aile Sosyolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi.

Canatan, Kadir- Yıldırım Ergün. (2013). Aile Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap.

81

Ceylan, Harun. (2015). “Sosyal Değerden Sosyal Soruna Yaşlılık”. (ed.) Harun Ceylan.

Modern Hayat ve Yaşlılık. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.

Danış, M. Zafer.(2004). Yaşlıların Evde Bakım Gereksinimleri ve Evde Bakıma İlişkin

Düşünceleri. Ankara: Türkiye Güçsüzler Ve Kimsesizlere Yardım Vakfı Yayını.

Dikeçligil, F. Beylü. (2014). “Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu”. (ed.) Mustafa

Aydın, Aile Sosyolojisi Yazıları. İstanbul: Açılım Kitap.

Doğan, İsmail. (1995). Sosyoloji. Ankara: Sistem Yayıncılık.

Doğan, İsmail. (2009). Dünden Bugüne Türk Ailesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.

Dündar, Özge Zeybekoğlu. (2012). “Değişen Ve Değişmeyen Yönleriyle Aile: Yapısı,

Türleri, İşlevleri”. (ed.) Nurşen Adak. Değişen Toplumda Değişen Aile Sosyolojik

Tartışmalar. Ankara: Siyasal Kitapevi.

Efe, Adem. (2013). Dini Gruplar Sosyolojisi, İstanbul: Dönem Yayıncılık.

Efe, Adem. Aydemir, Mücahit. (2015). “Yaşlı Kadın Olmak: Psiko-Sosyolojik Kuramlar

Çerçevesinde Yaşlılık ve Kadın - Isparta Huzurevi Örneği”, Süleyman Demirel

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S.34.

Erkal, Mustafa E. (1993). Sosyoloji (Toplum Bilimi). İstanbul: Der Yayınları.

Freyer, Hans. (1933). Sosyolojiyi Giriş. Ankara: Sevinç Matbaası.

Freyer, Hans. (1964). Din Sosyolojisi. (Çev. Turgut Kalpsüz). Ankara: Ankara

Üniversitesi Basımevi.

Günay, Ünver. (1996). Din Sosyolojisi Dersleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.

Gürcan, Ayşen. (2012) “Asagem Araştırmaları Bağlamında Ailenin Gidişatı, Sorunları

ve Önlemler”. Savrulan Dünyada Aile Sempozyumu. İstanbul: Sekam Yayınları.

Hablemitoğlu, Şengül- Özmete, Emine. (2010). Yaşlı Refahı, Yaşlılar için Sosyal Hizmet.

Ankara: Kilit Yayınları.

Hökelekli, Hayati. (2008). Din Psikolojisi. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.

Kalınkara Velittin, (2011). Temel Gerontoloji, Yaşlılık Bilimi. Ankara: Nobel Yayıncılık.

Karahan, Azize - Güven, Seval. (2002). “Yaşlılıkta Evde Bakım”. Geriatri, C. 5. S. 4.

ss.155-159.

82

Kaya, Kamil. (1998). Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Din - Devlet İlişkileri ve Diyanet

İşleri Başkanlığı. İstanbul: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat

Fakültesi.

Kehrer, Günter. (1992). Din Sosyolojisi (Çev. Semahat Yüksel). İstanbul: Kubbealtı

Neşriyat.

Kır, İbrahim. (2011). “Toplumsal Bir Kurum Olarak Ailenin İşlevleri”. Elektronik Sosyal

Bilimler Dergisi. C.10, S.36. ss.381-404.

Koçak, Abdullah. vd., (2010), Türkiye’de Aile Değerleri Araştırması, T.C Başbakanlık

Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.

Kongar, Emre. (1993). Türkiye Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Korkmaz, Nilüfer. (2014). “Türkiye’de Yaşlılık Ve Sosyal Politika-Yaşlılık Politikadan

Ayrı Düşünülebilir mi?”. (Der.) Nilüfer Korkmaz, Suzan Yazıcı. Küreselleşme Ve

Yaşlılık, Eleştirel Gerontolojiye Giriş. Ankara: Ütopya Yayınları.

Köktaş, M. Emin. (1993). Türkiye'de Dini Hayat, İzmir Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları.

Köroğlu, Muhammet Ali. – Köroğlu. Cemile Zehra, (2016) “Değişen Yaşlılık Olgusu ve

İslami Perspektiften Değerlendirilmesi”, The Journal Of Academic Social

Science Studies. Sayı.48.

Marshall, Gordon. (2009). Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları,

Mavili, Aliye. (2015) “Yaşlılık, Yaşlanma ve Sosyal Hizmet”, (ed.) Harun Ceylan,

Modern Hayat ve Yaşlılık. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.

Mehmedoğlu, Ali Ulvi. (2004). Kişilik ve Din. İstanbul: Dem Yayınları.

Nacak, İbrahim- Karaarslan, Faruk. (2016) “Ailenin Yapısı: Bir Sistem Olarak Aile”.

(ed.) Mustafa Aydın. Sistematik Aile Sosyolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi.

Nirun, Nihat. (1994). Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür. Ankara: Atatürk

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.

Okumuş, Ejder. (2005). Gösterişçi Dindarlık. İstanbul: Ark Kitapları, Özgü Yayıncılık.

Onay, Ahmet. (2004). Dindarlık Etkileşim ve Değişim. İstanbul: Dem Yayınları.

Onur, Bekir. (2004). Gelişim Psikolojisi. Ankara: İmge Kitapevi.

Ortaylı, İlber.(2009). Osmanlı Toplumunda Aile. İstanbul: Timaş Yayınları.

Özdemir, Şuayıp. – Torlak, Ömer.- Vatandaş, Celalettin. (2013), Aile Yaşam Döngüsü

ve Tüketim, İstanbul, Sekam Yayınları.

83

Öztop, Hülya. - Şener, Arzu. - Güven, Seval. (2008). Evde Bakımın Yaşlı Ve Aile

Açısından Olumlu Ve Olumsuz Yönleri. Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi, S.1.

ss.39-49.

Öztürk, Mustafa. (2014). Kur’an-ı Kerim Meali, Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri.

Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Öztürk, Yusuf. (2017). Ergenlerde Dindarlık İle Öznel İyi Oluş Arasındaki İlişkinin

İncelenmesi (Çarşamba Örneği). (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Çorum: Hitit

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Sarı, Özgür. (2016). “Aile Kurumu ve Ailenin Tanımı”. (ed.) Mustafa Aydın. Sistematik

Aile Sosyolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi.

Sarıkavak, Kazım. (2017) “Türk-İslam Geleneğinde Yaşlılara Verilen Değer”, Ahi Evran

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED). Cilt.3, Sayı.2.

Sayar, Kemal. (2012). “Modern Çağda Ailenin Dönüşümü”. Savrulan Dünyada Aile

Sempozyumu. İstanbul: Sekam Yayınları.

Saygılı, Sefa. (2014). Yaşlılık Psikolojisi. İstanbul: Türdav Yayın Grubu.

Sevil, Hüseyin Tekin. (2005). Yaşlılığın Sosyal Anatomisi. Ankara: Sabev Yayınları.

Subaşı,Necdet. (2014). Türkiye’de dini hayat araştırması. Ankara: Yayınevi yok.

Subaşı, Necdet. (2016). “Toplumsal Değişme, Aile ve Yeni Risk Alanları”. (ed.) Mustafa

Aydın. Sistematik Aile Sosyolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi.

Sönmez, Özlem Altunsu. (2016). “Dindarlığın ölçülebilirliği üzerine geliştirilen dindarlık

ölçekleri”, SEFAD.

Şentürk, Ünal. (2018). Yaşlılık Sosyolojisi, Yaşlılığın Toplumsal Yörüngeleri, Bursa: Dora

Yayınları.

Taşğın, Ahmet. (2015) “ Kuran’da Aileyi Oluşturan Kelime Kadrosu ve Ailenin Arka

Planı”. Aile Sempozyumu, Tebliğler. Ankara: Medeniyet Vakfı Yayınları.3

Taşkesen, Canan Gönüllü, (2012). Türkiye’de Yaşlılık ve Evde Yaşlı Bakımı: Resmi Karar

ve Uygulamaların Yerinde Tespiti (Isparta İli Araştırması). Isparta: Süleyman

Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi).

Tekin, Mustafa. (2004). “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir

Yaklaşım”. Dindarlık Olgusu Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri. İstanbul:

Kurav Yayınları.

84

Tekin, Mustafa. (2012). “Sekülerleşme Bağlamında Aile ve Kadın”. Savrulan Dünyada

Aile Sempozyumu. İstanbul: SEKAM Yayınları.

Tufan, İsmail. (2003). Modernleşen Türkiye’de Yaşlılık ve Yaşlanmak Yaşlanmanın

Sosyolojisi, İstanbul: Anahtar Kitaplar.

Tufan, İsmail. (2016). Antik Çağ’dan Günümüze Yaşlılık ve Yaşlanma. Ankara: Nobel

Yayınları.

Tokur, Behlül. (2011). Stres-Dindarlık İlişkisi Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış

Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Wach, Joachim. (1995). Din Sosyolojisi. (Çev. Ünver Günay). İstanbul: İfav Yayınları.

Yaparel, Recep. (1987). "Dinin Tarifi Mümkün mü?". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi. S.IV. ss.153-201

Yıldız, Murat. (2006). Ölüm Kaygısı ve Dindarlık. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.

Yılmaz, Hüseyin. (2014). Din ve Dindarlık. İstanbul: Hikmetevi Yayınları.

Yılmaz, Sinan. (2012). Türkiye’de Ailenin Dönüşümü. İstanbul: Divan Kitap.

Zimmerman, Carle C. (1964). Yeni Sosyoloji Dersleri. İstanbul: Fakülteler Matbaası.

İnternet kaynakları

www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=945



https://www.ntv.com.tr/ekonomi/yasli-nufus-orani-son-bes-yilda-yuzde-17-artti turkiyenin-yasli-nufus-

istatisti,MPUDRIg35kOR6OBT_mO8yw

https://www.endeksa.com/analiz/isparta/merkez/demografi#egitimhttp://www.tuik.gov.tr



http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=945



https://www.ntv.com.tr/ekonomi/yasli-nufus-orani-son-bes-yilda-yuzde-17-artti



85

EKLER

Değerli katılımcılar, bu anket soruları dindarlık düzeyiniz ile ebeveynlerinize bakım verme durumunuzu

karşılaştırmak amacıyla bilimsel bir çalışma kapsamında oluşturulmuştur. Bu çalışmanın sonuçları sadece bilimsel amaçlar

için kullanılacak olup, kesinlikle üçüncü kişilerle paylaşılmayacaktır. Çalışmanın başarılı olabilmesi için anket sorularına

içtenlikle cevap verilmesi ve boş soru bırakılmaması önem arz etmektedir. Katılımınız ve yardımlarınız için şimdiden teşekkür

ederim.

Öğretim Görevlisi Demir DİNİPAK

KİŞİSEL BİLGİ FORMU (EK-1)

1. Cinsiyetiniz: ( ) 1. Kadın ( ) 2. Erkek

2. Yaşınız: ____________

3. Ebeveyn hayatta mı? 1. Anne ( ) Evet ( ) Hayır

2. Baba ( ) Evet ( ) Hayır

3. Kayın Valide ( ) Evet ( ) Hayır

4. Kayın Baba ( ) Evet ( ) Hayır

4. Ebeveyniniz ile aynı şehirde mi yaşıyorsunuz?

( ) Evet ( ) Hayır ise nerede yaşıyor? ____________________

5. Anne Yaşı:__________ Baba Yaşı__________

6. Ailenin eğitim durumu? Kendisi:____________ Eşi:______________

7. Mesleğiniz: Kendisi:____________ Eşi:______________

8. Ailenin toplam gelir durumu: _______________

9. Ebeveyninize bakıyor musunuz? ( ) 1. Evet ( ) 2. Hayır

“Evet” ise 10. sorudan devam ediniz.

“Hayır” ise 11. soruya atlayınız.

10. Nasıl bakıyor?

_____________________________________________________________________________

11. Bakmama gerekçeniz nedir?

Bakıma muhtaç değil/ler. Kendi kendilerine bakabilecek durumdalar. ( )

Evde bakacak yerim yok. ( )

Maddi durumum yeterli değil. ( )

Bakacak kimse yok. ( )

Eşim razı değil. ( )

Bir kurumda kalıyor. ( )

Diğer _________________________________________________________

12. Ebeveyninizin sağlık durumu hakkında bilgi verebilir misiniz?__________________

____________________________________________________________________

13. Dindarlık bakımından ailenizi nasıl değerlendiriyorsunuz?

(1) Çok dindar (2) Dindar (3) Orta (4) Dindar değil (5) Hiç dindar değil

86

DİNDARLIK ÖLÇEĞİ (EK 2)

DİNDARLIK ÖLÇEĞİ 1 2 3 4 5

1 Allah’ın varlığına kesinlikle inanıyor ve bu konuda hiç şüphe

duymuyorum

2 Beş vakit namazımı düzenli olarak kılıyorum

3 Müslümanların kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim, ayet ve surelerden

meydana gelmiştir

4 Namaz kılarken, dua ederken, oruçlu iken Allah’a yakın

olduğumu düşünerek bir ürperti ve heyecan duyarım.

5 Günlük hayatımda yapacağım işlerde Allah’ın nasıl

davranmamamızı istediğini düşünerek karar veriyorum

6 Hz. Muhammed’in Allah’ın kulu ve peygamberi olduğuna

inanıyor ve bu konuda hiç şüphe duymuyorum

7 Dua hayatımda önemli bir yere sahiptir

8 İçki, kumar, faiz, falcılık, büyücülük ve domuz eti yemek büyük

günahlardandır

9 Allah’ı hatırladıkça içimde bir sıkıntı ve isyan uyanıyor

10 Bizim Allah’tan geldiğimizi ve tekrar O’na döneceğimizi

hatırladıkça ölümden korkmuyorum

11

Kur’an-ı Kerim’in, Allah’ın kelamı olup ayetlerinin tamamının

gerçek olduğuna ve değişmeden günümüze ulaştığına

inanıyorum

12 Orucumu aksatmadan tutarım

13 İbadetlerimi tam olarak yerine getirebilecek kadar bilgiye

sahibim

14 Ölüm korkusu çoğu zaman bütün benliğimi kuşatıyor ve içimi

büyük bir sıkıntı kaplıyor

15 ‘‘Merhamet etmeyene merhamet olunmaz’’ esasını dikkate

alarak arkadaşlarımla iyi geçinmeye çalışıyorum.

16 Ahiret gününe ve öldükten sonra dirileceğime inanıyor ve bu

konuda hiç şüphe duymuyorum

17 Kur’an-ı Kerim’i düzenli olarak okuyamıyorum /

dinleyemiyorum

18 Müslüman olmak için Kelime-i Şehadeti din görevlisinin önünde

söylemek şarttır

19 Kur’an-ı okurken / dinlerken büyük bir huzur duymaktayım ve

kendimi rahatlamış hissediyorum

20 Allah’ın beni her yerde gördüğüne inandığımdan günah

işlemekten kaçınıyorum.

87

ÖZ GEÇMİŞ

Adı Soyadı : Demir DİNİPAK

Doğum Yeri ve Yılı : İzmir, 1974

Medeni Hali : Evli

Yabancı Dili : İngilizce

E-posta : [email protected]

Eğitim Durumu

Lise : Isparta Şehit Ali İhsan Kalmaz Lisesi, 1991

Lisans : SDÜ, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü.

Mesleki Deneyim

Milli Eğitim Bakanlığı 1998-2017

SDÜ Eğirdir Sağlık Hizmetleri MYO 2017- Görevde

T.C.tez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02798.pdf · 2018-10-10 · DİNDARLIK VE YAŞLI BAKIMI İLİŞKİSİ...

Documents

Transcript of T.C.tez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02798.pdf · 2018-10-10 · DİNDARLIK VE YAŞLI BAKIMI İLİŞKİSİ...