T.C Yüksek Lisans Tezi
Transcript of T.C Yüksek Lisans Tezi
I
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ TEFSİR ANABİLİM DALI
KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ VE TEFSİRDEKİ METODU
(1861 – 1949)
Yüksek Lisans Tezi
İzzettin PAK
ANKARA – 2007
II
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ TEFSİR ANABİLİM DALI
KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ VE TEFSİRDEKİ METODU
(1861 – 1949)
Yüksek Lisans Tezi
İzzettin PAK
Tez Danışmanı Prof. Dr. Şevki SAKA
ANKARA – 2007
III
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ TEFSİR ANABİLİM DALI
KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ VE TEFSİRDEKİ METODU
(1861 – 1949)
Yüksek Lisans Tezi
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şevki SAKA
Tez Jürisi Üyeleri:
Adı ve Soyadı İmzası
Prof.Dr.Şevki SAKA …………….
Prof.Dr.Ahmet Nedim SERİNSU …………….
Yrd.Doç.Dr.Zülfikar GÜNGÖR .……………
Tez Sınav Tarihi: 01.03.2007
I
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER................................................................................................. I
KISALTMALAR ............................................................................................ IV
ÖNSÖZ .......................................................................................................... V
GİRİŞ ............................................................................................................. 1 I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ............................................... 1 II. ARAŞTIRMANIN METODU................................................................. 2 III. VEHBİ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE İLMÎ, SİYASÎ VE EKONOMİK DURUM........................................................................... 5 1. İlmî Durum .......................................................................................... 5 2. Ekonomik ve Siyasî Durum................................................................16
IV. TEFSİR İLMİNE DAİR BAZI USÛL KAİDELERİ VE HAZIRLIK..........28 BİLGİLERİ .........................................................................................28 1. Tefsîr İlmine Konu Olan Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsîre Olan İhtiyaç ........29 2. Hz.Peygamber ve Sahabe Döneminde Tefsirin Durumu ...................35 3. Tefsîrin Kısımları................................................................................38
3.1. Rivayet Tefsîrinin Kısımları .........................................................38 3. 1. 1. Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsîri..................................................38 3. 1. 2 . Kur’ân’ın Sünnet’le Tefsîri..................................................39 3. 1. 3. Kur’ân’ın Sahabe’den Gelen Rivayetlerle Tefsîri ................41 3. 1. 4. Başlıca Rivayet Tefsirleri ....................................................42
3. 2. Dirayet Tefsîri .............................................................................42 3. 2. 1. Başlıca Dirayet Tefsirleri .....................................................43
BİRİNCİ BÖLÜM ..........................................................................................45
KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN HAYATI, HOCALARI, ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ ......................................................................45 1. HAYATI................................................................................................45 2. HOCALARI ..........................................................................................49 3. ŞAHSİYETİ ..........................................................................................50 4. ESERLERİ...........................................................................................52 4. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân.................................................52 4. 2. el-Akâidü’l-Hayriye fî Tahrîri Mezhebi’l-Fırkatı’n- Nâciye ve...........54 Hüm Ehlü’s- Sünne ve’l-Cema’a ve’r-Redd alâ Muhâlifihim:..........54 4. 3. Ahkâm-ı Kur’âniyye........................................................................55 4. 4. Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercümesi .......................57 4. 5. Avâmil-i Umran ..............................................................................61
İKİNCİ BÖLÜM.............................................................................................63
1. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRİ VE KAYNAKLARI...63 1. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân ..................................................63 1. 2. Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Tefsîri’nin Kaynakları.................65 1. 2. 1. Fahru’d-din er- Râzî (544 - 606) ................................................65 1. 2. 2. Nâsıru’d-dîn el-Beydâvî (ö.691/1291) ........................................70
II
1. 2. 3. İbn Cerîr et-Taberî (ö.310/922) ..................................................72 1. 2. 4. Ebussu’ûd Efendi (896/1490-?) .................................................76 1. 2. 5. Ebû’l-Berekât en-Nesefî (ö.701/1301)........................................80 1. 2. 6. Alau’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin (ö.740/1340) ...........................83 1. 2. 7. Nizamü’d-dîn en- Neysabûrî (ö.728?,730/1327?) ......................86 1. 2. 8. Nimetullah Nahcivânî (ö.920).....................................................88 1. 2. 9. Sıddık Hasan Bahadır Han (1248-1307)....................................91 1. 2. 10. Vehbi Efendi Bazan da Yukarıdaki İsimlerden Birkaçının Görüşünü Bir Arada Nakleder ..................................................94
2. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRDEKİ METODU .........98 2. 1. Rivayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri....................................101 2. 1. 1. Kur’ân’ı Kur’ân İle Tefsîr Edişi..................................................101 2. 1. 2. Kur’ân’ı Sünnet İle Tefsîr Edişi.................................................104 2. 1. 3. Kur’ân’ı Sahabe Sözleriyle Tefsîr Edişi ....................................107 2. 1. 4. Kur’ân’ı Tabiûn’un Sözleriyle Tefsîr Edişi.................................117
2. 2. Dirayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ....................................121 2. 2. 1. Hadis İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ve Hadisleri Rivayet Uslûbu..........................................................121 2. 2. 2. Lügat ve Nahiv İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ...........124 2. 2. 3. Kelâm İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri .........................129
2. 2. 3. 1. İman’ın Mahiyyeti .............................................................129 2. 2. 3. 2. İman - Amel İlişkisi ...........................................................130 2. 2. 3. 3. İman’ın Artıp- Eksilmesi Meselesi.....................................131 2. 2. 3. 4. Mürtedin Durumu..............................................................132 2. 2. 3. 5. Peygamber Göndermeden Azap Edilemeyeceği Konusu.133 2. 2. 3. 6. Ru’yet Meselesi ................................................................134 2. 2. 3. 7. Şefaat Meselesi................................................................135 2. 2. 3. 8. Ehl-i Sünnet’in Görüşüne Ters Düşen Görüşleri Reddetmesi.......................................................136
2. 2. 4. Kıraat İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri ..........................141 2. 2. 5. Fıkıh İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ...........................143 2. 2. 6. Ahlâk İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri...........................145
3. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN KUR’ÂN İLİMLERİNE VE BAZI TEFSİR PROBLEMLERİNE BAKIŞI.............................................151 3. 1. Esbâb-ı Nüzul Rivayetlerini Ele Alış Yöntemi ................................151 3. 1. 1. Zikrettiği Olayın Nüzul Sebebi Olduğunu Açıklar .....................152 3. 1. 2. Bir Ayet İçin Birden Fazla Nüzul Sebebi Gösterir.....................154 3. 1. 3. Nüzul Sebebinin, Ayette Verdiği Manayı Te’yid Ettiğini Söyler 156 3. 1. 4. Zikrettiği Nüzul Sebeplerinden Bazen Birini Tercih Eder..........157 3. 1. 5. Bazen Bir Ayetin Nüzul Sebebine Başka Başka Şahıslar Gösterir ......................................................................159
3. 2. Nâsih - Mensûh Meselesi ..............................................................161 3. 2. 1. Vehbi Efendi’ye Göre Nesh Meselesi.......................................164 3. 2. 2. Nesh İle İlgili Ayetleri Tefsîr Edişi.............................................165 3. 2. 3. Mehmed Vehbi Efendi’ye Göre Mensûh Kabul Edilen Ayetler .169
3. 3. Muhkem - Müteşâbih Konusu ........................................................179
III
3. 3. 1. Vehbi Efendi’nin Muhkem ve Müteşâbih’ten Bahseden Ayetleri Tefsîr Edişi ..................................................................182 3. 3. 2. Asla Manası Anlaşılmayan Harfler ...........................................186 3. 3. 3. Zahirî Manasının Anlaşılması Muhal Olup Da Te’vîle Muhtaç Olan Ayetler .............................................................................186 3. 3. 4. Vehbi Efendi’nin Hurûf-u Mukattaa’yı Tefsîr Edişi ....................189 3. 3. 5. Vehbi Efendi’nin Cenab-ı Hak’la İlgili Müteşâbih Ayetleri Tefsîr Edişi ...............................................................................194
3. 4. Müşkilü’l-Kur’ân’a Bakışı................................................................196 3. 5. Mücmel ve Mübeyyen Konusu.......................................................200 3. 6. İ’cazu’l-Kur’ân’a Bakışı ..................................................................207 3. 7. el-Vücûh ve’ n-Nezâir ....................................................................214 3. 8. Kur’ân’daki Kıssalar (Kısasu’l-Kur’ân) ’a Bakışı .............................219 3. 9. Kur’ân’da Meseller’i Değerlendirmesi ............................................226 3. 10. Halku’l-Kur’ân Meselesi ...............................................................233 3. 11. İsrailiyyât Karşısındaki Tutumu....................................................235
SONUÇ.......................................................................................................238
BİBLİYOGRAFYA ......................................................................................245
ÖZET ..........................................................................................................252
ABSTRACT ................................................................................................253
IV
KISALTMALAR
a.e : Aynı eser
a.g.e : Adı geçen eser
a.s. : Aleyhi’s-selâm
a.y : Aynı yer
Ank. : Ankara
Ans. : Ansiklopedi
b. : İbn
bas. : Baskı
bkz. : Bakınız
c. : Cilt
cc. : Celle Celâluhû
çev. : Çeviren
DİA :Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
DİBY :Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları
h. :Hicrî
Hz. : Hazreti
İA : İslâm Ansiklopedisi
İst. : İstanbul
Ltd. : Limited
M. : Miladî
Mat. : Matbaası
Neş. : Neşriyat
r.a. : Radıyallahu anhü (anha)
s. : Sayfa
s.a.v. : Sallalallahu aleyhi ve sellem
Şti. : Şirketi
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TDVY : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
Thk. : Tahkik
trc. : Terceme eden
trz. : Tarihsiz
vb. : Ve benzeri
vs. : Vesaire
Yay. : Yayınları
V
ÖNSÖZ
İnsanoğlunun yaşam kılavuzu olan Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrini
incelememize fırsat veren Allah u Teâlâ’ya hamd ü sena ve O’nun Rasûlü’ne
salât ü selâm olsun.
Cumhuriyetin ilk yıllarında, TBMM Hükûmeti’nin üçüncü Şer’iye ve
Evkaf Vekili olan Konyalı Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, yazmış olduğu
“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk
bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu kıymetli eserini ve diğer
eserlerini araştırıp onun Kur’ân ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini
bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla böyle bir çalışmanın
gerekliliğine inandık.
İnsanoğlunun huzur kaynağı olarak indirilen Kur’ân-ı Kerîm’den, her
milletten insanın faydalanabilmesi için, onun her dönemde doğru olarak
yorumlanmasına ve anlaşılmasına ihtiyaç vardır. Böyle bir gereksinimle birlikte
doğup gelişen “Tefsîr İlmi”, geçmişte bu alana katkıda bulunan ilim
adamlarının, bugün bizler tarafından tanınması ile daha da yararlı hale
gelecektir. Cumhuriyet Dönemi’nin sayılı âlimlerinden biri olan Konyalı
Mehmed Vehbi Efendi’nin Kur’ân’a yaklaşımının ortaya konulması da
kanaatimizce böyle bir hizmeti gerçekleştirecektir.
Çalışmamızın Giriş Bölümü’nde, XIX. asrın ikinci yarısıyla, XX. asrın
ilk yarısında yaşamış olan Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemi ele alarak siyasî,
iktisadî, sosyal ve ilmî durumu inceledik. Daha sonra Tefsîr İlmi’ne dair bazı
usûl kaideleri ve hazırlık bilgileri sunarak bu konuda alt yapı malzemeleri
oluşturmaya gayret ettik.
VI
Birinci Bölümde ise, Vehbi Efendi’nin hayatını, şahsiyetini, hocalarını,
ilmini ve eserlerini anlattık. Özellikle onun müfessir yönünü ortaya koyacak alt
yapı malzemeleri elde etmeye çalıştık.
Çalışmamızın İkinci Bölümünde ise tezimizin ana çatısını oluşturmaya
gayret ettik. Bu bölümde Vehbi Efendi’nin tefsîrine kaynaklık eden eserler ile
müfessirleri hakkında kısa ve öz bilgi sunmayı, onun bu alandaki usûlünü
ortaya koyma bakımından gerekli gördük. Ardından Vehbi Efendi’nin Kur’ân
anlayışı, ayetleri yorumlama tekniği ve müfessir yönünü işlemeye çalıştık.
Mesela; Kur’ân’ı Kur’ân ile, Kur’ân’ı Sünnet ile, Sahabiler’in ve Tâbiîn’in
sözleriyle nasıl tefsîr ettiğine değinerek Vehbi Efendi’ye göre nâsih-mensûh,
muhkem-müteşâbih, müşkil-müfesser, mücmel-mübeyyen, hakikat, mecaz,
i’câzu’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kur’ân, kıssalar, meseller, te’vil, el-vücûh ve’n-nezâir
ve halku’l-Kur’ân meselesi gibi önemli konuları ele alıp inceledik.
Bu konular üzerine bina edilen araştırmamız, sonuçta, tabii olarak Vehbi
Efendi’nin onlara yüklediği anlamlar ve nüanslarla sonuçlanmıştır. Böylece
onun müfessirlik yönünü ortaya koymaya çalıştık.
Bu çalışmamızda engin görüşleriyle bize yol gösteren başta
danışmanım ve değerli hocam Prof. Dr. Şevki SAKA Beyefendi’ye,
eserlerinden azami ölçüde yararlandığım sayın Prof. Dr. İsmail
CERRAHOĞLU’na, çalışmam süresince maddî ve manevî katkılarını benden
esirgemeyen K. Maraş Sütçü İmam Ün. İlâhiyat Fak. Tefsir Anabilim Dalı Öğ.
Üyeleri’nden sayın Doç. Dr. Zekeriya PAK’a, kendi özel kütüphanelerini
istifademize sunan sayın Yaşar ALPARSLAN ile Ramazan PAK’a ve tezin
yazımında yardımlarını esirgemeyen Avukat Ahmet KARATUT’a ve daha
VII
isimlerini sayamadığım ve eserlerinden büyük ölçüde müstefîd olduğum tüm
müelliflere teşekkür etmeyi üzerime görev bilirim.
Gayret bizden, başarı Yüce Allah’tandır.
Ankara / Mart – 2007 İzzettin PAK
GİRİŞ
I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ
Bu çalışmamızda, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Kur’ân anlayışını
ve ayetleri yorumlarken izlediği yöntemini konu edindik.
Cenab-ı Hak’tan bir hidayet ve rahmet olarak indirilen Kur’ân-ı
Kerîm’den, her coğrafyadaki insanın faydalanabilmesi için, onun her dönemde
doğru olarak yorumlanmasına ve anlaşılmasına ihtiyaç vardır. Böyle bir
gereklilikle ortaya çıkan “Tefsîr İlmi”, geçmişte bu alana katkıda bulunan ilim
adamlarının, bugün bizler tarafından tanınması ve onların Tefsîr İlmi’ne olan
katkılarının ortaya konulması ile daha da sağlıklı bir zemine oturmuş olacaktır.
Cumhuriyet Dönemi’nin sayılı âlimlerinden biri olan Konyalı Mehmed Vehbi
Efendi’nin Kur’ân’a yaklaşımının ortaya konulması da kanaatimizce böyle bir
hizmeti gerçekleştirecektir. Bu nedenle biz, Ömer Nasuhi Bilmen’in,
Ondördüncü Tabaka’yı teşkil eden müfessirlerden saydığı, 1861–1949 yılları
arasında yaşamış olan büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi
Efendi’yi, önemine binaen yüksek lisans tez konusu olarak seçtik.
İstiklâl mücadelesi sırasında TBMM Hükûmeti’nin üçüncü Şer’iye ve
Evkaf Vekili olan Konyalı Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, yazmış olduğu
“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk
bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu kıymetli eserini ve diğer
eserlerini araştırıp onun Kur’ân ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini
bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla böyle bir çalışmanın
gerekliliğine inandık. Bugüne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya
rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.
2
II. ARAŞTIRMANIN METODU
Yaptığımız bu çalışmada, mevcut kütüphaneler taranarak bizzat Vehbi
Efendi’nin yazma ve matbuu eserlerini inceledik. Bu incelemeler sırasında
çağdaş araştırma, yöntem ve tekniklerini kullandık. Neticede Vehbi Efendi’nin
genel anlamda ilmî kariyeri, özel anlamda da müfessir yönünü ortaya koymaya
çalıştık.
Vehbi Efendi, yaşadığı dönemde tefsîr, hadis, akaid ve siyaset gibi
alanlarda çok değerli eserler sunarak müslüman Türk Milleti’ne önemli
hizmetlerde bulunmuştur. Dolayısıyla Vehbi Efendi’nin Türk İslâm bilginleri
arasında önemli bir yeri vardır. Biz de böyle bir kişiliği ve onun tefsîr ilmindeki
metodunu araştırıp bu sahadaki katkılarını yeniden insanımızın hizmetine
sunmaya gayret ettik. Her disiplinin kendi terminolojisinin var olması ve bu
formasyona ait kavramların kullanılması tüm akademik çalışmalar için en
uygun ve gerekli bir yöntem olsa gerek. Aksi bir durumda meselelerin yanlış
anlaşılıp yorumlanmasının önüne geçilemeyeceği muhakkaktır. Biz de
çalışmamızın Giriş Bölümü’nde, XIX. asrın ikinci yarısıyla, XX. asrın ilk
yarısında yaşamış olan Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemi ele alarak siyasî,
iktisadî, sosyal ve ilmî durumu inceledik. Daha sonra Tefsîr İlmi’ne dair bazı
usûl kaideleri ve hazırlık bilgileri sunarak bu konuda alt yapı malzemeleri
oluşturmaya gayret ettik.
Birinci Bölümde ise, Vehbi Efendi’nin hayatını, şahsiyetini, hocalarını,
ilmini ve eserlerini anlattık. Özellikle onun müfessir yönünü ortaya koyacak alt
yapı malzemeleri elde etmeye çalıştık.
3
Çalışmamızın İkinci Bölümünde ise tezimizin ana çatısını oluşturmaya
gayret ettik. Bu bölümde Vehbi Efendi’nin tefsîrine kaynaklık eden eserler ile
müfessirleri hakkında kısa ve öz bilgi sunmayı, onun bu alandaki usûlünü
ortaya koyma bakımından gerekli gördük. Ardından Vehbi Efendi’nin Kur’ân
anlayışı, ayetleri yorumlama tekniği ve müfessir yönünü işlemeye çalıştık.
Mesela; Kur’ân’ı Kur’ân ile, Kur’ân’ı Sünnet ile, Sahabiler’in ve Tâbiîn’in
sözleriyle nasıl tefsîr ettiğine değinerek Vehbi Efendi’ye göre nâsih-mensûh,
muhkem-müteşâbih, müşkil-müfesser, mücmel-mübeyyen, hakikat, mecaz,
i’câzu’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kur’ân, kıssalar, meseller, te’vil, el-vücûh ve’n-nezâir
ve halku’l-Kur’ân meselesi gibi önemli konuları ele alıp inceledik.
Bu konular üzerine bina edilen araştırmamız, sonuçta, tabii olarak Vehbi
Efendi’nin onlara yüklediği anlamlar ve nüanslarla sonuçlanmıştır. Böylece
onun müfessirlik yönünü ortaya koymaya çalıştık.
Bütün bu işler yapılırken öncelikle Vehbi Efendi’nin tüm eserlerini imkân
dâhilinde temin ederek tek tek inceledik. Ayrıca 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü’nde, 1994 yılında Remzi Ateşyürek tarafından hazırlanan
“Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu” isimli yüksek
lisans tezini de inceleyerek bu konuda olası tekrarlardan kaçındık. Ayrıca biz,
yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmadan farklı olarak, bu çalışmamızda
kapsam, metot, sunuş ve ele aldığımız konular bakımından daha farklı ve
geniş bir perspektif oluşturmaya çalıştık. Mesela, Vehbi Efendi’nin
yaşadığı dönemin siyasî, ilmî ve ekonomik durumu, Tefsîr İlmi’ne dair
bazı usûl kaideleri, Vehbi Efendi’nin tefsîrinin kaynakları ve Mehmed
Vehbi Efendi’nin Kur’ân İlimleri’ne ve bazı tefsîr problemlerine bakışı gibi
4
konuları daha geniş bir şekilde ele alıp sunmaya çalıştık. Muhakkak ki
Vehbi Efendi hakkında başvuracağımız temel kaynaklar yine onun kendi
eserleri olmuştur. Daha sonra da onun hakkında yazılmış çeşitli araştırma ve
inceleme yazılarından istifade ettik. Böylece müfessirimizi ve onun tefsirini bir
kez daha ele alarak söz konusu diğer çalışmalarda zikredilmeyen farklı
yönlerini ortaya koymaya çalıştık.
Ayetlerin mealleri konusunda da Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları’ndan
ve komisyon tarafından hazırlanan “Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali”
isimli eserden yararlandık. Bazen de Vehbi Efendi’nin kendi mealini naklettik.
Ayrıca Vehbi Efendi’den sunduğumuz terceme ve tefsîrlerde mümkün
olduğunca orijinaline riayet ettik. Kimi zaman da sadeleştirme yoluna gittik.
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’den söz ederken, dildeki kolaylık esasına
göre, bazen “Vehbi Efendi”, bazen “müfessir”, bazen de “müfessirimiz”
tabirini kullandık.
Araştırmamızda veri toplama tekniği olarak “fişleme usûlü” esas
alınmıştır.
Tefsîr - yorum bilimselliği açısından kullandığımız genel kavramlar
vahiy, cebrail, ayet, sûre, ilham, rivayet, dirayet, nass, muhkem-müteşâbih,
müşkil, mücmel, müfesser, hakikat, mecaz, nâsih-mensûh, tefsîr ve te’vîl gibi
terimler olmuştur.
5
III. VEHBİ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE İLMÎ, SİYASÎ VE
EKONOMİK DURUM
Çalışmamızın bu kısmında Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemle ilgili ilmî,
siyasî ve ekonomik durumun kısaca tanıtılmasını, onu ve tefsirdeki metodunu
daha iyi anlayabilme açısından yararlı gördük. Şimdi o döneme kısaca bir göz
atalım.
1. İlmî Durum Osmanlı Devleti’nin malî, idarî ve askerî teşkilatı, XVI. asrın ikinci
yarısından itibaren tedricî surette bozulmaya başlamıştır. Zaman zaman yarım
tedbirler ve tamı tamına uygulanamayan emir ve fermanlarla ıslaha teşebbüs
edildiği sırada, aynı sür’atle bozulmakta olan ilmiye teşkilatı (medreseler,
kadılıklar) da ıslah edilmek istenilmiştir. 1
Usûlü üzere medrese tahsilini yapmadan rüşvet ve iltimas ile
medreseden mezun olup mülâzım olan danişmendlerin bu hâlleri, kudretsiz ve
hâmîsiz medrese talebelerini de fena yollara sevketmiştir. Bunun neticesi
olarak Anadolu’daki medreselerin bir kısım liyakatsiz ve kudretsiz talebeleri,
derslerini bırakarak eşkiyalığa başlamışlar ve bu hâl, hükûmeti epeyce
uğraştırmış ve daha sonra İran ve Avusturya ile devam eden ve uzun süren
muharebeler durumu daha da karmaşıklaştırmıştır. İşte bu hâller dolayısıyla
hükûmet, eğitim-öğretim teşkilatını ıslah için bazı emirler vermeye mecbur
olmuştur (1577).
1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ank., 1984, s. 241.
6
Medreselerin ıslahı hakkında zaman zaman fermanlar tamim edilmiş ise
de iltimas ve himaye yüzünden bu emirler tatbik edilemeyerek yolsuzluk
devam etmiştir. III. Ahmed zamanında da (XVIII. asrın ilkyarısı) bazı emirler
verilmiş ise de bu hususta I. Mahmud devrinde ıslah işi daha ciddi
tutulmuştur.2
Bu kargaşa XVIII. asrın sonlarına kadar, daha da bozuk olarak devam
etmiş; 1789’da hükümdar olan III. Selim de ilmiyye ıslahatını ön planda tutmuş,
bu hususta Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri’ne hitaben fermanlar
göndermiştir.3 Sultan III. Selim, müderrislerin ehliyetli olmalarına ve imtihansız
ruûs verilmemesine dair dikkatli davranarak diğer ıslahatlarda olduğu gibi bunu
da bizzat takip ile kontrol ettirmiştir.
Bu hâl II. Meşrutiyet’in ilanına kadar devam etmiş, kudretli, bilgili,
müspet ilimlerle mücehhez müderris yetiştirmek için 1914’te merhum Hayri
Bey’in şeyhülislâmlığı zamanında “Dâru’l-Hilâfe Medreseleri” açılmış ise de
ömrü uzun sürmemiş ve medreselerin ilgası ile bu müessese de kapanmıştır.4
XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar Avrupa devletlerinin üstünlüğünü
yalnız askerî sahada gören ve sadece askerî alanda ıslahatı düşünen Osmanlı
devlet adamları, II. Mahmud ve Tanzimat dönemlerinde, Batı’nın her alanda
üstünlüğünü kabul ederek devletin bütün müesseselerinde ıslahat yapmak
ihtiyacını hissetmişlerdir. Ancak bidayette bunun için bir plan ve proğrama da
2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 254.
3 A.g.e., s. 255.
4 A.g.e., s. 263.
7
sahip değillerdi. Ancak ıslahatın gerekliliği fikrinin bazı yetkili ve etkili
çevrelerce benimsenmiş olması da önemliydi.
XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar maarif alanında hiçbir yenilik
hareketine girişilememiştir. Buna da en büyük engel medreselerdi5, deniliyor.
Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat’a kadar memleketin eğitim-
öğretimine doğrudan doğruya; idaresine de kısmen hâkim olan medreselerin,
devletin istediği sivil, askerî ve adlî memur ve idarecileri yetiştirmek suretiyle
faydalı işler gördüğü muhakkaktır. Fakat bu medreselerin, sonraki dönemlerde,
her türlü yeniliğe ve ileri düşünceye engel olan cehalet ve taassup yuvaları
hâline geldikleri de bir gerçektir.6 Zira matbaanın Avrupa’dan 250 yıl sonra
ülkemize girmesi böyle bir engel neticesinde gecikme yaşamıştır.
İçteki bütün bu zorluklara ve malî sıkıntılara rağmen, mutlaka yeni bir
yapılanmaya gidilmesi gerekiyordu. Çünkü Avrupa’daki felsefî, ilmî ve teknik
gelişmeler karşısında medreseler tamamen âciz duruma düşmüşlerdi. Nitekim
II. Mahmud’un ardı ardına gelen ıslahat fermanları, bu işin ciddiyetini bir kez
daha gözler önüne sermiştir.
1856’da ilan edilen Islahat Fermanı’yla Osmanlı’da yeni bir devrin
başladığını görüyoruz. Bu fermanla getirilmek istenen yenilikler, daha çok
yabancıların işine yaramıştır. Bunun üzerine, maarif meselelerini bir bütün
olarak ele alacak Maarif-i Umûmiye Nezareti 17 Mart 1857’de kurulmuştur.
Böylece hükûmet içinde yer alan ve bugünkü Millî Eğitim Bakanlığı’nın temeli 5 Bayram Kodaman ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay., Umûmî
Neşriyat, İst., 1993, XII, s. 455; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ank., 1988, VIII, s. 394.
6 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 455.
8
olan bir kuruluş ortaya çıkmış oldu. Bu Nezaret’in kurulmasıyla hükûmet,
eğitim işlerinin Batılı usullerle düzenlenmesini resmen kabul etmiş oluyordu.
Bu dönemde Maarif-i Umûmiye Nezareti’nin yaptığı en önemli iş, eğitimin Türk
usulüyle yapılması konusundaki kararıdır.
Bütün bu çalışmalara rağmen Tanzimat Devri’nde yapılmak istenilen
yeniliklerin çoğu planlamadan öteye gidememiştir. Onun için bu dönem, maarif
alanındaki çağdaş yenilikler açısından bir planlama ve hazırlık dönemi
olmuştur.
II. Abdulhamid Devri’nin ise yeni planlama ve organizasyonlarla
yenileşme hareketlerine daha fazla dinamizm kazandırıldığı ve daha önceki
teşebbüslerin uygulama ve neticelendirme safhası olduğu anlaşılmaktadır.
23 Aralık 1876’da Kanûn-ı Esasî ’nin ilan edilmesiyle eğitim ve öğretim
işleri, devletin görevleri arasına girmiştir. Ancak 1877 Osmanlı-Rus Savaşı
sonunda ortaya çıkan meseleler, Osmanlı Devleti’nin maarif alanında yapacağı
yeniliklerin ertelenmesini mecbur kılmıştır.
Bu devirde eleman azlığını, malî imkânsızlığı, bilgisizliği, okulların yeni
açılmış olduğunu ve buna karşılık teftiş hizmetlerinin çokluğunu düşünürsek;
yapılan icraatları, gelecek için ilk müspet denemeler olarak kabul edebiliriz.7
II. Abdülhamid, tahta çıkışının 25. yıldönümünde (1 Eylül 1900), yüksek
tahsil seviyesine gelmiş gençlerin ülkede yetişmesini, ilim ve irfanın
gelişmesini sağlamak maksadıyla açılan Darülfünun-ı Şahane (Üniversite)’de
İlâhiyat (Ulûm-ı Diniyye), Edebiyat ve Fen (Ulûm-ı Riyaziye ve Tabiye)
Fakültelerini de açtırdı. Ayrıca Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i
7 Kodaman ve Diğerleri,a.g.e., XII, s. 463.
9
Hukuk da Dârulfünûn’a bağlanmıştı. Dârulfünûn-ı Şahane, bu hâliyle II.
Abdülhamid devrinin sonuna kadar devam etmiştir. Burada Ulûm-ı Âliye-i
Diniye Şubesi’nde öğretimin dört yıl olduğu görülmektedir. Dârulfünûn, 1934
yılında lağvedilinceye kadar, Avrupa’nın ilim ve teknikte ilerlemesi karşısındaki
geri kalmışlığın ancak memlekette kurulacak ilmî müesseselerle
halledilebileceği fikrini hâkim kılmıştır.
II. Abdülhamid, maarif konularında çok cesur ve müteşebbis
davranmıştır. Bu konularda mümkün mertebe Avrupa’dan da yararlanmanın
yollarını aramış; dolayısıyla modern maarifin temelleri bu dönemde atılmıştır.8
Her zaman olduğu gibi parasızlık, öğretmensizlik ve devletin başındaki
siyasî gaileler, maarif alanında istenilen seviyede ilerlemeye engel teşkil
etmiştir.
XVI. yüzyılın sonlarına doğru müderrislik kanununa aykırı davranışlar
yüzünden yavaş yavaş eski kalitesini kaybetmeye başlayan medreseler, hem
müderris, hem tedrisat ve hem de talebe bakımından bozulmaya uğramıştır.
Bazı ilim adamlarının çocuklarına onbeş yaşından önce müderrislik beraatı
verilmesi, talebelerin para ve rüşvet ile, iyi bir eğitim görmeden müderris
olmaları, iyi yetişmiş olanların da iltimaslar sebebi ile herhangi bir vazifeye
tayin edilmemeleri bu bozulmayı daha da hızlandırmıştır…
Buna rağmen XVII ve XVIII. yüzyıllarda dinî ve müspet ilimlerde pek
çok âlim yetişmiştir ki; Hibrî Ali Efendi, Yanyalı Hoca Esad Efendi, Maraşlı
Saçaklızâde Mehmed Efendi, Mehmed Emin Efendi, Carullah Veliüddin
Efendi, Kazovalı Ahmed Efendi, Mehmed Akkirmanî, Gelenbevî İsmail
8 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 489-490; Enver Ziya Karal, a.g.e., VI, s. 168.
10
Efendi, Palabıyık Mehmed Efendi ve “Ayaklı Kütüphane” lakabıyla anılan
Müftüzâde Mehmed Efendi bunlardan sadece bir kaçıdır.9
Bu arada Mehmed Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemde, özellikle Tefsîr
alanında eserler vermiş müfessirlerimizi de hatırlatmakta yarar görüyoruz.
Bereketzâde İsmail Hakkı (1851-1918)10, Musa Kâzım Efendi (1858-
1920)11, İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946)12, Elmalılı Muhammed Hamdi
Yazır (1878-1942)13, Hasan Basri Çantay (1887-1944)14, Ömer Nasuhi
Bilmen (1884-1971), Ömer Rıza Doğrul (1893-1952)15 ve Kâmil Miras (1874-
1957)16 bunlardan ilk akla gelenlerdir.
Şimdi bu bilim adamlarımızı kısaca tanımaya çalışalım.
9 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 149.
10 Mehmet Okuyan, “Bereketzade İsmail Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
İst., 1992, V, s. 90; Osman Keskioğlu, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri,
Ank., 1989, s. 150.
11 Abdulkadir Aksu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ank., 1972, s. 236-237.
12 Mehmet Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, İst., 1981, s. 6; Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank.,1972,
XX., s. 477; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. XV.
13 Mehmet Sofuoğlu, a.g.e., s. 371; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat.,
Ank., 1955, II, s. 792-793.
14 Emin Işık, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIII, s. 218.
15 Abdullah Develioğlu, Büyük İnsanlar, Trz., s. 218-219; Remzi Ateşyürek, Konyalı Mehmed
Vehbi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu (Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Ün.
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994, s. 12.
16 Osman Keskioğlu, a.g.e., s. 200; Büyük Larausse, İst., 1985, VI, s. 3262; Ana Britannica, İst.,
1986, VII, s. 361; Ateşyürek , a.g.e., s. 11.
11
Bereketzâde İsmail Hakkı (1851-1918): İstanbul Fatih’te, Atik Ali Paşa
Mahallesi’nde doğdu. Tefsîr, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf ve Arap Edebiyatı
alanlarında kendisini yetiştirmiş Hafız-ı Kelâm’dır.
İbret Gazetesi’nde yazılar yazdı. Bu gazetenin kapatılmasıyla Magosa’ya
sürgüne gönderildi ve Meşrutiyet’ten sonra Başsavcılık görevine getirildi.
Hurafeler ve israiliyyât ile mücadele etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:
a) Envâr-ı Kur’ân, (İst.1331).
b) Necâib-i Kur’âniyye, (İst.1331).
c) Metâlib-i Âliye, (İst.1314).
d) Yâd-ı Mâzi, (İst.1332).
e) Bekâ-yı Saltanat-ı Osmâniye, (İst.1332). 17
Musa Kazım Efendi (1858-1920): Erzurum’un Tortum ilçesinde doğdu.
1900 yılında İstanbul Hukuk Mektebi’ne Mecelle Müderrisi olarak atandı.
Ayrıca Evkaf Nezareti Vekilliği de yaptı. Başlıca eserleri şunlardır.
a) Safvetü’l-Beyân fî Tefsîr-i Kur’ân.
b) İslâm’da Cihad.
c) Hüccetü’l -İslâm18.
İzmirli İsmail Hakkı ( 1869 - 1946 ): İzmir’de doğdu. Yüksek Öğretmen
Okulu’nu bitirdi. Müderrislik ve öğretmenlik yaptı. Usul, felsefe ve kelâm 17 Mehmet Okuyan, “Bereketzade İsmail Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
İst., 1992,V, s. 490; Osman Keskioğlu, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri,
Ank., 1989, s. 150.
18 Abdulkadir Aksu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ank., 1972, s. 236-237.
12
dersleri okuttu. Eski eserleri bulup tanıttığı için “ Nakkâlu’l-Ulûm” lakabıyla
anılır.1915’te Edebiyat Fakültesinde “İslâm Tarihi” dersi Müderrisi oldu.1933
Üniversite Reformu’ndan sonra ordinalyus profesör oldu. İlâhiyat Fakültesi
Dekanlığı, Şer’iye ve Evkaf Vekâleti İslâm İncelemeleri Kurulu Başkanlığı gibi
görevlerde bulundu. Başlıca eserleri şunlardır:
a) Meâni’l- Kur’ân, (1927,İki cilt).
b) Felsefe-i İslâmiyye Tarihi, (1923).
c) Muhtasar-ı Felsefe-i Ûla, (1913).
d) Tarih-i Kur’ân. 19
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (1878-1942): Antalya’nın Elmalılı
ilçesinde doğdu. Küçük yaşta hafız oldu. Felsefe ve mantık öğrendi. Metâlib ve
Mezâhib’i Fransızca’dan tercüme etti. Meşrutiyet’in ilanından sonra yapılan
seçimlerde mebus seçildi. Medresetü’l-Kuzat, Medrestü’l-Vaizîn ve
Süleymaniye Medresesi’nde İslâm Hukuku derslerini okuttu. Dâru’l-Hikmet-i
İslâmiyye Azalığı, Reis Vekilliği ve Evkaf Nazırı Ayan Azalığı gibi görevlerde
bulundu.
Elmalılı Hamdi Yazır, tefsîr, felsefe, kelâm ve fıkıh ilminde mütehassıs
idi. “Hak Dini Kur’ân Dili (1915-1939)” isimli tefsîr kitabıyla haklı bir şöhrete
kavuşmuştur. Diğer eserleri de şunlardır:
a) Metâlib ve Mezâhib, (1341).
b) Ahkâmu’l-Evkaf.
19 Mehmet Sofuoğlu,Tefsîre Giriş, İst., 1981, s. 6; Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank.,1972,
XX., s. 477; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. XV.
13
c) Makaleler ve Manzumeler.
d) Huccetullahi’l-Bâliğa Tercemesi.20
Hasan Basri Çantay ( 1887-1944 ): Balıkesir’de doğdu. Mehmet Akif
Ersoy ile yakın arkadaşlığı vardı. Ondan Arap Edebiyatı dersi aldı. İslâm
Dini’nin din ve vicdan hürriyeti doğrultusunda öğretilmesi ve yaşanması
faaliyetlerine katıldı. İlmî, fikrî ve siyasî tecrübeleriyle birçok aydına yol
gösterici olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’i terceme ve tefsîr etmiş, Cumhuriyet
Dönemi’nin önemli ilim adamlarından olan Hasan Basri Çantay, Birinci Büyük
Millet Meclisi’nde mebus olarak görev yepmıştır. 21 Başlıca eserleri şunlardır:
a) Kur’ân-ı Hakîm ve Meal-i Kerîm, (1965, Üç cilt).
b) Müslümanlıkta Himaye-i Etfal, (Ank.,1922).
c) Mektepli Yavrularıma, (Balıkesir,1922).
d) Ülkü Edebiyatı.
e) Kara Günler ve İbret Levhaları, (İst.,1964).
f) Babamın Şiirleri, (İst.,1964).
g) Akifnâme, (İst.,1966).
h) Zekâ Demetleri, (1939,1962).22
Ömer Nasuhi Bilmen ( 1884-1971 ): Erzurum’da doğdu. Babası
zamanın âlimlerinden Hacı Ahmed Efendi’dir. 1908’de imtihanı kazanarak 20 Sofuoğlu, a.g.e., s. 371; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat., Ank.,
1955, II, s. 792-793.
21 Emin Işık, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIII, s. 218.
22 Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank., 1976, XIX, s. 9.
14
“Medresetü’l-Kuzat”’a girmiş ve burada hukuk dersleri okutmuştur. Fatih
Dersiamları arasına katılmış, Dâru’l-Hilafe Medresesi’nde ve Medresetü’l-
Vaizîn’de fıkıh ve usûl dersleri de okutmuş; ayrıca Sahn Medresesi, Âli Kısmı,
Kelâm Müderrisliği de yapmıştır. Daha sonra Te’lifat Hey’eti Azası, Mahkeme-i
Temyiz-i Şer’iyye Dairesi Mümeyyizi, İstanbul Müftü Muavinliği ve İstanbul
Müftüsü olarak görev yapmış; 1960’ta Diyanet İşleri Başkanlığı görevinde
bulunmuş, bir müddet sonra bu görevden kendi isteği ile ayrılmış ve ilmî
çalışmalarına devam etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:
a) Büyük Tefsîr Tarihi.
b) Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meal-i Âlisi ve Tefsîri, (8 cilt).
c) Hukuk-u İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu.
d) İslâm Ahlâkı.
e) İlm-i Kelâm.
f) Kur’ân’da Dersler ve Öğütler.
g) Büyük İslâm İlmihâli.23
Ömer Rıza Doğrul ( 1893-1952 ): Kahire’de doğdu. Babası Burdurlu
olup ilkokul öğretmenliği yapmıştır. Ömer Rıza, babasının okulunda başladığı
eğitimini İngiltere’de devam ettirmiş; çok iyi Arapça ve İngilizce öğrenmiştir.
Birinci Dünya Savaşı’nın başında İstanbul’a gelip yerleşmiş ve Mehmet Akif’in
kızıyla evlenmiştir. Sebilürreşad Dergisi’nde ve muhtelif gazetelerde yazılar
yazdı. 1911’de Kahire’de el-Ezher Üniversitesi’ni bitirdi. 1950’de Demokrat
Parti’den Konya Milletvekili seçildi. Başlıca eserleri şunlardır:
23 A.g.e., XXVI, s. 260.; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 13-14.
15
a) Tanrı Buyguğu, (Kur’ân Tercümesi,1934).
b) İslâm Tarihi, (Asr-ı Saadet, 1928 -1935).
c) İslâm’ın Özü ve Kur’ân’ın Ruhu, (1946).
d) Yeryüzündeki Dinler Tarihi, (1938).
e) Kur’ân Nedir?
f) Garp’ta Müslmünlık.24
Kâmil Miras ( 1874-1957 ): 1874’te Karahisar Sahip’te doğmuştur.
Arabî ilimlerde kendini çok iyi yetiştirmiş; 1906’da ruûs imtihanını kazanarak
1907’de de Bayazıd Camii’nde ders okutmaya başlamıştır. Ardından sırayla
Dârulfünun Ulûm-ı Şer’iyye Şubesi Tarih, Din-i İslâm, Fıkıh, Ulûm-ı Âliye, İlm-i
Ahlâk ve Lisan Şubesi Ulûm-ı Diniyye Muallimliklerinde bulunmuştur. 1911
yılında tekrar Bayazıd Camii Dersiamlığı’nda bulunmuş, 1912’den sonra da
Medrese-i Süleymaniye’de Tarih ve Fıkıh; Sahn Medresesi’nde de Kelâm ve
Mantık Müderrisliklerinde bulunmuştur. 1922’de Medrese-i Süleymaniye
Tabakat-ı Kurra-ı Müfessirîn Vekâleti görevinde bulunmuştur.
II. Meşrutiyet’in ilanını müteakip Karahisar Sahip’ten mebus seçilmiş;
1923 yılında da Afyon-Karahisar’dan mebus seçilerek 1927 yılında TBMM’deki
görevinden ayrılmış ve 30 Nisan 1957’de İstanbul’da vefat etmiştir.
Merhum’un Müslüman Türk Milleti’ne en büyük hizmeti, şüphesiz
Büyük Millet Meclisi’nde, Kur’ân-ı Kerîm’in dilimize tercüme ve tefsîr
24 Abdullah Develioğlu, Büyük İnsanlar, trz., s. 218-219; Remzi Ateşyürek, Konyalı Mehmed
Vehbi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu (Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Ün.
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994, s. 12.
16
edilmesi hususunda Meclis’e vermiş olduğu kanun teklifidir. Nitekim bu
teklif TBMM tarafından oybirliğiyle kabul edilmiş ve neticede Elmalılı Hamdi
Yazır tarafından kaleme alınan “Hak Dini Kur’ân Dili” isimli dokuz ciltlik eser
Diyanet İşleri Başkanlığı’nca bastırılmıştır. Sahih-i Buhârî’nin de tercümesi,
TBMM’de kabul edilmiş; oniki cilt olan bu eserin ilk üç cildi Ahmed Naim
tarafından, geri kalan dokuz cildi de Merhum Kamil Miras tarafından tercüme
edilerek Diyanet İşleri Başkanlığı’nca neşredilmiştir. Merhum’un başlıca
eserleri şunlardır:
a) Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (12 cilt).
b) Tarih-i Fıkıh.
c) Kur’ân ve Tefsîr Tarihi.
d) Ahlâk-ı Şer’iyye.
e) Kur’ân’ın Cem’i.
f) İlm-i Kelâm Tarihi25
O dönemde yetişen ilim adamlarımızı özet olarak sunduktan sonra,
ülkenin ekonomik durumuna da şöyle bir göz atalım.
2. Ekonomik ve Siyasî Durum
Osmanlı devlet idaresinin temel prensibi memleketi bayındır, halkı da
refah içinde yaşatmaktı. Reaya (Tebaa) , Tanrı emaneti olarak kabul edildiği
için, devletin başlıca vazifesi, onun durumunu düzenlemek ve refahını
sağlamaktı. “Saltanat onlar ile, onlardan tahsil olunan hazine ile ve memleketin
bayındırlığı ile olur” gerçeği, ilke kabul edilmişti. Kanunî, “Bu memleketin
25 Osman Keskioğlu, a.g.e., s. 200; Büyük Larausse, İst., 1985, VI, s. 3262; Ana Britannica, İst.,
1986, VII, s. 361;Remzi Ateşyürek , a.g.e., s. 11.
17
hakiki efendisi reayadır” diyerek asırlar sonra idrak edilecek bir gerçeği ifade
etmiştir. Halka bu derece önem verildiği için, devletin zenginliğinin ölçüsü
hazinesindeki servet değil; halkın idaresindeki mal ve mülk idi. Padişahın mala
meyli, devlet adamlarının servete düşkünlükleri, bu esaslara göre, devlet için
zaaf sebebi sayılmakta idi.26 Bu esaslar üzerine yüzyıllarca güçlü ve huzurlu
bir devlet varlığını sürdürmüştür.
Ne yazık ki daha sonraları yetkililerin etkisiz politikaları, servet
düşkünlükleri, zevk ü sefa peşinde koşmaları, ekonomik, siyasî ve ilmî
ciddiyetin kaybolmasına neden olmuştur.
Öte yandan düzenli bir vergi sisteminin kurulmaması, para değerinin
sağlanamaması, israfların artması, devlet gelirini sömüren kötü itiyadların
önlenememesi ve nihayet devletin ciddî bir bütçe meydana koymak hususunda
acz göstermesi, maliyede ağır ve devamlı sarsıntılara sebep olmuştur.27
Devletin bir türlü düzene konulamayan malî durumunu, 1854’te
başlayan Osmanlı-Rus Harbi büsbütün kötüleştirdi. Harp ihtiyaçları için
olağanüstü bir bütçeye ihtiyaç vardı. Borçlanmaya başvurulması artık bir
zaruretti. Öyle de oldu. İngiltere ve Fransa ile, Rusya’ya karşı bir ittifak
imzalanmıştı. Bu iki devlet de Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş gücünün
artırılmasında mutabık kalmışlardı. Babıâli’nin borç para alma teşebbüsünü
desteklemeye karar verdiler. Mukavele 24 Ağustos 1854’te Londra’da Palmer,
Paris’te Goldschmid müesseseleriyle akdedildi. Böylece ilk borçlanma
gerçekleşti ve bu para Kırım Muharebesi sona ermeden eridi bitti. İkinci
26 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VI, s. 191.
27 A.g.e.,VI, s. 203.
18
borçlanma 1855, üçüncüsü 1858’de yapıldı. Bu alınan paralar, devlete gelir
getirecek kaynaklara sarf edilemedi ve bu durum karşısında bile devlet israf
içinde yüzmekte idi. Mehtap âlemleri, lüks eşya merakı arttıkça artıyordu.
Saray masrafları için sarraflardan % 45 faizle para alınıp sarf ediliyordu.
Padişah’ın, tasarrufa riayet için verdiği emirler ve tehditlerin hükmü ancak
birkaç gün sürüyordu. Paranın değeri düşmüş, hatta padişaha olan güven en
aza inmişti. Bu durumun içinden çıkmak için yeni bir borçlanma akdi, devlet
erkânı için en kolay çare görülüyordu. Fakat Avrupa sermayedarları, Osmanlı
Devleti’nin malî imkânlarından şüphe etmeye başlamışlardı. Avrupalı
yetkililerin önerdiği geçici tedbirlerle, bozulan itibarını yenilemeye çalışan
Babıâli, dördüncü borçlanmasını 1860’ta Paris ile yaptı. Bu borçlanmalar
sonunda, yabancıların Osmanlı maliyesine müdahaleleri kendini açıkça
göstermeye başladı.
Çöküş sebeplerinden bir kısmı Tanzimat devrine has ise de diğer bir
kısmı da mazinin mirasıdır. Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından
beri Rusya, Avusturya ve Fransa’ya karşı zaman zaman savunma savaşı
yapmak zorunda kalmıştı. Bu savaşlar neticesinde Osmanlı hâkimiyetinde
bulunan topraklardan bir kısmı elden çıktığı gibi bazı eyaletler de kısa veya
uzun bir zaman zarfında düşman istilası altında kalmıştı. Harpler süresince,
Osmanlı Devleti, olağanüstü masraflar yapmak zorunda kaldığı gibi harp
hâlinde bulunduğu devletlerle de ekonomik münasebetlerini kesmiş ve bir
kısım eyaletlerinin de istilacı düşman orduları tarafından sömürüldüğüne şahit
olmuştu. Bundan başka bu savaşlarda yenildiği için savaş tazminatı ödemeye
de mecbur olmuştu.
19
Çeşitli zaman ve mekânlarda çıkan isyanlar, Osmanlı Devletini bu
isyanları bastırmak için büyük malî fedakârlıklar yapmak zorunda bırakıyor;
aynı zamanda isyan çıkan bölgelerde halkın ezilmesine ve ekonomik gücünün
de kaybolmasına neden oluyordu.
Harplerin, ihtilâl ve isyanların karşısında ancak bir savunma politikası
gütmeye çalışan Osmanlı Devleti, varlığını korumak için Avrupa’nın ileri usûl
ve müesseselerini almak suretiyle ıslahat yapmak zorunda kalmıştır. Bu
ıslahatlar, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gittikçe artan bir hızla devam
etti. I. Abdülhamid devrinde askerî ve sanayi müesseselerini yeni bir düzene
koymak için Avrupa’dan uzmanlar ve ustabaşları, kalifiye ameleler getirildi. III.
Selim zamanında da subaylar getirildiği gibi Nizam-ı Cedid ordusunun
ihtiyaçları için silahlar ve kumaşlar satın alındı. II. Mahmud devrinde, ordu ve
memurlar için kabul edilen yeni kıyafetlerle, tepeden tırnağa kadar, festen
ayakkabıya kadar olan ihtiyaçlar için İmparatorluk kapılarının Avrupa malına
açılmasına sebep oldu. Abdulmecid devrinde Avrupa’nın lüks tarafı kopya
edilmeye başlandı. Saraylar ve köşkler yaptırıldı. Avrupa’dan faytonlar, ipekli
kumaşlar, ziynet eşyaları getirildiği gibi vapurlar da satın alındı. Ordunun esaslı
ihtiyaçları Avrupa pazarlarına başvurulmak suretiyle temin edildi. Avrupa
ekonomik prensipleri ve tekniği iktibas edilmediği için, Osmanlı Devleti, Avrupa
devletlerinin müşterisi durumuna girdi. Onlara yalnız hammadde vermeye
devam etti. Buna karşılık işlenmiş madde satın aldı. Neticede İmparatorluğun
iç sanayii çöktü. Ticaret dengesi bozuldu. Bütçe açığı arttı ve bu açık o hâle
20
geldi ki devlet, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupalılar’dan
borçlanma suretiyle mevcudiyetini devam ettirmeye çalıştı.28
Siyasî duruma bakıldığında ise şunlar görülür: XX. yüzyılın
başlamasıyla II. Abdülhamid, kendisini çeşitli iç ve dış gailelerle karşı karşıya
bulmuştur.29 O, Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak ve anayasal bütünlüğünün
devamının, birtakım diplomatik cambazlıklara bırakılamayacağını
düşünüyordu. Ona göre, Osmanlı Devleti’nin istikbali ancak sosyal ıslahatta,
rejimde ve onu meydana getiren müesseselerde yapılacak düzenlemelere
bağlıydı. II. Abdülhamid askerî, merkezî ve mahallî yönetim ile maarif
teşekküllerinden adalet mekanizmasına, güzel sanatlardan iktisadî ve malî
müesseselere kadar, Osmanlı Toplumu’nun her bölümünü ihtiva eden bir
ıslahat proğramı hazırlatmış ve 1879 yılında bu muhtırayı vezirlere tevdi
ettirmiştir.30 O, bir ıslahatçı idi ama asla taklidi ülkemiz için yararlı görmüyordu.
Sultan II. Abdülhamid’e göre, Batı prensiplerinin intikali ve
müesseselerinin takdimi, Osmanlı Devleti’ne hiçbir şekilde hayır getirmeyeceği
gibi, bünyemize ve kültürümüze aykırı ve yabancı unsurların tesisi ile Osmanlı
toplumu daha da karışıklıklara ve kavram kargaşalığına sürüklenecek ve
kendini dağılma felaketinden kurtaramayacaktı. Böylece II. Abdülhamid,
Avrupa devletlerinin kendisine sundukları, Osmanlı İmparatorluğu’nu reform
proğramlarını elinin kenarı ile bir tarafa itmiş ve “düşmanlarımızın tavsiye ettiği
28 Enver Ziya Karal, a.g.e., VI, s. 213-215.
29 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 232.
30 A.g.e., XII, s. 236.
21
proğramları kabul ederek ıslahat yapmaya ve inkılâplar getirmeye ihtiyacımız
yoktur; kendi proğramımızı tatbik etmeliyiz…” demiştir.
Osmanlı ülkesinin bu güne kadar kötü yönetilmesinin, ihtilallerden ve
düzensizliklerden yakınmasının müsebbibi Avrupa devletleridir.31 Zira bu
devletler, kâh devletin iç işlerine müdehale etmekle kâh aleyhine dolaplar
çevirmekle Türkler’e rahat vermemişler, kendi meselelerine eğilebilmek için
sulhu ve zamanı çok görmüşlerdir.
II. Abdülhamid’in ıslahat felsefesi, çıkış noktasını İslâm’dan alır.
Padişah, İslâmlığın terakkiye engel teşkil ettiği yolundaki Avrupalılar’ın
iddiasını reddeder. Ona göre İslâm Âlemi’ nin geriliği, “aslen İslâm’ın yapısında
yeri bulunmaması gereken kötü, nizamsız ve yersiz ihtiyatlardan”
kaynaklanmıştı; bunların başında da tembelliği saymaktadır.
II. Abdülhamid, Osmanlı’nın çöküş içinde olduğunu kabul eder. Bu
çöküntüden kurtulmak için Avrupa’nın tekniğinden yararlanılmalıdır. Fakat aynı
medeniyetin fikir cephesi alınmamalıdır; bunlar Osmanlılar için zehirdir. Bu
fikirlerden hareket eden II. Abdülhamid, 1876’da Mahallî İdareler Kanunu’nu
çıkarmış, Nizamiye Mahkemeleri’ni kurdurmuş, ordunun ıslahı için Almanya,
Fransa ve İngilizler’den uzmanlar getirtmişti. Eğitim ve malî sistemde yeni
düzenlemeler yaptırmış, 20 Kasım 1881’de “Duyun-u Umûmiye Dairesi”
kurulmuştur. Bu dönemde Osmanlı Hükümeti’nin, siyasî ve malî
hâkimiyetinden büyük fedakârlıklar yaptığı görülür.32
31 A.g.e., XII, s. 237.
32A.g.e., XII, s. 239.
22
II. Abdülhamid’i deviren başlıca sebep; Padişah’ın teknik, maarif, askerî
ve ekonomik konularda Batı’ya açık bir reform programı uygulamasına
rağmen, siyasî hayatta Avrupa’da cereyan eden gelişmelere, parlamentarizme,
ısrarla yüz çevirmesi ve iktidarı, Ortaçağ Doğu Monarşileri’nde olduğu gibi
tekelinde tutma fikridir. Otuzüç yıl33 süren II. Abdülhamid yönetimine karşı
başlıca üç kaynaktan gelen siyasî nüveleşme olmuştur:
Birincisi; Yüksek Öğretim Kurumları’nda, özellikle Tıp ve Harp
okullarında, gençler arasında başlayan gizli cemiyet kurma akımı.
İkincisi; Paris, Cenevre ve Kahire gibi merkezlerde bir araya gelen
aydın gruplaşmaları.
Üçüncüsü; üyelerinin çoğu subaylardan gelmekle birlikte ordu
dışındakileri de içine alan gizli komiteler veya cuntalar.34
II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, bu yıllar içinde, ilki 1908’de olmak
üzere35, dört genel seçim yapıldığını; 24 hükûmet kurulduğunu36 görüyoruz. II.
Meşrutiyet, on yılının yarısını37 çok partili, öteki yarısını da tek partili rejim
olarak yaşamıştır. Mondros Mütarekesi ile İttihad ve Terakki düzeni yıkılınca,
yeniden anarşik bir çoğulculuk ve particilik başlamıştır. 1920 Martı’ndan sonra
parti ve cemiyetlerden söz edilemez olmuş; zaten 1914’ten itibaren Osmanlı
kendini bir “Cihan Harbi” içinde bulmuştur.
33 1876 -1909.
34 Geniş bilgi için bkz.: Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 241.
35 Diğer seçimler;1912,1914 ve 1919 yıllarında yapılmıştır.
36A.g.e., XII, s. 257.
37 1908 -1913 yılları.
23
Onca iç ve dış iktidarsızlığa rağmen II. Meşrutiyet Dönemi, köklü
düzenlemelere de sahne olmuştur. Bunların en önemlisi 8 Ağustos 1909 günlü
Kanun-ı Esasî değişikliğidir ki 21 maddenin değişmesi, birinin ilgası ve üç yeni
maddenin eklenmesiyle adeta yeni bir Kanun-ı Esasî (1909 Anayasası) ortaya
çıkmıştır. Padişah artık Anayasa’ya uymak durumunda; aynı zamanda vatan
ve millete sadakat hususunda da and içecekti. Sadece şeyhülislâm ve
sadrazamı tayin edebilecekti. Üstelik barışa, ticarete, arazi terk ve ilhakına
ilişkin antlaşmalar meclisin onayına sunulacaktı… Böylece Kanun-ı Esasî
gerçek anlamda meşrutî ya da parlamenter bir mahiyet kazanıyordu.
Savaş ortamı, ittihatçılara köklü ıslahat yapma serbestisini de
sağlamıştır. Bütün Şer’iye Mahkemeleri Adliye Nezareti’ne bağlandı (1917).
Hukuk-u Âile Kararnamesi ile, müslüman olsun-olmasın, bütün Osmanlılar’ın
aile hukukunu düzenleyen bir sistem getirildi… Ordu gençleştirildi. Islahatın
örgütlenmesi ve uygulanması için büyük yetkilerle Almanya’dan General Limon
Von Sanders başkanlığında bir heyet, Aralık 1913’te İstanbul’a getirildi.
Ekonomide de “millî iktisad” ruhu güçlendirilmeye çalışıldı, bu alanda
müslüman müteşebbisler oluşturulmak istendi ve şirket kurulması teşvik edildi.
Ancak 1914 -1918 yılları, Osmanlı için, savaş şartlarının ekonomiyi tesiri altına
aldığı bir dönemdir. Bu şartların gereği devlet, ekonomiye müdahale etmek
durumunda kalacaktır. Bütün kovuşturmalara rağmen, bu dönemde karaborsa,
istifçilik ve yolsuzluklara rastlanmıştır.
24
II. Meşrutiyet’in en önemli özelliği, cumhuriyetimizin siyaset laboratuarı
olmasıdır. Bu dönemde çeşitli fikir cereyanları olmuştur. Bu ideolojik
arayışların başında da Garpçılık, Türkçülük, İslâmcılık gelmektedir.38
Garpçılık cereyanının kökü Tanzimat’a dayanır. Türkçülük39 ise giderek
İttihat ve Terakki Cemiyeti ile bütünleşerek II. Meşrutiyet dönemine damgasını
vurmuştur.
Bu dönemde İslâmcılar da öncelikle ilim ve eğitim alanlarında ıslahattan
yana olmuşlardır. Onlara göre, taklit kapısının kapanması, ictihad kapısının da
açılması lazımdır. Medreselerdeki eğitim sistemi yeniden gözden geçirilmelidir.
Bu doğrultuda 1918’de yüksek bir İslâm ilmî teşkilatı olarak “Dâru’l-Hikmet-i
İslâmiyye” kurulmuştur.40
Sultan Abdulhamid’ten sonra iktidara gelen İttihatçılar Dönemi’nin de
pek parlak bir yönetim olduğu söylenemez. 18 Ocak 1912’de Sultan Reşat,
İttihat ve Terakki Partisi’nin baskısıyla karşı karşıya kalınca, Meclis-i
Mebusan’ı fesh etmiştir. Birinci Dünya Savaşı’na kadar birkaç yıl, böylece parti
mücadelesi ile devam etmiştir.41
30 Ekim 1918’de, Mustafa Kemal başkanlığında artık Türkiye’de
millî mücadele yılları başlamıştır. Bu mücadele karşısında İtilaf Devletleri, 16
Mart 1920’de İstanbul’u işgal ettiler. Bütün engellemelere rağmen 23 Nisan
1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi kuruldu. 1920-1923 yılları
arası, vatan topraklarının müstevlîlerden kurtarılması için yapılan savaşlarla 38 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 261.
39 Yusuf Akçura, Türk Millîyetçiliğinin Kökenleri, 1876-1935, Ank., 1986.
40 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 263.
41 Mithat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, Güven Basımevi, İst., 1972 ,VI, s. 3477-3480.
25
geçmiştir. 23 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalanarak yeni Türk
Devleti tanınmış oldu. 29 Ekim 1923’te de Cumhuriyet ilan edildi. Savaş bitmiş
ve artık bir dizi inkılâplar dönemine girilmişti. Halifelik kaldırılarak medenî
kanunlar kabul edildi. 1930 - 1938 dönemleri ise çeşitli reformların yapıldığı
devredir. II. Dünya Savaşı’nın neticesi olarak dünyada ortaya çıkan demokrasi
rejiminin kuvvet kazanması ile Türkiye de bundan etkilenerek çok partili hayata
geçmiştir.42
1940’tan sonra II. Dünya Savaşı başladı. Türkiye; İngiltere, Fransa,
İtalya, Rusya ve Almanya gibi devletlerin baskı ve ısrarlarına rağmen savaşa
girmedi. Bu savaşın sona ermesi ile artık soğuk savaş dönemi başlamıştır.
Artık sömürgeci ve emperyalist politikalar kendini göstermeye başladı.43 Bu
emperyalist düşüncedendir ki Rusya, Türkiye’den resmen Doğu Anadolu
topraklarını istemekteydi. Türkiye de bu tehlike karşısında bir denge unsuru
olabilecek bir ittfak aramaktaydı. Bu gerekçeyle Türkiye 4 Nisan 1949’da
kurulan Nato’ya üye oldu.44
Vehbi Efendi’nin, Bakara sûresinin 214. ayetini tefsîr ederken söylediği
sözler, onun nasıl bir ortamda yetiştiğini ve hangi şartlarda sözkonusu tefsîri-
ni yazdığını çok açık bir şekilde göstermektedir. Şimdi onun bu yorumunu hiç
değiştirmeden aynıyla nakledelim:
�ا �� ����� ������� ا��� ء وا����اء�� ���ا ا'&�% و$� ��#�� ��"! ا� �� أم +���� أن #)
�ا 12� 0�� ن.� وز&�3 � ���;ا1� أ9 إن� ن.� ا1�6�ا +��0 �5�ل ا����ل وا� �
42 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarih, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank., 1988, s. 355.
43 Mithat Sertoğlu, a.g.e., VI, s. 3477-3480.
44 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 5.
26
“(Ey mü’minler! ) yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına
gelenler size de gelmeden Cennet’e gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve
sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki nihayet Peygamber
ve beraberindeki mü’minler: Allah’ın yardımı ne zaman? Dediler. Bilesiniz ki
Allah’ın yardımı yakındır.”45
Bu ayetin, Hendek Savaşı’ndaki müslümanların çektiği sıkıntılar ya da
Uhud Savaşı ile ilgili, veyahut da evlerini, mallarını ve yakınlarını Mekke’de
bırakıp çeşitli sıkıntılara katlanarak Medine’ye göç eden müslümanları teselli
için indiği mervidir.46
Müfessirimiz, ayetin tefsîrinde şunları söyler:
“İşte ey ümmet-i Muhammed! Siz de onlar gibi birtakım mesâibe göğüs
germedikçe kolaylıkla Cennet’e gireriz zannetmeyin.
…Bu ayet, hangi sebebe mebni nazil olursa olsun, ehl-i imanın görmüş
olduğu zahmetlere sabretmesi lazım geldiğini ve düşmana karşı metanetle
mukavemet ve sair avarız ve afata göğüs germek ehemmi umurdan olduğunu
tavsiye ve bu misilli vukuatın âlemde emsali çok geçtiğini beyânla ümmet-i
Muhammediye’yi tesliye ve teşcidir. İla yevmi’l-kıyam bu gibi vukuatın insanlar
üzerinde eksik olmayacağını ve evvelden beri eksik olmadığını beyânla, her
şeye karşı sebata teşvik için nazil olmuştur.
Bilhassa şu içinde bulunduğumuz 1330 senesi Temmuz’unda, ibtida
Sırpla Avusturya hükümetleri arasında tahaddüs eden bir vak’a üzerine Alman,
Fransa, Rus, İngiliz ve Belçika hükümetlerini ve çok geçmeksizin Türkiye ve
45 Kur’ân, 2/214.
46 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 32.
27
Japonya hükümetlerine kadar daire-i içtialini tevsi’ ve şeraresi bütün dünyayı
ihata eden Harb-ı Umumî’de, efrad-ı İslâmiye’nin görmüş olduğu zorluklara
karşı bu ayet, millet-i İslâmiye’ye sabır ve metaneti tavsiye etmektedir.
Çünkü ayet; mü’min olmakla her beladan muaf olmak lazım gelmeyeceğini
ilanla mü’minlere belanın isabet edeceğini ve ona da sabır lazım olduğunu
beyân ve şu kadar ki pek muzayaka da olanlara nusretin yakın oluğunu tebşir
etmekle tesliye buyurmuştur. Gerçi ekseriyet itibariyle de efrad-ı İslâmiye,
ahlâk ve amel noktasına rahmet-i İlâhiye’ye müstahak değillerse de bir takım
fukara ve zuafa ve bi kusur masumların nazargah-ı İlâhiye olduklarında şüphe
yoktur. İşte şu kusursuz masum güruhunun rahmete istihkaklarına iştirakle
nusret-i İlâhiyye’yi ümid eder ve dergâh-ı ulûhiyetten an garib husulünü
istirham ederiz.”47
Yukarıda özetlemeye çalıştığımız dönemin iç ve dış siyaseti ile, ilmî ve
ekonomik durumu göz önünde bulundurulacak olursa, Konyalı Mehmed Vehbi
Efendi’nin ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşadığı anlaşılıyor. Bu dönemde
bile Vehbi Efendi, ülkenin içinde bulunduğu zor şartlardan kurtulması için
kendisine düşeni yapmaktan geri durmamış, millî mücadeleye destek vermiş,
ilmî faaliyetlerini devam ettirmiş, tam bir devlet adamı sorumluluğunda bir
kişilik sergileme gayretinde olmuştur.
47 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 368.
28
IV. TEFSİR İLMİNE DAİR BAZI USÛL KAİDELERİ VE HAZIRLIK
BİLGİLERİ
Burada önbilgi olarak Tefsîr İlmi’ne dair bazı usûl kaideleri üzerinde
kısaca duracağız. Böylece tefsîrin tarihî seyri içerisindeki gelişimini özet olarak
sunmaya gayret edeceğiz.
Mehmed Vehbi Efendi’nin tefsîrini incelemeden evvel, Tefsîr İlmi’ne dair
bazı terimleri izah etmekte yarar var. Tefsîrin tarifi, lüzumu, rivayet ve dirayet
yoluyla tefsîr metodu ve bu sahaya ait bazı tefsîrler, bu bölümde ele alınan
başlıca konulardır.
“Tefsîr” kelimesi, “fessere“ fiilinden ve “tef’îl “ babından mastardır.
Cem’i “tefasir“ gelir. “fessere“ saklı veya örtülü bir şeyi keşf ve beyân etmek
demektir.
“Tefsîr” kelimesi, Kur’ân’da yalnız bir defa geçmektedir48. Bu da bir
şeyin daha açığı manasına gelmektedir.
İslâm ilâhiyatında ise “tefsîr”, Kur’ân-ı Kerîm’in izahı anlamına gelir.
Bundan bahseden ilme de “İlmü’t-Tefsîr “ veya “İlmü Tefsîri’l-Kur’ân” denir.
Bu ilim, Kur’ân-ı Kerîm’i her yönden (gramer, belâğat, tarih vs. bakımından)
tetkik edip açıklamaya ve izaha yarar.49
Tefsîr ilminin konusu, Kur’ân-ı Kerîm ayetleridir. Maksadı, ebedî saadeti
kazanmaktır. Bir müslümanın en büyük emeli olan ahiret saadetini temini gaye
edinen ilmin en şerefli bir ilim olacağı da şüphesizdir. Birkısım bilginler, “kime
48 Kur’ân, 25/33.
49 Seyyit Şerif el-Cürcanî, et-Ta’rifat, Matbaatu Muhammed Es’ad, İst., 1300, s. 43.
29
de hikmet verilirse muhakkak ki ona çok hayır verilmiştir” 50 ayetindeki “el-
hikme” kelimesini “tefsîr” ile terceme ederek, bu ilmin şeref ve şanını
belirtmişlerdir.51
Mademki Tefsîr İlmi’nin konusu Kur’ân-ı Kerîm’dir; öyleyse Kur’ân-ı
Kerîm’in ne olduğunu ve onun İslâm Dini’ndeki önemini birkaç cümle ile
açıklamak gerekir. Bu açıklama aynı zamanda tefsîrin lüzumu var mı, yok mu?
Kur’ân’ı tefsîr etmek caiz mi, değil mi? sorularına da kısmen cevap olacaktır.
1. Tefsîr İlmine Konu Olan Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsîre Olan İhtiyaç
Kur’ân-ı Kerîm, Peygamber Efendimiz’e, Cebrail (a.s.) vasıtası ile Allah
tarafından indirilen ve tevatür yolu ile nakledilen,52 okunmasıyla taabbüd
olunan bir kitaptır. Onun mütevatir oluşu, sıhhatinin şaşmaz ve kat’î
delillerindendir. Bir kimse, onun bir ayetinin bile Allah tarafından indirildiğini
kabulde tereddüt ederse ona “müslüman” denmez; şayet müslümansa din ile
alakasını kesmiş olur.53 Kur’ân-ı Kerîm, hukukun özü, İslâm binasının temeli,
müslümanların din ve dünya işlerinde müracaat etmeye mecbur oldukları asıl
kaynaktır.54 İslâmî tefekkür ve hukuk ona dayanır. İbadetin sıhhati, onun
okunmasıyla kaimdir.55
50 Kur’ân, 2/269.
51 er-Ragıb el-İsfehanî, Mukaddimetü’t-Tefsîr, Matbaatu’l -Cemaliyye, et-tab’atu’l-ûla,
Mısır, 1329, s. 422.
52 Abdu’l-Kâdir Udeh, et-Teşrîu’l-Cinai’l -İslâmî, Mısır, 1959, I, s. 165.
53 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 55.
54 Şakir el-Hanbelî, Usûlü’l-Fıkhi’l İslâmî, et-tab’atül-ûla, Şam, 1948, s. 48.
55 Prof. Dr. M.Tayyib Okiç, Kur’ân-ı Kerîm’in Uslup ve Kıraati, Ank., 1963, s. 2.
30
Kur’ân-ı Kerîm, Arap Edebiyatı’nda, başka hiçbir kitaba nasip olmayan
çok yüksek bir mevki kazanmış ve bütün ilmî faaliyetlerin temeli olmuştur.
Hiçbir vakit ve hiçbir yerde, hiçbir kitap bu derece yüksek bir mevki
kazanmamıştır. İnsanlık tarihinde 14 asır boyunca yazıldığı lisanda standart
olarak kalan ve aynı zamanda dünya ölçüsünde bir edebiyata kaynak olan
başka bir kitap yoktur. Arap Dili ve Edebiyatı’nın Kur’ân sayesinde bir değere
kavuştuğu bazı müfessirlerce zikredilegelmiştir56.
Kur’ân-ı Kerîm’in böyle, hiçbir kitabın yetişemeyeceği mümtaz bir mevki
elde etmesinin diğer amillerini de; dinin bütün esaslarını, Allah’ın varlığını ve
birliğini, hayrın ne şekilde mükâfatlandırılacağını, şirkin nasıl
cezalandırılacağını, ölümden sonraki hayatı, Cennet ve Cehennem’i ve diğer
hususları, en sade ve en makul bir tarzda izah etmesi, şeklinde sayarlar.57
Peki, Kur’ân-ı Kerîm’i tefsîr etmek, acaba caiz midir?
Birtakım rivayetlere istinaden Kur’ân-ı Kerîm’i tefsîr etmenin caiz
olmadığını iddia edenler olmuştur. Bunlardan birkısmı, “tefsîr için lüzumlu
fenleri bilir, âlim ve arif bir kimse bile olsa insanlardan hiçbirine Kur’ân-ı
Kerîm’den cüz’î bir kısmı dahi tefsîr etmesi caiz değildir. Bu salâhiyeti
kendinde gören kimse, Peygamber’den, Sahabe’den ve Tabiîn’den Kur’ân
tefsîrine ait rivayeti sadece nakletmekle mükelleftir”, derler ve delil olarak da
Peygamberimiz’den nakledilen: “Kim Kur’ân-ı Kerîm’i kendi re’yi ile tefsîr
ederse Cehennem’deki yerine hazırlansın”58, manasındaki hadis ile yine aynı
56 İbnu’l-Hatib, el-Furkan, et-Tab’atu’l-ûlâ, Kahire, 1948, s. 14.
57 Aynı yer.
58 et-Tirmîzî, Ebû İsa, es-Sünen, Kitabü’t-Tefsîr, Bab: I, el-Kahire, 1292.
31
manaya yakın olan ve birkaç varyantı bulunan: “ Kur’ân-ı, kendi re’yi ile tefsîr
eden kimse, isabet etmiş olsa bile hatadır”59 manasındaki hadislere dayanarak
bu mevzuda çok şiddetli davranıp cevaz kapılarını örtenlerin karşısına
çıkanlar, işi en serbest şekilde ele almışlar; ilim ve marifet erbabı olanlara
tefsîr için en geniş salâhiyeti tanımışlar ve bunun için birtakım ayetleri örnek
alarak göstermişlerdir.60
Bu sahanın mütehassısları ise her iki fikir taraflarının da hatalı olan
yönlerine işaret ederek, Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîri hususunda herhangi bir kayda
bağlı olmayan mutlak cevaz veya mutlak yasağın bahis konusu
olamayacağına dikkat çekmişlerdir.61
Acaba Araplar Kur’ân-ı Kerîm’in tüm elfaz ve ayetlerini tam manası ile
anlayabiliyorlar mıydı? Bu soruya müspet cevap vermek biraz zor olsa gerek.
Zira bir kitabı anlamak, sadece o dili bilmeye bağlı değildir. Bu iş, ilmî bir
seviyeye ve ihtisasa bağlıdır. Nice Türkçe, İngilizce veya Fransızca kitaplar
vardır ki, Türk, İngiliz ve Fransız kişiler onu anlayamazlar. İşte Arapların,
Kur’ân-ı Kerîm’in üstün belâğat ve fesahati karşısındaki durumu da bundan
farklı değildir.62 Üstelik o, bir beşerin te’lifi de değildir. Bunlar göz önüne
alınırsa tefsîre olan ihtiyaç bir kez daha kendini gösterecektir. Ayrıca Kur’ân’da
birkısım ayetler vardır ki, bir dilin uslup ve elfazını bilmek, onları anlamak için
yeterli olmaz. Mesela Fecr sûresindeki “on gece” ‘den maksat nedir? “Kadir
Gecesi” ’nden ne kastedilmektedir? Sonra Kur’ân-ı Kerîm ayetlerinde Tevrat, 59 Ebû Davut, es-Sünen, Kitabu’l-İlm, Bab: V, Mısır, 1371/1952.
60 Kur’ân, 38/29.
61 er-Ragıb el-İsfahanî, a.g.e., s. 422; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 57.
62 Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, et-Tab’atu’t-Tasia, el-Kahire, Mısır,1964, s. 195-196.
32
İncil gibi önceki Kitaplar’da bulunan şeylere birçok atıf ve işaretler vardır.
Demek ki bir dili bilmek bütün bunları anlamaya kifayet etmez.
Kur’ân-ı Kerîm’in ilk müfessiri şüphesiz Hz. Peygamber’dir. Lüzum hâsıl
oldukça, Sahabe’ye Kur’ân-ı Kerîm’i o tefsîr ve izah etmiştir. İbn Mes’ud’ tan
rivayet edildiğine göre kendisi şöyle demiştir: “Bizden bir kimse Allah’ın
Kitabı’ndan on ayet öğrendiği zaman, bunların manasını tam olarak
öğrenmeden ve onlarla amel etmeden başkasına geçmezdi.”63 Sahabe,
Kur’ân’ı anlamayı çok arzu ediyor ve bunun için en zor işleri bile göze
alıyordu.64 Bütün bunlar gösteriyor ki bugünün insanının tefsîre olan ihtiyacı,
dününkinden kat kat daha fazla olsa gerek. Zira fertlerin ve cemiyetlerin,
maddeten ve manen sağlam bir temel üzerinde yükselebilmesi ancak ve ancak
Kur’ân-ı Kerîm’in göstermiş olduğu ta’limata uymakla mümkündür.
İnsanoğlunun dareyn saadeti de buna bağlıdır. Kur’ân-ı Kerîm’in esaslarının,
ve tespit ettiği temel prensiplerinin, amelî sahaya aktarılması ise, hiç
şüphesiz O’nu anlamak ve üzerinde kafa yormaya bağlıdır. Bu da Tefsîr
İlmi’nin konusudur. Cehaletin korkunç derecede arttığı, insanların madde
sahasına meylettiği günümüz asrındaki bu feci durum düşünülürse bu
işin ehemmiyeti bir kez daha anlaşılacaktır.
Tefsîr, Allah’ın kelâmını anlamak olması bakımından bütün İslâmî
ilimlerin amacıdır. İşte bütün İslâmî ilimlerin gayesi, Kur’ân’ı tefsîr etmek,
anlamak ve ondan hüküm çıkarmak, onu hayata tatbik etmek olmasından
63 et-Taberî, Ebû Ca’fer b.Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, İkinci Baskı, Mustafa el-
Babî Matbaası, Mısır, 1372/1959, I, s. 35.
64 Cevdet Bey, a.g.e., s. 33-34.
33
ötürü müfessir tarafından diğer İslâmî ilimlerin de öncelikli olarak bilinmesi
gerekir.65
İlmi yükseltmek, insanlığı kurtarmak ve ıslah etmek için indirilmiş olan
mukaddes Kitabımız’ın ihtiva ettiği mucizevî Hâzinelerin anahtarı, hiç şüphe
yok ki tefsîrdir. Kur’ân’ın tetkikine önem vermek, onu iyi anlamak,
Peygamberimiz’in İlâhî emre uyarak66 yaptığı açıklamalara sadakatla
bağlanarak bilgilerimizi amelî sahaya dökmek67, bizlere her iki dünya saadetini
getirecektir. Bu da ancak ve ancak tefsîrle olabilir.
Şurası esefle söylenilecek bir gerçektir ki çağımızın müslümanları
Kur’ân’ın muayyen bazı bölümlerini evlerde, kabir başlarında veya matem
günlerinde tekrarlıyorlar; bereket ve uğur getirir ümidiyle mushafları evlere
asıyor ve bunu Kur’ân’a en büyük hizmet sayıyorlar. Öte yandan onu anlamak
ve düşünmenin en büyük bereket olduğunu, gösterdiği yolda yürümenin
ehemmiyetini, emirlerine uymanın, yasaklarından kaçınmanın lüzumunu ve
bunun insanlığa getireceği saadeti unutuyorlar. Bu halleri ile onlar, önünde
çağlayarak akan pınarlara rağmen susuzluktan ölen kimseye ne kadar da
benziyorlar! Lâkin, “bu apaçık hüsranın ta kendisidir.”68 Hâlbuki Cenab-ı Hak:
a- “Bu Kur’ân, ayetlerini iyiden iyiye düşünsünler, temiz akıl sahipleri
ibret alsınlar diye sana indirdiğimiz feyiz kaynağı bir kitaptır.”69
65 Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yay., 1. Baskı, İst., 1983, s. 193.
66 Kur’ân, 16/44.
67 Cevdet Bey, a.g.e., s. 28.
68 Kur’ân, 39/15; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 59-60.
69 Kur’ân, 38/29.
34
b- “Kur’ân’ı iyiden iyiye anlamazlar mı? Daha doğrusu onların kalpleri
üzerinde kilitler mi vardır?”70
c- “Andolsun ki biz Kur’ân’ı düşünmek için kolaylaştırmışızdır. O halde
var mı bir düşünen?”71 buyurmuştur.
Yukarıda meallerini verdiğimiz ayetler ile bunun benzeri diğer ayetler,
insanları Kur’ân’ı düşünmeye ve onu anlamaya teşvik etmiştir.
Artık müslümanlar hiç vakit geçirmeden ilmî meclislerde, mescidlerde
evlerde, gece ve gündüz namazlarında, Kur’ân’ı, gerektiği şekilde tefekkürle
okumalı, anlamalı ve anlatmalıdırlar. Bu da ancak tefsîr ile mümkündür.
Kanaatimizce Peygamber Efendimiz zamanında bile insanların buna çok
ihtiyacı vardı. Bugün de durum aynıdır. Şöyle ki:
“İman edenler, (bununla beraber) imanlarına zulüm ve haksızlık
karıştırmayanlar, işte emniyet hakkı onlarındır. Onlar, doğru yolu bulmuş
kimselerdir”72 mealindeki ayet nazil olduğu zaman; “hangimiz nefsine
zulmetmez? Yazıklar olsun bize ki şu müjdeden mahrum bulunuyoruz”73 diye
sahabe telaş ve heyecana düştüğü zaman, Peygamber Efendimiz, bu ayetteki
“zulmü”, “şirk, elbette büyük bir zulümdür”74 nazmındaki “şirk” le tefsîr etmiştir.
Sahabe’de durum böyle olunca; Kur’ân tefsîri hususunda bizim
ihtiyacımızın kat kat fazla olacağı şüphesizdir. Bu kısa izahtan ve
örneklerden de anlıyoruz ki, bugün Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrine dünden
70 Kur’ân, 47/24.
71 Kur’ân, 54/17, 22, 32, 40.
72 Kur’ân, 6/82.
73 Muhammed b. İsmail el-Buharî, el-Câmiu’s-Sahîh, Daru’t -Tıba’ati’l- Âmire, İst., 1315, V, s.193.
74 Kur’ân, 31/13.
35
daha fazla muhtacız.75 İlmî bir tarzda yapılan ve şartlarını cami’ bir tefsîr ve
ona uygun hareket, yalnız müslümanları değil, belki de bütün bir dünyayı da
kurtaracaktır.
2. Hz.Peygamber ve Sahabe Döneminde Tefsirin Durumu
Kur’ân’daki hakikatleri bize en iyi öğretecek kimse, bizzat kendisine
kitap verilen mümtaz şahıs Hz. Muhammed (s.a.v)’dir. O, Kur’ân-ı Kerîm
tefsîrinin aslı ve esasıdır. Mutlak olarak insanların Kur’ân’ı en iyi bileni odur.
Peygamberimiz Kur’ân’ı hem tebliğ edici, hem de onu açıklayıcıdır. Bu husus,
ayetlerde de sarih olarak belirtilmiştir. Cenab-ı Hakk, Kur’ân’ın insanlara
izahını Peygamber’e vazife olarak tevdii etmiştir.76 Cenab-ı Hak, hangi millete
peygamber gönderdi ise, onu, o kavmin diliyle göndermiştir. Bunun sebep ve
hikmeti ise; elçinin, İlâhî hakikatleri, onlara tam olarak anlatmasını temindir.77
Hz. Peygamber, ilk günden itibaren muhataplarının anlayamadıkları
yerleri izah ediyordu. Kur’ân-ı Kerîm, ihtiva ettiği yüce gerçeklerin düşünülmesi
ve tefekkürünü emrediyor,78 bunun neticesi olarak da izah ve tefsîr ihtiyacı
kendiliğinden doğuyordu. Öte yandan Kur’ân, kendisini anlamayan veya
anlamak istemeyenleri zemmediyor79, tefsîr ve izahın zarûrî olduğunu ve
bunlar üzerinde tefekkürü emrediyordu.
75 Celalüddin es-Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Hicaziyye Matbaası, 1368, II, s. 174.
76 Kur’ân, 16/44.
77 Kur’ân, 14/4.
78 Kur’ân, 38/29; 47/24; 54/17, 22, 32, 40.
79İsmail Cerrahoğlu, Tefsîrin Doğuşu…, s. 13-14.
36
Kur’ân-ı Kerîm’de izaha muhtaç bazı yerlerin kendisinden sonra gelen
veya bir başka surede yer alan ayetlerle açıklandığını görürüz. Bundan dolayı
İslâm Uleması: “ Allah kelâmının en sağlam tefsîri, yine Allah’ın kelâmı ile
olanıdır.”80 formülünü bir kaide olarak vaz’ etmişlerdir.
Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîrinden sonra, Kur’ân’ın en selahiyetli ve ilk
müfessiri Hz. Peygamber’dir. Kur’ân’ın en mühim tefsîr kaynağı,
Peygamber’in sünnetidir. Sünnet, Kur’ân’ın umumunu, hususunu, mutlak ve
mukayyedini, nâsih ve mensûhunu ve diğer hususlarını beyân ve izah eder.81
Hz. Aişe’den gelen bir rivayetten de anlaşıldığına göre, Peygamberimiz’in,
lüzûmuna binaen ya bizzat tatbikini gösterdiği veya sadece lisanen yaptığı
tefsîr ve izahlar sayılı denecek kadar azdır.82
Hz. Peygamber’in tefsîr hareketine teşebbüs etmesi, ya muhatabları
tarafından bir suale maruz kalmasıyla veya kendisi zaten tebyîn ile vazifeli
olduğu için icap eden yerde muhataba, ayette geçen şeyin ne olduğunu
sorması, sonra da sorduğu şeye bizzat cevap vermesi; veyahut da hiçbir sual
olmadan doğrudan doğruya izahı gereken yeri açıklamasıyla olurdu.
Peygamber’e sual soran şahıslar, müslim veya gayr-ı müslim olabilirdi.
Çoğunlukla Peygamber’in izahları kısa ve özlü olurdu. Bunlarda, sonraki
zamanlarda yazılan tefsîrlerde görüldüğü gibi Arap Dili’nin, edebiyat ve gramer
80 el-Burhân, II, s. 175.
81 el-Burhân, II, s. 129 - 145.
82 eş-Şâtıbî, Ebû İshak, el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şeria, el-Matbaatu’r-Rahmâniyye, Mısır, trsz, III, s.
403.
37
incelik ve hünerlerine taalluk eden şeyler yoktu. Onun tefsîri, ahkâmı beyân,
mekârîm-i ahlâkı şerh ve ona teşvikten ibaretti.83
Sahabe, Kur’ân tefsîri husûsunda iki kısma ayrılmıştır.84 Bazıları
Kur’ân’ın tefsîrine dair bir şey söylemekten çekinirken, diğer bazıları da
bildikleri nispette ayetleri tefsîr ediyorlardı. Kur’ân’ın izahına yanaşmayanlar,
Peygamberimiz’in, kendi re’yi ile tefsîre kalkışanlar hakkında söylediği hadise
bakarak mes’uliyyetten korkmuş ve bu korku ile bu işe yanaşmamışlardır. Bu
ihtiyat ve mes’uliyyet hissi Tâbiîler’e de sirayet etmiştir.85 Bu tefsîr yasağının;
bir ayeti tefsîr için gerekli bilgilere haiz olmayan, kötü niyetli cesur ve cahil
kimselere mahsus olduğunu unutmamak gerekir.
Sahabe, Kur’ân tefsîri hususunda bildiklerini söylemiş, bilmedikleri
hususlarda da bilmediklerini itirafla yetinmişlerdir. İhtiyatlı davranmalarına
rağmen, tefsîr hususunda kendilerinden gelen rivayetler az sayılmaz.
Sahabe’nin ekserisinin ümmî oluşu, yazı malzemesinin kıtlığı ve bunlara
ilaveten Hz. Peygamber’in kendisinden, Kur’ân’a karışır endişesiyle,
Kur’ân’dan başka bir şeyin yazılmasını nehyetmiş olması, bu ilme dair bir
te’lifin vücud bulmasına imkân vermemiştir.86
İlk zamanlar şifahî rivayetle nakledilen bu ilmin tekevvününe hizmet
edenler: İlk Dört Halife, İbn Abbas, İbn Mes’ud, Zeyd b. Sabit, Ubeyyu’bnu
83 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîrin Doğuşu…, s. 32-33.
84 el-İtkân, II, s. 176 -177.
85 el-Muvâfakât, III, s. 422; et-Taberî, Tefsîr, I, s. 34 -35.
86 Subhi Salih, Mebahis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1965, s. 122 -128.
38
Ka’b, Ebû Mûsa el-Eş’arî, Abdullah b. ez-Zübeyr, Mücahid, Ata b. Yesar,
İkrime, Katade ve el-Hasanü’l-Basrî’dir.87
3. Tefsîrin Kısımları
Bazı ulemâ tefsîri “rivayet”, “dirayet” ve “işaret” tefsîri diye üç kısma
ayırmıştır.88 Biz de bunlardan ilk ikisine değinmeye çalışacağız.
Kur’ân’da, Peygamber’in sünnetinde ve sahabenin sözlerindeki,
Kur’ân’ın izah ve tefsîri hakkında, mevcut rivayetlerle yapılan tefsîre “et-
tefsîru’l-me’sûr” ismi verilir. Bazıları bunlara, Tabiîn’den gelen rivayetleri de
eklemiştir.
3.1. Rivayet Tefsîrinin Kısımları Bilindiği gibi “Rivayet Tefsîri” denilince, Kur’ân’ın Hz.Peygamber,
Sahabe ve Tabiûn’dan gelen rivayetlerle tefsîri akla gelir. Biz şimdi burada
Kur’ân’ın Kur’ân’la, Kur’ân’ın Sünnet’le ve Sahabe sözüyle nasıl tefsîr edildiğini
kısaca izah ettikten sonra bu usulle yazılmış bazı tefsîr isimlerini zikredeceğiz.
3. 1. 1. Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsîri Kur’ân’daki bir ayetin başka bir ayetle tefsîr edilmesine “Tefsîru’l
Kur’ân bi’l-Kur’ân” denir.89 Kur’ân’da bunun pekçok örneği vardır. Şöyle ki:
“(Bütün gece) Fecr-i sadık demek olan, ak iplik kara iplikten size seçilinceye
87 Aynı Eser, s. 129; el-İtkan, II, s. 187; Menahil, I, s. 482, İsmail Cerrhaoğlu, Tefsîr Tarihi, I, s. 72 -
113; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 62-63.
88 Abdullah Aydemir, a.g.e., s.64.
89 Hâlis Albayrak, Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine (Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri), Şûle Yay., İst.,
1992.
39
kadar, yiyin için”90 mealindeki ayette geçen “=>ا@ب A>Bا” ‘nun ne olduğunu,
hemen kendisinden sonra gelen “�'Cا ��” ifadesi şerh ve izah etmektedir…
Buna benzer Kur’ân-ı Kerîm’de pekçok örnek vardır. Bazı bilginler,
mutlak olan lafzın mukayyed, âmm olan lafzın hâss üzerine hamledilmesini de
Kur’ân’ın Kur’ân’la yapılan tefsîrinden saymışlardır. Birbirine zıt gibi görünen
ayetlerin arasını cem etmenin de yine aynı cins tefsîre girdiği öne sürülmüştür.
Mesela birkısım ayetlerde Âdem (a.s)’ın topraktan,91 diğer bazılarında
çamurdan,92 balçıktan,93 salsal’dan,94 yaratıldığı zikredilir. Burada, ilk
yaratılıştan kendisine ruh verilinceye kadar Hz. Âdem’in geçirdiği evreler
anlatılmıştır. Yoksa ayetler arasında bir tenakuz sözkonusu değildir.95
3. 1. 2 . Kur’ân’ın Sünnet’le Tefsîri
Kur’ân’ın tefsîrine ikinci kaynak Hz. Peygamber’in sünnetidir. İslâm’ın ilk
teşekkül tarihinden bugüne kadar bütün müfessirler, buna en büyük kıymeti
atfetmişler ve hiçbir müfessirin, eserinde bundan müstağni kalamayacağını
ifade etmişlerdir. Ashab, Rasul-i Ekrem’e Kur’ân’dan anlamadıklarını sorar, o
da onlara icabeden açıklamayı yapardı. Nitekim Kur’ân’da, “Habibim! Biz sana
90 Kur’ân, 2/187.
91 Kur’ân, 3/59.
92 Kur’ân, 7/12; 17/61; 38/71, 76.
93 Kur’ân, 15/26, 28, 33.
94 Kur’ân, 15/26, 28, 33.
95 Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire, 1381/1961, I, s. 39.
40
da Kur’ân’ı indirdik. Ta ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın
ve ta ki onlar da iyice fikirlerini kullansınlar.” 96 buyurulmuştur.
Hadis kitaplarına müracaat edildiğinde görülür ki, buna dair müstakil
bablar tanzim edilmiş ve oralarda me’sur tefsîre ait Peygamberimiz’den bir
hayli hadis derlenmiştir. Misal;
Fatiha sûresindeki “��>�D ب��F$ا” ve “�>G den maksadın kim ”ا��
olduğunu, “inneme’l-mağdûbu aleyhim’i, el-Yehûd” ve “inne’d-dâllîne’yi de
hümü’n-Nasârâ” şeklinde hadis ile açıklamış ve ayette geçen “Allah’ın
kendilerine gazap ettiği kimselerin Yahûdiler; sapıkların ise Nasârâ olduğunu”
haber vermiştir.97 Ayrıca sünnet, Kur’ân’a şu konularda açıklık getirir:
a) Mücmelleri Beyân Eder:
Namaz vakitleri, namazın kaçar rek’at olduğu ve eda şekilleri gibi. Bir
hadis-i şerifte: “Ben nasıl namaz kılıyorsam siz de benden gördüğünüz gibi
öylece kılınız”98 buyurulmuştur.
b) Müşkil Lafızları Tevzîh Eder:
99وآ��ا واI�ب�ا +��0 ���<�� �� اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@��د
Ayeti’nde geçen “beyaz ve siyah iplik”’ten maksadın, “gündüzün
beyazlığı ile gecenin karanlığı” 100 olduğunu beyân etmiştir.
c) Âmm Olan Lafızları Tahsis Eder:
96 Kur’ân, 16/44.
97 et-Tirmizi, es-Sünen, tefsîru sûre, I, No: 2; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, el-Kahire, 1313, IV, 378.
98 el-Buhârî, a.g.e., I, s. 156; Ahmed b. Hanbel, a.g.e. , V, s. 53.
99 Kur’ân, 2/187.
100 Ebû Davud, a.g.e., Kitabu’s- Savm, Bab: 17.
41
“…��Lن�� ب �ا و� �����ا إ�$&�3 � ayetindeki101 “zulm” ‘ü, “şirk” ile tahsis ” ا� �
etmiş ve “ o sizin anladığınız manadaki zulüm değildir, şirktir.” diyerek;
nefislerine zulmettiklerinden dolayı sızlanan ashabı yatıştırmıştır.
d) Mutlak’ı Takyîd Eder:
Mesela, “erkek hırsız ile kadın hırsızın ellerini kesin”102 ayetinde
kesilmesi emredilen elleri “sağ el”103 ile takyid etmiştir.
e) Bir Lafzın Mânâsını Beyân Eder:
Bakara sûresinin 25. ayetindeki “�ة��NO� ” ‘den maksad, “onlar, maddî ve
manevî her türlü pisliklerden azadedir.”104 buyurulmuştur.
f) Kur’ân’da Varid Ahkâma Yeni Hükümler İlave Eder:
Mesela, birden fazla evlenme halinde, bir kadının teyze veya halasıyla
aynı erkeğin nikâhında birleştirilmesinin haram oluşu105 gibi.
g) Kitabın Hükmünü Te’kîd Eder:
“Gönül rızasıyla olmadıkça hiçbir müslümanın malı diğer bir müslümana
helal olmaz.” 106 mealindeki hadis; “Ey iman edenler, birbirinizin mallarını
haram sebeplerle yemeyin”107 ayetinin hükmünü te’yîd etmiştir.
3. 1. 3. Kur’ân’ın Sahabe’den Gelen Rivayetlerle Tefsîri
101 Kur’ân, 6/82.
102 Kur’ân, 5/38.
103 Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cassas, Ahkâmu’l- Kur’ân, Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, İst.,
1335-1338., II, s. 422.
104 et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I, s. 56.
105 el-Buhârî, es-Sahih, Kitabu’n-Nikâh, Bab: 27.
106 Müslim, b. Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahîh, Mısır, 1375/1955, Kitabu’l-Kasam, No: 25, 36.
107 Kur’ân, 4/29.
42
Sahabeden gelen rivayetler de bu alandaki mühim kaynaklardan biridir.
Bunun ehemmiyetini el-Hâkim, “Sahabe’nin tefsîri, merfu hadis
hükmündedir.”108 diyerek belirtmiştir. İbn Cerîr et-Taberî de Sahabe’nin
rivayetlerine, kendi tefsîrinde bol bol yer vermiştir. Hemen hemen bütün
müfessirler, Sahabe’den gelen tefsîr rivayetlerini kabulde müttefiktirler.
3. 1. 4. Başlıca Rivayet Tefsirleri
1-Câmiu’l-Beyân fî Tefsîri’l -Kur’ân: İbn Cerîr et-Taberî’ye aittir.
2-Bahru’l-Ulûm: Müellifi, Ebû’l-Leys es-Semerkandî’dir.
3-el-Keşfü ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân: Ebû İshak Ahmed b. İbrahim
es-Salebî’dir.
4-el-Cevâhiru’l-Hısan fî Tefsîri’l-Kur’ân: Eser, es-Salebî’nindir.
5-Maâlimu’t-Tenzîl: el-Begavî’nin eseridir.
6-el-Muharreru’l-Veciz fî Tefsîri’l-Kitabi’l-Aziz: İbn Atiye el-
Endelusî’nindir.
7-Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm: İbn Kesîr’in eseridir.
8- ed-Dürrü’l-Mensûr fî Tefsîri’l-Me’sûr: es-Suyûtî’nindir.
3. 2. Dirayet Tefsîri
Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîri için lüzumlu bilgilere sahip olan bir âlimin,
ictihad etmek suretiyle yaptığı tefsîre “et-Tefsîru bi’r-Re’yi” denir. Eski
devirlerden beri ulemâ bu konuda ihtilafa düşmüştür. Bir kısmı böyle bir tefsîrin
108 el-Burhân, II, s. 157.
43
caiz olamayacağını ileri sürerken, diğer bir kısmı da tam aksini savunarak rey
ve ictihadla tefsîri uygun görmüşlerdir. Ancak ibn Teymiyye’ nin de kaydettiği
gibi, selef ulemâsı, bilgiye müstenid olan tefsîr hususunda hiçbir mahsur
görmemişlerdir.109 Bundan dolayı da kendilerinden, tefsîre dair pek çok şey
mervidir. Onlar, bildikleri hususlarda konuşmuşlar, bilmedikleri yerlerde
susmuşlardır. Arzu edilen de budur. Nitekim Cenab-ı Hak: “Kitab’ı, insanlara
açıklayıp anlatacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz.”110 buyurmuştur. Hz.
Peygamber de, “bildiğini saklayan kimsenin ağzına kıyamet gününde ateşten
gem vurulur.”111 buyurarak bu konunun önemine dikkat çekmiştir. Ancak
müfessirin, re’y ile Kur’ân’ı tefsîr edebilmesi için bazı ilimlerle mücehhez
olması lazım gelir ki onları şöylece sıralayabiliriz: Lügat, Sarf ve Nahv, Me’ani,
Beyân ve Bedi’, Kıraat, Fıkıh Usûlü, Kelâm, Sebeb-i Nüzul, Kıssalar, Nâsih-
Mensûh, Hadis İlmleri ve İlmü’l-Mevhibe…v.b.
Re’y ile Kur’ân’ı tefsîr etmek isteyen kimsenin, yukarıda zikredilen
ilimler sayesinde, akıl ve mantığa uygun, dinen makbul bir izah yapmış olacağı
ve böylece hataya düşmekten kurtulacağı muhakkaktır. Bu ilimleri,
saydığımızdan daha eksik veya daha fazla gösterenler de olmuştur.
3. 2. 1. Başlıca Dirayet Tefsirleri
1-Mefâtihu’l-Gayb: Fahru’d-din er-Razî’nin tefsîridir.
2-Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl: Nasru’d-din el-Beydâvî’nin
109 İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim, Mukaddimetün fi Usûli’t-Tefsîr, Matbaatü’t-
Terakki, Dimeşk, 1355/1936, s. 28.
110 Kur’ân, 3/187.
111 Ebû Davud, a.g.e., Kitabu’l-İlm, Bab: 9.
44
eseridir.
3-Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl: Ebû’l-Berekât en-Nesefî’nindir
4-Lübâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl: Alaü’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin’in
eseridir.
5-el-Bahru’l-Muhît: Endülüslü Ebû Hayyan’ındır.
6-Ğarâibu’l-Kur’ân ve Ğâibu’l-Furkân: Nizamü’d-din en-Neysabûrî’nin
eseridir.
7-İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm: Ebussu’ûd el-
İmadî’nindir.
Dirayet tefsîrleri arasında sayabileceğimiz daha başka eserler de vardır.
Ayrıca muhtelif fırkalara mensup müfessirler tarafından da büyük çapta eserler
medyana getirilmiştir. Umûmiyetle kabul edildiğine göre, re’y ile tefsîrin en
mühim mümessilleri Mutezile olmuştur. Bu fırkaya mensup iki meşhur
müfessir vardır. Bunlardan biri Ebû Müslim el-İsfahânî’dir. İkincisi ise “el-
Keşşaf an Hakâiki’t-Tenzîl” adlı meşhur eserin müellifi Carullah ez-
Zemahşerî’dir.
Bir de İmamiyye, Zeydiyye ve Havaric fırkalarına mensup müfessirlerin
eserleri yanında tasavvuf açısından meydana getirilmiş bazı eserler112 de
vardır. Fakat ulemâ bu tür eserlere “hiç” nazarı ile bakmış ve onları tefsîr
olarak kabul etmemiştir.113
112 et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, III, s. 3 - 80.
113 el-Burhân, II, s. 170 - 171; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 88.
BİRİNCİ BÖLÜM
KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN HAYATI, HOCALARI, ŞAHSİYETİ
VE ESERLERİ
1. HAYATI Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, 1861 (1862) yılında, Konya’nın Hadim
Kazası’nda, Kongul (Fonkol)114 Köyün’de doğmuştur. Ulemadan Çelik Hüseyin
Efendi’nin oğludur. 115
1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanı dolayısıyla Konya Mebusu olarak
İstanbul Meclisi Mebusanı’na katılmıştır.
Hiçbir partiye mensup olmayan üstad, 1911 yılında Meclis’in dağılması
üzerine Konya’ya gelerek Türkçe bir tefsîr yazmaya ve tedrisle meşgul olmaya
başlamıştır. Fakat bu sırada I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine tedrisle
uğraşmaktan vazgeçmiş ve bütün vaktini tefsîrinin tamamlanmasına
hasretmiştir. “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı 15 ciltlik muazzam
eserini, 1915 yılının sonunda tamamlamış ise de malî durumu müsait
olmadığından basımını gerçekleştirememiştir.
Birinci Dünya Savaşı sırasında her iki tarafa mensup devletler, birer
muahede ile harpten çekilmişlerdi. Osmanlı Devleti de Mondros Mütarekesi’ni
imzalamıştı. Fakat Yunanlıların 1919 yılında İzmir’e asker çıkarması ile
memleket, tehlikeli bir duruma düşmüş; işin vahametini idrak eden necip ve
asil Türk milletinin böyle bir haksızlığı kabul edemeyeceği pek tabii idi. Bunun
114 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 607; Türk Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi,
Ank., 1976, XXIII, s. 431.
115 A.g.e., s. 607.
46
için memleketin muhtelif yerlerinde, “Kuva-yı Millîye” teşekkül etmişti.
Bilhassa Doğu Anadolu’da Erzurum ve Sivas Kongreleri yapılmış, memleketin
muhtelif yerlerinde de çete teşkilatı kurulmuştu. Böyle bir anda Konyalı
Mehmed Vehbi Efendi de millî kuvvetler lehinde konuşmalar yapmış ve bazı
subaylarla temasa geçmiştir. Ancak bu görüşmelerden ürken Konya Valisi
Cemal Bey, Hadim’li Hoca’yı göz hapsine almış ise de üstad yılmamış,
vatanın selâmeti hususunda ilgilileri uyarmaktan geri durmamıştır.
Vali’nin kaçması üzerine İngiliz ve İtalyan temsilcileri ile 1500 kadar
silahlı İtalyan askeri, Konya’yı almayı düşünmüşlerdi. Bu haberin kısa
zamanda halk arasında yayılmış olması ve Kuva-yı Milliye’nin o zaman
Beyşehir’deki kumandanı şehit Miralay Nazım Bey’in, Konya Mecli-iUmûmîsi
vasıtasıyla, ordunun Vehbi Hoca hakkındaki güven ve arzusunu bildirmesi
üzerine Konya memurîn, ulemâ ve eşrafı toplanarak Mehmed Vehbi Hoca’yı,
Vali vekâletine seçmişlerdi. Bu sırada İstanbul Hükûmeti, Kuva-yı Millîye’nin
ileri gelenleri ile anlaşarak Suphi Bey adında birini Konya’ya vali tayin etmişti.
Vehbi Hoca da 1919 yılında tekrar İstanbul Mebusan Meclisi’ne Konya’dan
mebus seçilmişti.
23 Nisan 1920’de Vehbi Efendi, Ankara’da açılan Büyük Millet
Meclisi’ne Konya Mebusu olarak iştirak etmiş ve bir müddet Meclis
Reisliği’nde de bulunmuş, bilâhere Fevzi Paşa Kabinesi’nde Şer’iye ve Evkaf
Vekili olmuştur. Sultan Vahdettin’in İngilizler’in himayesinde İstanbul’dan
ayrılmasından sonra, onu padişahlıktan ve halifelikten azleden meşhur fetvayı
47
da Mehmed Vehbi Efendi vermiştir. Aynı fetva gereğince hilafet makamına da
Abdülmecid getirilmiştir. 116
Bazı sebeplerle Şer’iye Vekilliği’nden çekilen Mehmed Vehbi Efendi, bir
müddet siyaseti de bırakarak Ankara’da kalmıştır. Bu esnada Tetkikat ve
Te’lifat-ı İslâmiye Hey’eti meyanında bulunan Şemseddin Günaltay’ın cesaret
vermesi ile, hazırlamış olduğu onbeş ciltlik tefsîrinin basımına karar vermiş.
Eser’in basılması hususunda Konya’nın eşraf ve tacirlerinden Hacı
Kaymakzâde, Hacı Mahmud ve oğlu Kasım Efendiler’in maddî yardımlarıyla
tefsîrin basımına muvaffak olunmuştur.117
Tefsîrin musahhihi bulunan Evkaf-ı İslâmiye Matbaası muhasebecisi
Abdullah oğlu Hafız Kâmil, eserin tashihinde deruhte edilen vazifenin
ehemmiyetinden bahsetmekte ve Kadırgalı Mustafa Nazif Efendi tarafından
yazılan kelâmullah’tan tatbik edilmiş olmakla, onun resm-i hattının kabul
edilmiş olduğunu beyân etmektedir. Tefsîri okumak isteyenlere bir kolaylık
olma babında konulan işaretler hakkında malumat verildiğini, terceme ve
tefsîr edilen Kur’ân ayetlerinin kavisler içinde; ayetlerin tercümeleri,
köşeli parantezler içerisinde; ibare arasında geçen Hadis-i Şerifler’in de
kavisler içine alındığı bildirilir. tefsîrin bütünü, Kethude Camii İmamı Hafız
İbrahim Efendi tarafından tetkik edilmiş, mevcut hataların doğruları ayrıca bir
cetvel halinde tefsîrin sonuna ilave olunduğu beyân edilmiştir.
116 Hasan Hüseyin Ceylan, Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri, Rehber Yay., İst., 1990, I, s.
196-221; II, s. 39-40.
117 Vehbi Efendi, Hülâsatü’l-Beyân Fî Tefsîri’l -Kur’ân, İst.,1341-1343, XIV., 655-
658; Vehbi Efendi, a.g.e., İst., 1966, (Veli Ertan, Müellifin Tercüme-i Hali), I, s. 11-15.
Vehbi Vakkasoğlu, Osmanlıdan Cumhuriyet’e İslâm Alimleri, İst., 1987, s. 111-120.
48
Merhum Üstad, siyasî hayatında partiye girip girmeme konusunda
zamanın ileri gelenleri ile fikir ihtilafı halinde idi. Birinci TBMM’nin feshinden
sonra milletvekili olmamasına rağmen tasarrut altında bulundurulmuştur.
Üstad, basılmakta olan ve bir taraftan da satışa çıkarılan tefsîrin 1000’e
yakın nüshasını eski bir talebesi olan ve Balıkesir’de imamlık vazifesi yapan
Necmeddin Hoca’ya götürmüş, sonra diğer ciltlerinin de basım işlerini kontrol
etmek üzere İstanbul’a gelmişti. Bir gün Köprü’de eski Canik Mebusu Nafiz
Bey’e rastlamış ve Nafiz Bey ile birlikte Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in
Karaköy’de bulunan yazıhanesine gitmişti. Orada otururken İzmir suikastine
adı karışanlardan maslup Ziya Hurşid de gelmişti. Merhum Vehbi Efendi, Ziya
Hurşid’in, ilk Büyük Millet Meclisi’nden arkadaşı olması nedeniyle onunla
hasbihalde bulunmuştu. Bu sebepten Vehbi Hoca, İzmir suikastinden 1927’de
Konya’da tevkif edilmiş; bir hafta kadar polis kısmı adlî reisinin odasında
nezarette kaldıktan sonra bir emirle ilmiye kisvesinden tecrit edilmek suretiyle
Ankara’ya gönderilmiştir. 10 gün kadar nezarette kaldıktan sonra yapılan
tahkikat neticesinde suikast ile hiçbir ilgisi olmadığı anlaşılmış ve İstiklâl
Mahkemesi’ne sevk edilmesine mahal kalmadan serbest bırakılmıştır.
Mehmed Vehbi Efendi, 15 Nisan 1923 tarihinde vazifesinden ayrılmış
ve 1683 sayılı Tekaüd Kanunu’nun 25. maddesi mucibince kendisine emekli
maaşı bağlanmıştır. 1949 yılı Kasım ayının 27’sinde 88 yaşında Hakk’ın
rahmetine kavuşmuştur. Kabri Konya’da Ankara yolu üzerinde Musalla
Kabristanı’ndadır. Mezar taşında şu cümleler yazılıdır:
“El mağfur bütün mevcudiyeti ile İslâmlığa ve bütün varlığı ile
vatanına hizmet eden, Tefsîr-i Kur’ân sahibi, Şer’iye Vekili, Konya’nın öz
49
evladı, Hadimli Hoca Mehmed Vehbi Çelik ruhuna fatiha.” Alt kısmında da
Afyonkarahisarlılar’ın Hoca Vehbi Efendi hakkında son bir cemile ve hürmetleri
nişanesi olmak üzere bizzat kendileri yazıp mermer üzerine kazdırarak kabrine
taliki için hediye ettikleri şu yazı vardır:
“Hüve’l Bâkî
Eyledi Üstâd-ı Kül Vehbi Efendi irtihâl
Bir eşi gelmez ferîd-i asr idi bî-iştibâh
Geldi bir hatif esefle söyledi tarihini
Son müfessir Hâdimî Vehbî Efendi göçtü ah.”118
Allah’ın rahmeti, cümle mü’minîn üzerine olsun…
2. HOCALARI 1- Anbarlızâde Mehmed Efendi,
2- Tokmakzâde Mehmed Efendi,
3- Hafız Ahmed Efendi,
4- Konya Müftüsü Hacı Hüseyin Efendi,
5- Tavaslı Osman Efendi.
Mehmed Vehbi Efendi, ilk tahsiline köyün mektebinde başlamış,
Anbarlızâde Mehmed Efendi’den Kur’ân-ı Kerîm’i hatmetmiş, tecvid ve sair
lüzumlu ilimleri de ondan öğrenmiştir. 1876’da Tokmakzâde Mehmed
Efendi’den Emsile ve Bina’yı okumuş, bir yıl sonra da Hadim Medresesi’ne
kaydolmuştur. Burada Hafız Ahmed Efendi’den Sarf ve Arapça’yı öğrenmiştir.
Hocasının Bardas Köyü’ne müderris olması üzerine tahsilini tamamlamak için
onunla birlikte Bardas Köyü’ne gitmiş;1879 yılında tekrar Hadim Medresesi’ne
118 Veli ERTAN’ın Giriş’i, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l -Kur’ân, Üçdal Neş., İst.,1966, I, s. 11- 15.
50
dönmüş; bir yıl sonra da Şirvaniye Medresesi’ne girmiştir. Konya Müftüsü Hacı
Hüseyin Efendi’den Molla Cami, Tavaslı Osman Efendi’den de Fıkıh ve Usul
derslerini almıştır.
Vehbi Efendi, 1888 yılından itibaren ders okutmaya ve icazet vermeye
başlamıştır. Göstermiş olduğu liyakat üzerine 1899 yılında Konya Valisi Ferid
Paşa’nın tamir etmiş olduğu Mahmudiye Medresesi’ne tayin edilmiş; 1901
yılında da Konya Hukuk Mahkemesi’ne aza olmuştur. Bu vazifede de iki yıl
kaldıktan sonra Konya’da yeni açılan Hukuk Mektebi’ne Vesaya (Veraset ve
İntikal) muallimi olmuştur.119
3. ŞAHSİYETİ
Vehbi Efendi merhum, disiplinli ve azimli bir dînî tahsil yapmıştır.120 O,
kuvvetli bir irade sahibi idi. Bu hususta, oğlu emekli hakim sayın Asım Çelik,
şöyle bir misal anlatır: “Ankara’da Şer’iye Vekili olarak bulunduğu sırada
tefsîrin bastırılması için bazı ilgililerle istişare yaparken o zaman Şer’iye
Vekâleti (Tetkîkât ve Te’lîfât-ı İslâmiyye Hey’eti ) azasından olan eski
Başvekiller’den Şemseddin Günaltay, peder merhumun el yazısı ile olan
tefsîrinden bir formayı İstanbul’a götürmüş, basımı hususunda Evkaf-ı
İslâmiyye Matbaası idarecileri ile görüşmüştü. Matbaada, eserin yalnız bir
sahifesine yazılması lazım geldiği, sahife arkasına yazılmaması icap ettiği
söylenmişti. Eğer böyle olmazsa mürettipler tarafından kolaylıkla ve yanlışsız
olarak dizilmesine imkân olmadığı neticesine varılmıştı. Merhum Şemseddin
119Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, s. 76. 120 Mümin Çevik’in “Müellifin Tercüme-i Hal” yazısı, Ahkâm-ı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat,
İst.., 1971.
51
Günaltay, gelip durumu peder merhuma anlatmış, peder merhum da rahmetli
Ağabeyim Fevzi Çelik’ e ve bana birkaç sahife yazdırıp tetkik ettikten sonra bu
işin bizim tarafımızdan yazılmasını uygun görmemiş olacak ki 7000 sahifelik
eseri oturup yeniden yazmıştır.”121
Şer’iye ve Evkaf Vekili bulunduğu sırada Vekâlet’in resmî atlı arabasına
bir gün bile binmemiş, mebusluğunda olduğu gibi vekilliğinde de evi ile meclis
arası üç km. mesafe olmasına rağmen her gün yaya gidip gelmiştir. Vekilliği
sırasında ve diğer zamanlarda ne sarığında ve ne de giydiği mest ve lastiğinde
en küçük bir değişiklik yapmamıştır. Sıhhatli idi. Sohbetleri gayet tatlı ve
nüktedandı. Sevdikleri ile şakalaşmaktan hoşlanırdı. Bir gün bile hasta olarak
yatağında yattığı görülmemiştir.
Mehmed Vehbi Efendi, cesaret ve dirayet sahibi bir kimseydi. Daima
vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden
taviz vermememiştir. Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda ve Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde hiçbir gruba bağlı kalmamış, yanlış gördüğü uygulamalara karşı
çıkmış ve baskılara boyun eğmemiştir. Meclisteki bütçe müzakerelerinde
mutlaka söz alıp konuşmuştur. Bir gün Meclis’te hükümetin öncelikli olarak
çıkarması gereken önemli bir konu müzakere edilirken Mehmed Vehbi Efendi
söz istedi. Konuşmak üzere kürüsüye yaklaştığı esnada Mustafa Kemal Paşa
onun kolundan tutarak “hocam, mühim işimiz var, sözünden vazgeç” dedi.
Mehmet Vehbi Efendi de onun kolundan tuttu ve dedi ki: “Paşam bu beytü’l-
mal meselesidir, konuşacağım…” Böylece kürsüye çıkıp maksadını söyledi.122
121 Veli ERTAN’ın Giriş’i, a.g.e., I, s. 11-15.
122 Mahir İz, Yılların İzi, İrfan Yay., İst., 1975, s. 77.
52
Yine bir bütçe görüşmelerinde milletvekillerinin harcırah miktarlarını artırmak
amacıyla kanunda yapılmak istenen değişikliklere şiddetle karşı çıkmış; fakir
fukaranın hakkının gözetilmesi gereğini vurgulamıştır.123 Bir Anadolu insanı
olarak yaşamaya devam etmiş, vekilliği esnasında kılık-kıyafetinde bir
değişiklik yapmamıştır. Onun nüktedan ve hoşsohbet bir kişiliğe sahip oluğu
söylenilir.124
Mahir İz Bey, onunla ilgili şunları söyler:
“Vehbi Efendi, meslek sahibi, karakterli bir âlimdi. Âlimler arasında
Umur-ı hariciyesi de olan zatlardandı. Yani yalnız din işleri değil, dünya işlerini
de yakinen takip ederdi. Doğru bildiğini yapmaktan hiç çekinmezdi.
Hocaefendi, eski medrese ulemâsının o devirde canlı bir timsali idi.
Vehbi Efendi kelimenin bütün manasıyla milletin vekili idi. Hürriyet-i
fikriye ve kanaat-i vicdaniyesini hiçbir menfaat karşısında feda etmeyecek
derecede karakter sahibi idi. Hiç kimsenin tesiri altında kalmaz hiçbir bloğa
katılmazdı.”125
4. ESERLERİ
4. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân
1911-1915 yılları arasında Konya’da yazılan eser, 15 cilt olarak iki ayrı
zamanda basılabilmiştir. Daha sonraki yıllarda çeşitli baskıları yapılan eserin
Latin alfebesiyle ilk neşri 1966-1969 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Tefsîr ilmi
123 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ank., 1985, III, s. 948.
124 Veli ERTAN’ın Giriş’i, a.g.e., I, s. 11-15.
125 İz, Mahir, a.g.e., s. 77.
53
bakımından bazılarınca yeterli bulunmayan eser, bazı özellikleri126 sebebiyle
halk nezdinde rağbet görmüştür.
Mehmed Vehbi Efendi, az-çok okur-yazar her müslümanın istifade
edebileceği bir tarzda güzel bir Türkçe ile tefsîr yazmıştır. Bu tefsîrde ayetlerin
evvelce Türkçe mealleri yazılmış, sonra da bu mealler daha geniş birer ibare
ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetlerin esbab-ı nüzûlü
yazılmış; ayetlerin ve sûrelerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiş,
ayât-ı celileden birçoklarının ihtiva ettiği nüktelere, faidelere işaret olunmuş,
açık bir tarzda bir çok faydalı şeyler de ilave edilmiştir. Fakat ayetler ve ayetleri
teşkil eden mübarek kelimeler ayrıca tahlil ve tavzih edilmemiştir.
“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” 'ın diğer bir özelliği, İslâm
Âlemi’nde geçmişte yazılan en muteber tefsîrlerden hülasalar naklederek tefsîr
mevzuunda daha çok görüş belirtmiş olmasıdır. Kadî Beydavî, Fahri Razî,
Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, İbn Cerîr et-Taberî,
Nisaburî ve Sıddık Han gibi pekçok müfessirlerin görüşleri nakledilmiştir.
Diğer bir hususiyeti de o zamanda Türkçe neşredilen tefsîrler içinde en geniş
olanıdır. 15 cilt olan bu büyük eserde ayetler izah edilirken derinliklerine kadar
inilmiş; ayetler toplu şekilde değil de, teker teker ele alınmış ve tefsîri
yapılmıştır. Eserin yazıldığı dönem baz alınırsa dili çok sadedir. Herkesin
anlayabileceği şekilde selis bir uslupla yazılmıştır.
Mehmed Vehbi Efendi ve tefsîrî hakkında Remzi Ateşyürek tarafından
“Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu” isimli bir
126 Dilindeki sadelik ve önceki bazı tefsirlerin hülâsası olması bakımından.
54
yüksek lisans tezi127 yapılmıştır. Bu çalışmamızda biz de müellifimizi ve
tefsîrini bir kez daha ele alarak farklı yönlerini ortaya koymaya çalıştık.
Mevzuumuz gereği bu konuya yeniden döneceğimiz için, şimdi
müellifimizin diğer eserlerini tanımaya çalışalım.
4. 2. el-Akâidü’l-Hayriye fî Tahrîri Mezhebi’l-Fırkatı’n- Nâciye ve
Hüm Ehlü’s- Sünne ve’l-Cema’a ve’r-Redd alâ Muhâlifihim:
Arapça olarak hazırlanan bu eserde inanç konularıyla ilgili 133 mesele
incelenmiştir. 1919’da tamamlanan kitap, müellif tarafından “Akâid-i Hayriye
Tercümesi” adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir128. Yazma nüshası Konya Yusuf Ağa
Kütüphanesi’ndedir129. Ayrıca 1340 -1343 yıllarında Ahmet Kâmil Matbaası
tarafından Osmanlıca olarak basılan eser, 144 sahifeden ibarettir. İsminden de
anlaşılacağı gibi eski ve yeni bozuk itikatların günümüz insanının inanç, ibadet
ve ahlâkında olumsuz etkiler yapması üzerine, Müslümanlar’a bu alanda yarar
sağlamak için kaleme alındığını belirten müellifimiz, eserini bir mukaddime, üç
bab ve bir hatime’den oluşturduğunu beyân eder.130
12719 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.
128 İstanbul, 1921, 1924, 1925.
129 3506 No’lu kayıt.
130 Vehbi Efendi, el-Akâidü’l-Hayriyye, Ahmed Kâmil Matbaası, 1340 -1343, s. 4.
55
4. 3. Ahkâm-ı Kur’âniyye
160 Ana başlıkta, 482 hükmün yer aldığı eserde konular alfabetik sıraya
göre ele alınmıştır131. Bu eserin de Konya Yusuf Ağa Medresesi’nde bir
nüshası bulunmaktadır (No:170).132
İtikad, ibadet, ahlâk ve sosyal konularla ilgili Kur’ân hükümlerinin vazıh
bir şekilde ifade edildiği bu eser, eski ve yeni harflerle matbudur.133
Müellif, eserine besmele-i şerifenin hükmü ile başlar, Onun sûre-i
Neml’de nazil olduğunu beyân ederek her hayırlı işin başında besmelenin
okunması gerektiğine işaret eder. Zira “ Cenab-ı Hak, Alâk sûresinde
Rasûlü’ne, her emr-i hayrın bidayetinde ism-i İlâhî ile başlamasına işareten134
“ …P�� ” ا��أ ب �� ربRG ا� ي
buyurmuştur.” der. Şöyle ki, Allah’ın ismini zikr bazen farz olur, hayvan
boğazlamakta olduğu gibi; bazen de nafile olur, abdest evvelinde olduğu gibi.
Çünkü “besmele okumak” abdestin sünnetlerindendir. Zira besmele nazil
olmadan önce Rasûlullah, yazdığı ahitname ve mektuplara ‘’ bismike
Allahümme’’ lafzıyla başlardı. Bu da gösteriyor ki emr-i hayrın evvelinde ism-i
İlâhî ile başlamak gerekir.135
131 Eser’in, 1922, 1924, 1941, 1947, 1966, 1971 (İst.) yıllarında çeşitli baskıları yapılmıştır. 132 Remzi Ateşyürek’in yazısı, “Mehmed Vehbi Efendi Maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, Ank., 2003, c. 28, s. 540; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi
(Tabakatü’l-MüfessirÎn), Ank., 1960, Doğuş Ltd. Şti. Matbaası, s. 616.
133 Mehmed Vehbi, Ahkâmı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, Doğan Güneş Yay., Tan Matbaası,
İst., 1971.
134 Kur’ân, 96/1.
135 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 7.
56
Öte yandan Hanefî Mezhebi’ne göre, besmele Fatiha’dan bir cüz
olmadığından namazda cehren kıraat olunmaz. Şafii Mezhebi’nde ise
Fatiha’dan bir cüz kabul edildiğinden namazda cehren kıraat edilir. Yine Şafii
indinde besmele her sureden bir cüzdür. Hanefi indinde ise sûre evvelinde
bulunan besmele hiç birinden cüz değildir, teberrüken ve sureleri birbirinden
ayırt etmek üzere yazılmıştır.
Hülasa, insan için işlenmesi lazım olan bi’l-umum farz, vacip, sünnet,
müstehap ve mübah olan işlerin evvelinde teberrüken besmele ile başlamak
İslâm düsturudur ve besmele, Din-i İslâm’ın alametindendir.136
Yukarıda görüldüğü gibi Vehbi Efendi, Kur’ân ayetlerindeki bir hükmü
açıklarken önce ayetten anlaşılan mânâyı sunuyor, ardından kastedilen hükmü
ortaya koyuyor, sonra ilgili diğer ayetlerle o hükmü destekliyor, daha sonra da
ilgili hadisleri sunuyor, varsa Mezhep İmamları’nın görüşlerini belirtiyor; sonra
da “hülâsâ” diye başlayarak ayetten anlaşılması gereken inanç, ibadet, ahlâk
ya da sosyal konularla ilgili hükmü ortaya koymaya çalışıyor.
Sâbık Alay Müftüsü Şakir Hoca bu eser için şöyle der:
“… Bu ne elfâz, bu ne mânâ, bu ne uslûb-ı hasen
Her birinde şem’ai feyzi İlâhi cilveger.
Münderic bunda ezhâr-ı esrâr-ı Hüdâ
Olamaz Bahr-i Aden’de bu leâli, bu dürer.
İsmidir “Ahkâm-ı Kur’âniyye” anın kutlu adı
Bu kitaptır i’tila-yı müslimîn’e rehber…”137 136 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 8.
57
4. 4. Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercümesi
Bu eser, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce de kabul görüp oniki cilt
olarak Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından neşredilmiştir.138 Birinci, ikinci ve
üçüncü ciltleri merhum Ahmed Naim tarafından, dördüncü ciltten onikinci cilde
kadar da merhum Prof. Dr. Kâmil Miras tarafından izahlı bir tarzda dilimize
çevrilmiştir.139
Aynı eseri Konyalı Mehmed Vehbi Efendi de dört cilt olarak terceme
etmiştir. Toplam 111 ana başlıkta 1646 hadisi ele alıp incelemiş ve hadislerin
işaret ettiği hükümleri dile getirmiştir.
Eserin önsözünde müellif, Allah’a hamd ü sena, Rasûlü’ne ve ashabına
da salât ü selâmdan sonra hadis ve hadis ilmiyle ilgili bazı temel bilgiler sunar.
Ona göre hadis, “Peygamber’den sadır olan şey” ‘dir.140 Peygamber’den
sadır olan her şey ise İlâhî vahye dayanır. Bu görüşünü de Kur’ân’dan,
0+�� T+و � ا��ى إن ه� إ�D PN&� و�
ayetine141 dayandırır. Yani Peygamber, söylediği sözü boş yere değil, vahye
dayanarak söyler, görüşündedir.
Vahyi, “zahirî” ve “batınî” olmak üzere iki kısımda ele aldıktan sonra
mütevatir hadis, meşhur hadis ve haber-i ahad’ın kısaca tanımını yaparak
137 Vehbi Efendi, Ahkâm-ı Kur’âniye, s. 5 - 8.
138 Eserin, 1966 ve 1981(İst.) yıllarında çeşitli baskıları yapılmıştır.
139 Veli Ertan’ın Eser hakkında yazısı, Sahih-i Buhârî ve Tecrid-i Sarih Tercümesi, DİBY., 5.
Baskı, c. IV, s. 4.
140 Vehbi Efendi’nin Önsözü, Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Tercemesi, Bab-ı Ali’de Sabah
Neşriyat, Güneş Matbaası, 1966.
141 Kur’ân, 53/3-4.
58
kavlî, fiilî, ve takrîrî hadisler hakkında bilgi verir. Peygamberler için ictihadın
câiz olup olmadığı yolunda usûl-i hadis bilginleri arasında ihtilaf olsa da
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, peygamberlerin ictihadının caiz olduğunu
belirtir. Zira peygamberlerin hata üzerine karar kılmayacaklarına işaret eder.
Eser’de her bölüm, besmele-i şerife ile başlar. “Niyet Hadisi”’nin
tercemesi ile işe başlayan Vehbi Efendi, önce hadis-i şerifi cümle cümle
Türkçe’ye çevirir; daha sonra sözkonusu hadisten çıkarılabilecek itikadî, fıkhî
veya ahlâkî hükmü ortaya koyar. Varsa ravileri hakkında bilgi sunar ve hadis-i
şerifin sebeb-i vürûdunu nakleder. Bunun yanında dil açısından önem arzeden
ifadelere ve lafızlara dikkat çekerek böylece işaret olunan manaları da
okuyucunun dikkatine sunar.
Örneğin; “Ameller niyete göredir…” hadisi’nin izahında, “kadınların
şerrinden sakınmanın her şeyden fazla gerektiğine işaret için Rasulullah,
“mer’e” yi yani kadını zikretmiştir ki kadınlardan gelebilecek fitneden hazeri
(sakınmayı) ümmetine tavsiye etmiştir,” der.
“Niyet Hadisi”’nin izahını şöyle tamamlar:
“Niyetin meşruiyetinden maksat, ibadetleri adetlerden ayırt etmektir.
Çünkü yememek ve içmemek; perhiz, tedavi veya yemeğe ihtiyaç duymamak
için olacağı gibi oruç için de olabilir. Bunları birbirinden ayıran niyettir. Yine
mescitte oturmak; kışın soğuktan, yazın sıcaktan korunmak veya dinlenmek
için olacağı gibi ibadet ve itikaf için de olabilir. İşte bunları ayırt edecek ancak
niyettir.”142
142 Vehbi Efendi, Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercemesi, c. I, s. 6-7.
59
Bir başka örnek de şöyledir:
“Ebû Zer diyor ki: Ben birisine sövdüm ve anasından ötürü de onu
ayıpladım. Rasûlullah bana dedi ki: Ey Ebâ Zer, sen o adamı anasından ötürü
ayıpladın mı? Sende cahiliyye ahlâkından kalıntı vardır, dinde kardeşleriniz
sizin yardımcılarınızdır. Allah u Teâlâ, onları sizin hizmetinize verdi.
Binaenaleyh, bir kimsenin mü’min kardeşi, kudreti altında olursa yediğinden
ona yedirsin, giydiğinden giydirsin ve kardeşlerinize ağır gelecek bir şey teklif
etmeyin, ederseniz de onlara yardım edin, dedi. Bu sözü ile beni azarladı ve
din kardeşlerine riayeti tavsiye etti.”
Mütercim, yukarıdaki hadise dayanarak bir insanın fena söz söyleyip
din kardeşine eza vermesinin haram olduğu hükmünü belirtir.
Bu hadisin iman bahsiyle münasebetini de şöyle açıklıyor: “Masiyet,
insanı imandan çıkarmaz. Hariciler, “günah insanı imandan çıkarır ve ebedî
cehennemlik yapar,” itikadında olduklarından Buharî, onların bu inanışlarını
red için bu hadisi, iman bahsinde zikretmiştir. Çünkü anaya ta’n etmek büyük
günahtır.
Hadisin ravisi Ebû Zer’in beyânına göre, Habeşli bir köle iken Hz. Ebû
Bekr tarafından satın alınarak azad edilen Bilal-i Habeşi’nin anasının siyahlığı
ayıplanınca Bilal, keyfiyeti Rasulullah’a anlatarak şikâyette bulunmuş;
Rasulullah durumu Ebû Zer’den sorunca, o da ikrar etmiş ve tevbih edilmiştir.
Gerçi hadisin irad sebebi kölelere riayete dairse de köle mesabesinde
olan hizmetkârlar, hizmetçi kadınlar ve insanların idaresi altında bulunan
hayvanlara riayete dahi şamildir.
60
“e a’yyertehû ? : Sen onu ayıpladın mı? demektir. Fîke câhiliye: Sende
cahiliyye devrinden kalma fena bir huy var, demektir. İhvâneküm havleküm:
Dinde sizin kardeşleriniz yardımcılarınızdır, demektir. Yediğinden yedirip,
giydiğinden giydirmek; insanlar arasında tam beraberliği temin eder.
Hadis-i şerif, insanın başkasını, sevmediği bir şeyle ayıplamasının caiz
olmadığına; velev ki köle olsa bile, bir kimseye karşı kibirlenmenin zemme
değer kötü bir iş olduğuna; kapısında bulunan hizmetçilerine yediğinden
yedirmenin, giydiğinden giydirmenin müstehap olduğuna; kaldıramayacağı işi
teklifin memnu’ olup şayet teklif edilirse yardım etmek gerektiğine delalet eder.
Mütercim, bu açıklamayı yaptıktan sonra da hadisi rivayet eden Ebû
Zer’in biyografisi hakkında kısa bir özet sunar.
Eserde zikredilen tüm hadis-i şeriflerin tercemesi, izahı ve ortaya
koyduğu hükümler bu minval üzere okuyucunun dikkatine sunulur. Ayrıca
Vehbi Efendi, hadis metinlerinin tahlilinde ve hadislerden çıkarılabilecek fıkhî,
içtimaî ve ahlâkî hükümlerde, Buharî’nin şarihi Allame Aynî’nin “Umdetü’l-Karî”’
sinden sıkça faydalanmıştır. ”Aynî’de beyân olunduğu veçhile”143 diye söze
başlayan mütercim, kendi görüşünü de kuvvetlendirmek için oraya atıfta
bulunur. Mesela, üçüncü hadiste geçen;
“Varaka dedi ki: Senin gördüğün, Cenab-ı Hakk’ın Hz. Musa’ya da
gönderdiği Namus u Ekber’dir…” ibaresini izah ederken şu ifadeyi kullanır:
“Aynî’de beyân olunduğu veçhile Varaka’nın, Nâmûs’tan maksadı,
Cibril-i Emin’dir. Bir kimsenin şerdeki sır arkadaşına “casus”, hayırdaki sır
arkadaşına da “nâmûs” denir. Binaenaleyh, peygamberlere gelen vahiylerin
143 Vehbi Efendi, Sahih-i Buhârî…, I, s. 6-7.
61
sırlarına Cebrail vâkıf olup hayır işinde peygamberlerin sırdaşı olduğundan
Cibril, “nâmûs” ünvanına layıktır.” der144.
4. 5. Avâmil-i Umran
“Avâmil-i Umran” isimli 52 sayfalık Osmanlıca kaleme aldığı eserinde,
memleketin iç ve dış işleriyle ilgili söz söylemenin çok önemli olduğuna işaret
ederek Meclis’e seçilmiş insanların huzurunda, devleti ve milleti ilgilendiren
konularda bu konuşmaların lüzumuna dikkat çekiyor. Bu gibi konularda fikir
beyân etmenin hatadan uzak olamayacağını ve yine de bu hususlarda söz
söylemenin gerekliliğini belirtiyor. 145
Bu risalede Taksim’deki bir kışlanın ve müştemilâtının satımı
(özelleştirilmesi), maddî ve manevî değeri üzerinde mütaalaları gündeme
getirerek hukukî yönlerine dikkatleri çekiyor.
Ayrıca bu risalede ilim ve amelin birlikte düşünülmesi gereğine işaret
ederek sadece ilmin ya da amelin yeterli olamayacağına, Almanya ve İngiltere
Parlementosu’ndaki bazı uygulamaları örnek göstererek memleketimizde de
teori ile pratiğin birleştirilerek görev ve sorumluluk verilmesinin lüzumuna işaret
ediyor.146
Eserin bir nüshası, 103885 demirbaş kaydıyla TDV İslâm Araştırmaları
Merkezi Kütüphanesi’ndedir.
144 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 6-8.
145 Vehbi Efendi, Avâmil-i Umran, Sırât-ı Müstekîm Matbaası, İst., 1327/1911.
146 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 6, 12.
62
Biz şimdi konumuz gereği meseleyi daha fazla uzatmadan bu kadarıyla
yetinip asıl konumuz olan Müellif’in “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân”
ismini verdiği eserini incelemeye geçelim.
İKİNCİ BÖLÜM
1. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRİ VE KAYNAKLARI
1. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân
Mehmed Vehbi (Çelik) Efendi, XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın
ilk yarısında yetişmiş olan müfessirler arasında önemli bir yere sahiptir. Ömer
Nasuhi Bilmen’in “Büyük Tefsîr Tarihi” adlı eserinde 14. Tabakayı oluşturan
müfessirler arasında zikrettiği147 Mehmed Vehbi Efendi, son derece sade ve
güzel bir Türkçe ile yazdığı “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adını
verdiği tefsîri ile haklı bir şöhrete kavuşmuştur.
1911-1915 yılları arasında Konya’da yazılan eser, onbeş cilt olarak iki
ayrı zamanda bastırılabilmiştir. Daha sonraki yıllarda çeşitli baskıları yapılan
eserin Latin alfabesi ile ilk neşri 1966-1969 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Eser,
Tefsîr İlmi bakımından bazılarınca yeterli bulunmasa da, dilindeki sadelik gibi
bazı özellikleri sebebiyle halk nezdinde rağbet görmüştür.
Mehmed Vehbi Efendi, az-çok okur-yazar her müslümanın istifade
edebileceği bir tarzda güzel bir Türkçe ile tefsîr yazmıştır. Bu tefsîrde ayetlerin
evvelce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş birer ibare ile
bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü yazılmış;
ayetlerin ve sûrelerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiş, ayat-ı
celileden birçoklarının ihtiva ettiği nüktelere, faidelere işaret olunmuş, açık bir
tarzda birçok faydalı şeyler de ilave edilmiştir. Fakat ayetler ve ayetleri teşkil
eden mübarek kelimeler ayrıca tahlil ve tavzih edilmemiştir.148
147Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 615.
148 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 616.
64
“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” ın bir başka özelliği de İslâm
Âlemi’nde geçmişte yazılan en muteber tefsîrlerden hülasalar naklederek tefsîr
mevzuunda daha çok görüş belirtmiş olmasıdır. Beydâvî, Fahri Râzî, Hâzin,
Medârik, Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, İbn Cerîr et-Taberî,
Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pekçok müfessirin görüşleri nakledilmiştir. Diğer
bir hususiyeti de o zamanda Türkçe neşredilen tefsîrler içinde en geniş
olanıdır. 15 cilt olan bu büyük eserde ayetler izah edilirken derinliklerine kadar
inilmiştir. Ayetler toplu şekilde değil de teker teker ele alınmış ve tefsîri
yapılmıştır. Eserin yazıldığı dönem baz alınırsa dili çok sadedir. Herkesin
anlayabileceği şekilde selis bir uslupla yazılmıştır.
Mehmed Vehbi Efendi ve tefsîri hakkında daha önce Remzi Ateşyürek
tarafından “Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu”
isimli bir yüksek lisans tezi149, yapılmışsa da, biz de bu çalışmamızda
müellifimizi ve tefsîrini bir kez daha ele alarak farklı yönlerini ortaya koymaya
çalıştık. Ayrıca adı geçen çalışmayı da yeniden inceleyerek bu konuda olası
tekrarlardan kaçındık. Nitekim biz, yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmadan farklı
olarak, bu çalışmamızda kapsam, metot, sunuş ve ele aldığımız konular
bakımından daha farklı ve geniş bir perspektif oluşturmaya çalıştık. Mesela;
Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemin siyasî, ilmî ve ekonomik durumu, Tefsîr
İlmi’ne dair bazı usûl kaideleri, Vehbi Efendi’nin tefsîrinin kaynakları ve
Mehmed Vehbi Efendi’nin bazı Kur’ân ilimlerine ve bazı tefsîr problemlerine
bakışı gibi konuları daha geniş bir şekilde ele alıp sunmaya çalıştık.
149 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.
65
Şimdi müellifimizin eserine kaynaklık eden tefsîrleri ve müelliflerini
kısaca tanımaya çalışalım.
1. 2. Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Tefsîri’nin Kaynakları
Vehbi Efendi, tefsîrinde Râzî, Beydâvî, Taberî, Ebussu’ûd, Nesefî,
Hâzin, Neysabûrî, Nimetullah Nahcivanî, ve Sıdık Hasan Bahadır Han gibi
güvenilir tefsîr kaynaklarından nakiller yapmıştır. Şimdi biz, bu müfessirleri ve
eserlerini kısaca tanıtmaya çalışacağız. Aynı zamanda Vehbi Efendi’nin o
kaynaklardan yaptığı nakillere de kısa kısa örnekler sunacağız.
Burada Vehbi Efendi’nin kaynaklarından bahsederken onları herhangi
bir kıstasa göre sıralamaya tabi tutmadık. Kanaatimizce daha çok
faydalandığını düşündüğümüz eserleri ve müelliflerini daha önce zikrettik.
1. 2. 1. Fahru’d-din er- Râzî (544 - 606)
“Tefsîr-i Kebir” diye bilinen “Mefâtihu’l-Gayb” ’ın sahibidir. Şöhretli bir
hatip olan müellif, bilhassa tefsîr ve kelâm sahasında temayüz
etmiştir.150Nesebi Kureyş Kabilesi’ne dayanmaktadır. Aslı Taberîstan’dan olup
Rey Şehri’nde doğduğundan kendisine “Râzî” denilmiştir. Râzî Herat’ta vefat
etmiştir.151
Fahru’d-din er-Râzî, bir ilim ve kemâl timsali idi. Tefsîr, Kelâm, Fıkıh,
Usul-u Fıkıh gibi dînî ilimler ile bi-hakkın mücehhez olduğu gibi, edebiyatta,
150 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 87.
151Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 310; Râzî hakkında geniş bilgi için bknz.: Tacuddin
es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şafiiyye, Mısır, 1383/1964, VIII, s. 81-96; es-Suyûtî, Tabakâtu’l-
Müfessirîn, Leiden, 1839, s. 39; ez-Zehebî, Mizanu’l-İ’tidal, Mısır, 1382/1963, II, s. 324;
İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr-i Kebîr’deki yazısı, Akçağ Yay., I, s. XIII-LIV.
66
riyaziyatta, kimya, hey’et ve tıp gibi ilimlerde de büyük bir iktidar sahibi idi. Pek
parlak bir fikre, büyük bir muhakeme ve tenkid kudretine malik bulunuyordu.
Râzî’nin müellefâtı, İslâm Âlemi’nin her tarafına dağılmış; ilim sahipleri,
eski âlimlerin kitaplarını bırakarak onun eseriyle iştiğale başlamışlar. Onun
terceme-i ahvaline dair müstakil eserler yazılmış; herkes onu büyük bir imam
ve allame olarak tanımıştır. Hatta tefsîr kitaplarında “kâle’l-İmâmü” denilince
mutlaka Fahr-i Râzî kasdedilir. Öte yandan tefsîrinde felsefe ve bazı fenlere
dair fazla malumat olması, onun tenkid edilmesine sebep olmuş ve bazıları,
onun için “Tefsîr-i Râzî’de, tefsîrden başka her şey vardır.” demişlerdir.
Halbuki böyle bir iddia doğru değildir. Zira sözkonusu bölümler, Râzî’nin
tefsîrinden çıkarılacak olsa, geride kalan kısımlarıyla bile eser, emsalleri
arasındaki müstesna yerini yine muhafaza edecektir. Şunu da belirtelim ki Ebû
Hayyan, Zehebî ve Âlûsî gibi bazı müteahhir müfessirler, Râzî’nin tefsîrindeki
birtakım tetkikat ve tevcihatı tenkid etmelerine rağmen hepsi de Râzî’nin ilim
sofrasından nasipdar olduklarını inkâr edemezler.152
Fahr-i Râzî’nin tamamlanmış ya da tamamlanamamış birçok eserleri
vardır. Ancak biz konumuz gereği bunların detayına inmeden sadece Konyalı
Mehmed Vehbi Efendi’ye de kaynaklık eden “Mefâtihu’l-Gayb” hakkında kısa
bilgi sunduktan sonra diğer kaynaklarımızı tanımaya çalışacağız.
Mefâtihu’l-Gayb: Fahru’d-din er-Râzî, “Tefsîr-i Kebîr” diye yadolunan
bu eserinde, kendine has bir uslup vücuda getirmiş153, ancak müellif, eserini
tamamlamaya muvaffak olamadan vefat etmiş, kendisinden sonra gelen ve
152Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 316.
153 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 312.
67
ismi üzerinde ittifak edilemeyen birisi tarafından eser ikmal edilmiştir.154Bu
tefsîrin dikkat çeken noktaları şunlardır:
a) Yalnız Fatiha sûresi bir cilt teşkil edecek derecede geniş bir tefsîre
tabi tutulmuştur. Bu da hem Kur’ân’ın beyânının azamet ve ulviyetine, hem de
Râzî’nin ilim ve marifetindeki vüs’atına büyük bir delildir.
b) Bu tefsîr, hem rivayet hem de dirayet yolunu camidir.
c) Ayetler ve sureler arasındaki münasebet ve insicam çok güzel ve
mütefekkirane bir tarzda gösterilmiştir.
d) Çoğunlukla Şafii Fıkhı iltizam edilmiş, Kaderiyye Mezhebi tenkid ve
cebr-i mütavassıd akidesi te’yid ve müdafaa olunmuştur.
e) Bu tefsîrde ahlâka, İlâhiyata ve felsefeye taalluk eden mevzular
büyük bir vukuf ile irad ve muhakeme edilmiştir.
f) Bu tefsîr, birçok tasavvufî beyânat ile de müzeyyen
bulunmaktadır.155Kısacası Mefâtihu’l-Gayb, zaman zaman ayetler ve sureler
arasındaki münasebete işaret etmiş, felsefe ve astronomi konularına
lüzumundan fazla yer vermiştir. Ehl-i Sünnet Mezhebi’ne muvafık olarak
felsefecilerin ileri sürdükleri delilleri red ve tenkid etmiş, bu işi yaparken ölçüyü
çok geniş tutması nedenyle “eserini tefsîr olmaktan çıkarmış”156 şeklinde
tenkide uğramıştır.
154 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 86.
155 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 315.
156 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 87.
68
Vehbi Efendi’nin Mefâtihu’l-Gayb’dan Yaptığı Bazı Nakiller:
Örnek- 1:
��W1>�D ب �W ت 0�5 3دم �� ر�ب1G آ�$
“Bu durum devam ederken Âdem, (vahy yoluyla) Rabbından birtakım
kelimeler aldı ve derhal tevbe etti.”157
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fahri Râzî’nin beyânına158
dayanarak Hz. Âdem’in aldığı (öğrendiği) kelimat’ın, “… &�Cأن &$�Y gibi ”... رب�&
kelimat-ı tevbe olduğunu beyân eder.159
Örnek- 2:
�ا �&� ج$<2N�اه &��
“Dedik ki: Hepiniz Cennet’ten inin!...”160
Vehbi Efendi, bu ayette de hitabın Âdem (a.s)’a, Havva (r.a)’ya,
zürriyetlerine, iblise ve yılana olduğunu Râzî’nin beyânlarından161 nakleder. Bu
emr-i İlâhi üzerine Âdem (a.s) Hind’e, Havva (r.a) Cidde’ye, şeytan Basra’da
bir yere, yılan da İsfahan’a indirilmiştir, diyerek müfessirimiz, bu rivayet
hakkında her hangi bir tenkidde de bulunmaz. Aksine bu ayetten böyle bir
mana anlaşılması gerektiğini, ilgili izahının sonunda belirtir.162
157 Kur’ân, 2/37.
158 Fahru’d-dîn er-Râzî, Mefâtihu’l-Gayb, Mektebe-i Tevfikıyye, Kahire, trz., II, s. 20; Suat Yıldırım,
Tesîr-i Kebîr Tercemesi, Akçağ Yay., Ank., 1988, II, s. 422.
159 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 104.
160 Kur’ân, 2/38.
161 Râzî, a.g.e, III, 18; Suat Yıldırım, a.g.e., II, s. 438.
162 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 105-106.
69
Örnek- 3:
ء وإن�I 1إن��ونا(��$
“…Biz, inşallah emredileni yapma yolunu buluruz.”163
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, “inşaallah ihtida ederiz” demek;
“emrolunduğumuz ineği buluruz.”, yahut “katili buluruz” yahut da “ şu
sualimizde dalalet üzere değil, hidâyet üzereyiz” demek olabileceğini yine
Râzî’nin beyânıyla164 nakleder.165
Örnek- 4:
و�G�2$1 ا�� ب وا]�$%
“…Allah ona yazmayı ve hikmeti öğretecek.”166
Vehbi Efendi bu ayette geçen “kitap” ile murad edilenin ilim, kitabet ve
hüsn-i hat olduğunu; “hikmet” ile kasdolunanın da tehzib-i ahlâk olduğunu
Râzî’nin beyânından167 nakleder.168
163 Kur’ân, 2/70.
164 Râzî, Mefâtihu’l-Gayb., III, s. 85-86; Suat Yıldırım, a.g.e., III, s. 116.
165 Vehbi Efendi, a.g,e., I, s. 150.
166 Kur’ân, 3/48.
167 Râzî, a.g.e, VII, s. 51-51; Suat Yıldırım, a.g.e.,VI, s. 323.
168 Vehbi Efendi, a.g.e.,II, s. 603.
70
1. 2. 2. Nâsıru’d-dîn el-Beydâvî (ö.691/1291)
“Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl” isimli eserin sahibidir. Şiraz
nevahisinden “Beyzâ” ‘ da doğmuş, 691’de Tebriz’de vefat etmiştir.169 Beydâvî,
birçok ilimlerle mücehhez olmuş; bilhassa tefsîr, fıkıh, usûl, kelâm, mantık,
nahiv, belâğat ve tarih ilimlerinde bi-hakkın mütehassıs idi. Arif, salih ve
müteabbid bir kişiliğe sahipti.
Beydâvî, tefsîr alanında büyük bir başarı göstermiş, son derece başarılı,
müfid ve beliğ bir tefsîr kitabı yazmış ve ona “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-
Te’vîl” ismini vermiştir.
Bu tefsîr, yazılışı itibariyle külfetten uzak ve selis bir usluba sahiptirdir.
Bir kısım mutasavvifâne ve hâkimâne beyânâtı da mevcuttur. Eser, bazı ilim
kürsülerinde de tedrisi için pek elverişli bulunmuştur.
Beydâvî, ilim muhitlerinde, bilhassa Osmanlı Devleti ulemâsı arasında
çok tutunan bu eserini, itizale ait fikirleri terk etmek suretiyle Zemahşerî’nin
tefsîrinden ihtisar etmiş, icap ettiği yerde de Mefâtihu’l-Gayb ve diğer
tefsîrlerden nakiller yapmıştır.
İsrailiyyata dair haberlere kitabında fazla yer vermemiş lâkin birkısım
müfessirlerin yaptığı gibi sûrelerin faziletine ait hadisleri de eserinde
zikretmiştir.170
Celalü’d-dîn es-Suyûtî, bu tefsîr üzerine “Nevâhidu’l-Ebkâr ve
Şevâhidu’l Efkâr” ünvanı ile yazdığı haşiyesinde diyor ki: “Artık bu kitap,
169 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, II., s. 295; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 350.
170 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 87.
71
ayar-ı hâlis altın gibi meydana çıkmış, gündüz ortasındaki güneş gibi şöhret
bulmuştur…”171
En büyük âlimler tarafından, bu tefsîr üzerine ikiyüzelliden fazla haşiye
ve ta’lika yazılmış ve bu tefsîr, gerek Doğu’da ve gerekse Batı’da asırlardan
beri İlâhiyat kürsülerini tezyin edegelmiştir.172
Vehbi Efendi’nin el-Beydâvî’den Yaptığı Bazı Nakiller:
Örnek- 1:
وا2��<&�ا ب .��� وا.�\ة
“Sabır ve namaz ile Allah’tan yardım isteyin…”173
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, ayette zikredilen “sabır” lafzı ile
murad edilenin “oruç” olduğunu Beydâvî’den174 nakleder.175
Örnek- 2:
Rرب� دع &W (+م وا 2 0�D ��.ن� � 0��� وإذ ���� �
“Hani siz ey Musa, bir tek yemekle yetinemeyiz…dediniz.”176
Vehbi Efendi, buradaki “taâm-ı vahid” le muradın, arz-ı Tih’te yedikleri
“men” ve “selva” olduğunu; bunların muhtelif olmayıp daima bir siyak üzere
bulunduklarından “taâm-ı vahid” denildiğini, Beydâvî’den177 nakleder.178
171İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 295-314.
172 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 295; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 352.
173 Kur’ân, 2/45.
174 Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2003, I, s. 59.
175 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 118.
176 Kur’ân, 2/61.
177 Beydâvî, a.g.e, I, s. 65.
178 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 139.
72
Örnek- 3:
وج�ه�� TCW ر+$% )ونا1�وأ�� ا� �� اب<��� �>W �ه
“Yüzleri ağaranlara gelince, onlar Allah’ın rahmeti içindedirler; orada
ebedî kalacaklardır.”179
Vehbi Efendi, bu ayette zikredilen “rahmet-i İlâhiye” ile muradın
“Cennet ve nimet-i ebedî” olduğunu, Beydâvî’nin beyânından nakleder.180
Örnek- 4: : W9 ��2�و��ا �� ��و�
“…ve onlara güzel söz söyleyin.”181
Müfessirimiz, buradaki “kavl-i ma’rûf” tan kastın, veresenin haricine bir
miktar şey verildiğinde onlara dua etmek ve terekeden verilen şeyi az
addetmemek ve onlara verilen şeyle eza eylememek olduğunu Beydâvî’den182
nakleder.183
1. 2. 3. İbn Cerîr et-Taberî (ö.310/922)
“Câmiu’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân” sahibidir. Taberî, hicrî 224
yılında Taberîstan’ın Amil şehrinde doğmuş; hicrî 310 senesinde Bağdat’ta
vefat etmiştir. İbn Cerîr et-Taberî, ilim ve irfan tarihinde emsaline pek az
rastlanabilir biridir. Tefsirde, hadiste, fıkıhta, edebiyatta ve tarihte kendini
göstermiş âlim bir zattır. Tefsîrindeki üstünlüğünü bütün İslâm âlimleri itiraf
179 Kur’ân, 3/107.
180 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 691.
181 Kur’ân, 4/8.
182 Beydâvî, a.g.e., II, s. 202.
183 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 843.
73
edegelmişlerdir. Örneğin; Tezkiretü’l-Huffâz’da, “Tefsîr-i Taberî’nin bir misli
daha tasnif edilemememiştir” deniliyor.
İmam-ı Nevevî de diyor ki: “Tefsîr-i Taberî’nin bir misli daha tasnif
edilememiştir; bu hususta ümmet ittifak etmiştir.”
İmam Suyûtî de İtkan’da: “Tefsîr-i Taberî, tefsîrlerin en celili, en
azîmidir; kendi vadisinde sair tefsîrlere faiktir.” diyor.
Şafii âlimlerinden Ebû Hâmid el-İsferâinî de: “Bir kimse, İbn Cerîr
Tefsîri’ni elde edebilmek için Çin’e kadar gidecek olsa, bu çok bir şey
olmaz”184,demiştir.
Öyle ki Tefsîr-i Taberî, bir ilm-i harikadır. Kendisinden sonra bu tarzda
yazılan tefsîrler için pek zengin ve feyizli bir me’haz teşkil etmişir.
Bu tefsîrde, ayetlerle ilgili Rasul-ü Ekrem’den, Ashab-ı Kiram’dan ve
Tâbiîn’den her ne rivayet olunmuşsa bunlar sırası ile nakledilmiş, bunların
arasında muhakemeler yürütülmüş, muhtelif tevcihlerden hangisinin daha râcih
olduğu gösterilmiş, âyât-ı Kur’âniyye’den istinbat olunan ahkâm bildirilmiş,
i’raba ve dil kaidelerine dair de bazı bilgiler verilmiştir. İşte bu itibarla Cerîr
Tefsîr’i kendisinden önceki rivayet tefsîrlerinden temayüz etmiştir.185
Mücerred re’y tefsîrini kat’î surette reddeden et-Taberî, bir ayetin
tefsîrine ait Hz. Peygamber, sahabe ve tabiînden gelen rivayetleri olduğu gibi
almış, bunların sıhhatine dikkat etmemiş; bunun neticesi olarak da birtakım
israiliyyât’a dair haberler, kitabında yer almıştır.
184 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, II., s. 146.
185 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 188.
74
Taberî tefsîri, rivayet edilen kaviller arasında tercih veya tevcih azlığı ve
tatminkâr olmayışı nedeniyle bugün için aklî tefsîrin mühim kaynakları
arasında sayılmasa bile yine değeri büyük bir hazinedir.186
Son zamanlarda 30 cilt halinde bir birinden güzel baskıları yapılan bu
tefsîrin müellifi h. 224 -310 yılları arasında yaşamış büyük bir allâmedir.
Vehbi Efendi’nin Taberî’den Yaptığı Bazı Nakiller
Örnek- 1:
وآ�ه أD� �� TW ا��$ وات وا@رض ���
“…Göklerde ve yerdekiler, ister istemez O’na teslim olduğu halde, onlar
(ehl-i kitap), Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar…?187
Müfessir, bu ayetin tefsîrinde, “kerhen iman” ile muradın, sekerât-ı
mevtinde azap muayene ettiği zaman iman edenlerin imanı olduğunu; sekerât-
ı mevtinde azâb-ı ahireti müşahede edince her kâfirin iman edeceğini; lâkin o
vakitteki imanın bi’r-rıza iman olmadığını, belki azabın şiddetini müşahedesi
sebebiyle kerhen iman olduğundan makbul olmayacağını, Tefsîr-i Taberî’nin
beyânından188 nakleder.189
Örnek- 2:
ع إ<1 ��<\N��ا �� و0�D 1� ا&� س +Oc ا�<
186 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 85.
187 Kur’ân, 3/83.
188 İbn Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Âlem, 1. Baskı, Beyrut,
2002, III, s. 429 -431.
189 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 655.
75
“…Yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi Allah’ın insanlar üzerinde
bir hakkıdır…”190
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “\>�� ” lafzının “sıhhat-i beden” ve “zad-ı
râhile” yani azık ve binitle tefsîr olunduğunu; ashabtan Hz. Ali, İbn-i Abbas ve
Muaviye’nin de böyle tefsîr ettiğini, Taberî’nin beyânından191 nakleder.192
Örnek- 3:
CI 0�D ��&وآ �&G� �ن5 آ�W ر � ا&�G� �ةC+
“… Yine siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O
kurtarmıştı…”193
Vehbi Efendi, ayette geçen “�ةC+ CI” deki “ CI” nın “taraf” ve “canip”
manasına olduğunu Tefsîr-i Taberî’den194 nakleder.195
Örnek- 4:
�اا1�و<2�� &�3 � ا� �
“…Ta ki Allah iman edenleri ortaya çıkarsın…”196
Müfessirimiz, bu ayette “��2>” in “li yümeyyiz” manasına yani
“mü’minleri münafıklardan temyiz, tefrik etsin de mü’min-münafık birbirinden
190 Kur’ân, 3/97.
191 Taberî, a.g.e, IV, s. 24.
192 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 675.
193 Kur’ân, 3/103.
194 Taberî, a.g.e, IV, s. 49.
195 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 685.
196 Kur’ân, 3/140.
76
seçilsin ve mü’minler münafıkları bilsinler” manasına oluğunu, Tefsîr-i
Taberî’den197 nakleder.198
Örnek- 5:
eء �Gف أو<B� ن N>�g�� اذ إن�$
“İşte o şeytan, ancak kendi dostlarını korkutur…”199
Vehbi Efendi, ayette zikredilen şeytanla kastedilenin, Ebû Süfyan
tarafından gelerek mü’minleri korkutup harpten menetmeye çalışan Nuaym b.
Mes’ud olduğunu; şeytanın yolunu tuttuğundan ona “şeytan” dendiğini;
evliyasıyla muradın da kâfirler ve munafıklar olduğunu Tefsîr-i Taberî’den200
nakleder.201
1. 2. 4. Ebussu’ûd Efendi (896/1490-?)
“İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm” sahibidir. Doğum
tarihi ve doğduğu yer konusunda değişik rivayetler mevcut ise de 17 Safer
896/1490 tarihinde İstanbul civarında Müderris (Medris) Köyü’nde veya
İskilip’te dünyaya geldiği söylenir.202
197 Taberî, a.g.e, IV, s. 134.
198 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 732.
199 Kur’ân, 3/175.
200 Taberî, a.g.e, IV, s. 229 -231.
201 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 788.
202 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 330; M.Cavid Baysun, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğt Basımevi,
İst., 1964, IV, s. 92; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 3.
77
Şüphesiz Türkler’in haklı olarak iftihar edebilecekleri mühim kişilerden
biri de Kanunî Sultan Sülayman’ın Şeyhülislâm’ı, devletin malî ve hukukla ilgili
kanunlarının yapılmasında büyük hizmetleri geçen Ebussu’ûd Efendi’dir.
Ebussu’ûd Efendi, dinî ve edebî yönden pek çok eserler vermiştir. Tefsîr
ve fıkıh alanındaki eserleri meşhurdur. “İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-
Kitâbi’l-Kerîm” adlı Kur’ân tefsîri, İslâm Âlemi’nde çok tutunmuştur. Onun otuz
senelik şeyhülislâmlık şöhretini geride bırakan ve onun ismini ebedileştiren de
bu tefsîr olmuştur. Bu eserin İslâm Âlemi’ndeki çeşitli kütüphanelerde
yazmaları olmakla beraber çeşitli baskıları da yapılmıştır.203
Ebussu’ûd Efendi, edebî yönü de kuvvetli olan bir kişidir. O, şiirlerini
Tükçe, Arapça ve Farsça olarak yazmıştır. Her üç dili de şiirde kolaylıkla
kullanmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun en haşmetli döneminde yetişen Ebussu’ûd
Efendi, muasırları tarafından övülmüş, namına kasideler yazılmış, edebî
kudreti, tefsîr ve fıkıhtaki üstünlüğü ile ün salmıştır. Padişahlar kendisine
itimad etmiş ve hürmet göstermişlerdir. Kendisine “Numanu’s-Sanî (İkinci
Ebû Hanife)”, “Hatibu’l-Müfessirîn”, “Rum Diyarı’nın Zemahşerîsi” gibi
lakaplar verilmiştir.204
Beş büyük cilt tutan tefsîri, dirayete ait te’lifatın belli başlılarındandır.
Müellif, Beydâvî’nin Envâru’t-Tenzîl’i ile Zemahşerî’nin Keşşaf’’ından geniş
ölçüde faydalanmıştır.
203Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 20-22; İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., II, s. 331.
204 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 330-351.
78
Kur’ân’ın Kur’ân ile; Kur’ân’ın sünnetle yapılan ve ulemâ arasında en
makbul tefsîr şekli olarak kabul edilen metoda geniş şekilde yer vermiş;
ayetlerin açıklanması, i’rab durumları, kelime tahlilleri, fıkhî hükümlerin istinbatı
gibi konularda tefsîr etmekte olduğu ayeti daha iyi açıklayan başka ayet ve
hadislere müracaatı ön planda tutmuştur. Müellif, eserini lügat ve nahiv
yönünden de bir hayli zenginleştirmiş; hatta bu yönüyle Zemahşerî ve
Beydâvî’yi bile geçtiği söylenilir.205 Ebussu’ûd Efendi, eserini, Arapça’nın en
kudretli bir neşir örneği halinde ortaya koymuştur. Devrinden zamanımıza
kadar tefsîr ve İslâmî ilimlerle meşgul olanların elinde, onun bu muazzam eseri
bir kaynak olarak kullanılmakta ve bütün İslâm memleketlerinde ismi takdirle
yâd edilmektedir.206
Vehbi Efendi’nin Ebussu’ûd Efendi’den Yaptığı Bazı Nakiller:
Örnek- 1:
ذآ�وا hWن �W ��C�ج 9 أو رآ� ن hWذا أW ��&�1�ا
“Eğer (herhangi bir şeyden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek
veyahut binmiş olarak (kılın). Güvene kavuştuğunuz zaman, siz bilmezken
Allah’ın size öğrettiği şekilde O’nu anın (namaz kılın)…”207
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde, “salât-ı havf” hakkında Ebussu’ûd
Efendi’den şu nakli yapar:
“Bu ayette havf’ın kılletine ve nedretine işaret için havf’ı beyânda “��C�”
şekke delalet eden “إن” lafzıyla vârid olmuştur. Lâkin emniyetin kesretine ve
205 Abudllah Aydemir, a.g.e., s. 264.
206 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., II, s. 351; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 474; Abdullah Aydemir, a.g.e, s. 263.
207 Kur’ân, 2/239.
79
muhakkak olduğuna işaret için emniyeti beyânda “��&�أ” muhakkaka delâlet
eden “إذا” lafzıyla vârid olmuştur. Yani, eğer korkarsanız namazı yaya veya
binitli oluğunuz halde kılın; amma emniyet geldiğinde ki geleceği muhakkaktır,
o zaman her şeraite riayetle zikredin ve namaz kılın,208 demektir.”209
Örnek- 2:
1Gر�ب �G� %LD�� eء � ج$W
“…Bundan sonra kime Rabbin’den bir öğüt gelir de faizden
vazgeçerse…”210
Müfessirimiz, bu ayetin tefsîrinde “%LD��” ile muradın, “ribanın
hürmetine dair ayetler” olduğunu, Ebussu’ûd Efendi’den211 nakleder.212
Örnek- 3:
ت �i�وا بCآ � �� D اب I)�)ا1�إن� ا� �
“…Bilinmelidir ki Allah’ın ayetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap
vardır…”213
Yine müfessirimiz bu ayette geçen “Allah’ın ayetleri” ile murad edilenin,
“enbiya üzerine inzal ettiği kitapları ve mucizeleri olduğu” görüşünü Ebussu’ûd
Efendi’den214 nakleder.215
208 Ebussu’ûd, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,
Beyrut, 1999, I, s. 272.
209 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 436.
210 Kur’ân, 2/275.
211 Ebussu’ûd, a.g.e, I, s. 316.
212 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 512.
213 Kur’ân, 3/4.
80
Örnek- 4:
آC�وا ب2) إ�$ ن��ا1�آ<j ��)ي ���
“İman etmelerinden…sonra inkârcılığa sapan bir kavme Allah nasıl
hidâyet nasip eder?...”216
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “j>آ” kelimesiyle sual; imandan sonra
irtidad edenlerin tekrar iman etmelerini pek uzak addetmek için olduğunu
Ebussu’ûd Efendi’nin beyânından217 nakleder.
1. 2. 5. Ebû’l-Berekât en-Nesefî (ö.701/1301)
“Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t -Te’vîl” isimli eserin sahibidir. Müellif,
orta bir hacme malik olan bu eserini, Beydâvî ve Zemahşerî’nin tefsîrlerinden
ihtisar etmiştir.218
Müfessir, Buhara Hanlığı’nın şimdi “Kareşi” adıyla anılan Nesef
beldesindendir. Ebû’l-Berekât en-Nesefî, 710 yılında vefat etmişitir.
Ebû’l-Berekât en-Nesefî, tefsîrde, hadiste, fıkıhta ve usûl ilminde büyük
bir vukuf sahibi idi. Hanefî Mezhebi’nin İmamları’ndandır.
Medârik tefsîri, arzu edildiği vechile yazılmış nâfi’ bir eserdir. Üç cilt
olarak basılmıştır. Beydâvî’nin meşhur tefsîrinden biraz daha mufassaldır ve
ondan daha vazıhtır. Bu eser, müellifin hadisteki, fıkıhtaki kudret-i ilmiyesini
göstermekte ve mevzu hadislerden, hurafattan sayılacak tarihî malumattan hâli
214 Ebussu’ûd, a.g.e, I, s. 334.
215 Vehbi Efendi, a.g.e.,II, s. 540.
216 Kur’ân, 3/86.
217 Ebussu’ûd, a.g.e, I, s. 388.
218 Menâhilu’l-İrfân, I, s. 536; et-Tefsîr Ve’l- Müfessirûn, I, s. 304 -309; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 87.
81
bulunmaktadır. Bu tefsîrde Beydâvî’nin beyânatı ve tahrir tarzını andıran bir
kısım ibarelere de rastlanır.219
Vehbi Efendi’nin en-Nesefî’den Yaptığı Bazı Nakiller
Örnek- 1:
;��� � ث�� ���ب�ن �
“…Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra
derhal tevbe edenlerin tevbesidir…”220
Vehbi Efendi, “kariben tevbe” ile muradın, mevt hazır olmazdan evvel
hâl-i hayatındaki tevbe olduğunu Medârik’ten221 nakleder.222
Örnek- 2
����ا W<�� إl9 و9 ذ��%�9
“…Nasıl olabilir ki! Onlar size galip gelselerdi, sizin hakkınızda ne ahit,
ne de antlaşma gözetirlerdi…”223
Yine ikinci bir ayette de:
����ا W<�� إl9 و9 ذ��%�9
“Bir mü’min hakkında ne ahit tanırlar, ne de antlaşma…”224
Vehbi Efendi bu iki ayeti tefsîr ederken, Medârik’ten şu görüşleri
nakleder:
219 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 361-362.
220 Kur’ân, 4/17.
221 Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Dâru’n-Nefâis, 1. Baskı, Beyrut, 1996, I, s. 317.
222 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 862.
223 Kur’ân, 9/8.
224 Kur’ân, 9/10.
82
“Burada tekrar yoktur. Çünkü evvelki ayette “onlar sizin hakkınızda
yemine ve zimmete bakmazlar” demek, ashab hakkındadır. İkinci ayette ise bu
ifade “bi’l-umum mü’minler haklarında muahedeye ve zimmete riayet etmezler”
demektir. Yahut evvelki ayet münafıklara ve müşriklere mahsustur; ikinci ayet
ise Yehûd ve Nasârâ dâhil olduğu halde bi’l-umum kâfirlere şamildir.
Binaenaleyh tekrar yoktur”225der. 226
Örnek- 3:
� رGزق G� ���2'W&1 +�ا� و+\9ا1� أرأ��� �� أن6ل �!G� �� 1�3 !� �� أذن
0�D 1�أم��وناC#
“ De ki: Allah’ın size indirdiği rızıktan bir kısmını helâl, bir kısmını da haram
bulmanıza ne dersiniz? De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı
ediyorsunuz?”227
Vehbi Efendi, “Medârik’te beyân olunduğu veçhile228 ayetteki hemze,
istifham-ı inkârî’dir. Binaenaleyh, Allah’ın hill-ü hürmetini beyân etmediği bir
şeye helâl veya haram demek, emr-i münker olduğundan, caiz olmadığına ve
bu misilli ahkâmda gayet ihtiyat lazım olup yakınen bilmediği hükümle
hükmetmenin haram olduğuna ayet delalet eder” der.229
Örnek- 4:
واج2��ا#� ب$.� ب<$��� ب<�#�� ���% وأو+<& إ0 ��0� وأ�<1 أن #���ءا 5
225 Nesefî, a.g.e, II, s. 170.
226 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1965.
227 Kur’ân, 10/59.
228 Nesefî, a.g.e, II, s. 241.
229 Vehbi Efeni, a.g.e.,VI, s. 2226.
83
“Biz de Musa ve Kardeşi’ne: Kavminiz için Mısır’da evler hazırlayın ve
evlerinizi namaz kılınacak yerler yapın…diye vahyettik.”230
Vehbi Efendi, “Tefsîr-i Medârik’te beyân olunduğu veçhile231 bir kavim
için mabed ittihazı evvela kavmin reislerine ve büyüklerine ve bilhassa enbiya-
yı izam hazaratına tayin lazım oluğuna işaret için Vacip Teâlâ mescid
yapmakla evvela Musa (a.s) ile biraderine emretmiştir. Ve ibadet, kavmin
cümlesine ait vazife-i diniyyeden olduğuna işaret için, kıble ittihazı ve eda-yı
salâtla emir, cemi’ sığasıyla vârid olmuştur” 232 der.
Örnek- 5:
R>G'&م ن�> W%�3 RC�� ����ن $ Rب�)ن
“(Ey Firavun!) Senden sonra geleceklere ibret olman için bugün senin
bedenini (cansız olarak) kurtaracağız…”233
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “beden” le muradın “Firavun’un ruhtan
hali ceset-i mülevvesi” olduğunu yine Medârik’ten234 nakleder.235
1. 2. 6. Alau’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin (ö.740/1340)
“Lübâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl” adlı eserin sahibidir. Müellif eserini,
el-Begavî’nin “Meâlimü’t-Tenzîl” isimli eserinden ihtisar etmek suretiyle
230 Kur’ân, 10/87.
231 Nesefî, a.g.e, II, s. 248.
232 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2251.
233 Kur’ân, 10/92.
234 Nesefî, a.g.e., II, s. 251.
235 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2259.
84
meydana getirmiş ve buna diğer tefsîrlerden nakl ve hülasa ettiği şeyleri de
eklemiştir. tefsîrin zikre değer bir orijinalitesinin olduğu söylenmiyor.236 Dört
cilt olarak basılmıştır.
“Hâzin-i Bağdadî” diye bilinen müellif, 678’de Bağdad’ta doğmuş, 740
veya 741’de Halep’te vefat etmiştir. Müellif, tefsîr, hadis ve fıkıh ilimlerinde söz
sahibi idi. tefsîrinde sûrelerin faziletleri hakkında hadislere de yer vererek
ayetlerden istinbat olunan itikadî ve fıkhî meseleleri güzel bir tertip dairesinde
göstermiştir.237
Vehbi Efendi’nin el-Hâzin’den Yaptığı Bazı Nakiller
Örnek- 1:
! � و9 #����ا ا]�P ب
“Hakkı batıla karıştırmayın…”238
Müfessirimiz, bu ayette geçen “�P[ا” lafzı ile murad edilenin “Tevrat’ta
beyân olunan evsaf-ı Rasullullah” olduğunu, Tefsîr-i Hâzin’den nakleder.239
Örnek- 2:
� ا5�!� O(Iأ %&�Cوا
“…Fitne, katilden daha eşeddir…”240
236 Muhammed Abdü’l-Azîm ez-Zerkanî, Menâhilu’l-İrfan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, trz., I,
s. 537; et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I., s. 310.
237Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 369.
238 Kur’ân, 2/42.
239 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 113.
240 Kur’ân, 2/191.
85
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, burada geçen “%&�Cا” ile muradın,
kâfirlerin küfrü olduğunu Hâzin’in beyânlarından nakleder. Devamında şunları
söyler: “ Zira küfür, yeryüzünde fesada ve zulme sebep olduğundan fitne
olduğu gibi, küfür katilden de eşed bir cinayettir. Çünkü fitne sahibi, ebediyyen
Cehennem’e müstehak olur. Halbuki kâtil, ebediyyen Cehennem’e müstehak
olmaz…”241
Örnek- 3:
�� �<ا1�وإذ أ>G>��&ق ا "
“Allah, peygamberlerden misak (söz) aldığında…”242
Vehbi Efendi, burada geçen “misak-ı Enbiya” ile muradın, Allah’ın
taatına, emr u nehyine itina ve tebliğ-i ahkâma dikkat edeceklerine dair Vacip
Teâlâ’ya verdikleri ikrar ve nefislerini raptettikleri sözleri ya da enbiyanın,
ümmetlerinden enbiyaya itaat edeceklerine dair yeminle ahidlerini almak
olduğunu Tefsîr-i Hâzin’den nakleder.243
Örnek- 4:
إ0 أ&�+ D ��� ��2G�$� 1>ا إ� ج! �0l$�Oوأن اCF���وا رب��� ث�� #�ب
“Rabbinizden mağfiret isteyin. Sonra masiyetinize nedametle Rabbiniz’e
müracaat edin ki size dünya menfaatini ve malını çok versin. Ta ki ölünceye
kadar istirahat edin…”244
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Hâzin’in şu görüşlerini nakleder:
241 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 329.
242 Kur’ân, 3/81.
243 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 653.
244 Kur’ân, 11/3.
86
“Bazıları, istiğfarla murad günahlara mağfiret istemek; tevbeyle murad
ise, işlemekte oldukları günahları terkle dergâh-ı uluhiyyete müracaat
etmektir.” dediler. Buna nazaran mana-yı ayet: “ Siz geçmiş günahlarınızın
affını Rabbiniz’den istirhamdan sonra hal-i hazırda işlemekte olduğunuz
günahları terkle dergâh-ı İlâhi’ye rücu’ edin ki Allah u Teâlâ size mevtinize
kadar bolca rızık versin” 245 demektir.
1. 2. 7. Nizamü’d-dîn en- Neysabûrî (ö.728?,730/1327?)
“Ğarâibu’l-Kur’ân ve Rağâibu’l-Furkân” isimli eserin sahibidir.
Neysabûrî, bu eserini, Fahru’d-din er-Râzî’den ihtisar etmiş, el-Keşşaf ve diğer
tefsîrlerde bulduğu bazı şeyleri de alıp ona eklemiştir. Kendisi büyük bir sûfî
olduğu için tasavvufî duygu ve heyecanlarını, insanı ağlatıp tefekküre
sevkeden öğüt ve hikâyeler halinde dile getirmiştir.246
Nizamü’d-din en-Neysabûrî, tefsîrinde, ehl-i sünnet yolundan
ayrılmamış, müctehidlerin fürûa dair söylediklerini delilleriyle beraber
zikrederek bir tarafa taassup göstermemiştir.247
Vehbi Efendi’nin Nizamü’d-din en-Neysabûrî’den Yaptığı
Bazı Nakiller
Örnek- 1:
�ا اص��وا وص ب�وا&�3 �� ا� �O�أ �
“Ey iman edenler sabredin, düşman karşısında sebat gösterin…”248
245 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2282.
246 et-Tefsîr ve’l- Müfessirûn, I., s. 317; Abdullah Aydemir, a.g.e.,s. 88.
247Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 441.
87
Vehbi Efendi, burada zikredilen sabırla muradın, “nefsi terbiyede
riyazata sabretmek” olduğunu Nisaburî ’nin beyânından nakleder.249Müfessir,
nefsi terbiye etmek için riyazata, riyazat için de sabra ihtiyaç olduğunu beyân
eder.
Örnek- 2:
ن ����)اN>I �9ن إ�D(� وإن
“…Ancak inatçı şeytandan dilekte bulunuyorlar…”250
Müfessirimiz, ayette geçen ا(���� lafzını Neysabûrî ’den beyânla şöyle
açıklar:
“ “Merîd”; temerrüd ve taannüd ederek Allah’ın emrine muhalefet ve
isyanda nihayete varmış ve itaatten tamamıyla tecerrüd etmiş demektir ki
yaprağı dökülen ağaca “şecere-i merda” ve sakalı bitmeyen kimseye “emred”
denildiği gibi taannüd ve tekebbürle Allah’a iteati tamamen terk eden kimseye
de “merîd” denir. Şeytana da Allah’a tamamıyla muhalefet ettiğinden dolayı
“merîd” denmiştir.”251
Örnek- 3:
���W �م آ� 0�D 0�3 j>�W
“…Artık kâfir bir kavme nasıl acırım!”252
248 Kur’ân, 3/200
249 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s.822
250 Kur’ân, 4/117
251 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s.1052
252 Kur’ân, 7/93.
88
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “0�3” ifadesisinin “şiddetle hüzünlenmek”
manasına olduğunu Neysabûrî ’den aynen nakleder.253
Örnek- 4:
�ن&�o� م�5G �>g� وب�إ�9 ن إن أن
“…Ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve mücdeleyiciyim.”254
Vehbi Efendi, Rasullullah’ın beşîr ve nezîr olmasının mü’min ve kâfir
cümle insanlara şamil olduğu halde tebşir ve inzardan intifa’ edeceklerin
mü’minler olduğundan dolayı bu ayette mü’minlerin sarahaten zikrolunduğunu
Neysabûrî ’nin beyânından nakleder.255
1. 2. 8. Nimetullah Nahcivânî (ö.920)
“el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mefatihu’l-Ğaybiyye” isimli eserin
sahibidir. Mevlana Nimetullah b. Mahmud, “Şeyh Avlan” olarak maruf büyük bir
zattır. Azerbaycan’ın Nahcivan Beldesi’nde doğmuş, bilahare geldiği
Akşehir’de, 920’de vefat etmiştir.
Gençliğinden itibaren asrının âlimlerinden ilim ve irfan tahsiline
başlayarak zahirî ilimleri öğrenmiş, sonra da sofiyye tarikatına intisab ederek
bu yönde de kendini geliştirmiştir.
Bu değerli mürşid, fıkhen Hanefî Mezhebi’ne tabidir. Tarîkat itibariyle de
Nakşibendiyye’dendir.
253 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1705.
254 Kur’ân, 7/188.
255 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 1820.
89
Nimetullah Nahcivanî, tefsîrlere müracaat etmeksizin tasavvuf
neşvesiyle latif, bedi’ bir tefsîr yazmıştır ki ismi “el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-
Mefâtihu’l-Ğaybiyye”’ dir.
Bu tefsîr, te’vil ve tasavvuf bakımından güzide bir eserdir. tefsîrin
mukaddimesinde mükâşefât ve müşahedata, emir ve nehye, vahiy ve ilhama,
nübüvvet ve velayete dair bazı bilgiler verilmiş; sonra da her surenin evvelinde,
o surenin mutazammın olduğu esrar ve letaife mücmelen işaret olunmuştur.
Daha sonra ayetler, mücmel fakat pek mükemmel bir irtibat ve insicam
dairesinde zahirî ve batınî manalara göre tevcih edilmiştir. Surelerin sonunda
da ihtiva ettiği ayetlerden yapılacak istifadeye, alınacak intibah dersine dair
arifane ve mutasavvifane sözler söylenmiştir. Eser iki cilt olarak matbuudur.
Vehbi Efendi’nin Nimetullah Nahcivânî’den Yaptığı Bazı Nakiller:
Örnek- 1:
و3ل إب�اه<� و3ل D$�ان 0�D ا2ا1�إن� +�� اص0CN 3دم ون>$
“…Allah, Âdem’i…seçip alemlere üstün kıldı…”256
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde, Nimetullah Efendi’nin beyânı veçhile,
“Cenab-ı Hak, Hz. Âdem’i hilafet ve niyabete layık gördü ve fazilet davasında
olan meleklere emredip Âdem’e secde etmeleriyle faziletini izhar etti ve sair
mahlûkat üzerine mükerrem kıldı” der.257
Örnek- 2:
�&G� ;>.1 ن� ��� %&�+ %D CI pCg� ���
256 Kur’ân, 3/33.
257 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 583.
90
“Kim iyi bir işe aracılık ederse onun da o işten bir nasibi olur.”258
Vehbi Efendi, ayette geçen “şefaat-i hasene” ’yi tefsîr ederken,
Nimetullah Efendi’den şu nakli yapar:
“Şefaat-i hasene; hukukullah’a ve hukuk-u ibada riayetle beraber hayra
terğıp ve şerden teb’îd ve nefsine menfaat kasdetmeksizin rıza-yı Bâri için
vaki’ olan şefaattir. Mü’minlerin birbirlerine hayırla vaki olan duaları, iki kimse
arasını ıslah, bir kimsenin gıyabında menfaatine sa’yetmek ve mazarratını
def’e çalışmak şefaat-i hasene kabilindendir.”259
Örnek- 3:
!�� ��ا إن ���ق 5W) ��ق أخ �1 � �
“Eğer Bünyamin çalmışsa, bundan evvel onun biraderi de çalmıştı,
dediler…”260
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde Nimetullah Efendi’nin beyânı veçhile,
“bundan evvel kardeşi sirkat etti” sözleriyle Yusuf (a.s)’ı murad ettiklerini
nakleder.261
Örnek- 4:
�D �<! و#.)�قا W�وف &&>
“…Binaenaleyh, sen bize yükümüz dolusu zahire ver ve biraderimizi
bize sadaka et…”262
258 Kur’ân, 4/85.
259 Vehbi Efendi, a.g.e, III, s. 997.
260 Kur’ân, 12/77.
261 Vehbi Efendi, a.g.e.,VII, s. 2563.
262 Kur’ân, 12/88.
91
Vehbi Efendi burada “sadaka” ile muradın, “Bünyamin’in affı ve ıtlakı”
olduğunu Nimetullah Efendi’nin beyânlarından nakleder.263
1. 2. 9. Sıddık Hasan Bahadır Han (1248-1307)
“Fethu’l-Beyân fî-Makâsıdı’l-Kur’ân” isimli eserin sahibidir. Aslen
Buhâralı’dır. 1248’de Kannuc’da doğmuş, 1307’de Hindistan’da vefat etmiştir.
İlmi, siyasî riyaseti cami, çalışkan ve değerli bir âlimdir. Rivayete göre 222
kadar müellefatı vardır. Bunlardan biri de “Fethu’l-Beyân fî-Makâsıdı’l-
Kur’ân” isimli tefsîridir.
Sıddık Bahadır Han, dört ciltten müteşekkil bu tefsîrini, rivayet ve
dirayet yoluyla yazmış, bir hayli nafi’ malumat ile zengin bir hale getirmiştir.
İbareleri gayet açık ve lüzumu kadar geniş açıklamaları mevcuttur. Eserin
birçok ibareleri İbn Kesîr’den, Medârik’ten ve saireden aynen muktebes
gibidir. Müellif, Selefiyye Mezhebi’ne hizmet emelinde bulunduğundan
eserinin birçok yerinde Eş’arî Mezhebi’ne muhalif yazılar yazmış, Ehl-i Re’y ve
Ehl-i Bid’at diye bilinen bazı kimselere ta’rizlerde bulunmaktan geri
durmamıştır.264
Vehbi Efendi’nin Fethu’l-Beyân’dan Yaptığı Bazı Nakiller:
Örnek- 1:
;>2I � R�&�جB& 1��� �� ل ا$r ا� �� ا�����وا �
�3 � وا� �&���� TW دن�� أو 2�&���� �� R2� ا�&
263 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2575.
264 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 580.
92
“Kavminden ileri gelen kibirliler dediler ki: Ey Şuayb! Seni ve seninle
beraber inananları memleketimizden kesinlikle çıkaracağız veya dinimize
döneceksiniz…”265
Vehbi Efendi bu ayette, kâfirlerin maksat-ı aslilerinin “dinlerine avdet
etmek” olduğunu Fethu’l-Beyân’dan nakleder.266
Örnek- 2:
� ل أ5�ا ���0� إ�� أن T5�# وإ�� أن ن���ن ن]� ا5�$< �ا � �
�� ا&� س وا���ه�>Dا �]�وا أ� أ5�$�W�>LD �[�ءوا ب ه� وج
“(Sihirbazlar), Ey Musa sen mi (önce) atacaksın, yoksa atanlar biz mi
olalim, dediler. “Siz atın” dedi. Onlar atınca insanların gözlerini büyülediler,
onları korkuttular ve büyük bir sihir gösterdiler.”267
Vehbi Efendi, ayette geçen “sihir” kelimesini açıklarken Fethu’l-
Beyân’dan şu nakli yapar:
“Mucize ile sihir arasında fark vardır. Sihir, idraki tağyir etmek ve
telbisatla insanların gözünde hayalat göstermektir. Mucize ise, Allah u
Teâlâ’nın bir şeyin hakikatini diğer hakikata tebdil etmesidir. Asa-yı Mûsa’yı
yılan’a tebdîl ettiği gibi.”268
Örnek- 3:
#'��0 رب1O �'�! ج1�2 دآ�$�W
265 Kur’ân, 7/88.
266 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1698.
267 Kur’ân, 7/115, 116.
268 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1723.
93
“…Rabbi o dağa tecelli edince onu paramparça etti…”269
Vehbi Efendi, burada zikredilen “!�'� ” den muradın “Cebel-i Tûr”
olduğunu Fethu’l-Beyân’dan nakleder. Cebelin dekkolmasıyla muradın ise
“ufalanıp toz olmak ve yere dökülüp düz ova olmak ve cebelin namı nişanı
kalmamak” olduğunu belirtir. Şu günde Cebel-i Tûr’un mevcûdiyetinin de bu
ayete münafi olmadığını hatırlatır. “Zira tecelli-i İlâhi, cebelin her tarafına
olmamış, belki eczasından bazı cüz’ine vaki olmuş ve mahv u münderiz olan
da o cüz’dür” 270 der.
Örnek- 4:
أD�� اF<; 9���"�ت �� اB<�ا1� و� آ&
“…Eğer ben gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapmak
isterdim…”271
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fethu’l-Beyân’dan şunları
nakleder:
“Bu ayet-i celîlede Rasûlullah’ın gaibi bilmediğinin beyân olunması, ilm-i
nücûm ve remil ve sair âlât ve edevât vasıtaysıyla gaibi bilirim iddiasında
bulunanlar için de men’ vardır ve bu ayet vaaz yönünden onlara kâfidir. Zîrâ,
efdal-ı mevcûdât olan fahr-i Rasûl “ben gaibi bilmem’’ buyurursa, ümmetten
hiçbir kimsenin gaibi bilemeyeceği evleviyetle sabittir. Gaibi bilmek Allah u
Teâlâ’ya mahsus olduğundan bu suretle gaibe ilim iddisında bulunan kimse
269 Kur’ân, 7/143.
270 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1752.
271 Kur’ân, 7/188.
94
tekfir olunur. Çünkü, Zât-ı Uluhiyet’e mahsus olan bir şeyde iştirak davası
doğru olmaz.”272
Örnek- 5:
� ون D�ض هـ ا ا@دن0��
“…Onların ardından da (ayetleri tahrif karşılığında) şu değersiz dünya
malını alıp, nasıl olsa bağışlanacağız, diyerek Kitab’a varis olan bir takım kötü
kimseler geldi…”273
Vehbi Efendi, bu ayetin, dünyadan her ne ki ellerine geçerse alıp,
haram ve helâl noktasında layık-ı veçhüzere dikkat etmeyen, ”nasıl olsa Allah
bizi affeder” diyen ve Kur’ân’ın ahkâmına riayet etmeyen kimselerin hallerini
beyân ettiğini yine Fethu’l Beyân’dan nakleder.274
1. 2. 10. Vehbi Efendi Bazan da Yukarıdaki İsimlerden Birkaçının
Görüşünü Bir Arada Nakleder
Örnek- 1:
$ا1� و�Lم ا�� 9 ��)ي ا5>
“…Allah, zalim kimseleri hidâyete erdirmez.”275
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in
beyânları veçhile diye söze başlar ve şunları nakleder:
272 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1821.
273 Kur’ân, 7/169.
274 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1795.
275 Kur’ân, 2/258.
95
“Bu ayet, İbrahim (a.s.)’ ın zamanında icra-yı saltanat ve hükmeden ve
o zamanın en kavi bir hükümdarı olup ulûhiyet davasında bulunan cebabirden
Nemrud b. Ken’an ile mübahesesini beyân ve tasvir eder. Nemrud’un ulûhiyet
davasına kadar cür’et ve tekebbürünün sebebi; Allah u Teâlâ’nın ona vermiş
olduğu mülk ve saltanat olduğunu Cenab-ı Hak, bu ayette beyân buyurmuştur.
Nemrud, zalim ve cebabirdendi. Zira Allahu Teâlâ, zâlimleri hidâyette kılmaz
ve zulmü terk etmedikçe doğru yola iletmez.”276
Örnek-2:
إن� ا� �� آC�وا ب2) إ�$ ن��
“İnandıktan sonra kâfirliğe sapanlar…”277
Vehbi Efendi, ayette zikredilenlerin “Yehûd” ve “Nasârâ” olduklarını,
Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına dayanarak nakleder.278
Örnek- 3:
ع إ<1 ��<\N��ا �� و0�D 1� ا&� س +Oc ا�<
“…Yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi, Allah’ın insanlar üzeride
bir hakkıdır…”279
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Fahr-i Râzî, Beydâvî, Medârik ve
Ebussu’ûd Efendi’nin beyânlarını topluca zikrederek şunları nakleder:
“Vacip Teâlâ, haccın ehemmiyetine işareten, hacc’a ait olan emri, bu
ayette enva-ı te’kid ve şiddetle irad buyurmuştur.
276 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 480.
277 Kur’ân, 3/90.
278 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 662.
279 Kur’ân, 3/97.
96
Zira husûsiyete delâlet eden “lâm” ve azamete delâlet eden “lafza-i
celâl” ile, Allah ismi ve insanlar üzerine borç olmasına delâlet eden “0�D” lafzı
gelmiştir ki bunların cümlesi, haccın, insanların üzerinde Allah’ın rızasını tahsil
için vacip bir borç olup terk eden kimsenin cezaya müstehak olduğuna delâlet
eder.”280
Vehbi Efendi, bahsi geçen tefsîr kaynaklarından nakiller yaparken
sadece lafzın manası ya da ayetin işaret ettiği manayı nakletmekle kalmayıp
zaman zaman da sebeb-i nüzül rivayetlerini o kaynaklar aracılığıyla zikreder.
Örnek- 4:
���W � ا� �� أو#�ا ا�� ب ��دOوآ� ب2) إ�$ ن�� آG� 5��W ا�2>N# ا إن�&�3 �� ا� �O�أ �
“ Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız
imanınızdan sonra sizi yeniden inkârcılığa sevk ederler.”281
Vehbi Efendi, bu ayet için şunları nakleder:
“İşte bu ayet, bundan evvelki ayette beyân olunduğu veçhile Mirşaş’ın
ilka ettiği fitne üzerine Hazrec Kabilesi’nden Cebbar b. Sahr ve Evs
Kabilesi’nden Evs b. Kayzî haklarında nazil olmuştur. Çünkü; Yehûd’un,
zaman-ı cahiliyyet vukuatını hatırlatması üzerine bu iki zatın herkesten evvel
tefahure ve yekdiğerine karşı sövmeye başlayıp arbede çıkarmaya teşebbüs
etmeleri ve Yehûd’un sözüne herkesten ziyade aldandıkları, Fahr-i Râzî,
Taberî, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi’nin cümle-i beyânatındandır. İşte bu
280 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 675.
281 Kur’ân, 3/100.
97
ayet-i kerîme, ehl-i imanı, düşmanların şerrinden muhafaza için bir düstur-ı
azamdır.”282 der.
Örnek- 5:
����آ� أن #oدOوا ا@� ن ت إ0 أه�� ا1�إن�“
“Allah size mutlaka emanetleri ehli olanlara vermenizi emreder…”283
Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetin Mekke’nin fetih günü Kâbe’nin
hizmetçisi ve anahtarcısı Osman b. Talha hakkında nazil olduğunu Nisabûrî,
Medârik, Beydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin ve Ebussu’ûd Efendi’nin beyânından
nakleder.
282 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 679.
283 Kur’ân, 4/58.
98
2. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRDEKİ METODU
Mehmed Vehbi Efendi, tefsîrinde yukarıda zikrettiğimiz muteber tefsîr
kaynaklarından sıkça nakiller yapmış; böylece sözkonusu mevzularda, birden
çok görüşü ortaya koyduktan sonra kendi fikrini ve tercihini de sonunda
“hülâsâ” diyerek beyân etmiştir. Şimdi bu nakillerden birkaç örnek sunalım:
Kehf Sûresi’nin ilk ayetlerini,
�D ي أن6ل�1 ا��]$) با e(�D 0 ا��
‘’ Hamd ü sena şol Allah u Teâlâ’ ya mahsustur ki o Allah u Teâlâ, abd-i
ehassı üzerine kitab-ı ma’hud olan Kur’ânı inzal etti.’’
�جD 1� !2'� �و
“Hâlbuki Allah u Teâlâ Kur’ân için, lafzında ve manasında bir eğrilik kılmadı.”
“ $G>� ”
“O; kitabı, müstekîm, mu’tedil ve mesalih-i ıbadı temşiyete kâfi olduğu
halde inzal etti” şeklinde tercüme ettikten sonra,
“Yani; herkesin medhu sena etmesi, cemi’ sıfat-ı kemaliyeyi cami’ olan
Allah u Teâlâ’ya mahsustur. O Allah u Teâlâ ki kemalat-ı beşeriyyeyi cami’
olan abd-i ehassı Muhammed (s.a.v) üzerine Kitab-ı Azim olan Kur’ân’ı inzal
etti ki o Kur’ân’ın lafzında ihtilaf ve manasında ihtilal gibi bir eğrilik kılmadı.
Binaenaleyh; kulları tarik-i Hakk’a davette noksanı olmadığı gibi Kur’ân’ı
mutedil ve mesalih-i ibadı temşitte kâfi ve ahkâmını ifrat ve tefritten arî kıldı ki
Kur’ân’la amel eden kimseler için asla güçlük yoktur. Zîra, ahkâmı daima
iktisad ve adaleti mutazammındır.” şeklinde izahını biraz daha genişleterek
tefsîr ettikten sonra sırayla nakiller yapmaya başlamıştır. Şöyle ki:
99
Beydâvî’nin beyânı veçhile Vacip Teâlâ, zatının hamd’e istihkakını,
Kur’ân’ı inzal etmesi üzerine tertip etmekle Kur’ân’ın insanlar hakkında pek
büyük nimet olduğuna işaret etmiştir. Çünkü “hamd” ve “şükür”; nimet
mukabilinde olduğu cihetle Kur’ân üzerine hamdi tertip, Kur’ân’ın insanlar
hakkında büyük nimet olduğuna delâlet eder ki Kur’ân’ı inzal üzerine, hamd’in
lüzumu beyân olunmuştur. Zira Kur’ân, niam-ı İlâhiyye’nin büyüğüdür, şeklinde
Beydâvî’den naklini tamamlayarak ayetin devamında Nimetullah Efendi ve
Ebussu’ûd Efendiler’in Beyanına yer verir.
Nimetullah ve Ebussu’ûd Efendiler’in beyânları veçhile Kur’ân,
kendinden evvel inzal olunan kitapların nesh olunmayan ahkâmını, saadet-i
beşeriyenin esbabını; ahlâk-ı hamid’e ve evsaf-ı cemile’nin kâffesini cami’
olduğundan şanına ta’zim için ta’zime delalet eden (ال) ile (ب varid (ا��
olmuştur. Yani; “ Kur’ân, Kitab-ı Azim ünvanını ihraz etmeye şayan” demektir,
diyerek “Kitap” kelimesinin neden marife geldiğine açıklık getirir.
Daha sonra “e(�D ” kelimesi için şunları söyler:
“Rasulullah’ın mertebe-i ubudiyetinin en yüksek tabakasında olduğuna
işaret için bu ayette nam-ı celilini Vacip Teâlâ “abd” ünvanıyla zikrettiği gibi
şan-ı nebeviyelerine ta’zim için kendi zatına raci’ zamire izafetle “e(�D”
buyurmuş ve Rasulü’nün abd olmasını beyânla Hz. İsa’nın ulûhiyetini itikad
eden kimselerin mezheplerinin sınırlarını beyân edip itikadlarını reddetmiştir.
Çünkü; ahir zaman peygamberinin Allah’ın kulu olduğunu beyân etmek, bi’l-
cümle Rasuller’in kul olduğunu beyân etmektir. Gerçi Kur’ân, bütün insanlar
hakkında nimet olarak inzal olunmuşsa da kitabı halka tebliğ eden Rasulullah
olup, Rasulullah’a nimet, umuma nimet olduğu cihetle yalnız Peygamberimiz
100
üzerine inzal olunduğunu beyân ve ismini zikirle iktifa olunmuştur.” Müellif, bu
şekilde kelimenin işaret ettiği manalara dikkat çekerek delalet ettiği hükümleri
de ortaya koymaya çalışır. Ardından “ �جD” ve “ $G>�” kelimelerini ele alarak
şunları söyler:
“Fahri Râzî’nin beyânı veçhile “ �جD”, bir şeyde eğrilik manasınadır.
Binaenaleyh Kur’ân’da noksan olmadığına, tevhid, nübüvvet ve ahkâmı ve
va’d-ü vaidi, emri, nehyi vesair durub u emsali ve kıssaları hak ve sadık olup
halel ve noksan olmadığı gibi nazmında bozukluk, manasında münafaat ve
tenakuz bulunmadığına işaret için Kur’ân’da asla eğrilik olmadığını beyânla,
belâğatta mertebe-i âlâya bâliğ olduğunu takdir buyurmuştur. “ $G>� ” gayrın
mesalihine kaim olup temşiyet etmektir. Binaenaleyh Kur’ân; kulların mesalih i
diniyye ve dünyeviyelerine kaim olup halkın doğru yolu bulmasına sebep
olduğundan “kayyim” ile tavsif olunmuştur. Çünkü ervah-ı beşer; çocuklar gibi
terbiyeye muhtaç olup Kur’ân dahi şefkatli ve merhametli baba gibi onları
terbiye ettiğinden “kayyim” ünvanını ihraz etmiştir.” der.
Daha sonra ayet hakkında şu görüşlere yer verir:
“Fahri Râzî ve Ebussu’ûd Efendi’nin beyânları veçhile Kur’ân’da “ج�D”
yani “eğrilik” olmamasını beyân; adalet ve istikamet üzere müştemil olduğunu
beyânı müstelzim ise de eğrilik olmadığını sarahaten beyân ve te’kid için
“kayyim” olduğu beyân olunmuştur.” der. Ardından şu tafsilatı yapar:
Bu ayette Vacip Teâlâ, Kur’ân’ın zatında kâmil olduğuna ve gayrıların
ef’al ve akvalini ikmal ettiğine işaret için “ج�D” olmadığı ve “kayyim” oluğunu
beyân etmiştir. Çünkü; Kur’ân’da, “ج�D” olmamak; zatında kemaline, ve
101
“kayyim” olmak gayr-i ikmaline işarettir. Zira; Kur’ân’a tutunan bir kimse, ilm-i
tevhide, ahval-i melaikeye, nübüvvete, enbiyanın evsafına, kaza ve kadere,
ahval-i semaya ve arza, onların yekdiğerine irtibatına ve teallukuna Kur’ân’ın
beyânıyla muttalî olduğundan elbette Kur’ân’ın, kulların nevakısını ikmal ettiği
şüphesizdir.
Bundan sonra da Beydâvî, Hâzin ve Medârik’in beyânlarını zikreder:
“Beydâvî, Hâzin ve Medârik’in beyânları veçhile “ $G>�”, Kur’ân’ın kayyim
olması; önceki kitapların sıhhatine şehadet ve hak olduğunu tasdik ve
ahkâmını nesh etmesidir.” der. Sonra da kendi hülasasına geçer:
“Hülasa; Kur’ân’ın insanlar hakkında büyük nimet olduğu; o nimeti, abdi
ehassı üzerine inzal ettiğine mukabil, kulların Allah’a hamdetmesi lazım geldiği
ve Allahu Teâlâ’nın Kur’ân’ı ifratla tefritten uzak, muktesıt ve müstekîm kılıp
Kur’ân’ın ahkâmında asla eğrilik olmadığı bu ayetten müstefat olan fevaid
cümlesindendir” 284 diyerek ele aldığı ayetlerin tefsîrini tamamlar. Daha sonra
aynı usûl ve nakillerle diğer ayetlere geçer ve bu örgü bütün Kur’ân ayetlerinin
tefsîrinde böyle devam eder gider.
2. 1. Rivayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri
2. 1. 1. Kur’ân’ı Kur’ân İle Tefsîr Edişi
İslâm’ın ilk yıllarından beri Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîrine büyük
ehemmiyet atfedilmiştir. Çünkü Kur’ân’da mücmel ve muhtasar olan nice yerler
vardır ki, onlar bir başka yerde tafsil ve izah edilmek suretiyle vuzuha
kavuşturulmuştur. Kur’ân’ı Peygamber Efendimiz’e indiren Cenab-ı Hak’tır.
284 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3076-3079.
102
İndirmiş olduğu kelâmdan ne kastedildiğini de yine en iyi kendisinin bileceği
muhakkaktır. Bu nedenle İslâm bilginleri, Kur’ân’ın Kur’ân ile yapılan tefsîrini,
en güzel tefsîr olarak kabul etmişlerdir.285
Aradığını Kur’ân’da bulamayan müfessir, sünnete veya sahabenin bu
husustaki sözüne müracaat eder.
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi de, eserinde Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine
zaman zaman yer vermiş ve böylece ulemânın usulüne uygun bir tefsîr ortaya
koymaya çalışmıştır. Şimdi bunlara ait bazı örnekler sunalım:
Örnek- 1:
Müfessir,
“��Lن�� ب �ا و� �����ا إ�$&�3 � ”ا� �
“İman edip de imanlarına bir zulüm bulaştırmayan kimseler…”286
şeklindeki ayette geçen “��Y” kelimesini tefsîr ederken bunun “şirk” manasına
olduğunu belirtir. Konuyla ilgili Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunan Buharî ve
Müslim’de zikredilen, İbn Mes’ud’dan mervi hadisi287 zikrederek, Lokman’ın
oğluna nasihatında288;
“ LD ��L �كGg�إن� ا> “
ibaresini hatırlatır ve bu hadise dayanarak ayette geçen “zulm” ‘ün “şirk”
olduğunu beyân eder.
285 el-Burhân, II., s. 173-174; İbn Kesîr, İsmail b. Kesîr el-Kuraşi, Tefsîru’l-Kur’âni’l- Azim, 4. Baskı,
İstikamet Matbaası, Kahire,1375/1956, I., s. 3; el-İtkan, II., s. 175; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 114.
286Kur’ân, 6/82.
287 el-Buharî, et-Tefsîr, VI, s. 20.
288 Kur’ân, 31/13.
103
Görüldüğü gibi müfessirimiz, En’am sûresinin 82. ayetindeki “zulm”
sözcüğünü, Lokman sûresi’nin 13. ayetiyle tefsîr etme yoluna gitmiştir.
Örnek- 2:
“Andolsun, sizi ilk defa (doğumunuzda) yarattığımız gibi (ahirette de)
yapayalnız teker teker (çırılçıplak) huzurumuza geleceksiniz”289 ayetinin
tefsîrinde, “…insanların yevm-i kıyamette veyahut zaman-ı vefatlarında, etba’
ve a’vandan, ahbab u yarandan, evlad ve emvalden tecerrüd ederek meydana
çıkacaklarını; ölüyken taput üzerinde uryan olduğu gibi uryan
haşrolunacaklarını ve herkesin kendi meşguliyetinden kimseyi
göremeyeceğini” bu ayetle beyân ederken üstü kapalı olarak “Abese
Sûresi”’ndeki “ o gün bunlardan herkesin kendine yeter bir işi (derdi) vardır.”290
âyetini hatırlatır ve konuyla ilgili birçok hadis-i şerif’in mevcut olduğuna işaret
eder.
Örnek- 3:
Bakara sûresinin 184. ayetinde geçen “2)ودات�� � ifadesiyle ”أ��
kasdedilenin “Ramazan ayı” olduğunu, bu ayetten sonraki “şehru Ramazane’l-
lezi’’291 ibaresiyle açıklamaya çalışmıştır.
Örnek- 4:
p� ا�D(# �W 1�� (ج وأن� أ+)اا��1ا$�
Vehbi Efendi, “cümle mescidler Allahu Teâlâ’ya mahsustur. Hal böyle
olunca siz mescidlerde Allahu Teâlâ ile beraber hiçbir kimseye ibadet
289 Kur’ân, 6/94.
290 Kur’ân, 80/37.
291 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 310.
104
etmeyin.’’ 292 ayetini tefsîr ederken, “bu ayetin ahiri, evvelini te’kid eder.
Çünkü arzın küllisi Allah’ındır, deyince Allahu Teâlâ’ya hiçbir şeyde kimsenin
şerik olamadığı gibi ibadette dahi şerik olamayacağı evleviyetle sabit olur.
“Bundan sonra ibadette Allah’a hiçbir kimseyi şerik etmeyin’’ demek, ayetin
evvelinden lazım gelen şeyi te’kid olur,”293 diyerek ayetin öncesini sonraki
bölümüyle tefsîr etme yoluna gitmiştir.
Müellifin eserinde yukarıdaki gibi Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine daha pek
çok yerde rastlamak mümkündür. Biz şimdi bu örneklerle yetinip müellifin
Kur’ân’ı sünnetle tefsîrine bir göz atalım.
2. 1. 2. Kur’ân’ı Sünnet İle Tefsîr Edişi
Vehbi Efendi, ayetlerin tefsîrinde Peygamberimiz’in sünnetine de sık sık
yer verir. Çünkü Sünnet, Kur’ân’ı şerh ve izah edicidir. Şüphesiz Kur’ân’ın ilk
ve en salahiyetli müfessiri Hz.Peygamber (s.a.v)’dir.294 Vehbi Efendi’nin
Tefsîri’nde de Buharî ve Müslim gibi güvenilir hadis kaynaklarından alınan
hadis-i şeriflere yer verilmiştir. Şimdi bunlardan birkaç örnek görelim:
Örnek- 1:
En’am sûresinin 82. ayetinin tefsîrinde müellif şunu kaydeder:
“Bu ayet nazil olunca, Ashab-ı Kiram me’yus olurlar ve derler ki: “İman
etmekle beraber nefsine zulmetmeyen kimdir? Hangimiz zulmetmeyiz? Her
292 Kur’ân, 72/18.
293 Vehbi Efeni, a.g.e., XV, s. 6191.
294 İbn Kesîr, Tefsîr, I., s. 3-4; el-Burhân, II, s. 56-157; el-İtkân, II, s. 176; Kur’ân’ın tefsîrinde
Hz. Peygamber’in yeri ile ilgil olarak bkz.: Suat Yıldırım, Peygamberimiz’in Kur’ân Tefsîri,
Kayıhan Yay., 1. Baskı, İst., 1983, s. 200.
105
birimiz az-çok nefsimize zulüm ve ibadette kusur ederiz. Şu halde bizim için
emniyet yoktur” dediler. Rasulullah (s.a.v) de “emniyete mâni’ olan, sizin
hatırınıza gelen gibi amelde kusur olan zulüm değildir; emniyete mâni’ olan
zulüm, şirk’tir. Lokman’ın oğluna nasihatında “İnne’ş- şirke le zulmün azim”
dediğini işitmediniz mi? buyurmuştur. Şu halde bu hadis-i şerife nazaran bu
ayette geçen “zulm” ile murad, şirktir” der.
Örnek- 2:
Bakara sûresinin 156. ayetinde “sabırlı kullar, kendilerine bir musibet
geldiği zaman: Biz Allah’ın kullarıyız ve biz ancak O’na dönücüleriz,
diyenlerdir” ibaresindeki “musibet” ‘in ne olduğunu şöyle izah eder:
“Beydâvî’nin beyânı veçhile “musibet”; insana isabet eden sevilmeyecek
bir şeydir. Rasulullah’ın “mü’mine eza veren her şey, mü’mine musibettir.”
hadis-i şerifi, bu manayı te’yid eder,” diyerek bu ayetin tefsîrini, hadis-i şerifle
pekiştirir.
Örnek- 3:
Nisa sûresi, 127. ayeti tefsîr ederken, Beydâvî’nin beyânına dayanarak
şu rivayeti nakleder:
“Uyeyne b. Huseyn, Peygamber’in huzuruna geldi ve: “Ya Rasulallah!
Biz yalnız harbe hazır olanlara ve emvali ganimet ihraz edenlere irsten hisse
verirken, sen kız evladına dahi irsten hisse veriyorsun” deyince; Rasulullah’ın :
“Taraf-ı İlâhî’den ben öyle emrolundum” buyurması üzerine bu ayetin nazil
olduğu mervidir.” 295 diyerek ayetin sebeb-i nüzulünü açıklamaya çalışır.
295 Vehbi Efendi, a.g.e. III-IV., s. 1066.
106
Örnek- 4:
“Mallarınınızı aranızda batıl sebeplerle yemeyin… Onları hakimlerin
önüne atmayın (Hakimlere götürmeyin veya onlara rüşvet vermeyin).”296
ayetini tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’den beyân ile bu ayetin İmre ü’l- Kays (İbn
Abis) hakkında şu yaşananlar sonucu nazil olduğunu bildirir:
“Rabiatü’l-Hadrami, İbn Abis’ten bir tarla davasında bulunur. Mahkeme
esnasında Rasulullah, Hadremi’ ye: “Şahidin var mı?” diye sorar. Hadremi de
şahitten izhar-ı aczedince, İmre u’l-Kays yemin etmek üzere hazırlandığı
zaman, Rasulullah: “Haksız yere başkasının malını almak için yemin eden
kimseye Allahu Teâlâ gazab eder” buyurması üzerine İmreu’l-Kays yemininden
vaz geçip tarlayı Hadremi’ye teslim edince bu ayetin nazil olduğu mervidir.”297
der.
Örnek- 5:
Bakara sûresinin 102. ayetinde geçen “sihir” kelimesini ve hükmünü
izah ederken Tefsîr-i Hâzin’in beyânı veçhile şunları nakleder:
“Rasulullah’tan Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği bir hadis-i şerif’te
Rasulullah (s.a.v), mühlik olan yedi şeyden ihtiraz edin, buyurduğunda; Ashab-
ı Kiram da, o yedi şey nedir ya Rasulellah? deyince, Rasulullah’ın da: “Allahu
Teâlâ’ya şirk, sihir, haksız yere adam öldürmek, yetimin malını yemek, zina
yapmak, savaşta cepheden kaçmak ve afife olan bir kadına ‘zaniyesin’
demektir.” buyurduğu mervidir”298 der.
296 Kur’ân, 2/188.
297 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 323.
298 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 189.
107
Şu halde müfessir, bu hadis-i şerifin beyânı veçhile “sihir; katli nefse ve
zinaya muadil büyük günahtır” diyerek konu hakkında kendi fikrini de hadise
dayanarak ortaya koymaya çalışır.
Örnek- 6:
Müfessir, Bakara sûresinin 198. ayetini tefsîr ederken Fahri Râzî’nin
beyânı veçhile “ayetin sebeb-i nüzulü şöyledir” der:
“Bir kimse Abdullah b. Ömer’e gelerek “Ben kiracılık eder ve hac
ederim. İnsanlar bana, kira ile ticaret ettiğim için, “senin haccın olmaz” dediler,
“ticaretim haccıma mani midir?” deyince, Abdullah da: “İhrama girer, Arafat’a
gider, tavaf-ı ziyareti yaparsan haccın sahih olur. Rasulullah’a senin sualin
gibi biri sordu, Rasulullah sükût buyurdu ve bir müddet sonra bu ayet nâzil
oldu”, dedi. ”
Şu halde bu ayette, talep edilmesinde beis olmadığı beyân olunan
“fazılla” murad; ticaretle talep olunan rızıktır. Öyleyse, ef’âl-i hacca mani’
olmadan hac yolunda ticarette bir kusur olmadığı bu ayetle sabittir. Ancak
müfessirimiz, başka şeylerle uğraşmadan sırf ibadet ve huzur u kalple hac
etmenin efdal oluğunu da hatırlatır.
Vehbi Efendi’nin tefsîrinde bu gibi daha pek çok rivayetlere rastlanır.
Müfessirimizin, ayetlerin tefsîrinde ve ortaya koyduğu hükümlerde hadis-i
şeriflerden pekçok zaman istifade ettiği görülür.
2. 1. 3. Kur’ân’ı Sahabe Sözleriyle Tefsîr Edişi
İslâm teşrii tarihinde Kur’ân ve Sünnet’ten sonra Sahabe’nin de rolü pek
büyüktür. Sahabe, ilk vahiyden itibaren İslâm’ın yayılması ve kuvvetlenmesi
için her türlü eza ve cefaya katlanmış, malını mülkünü, çocuklarını, ailesini
108
bırakarak hicret etmiş, harplere girmiş ve bütün bunları yaparken hiçbir
menfaat gözetmemiş, yalnızca İslâm’ın zaferi gayesini gütmüştür. Bu
bakımdan bütün İslâm ulemâsı, Sahabe’nin adaleti üzerinde hiçbir ihtilafa
düşmemiş, hatta Kur’ân da müteaddid ayetlerle Sahabe’yi medh ederek
kıymetlerini yükseltmiştir.299 Durum böyle olunca, müfessirimiz de ayetlerin
tefsîrinde yer yer Sahabe’nin görüşleri ile izahat yoluna gitmiştir. Şimdi
bunlardan birkaç örnek görelim:
Örnek- 1:
Maide sûresinin 105. ayetindeki “ Ey iman edenler, siz, kendinizi
düzeltmeye bakın, siz doğru gittikten sonra, diğer sapıtanlar size bir zarar
veremez. Sonunda hepinizin varışı Allah’adır…” ibaresini tefsîr ederken,
Abdullah b. Mübarek’in şu görüşlerine yer verir:
“Kur’ân’ın, emr-i bi’l-ma’ruf hakkında en kuvvetli ayeti budur. Bu ayette
“enfüs” ile murad, cümle mü’minlerdir. Zira bir dine mensup olan cümle nâs
şahs-ı vahid menzilesindedir.”
Binaenaleyh, ayetin manası şöyledir: “Ey mü’minler, siz kendi dininiz
erbabına ve dindaşlarınıza mülazemet edin ve onları vaaz u nasihatla ıslah
edin ve emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münkerle din kardeşlerinizi doğru yola
sevkedip ihtida edince ehl-i dalalin dalaleti size zarar vermez.” Bu manaya
nazaran ayet; emr-i bi’l-ma’rufu şiddetle amirdir.” der.
Öte yandan “Fahri Râzî’nin beyânı vechile Abdullah b. Mes’ud ve İbn
Ömer (R.A), bu ayetin te’vilinin ahir zamanda zuhur edeceğini beyân etmişler
ve “ahir zamanda siz fırkalara ayrılıp bazınız bazınıza zarar edip birbirinizin
299 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, TDVY, 6. Baskı, Ank., 1988.
109
acınızı tatmadıkça emri bi’l-ma’rûf nehyi ani’l-münker edin. Yalnız kendi
nefisinizi ıslaha hasr-ı himmet etmeyin. Amma ahir zamanda fırkalar zuhur
edip kalpler müteferrik olup sözleriniz bir araya gelmediğinde ve herkes bir
birini tanımaz olduğunda, bu ayetin sırrı zuhur eder, herkes kendi nefsine
sahip olup diğerine emir ve nehiy edemezler.” demişlerdir. Gerçi ayette hitap
umuma ve her zamana şamil olduğundan Fahri Râzî, ahir zamana tahsisini
zayıf addediyorsa da şu tevcih, zamanımıza pek muvafıktır. Çünkü,
zamanımızda söz dinlemek ve dinletmek ve büyüklerin nasihatına kulak
vermek ve birbirinden utanmak geçmiştir. Zira herkes kendinden büyük
kimseyi görmüyor ve tanımıyor. Binaenaleyh, emri bi’l-ma’rûf, menfaat
yerine zarar verdiğinden kendi köşesinde erbab-ı isyana “buğzu fillah” ’tan
başka çare kalmamıştır. Çünkü, emri bi’l-ma’rûf’ta nefsine, malına ve ırzına
zarar muhtemel olursa vacip olan, buğzu fillah’tır. Böyle durumlarda kişi ancak
kendi nefsine sahip olur. İşte o vakitte erbab-ı salaha, âsîlerin isyanının zararı
olmaz. Çünkü sükût zarûrîdir. Tefsîr-i Taberî de bu tevcihi te’yid etmektedir”300
diyerek müfessirimiz, ayetin tefsîrinde Sahabe görüşlerinden de istifade
etmiştir.
Örnek- 2:
Nisa sûresinin 12. ayetinde;
� وإن آ ن رج! ��رث آ\% أو ا��أة و1 أخ أو أ
‘’Eğer bir erkek veya kadının, ana-babası ve çocukları bulunmadığı
halde-kelâle şeklinde- malı mirasçılara kalırsa ve bir erkek yahut bir kız kardeşi
300 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1342.
110
varsa…’’ İbaresini Vehbi Efendi tefsîr ederken, ayette geçen “%\آ” kelimesini,
Hz. Ebû Bekir’in şöyle tefsîr ettiğini belirtir:
Ölünün ana-baba ve çocuğu yok iken bi’l-vasıta kendisine : ”آ\%“ “
varis olan kimsedir.”301
Örnek- 3:
&Oا رب� � ���ا #�&�6ل D�<��ا��1 إن� ا� � ث�� ا5��
“Rabbimiz Allah’tır deyip sonra dosdoğru yolda yürüyenlerin üzerine
melekler iner, korkmayın…”302
Müellifimiz bu ayette geçen “istikamet” kelimesini tefsîr ederken dört
büyük halifenin şu görüşlerini nakleder:
“Hz. Ebû Bekir, istikameti, Allaha şirk koşmamak olarak açıklamıştır.
Hz. Ömer, istikamet, emrü nehye kemâliyle dikkat etmektir, şeklinde
tefsîr etmiş.
Hz. Osman, istikamet, amelin küllîsinde ihlâsa dikkattir, buyurmuştur.
Hz. Ali ise istikamet, feraizi eda etmektir”, demiştir.
Vehbi Efendi, bu kelime hakkında daha sonra şunları bildirir:
“Hulefâ-yı Râşidîn Efendilerimiz’den rivayet olunan manalar, istikametin
bazı nev’ini beyândır. İstikametin manasında esah olan; evâmir ve nevâhinin
cümlesine imtisal ile günahlardan tamamiyle perhiz etmektir… Şu halde
istikamet, itikad ve ameliyatın cümlesine şamildir.”303 diyerek yukarıdaki
beyânların tümünü cem etme yoluna gider.
301 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 855.
302 Kur’ân, 41/30.
303 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 5056.
111
Örnek- 4:
�>LD P�� 0�2 Rوإن�
‘’Ve sen büyük bir ahlâk üzeresin…’’304
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “�>LD P��” ibaresini tefsîr ederken İbn-i
Abbas’ın “�>LD P��” ‘i “din-i mübin”305 şeklinde tefsîr ettiğini nakleder.
Örnek- 5:
w<�آ��� إC&# �9�وا �G 2ب�� D اب أ<$ و����)ل �
“Eğer -gerektiğinde savaşa- çıkmazsanız Allah sizi pek elem verici bir
azapla cezalandırır ve yerinize sizden başka bir kavim getirir…”306
Bu ayeti tefsîr ederken Vehbi Efendi, ayette geçen “ D” kelimesinin اب
İbn-i Abbas’a göre “rahmetin (yağmurun) kesilmesi”307 anlamına geldiğini
nakleder.
Örnek- 6:
g�ءا#�� ور��اري �� � � ��>�D ب&T 3دم �) أن6&�
“Ey Âdem oğlulları! Size ayıp yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek
elbise yarattık…”308
Vehbi Efendi, ayette geçen “ g�ر” kelimesinin, İbn-i Abbas’a göre
“mutlak mal”309 manasına olduğunu beyân eder.
304 Kur’ân, 68/4.
305 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6067.
306 Kur’ân, 9/39.
307 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 2010.
308 Kur’ân, 7/26.
112
Örnek- 7:
%">�� و�"! آ�$% ��<"% آg'�ة
‘’Kötü sözün durumu da kötü bir ağaca benzer…’’310
Müfessirimiz, yukarıdaki ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Taberî’de, Enes b.
Malik’ten rivayetle, bu ayette geçen “%">�� I” den murad, “hanzel” yani'�ة
“Ebûcehil karpuzu” dedikleri ottur ki yaprağı acı, meyvesi acı ve her
menfaatten hâlî ve yerde kökü sabit olmaz; rüzgâr çeker koparır…”311 der.
Görüldüğü gibi Mehmed Vehbi Efendi ayette geçen “şecere-i habise” yi,
Enes b. Malik’in rivayetine dayanarak “Ebûcehil karpuzu ve meyvesi”
şeklinde tefsîr etmeye çalışır. Böylece tefsîrinde Sahabe kavillerine de yer
vererek daha çok görüşü bir arada görebilme fırsatını okuyucunun dikkatine
sunar.
Bu örnekleri, Kur’ânın diğer surelerini tefsîr ederken de görmek
mümkündür.
Müfessirimiz genellikle eserinde, önce ayetlerin meallerini verir, sonra
onunla ilgili değişik görüşleri ortaya koyar, varsa sebeb-i nüzulü ile ilgili hadis-i
şerifleri nakleder, ayetten çıkabilecek fıkhî hükmü bildirir; daha sonra da bütün
bunlardan anlaşılması gerekeni, topluca kendi re’yi ile sunmaya çalışır.
Ayetlerin tefsîrinin hemen hepsinde bu yolun takip edildiği görürülür.
309 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1601.
310 Kur’ân, 14/26.
311 Vehbi Efendi, a.g.e.,VII, s. 2698.
113
Örnek- 8:
Vehbi Efendi, Secde sûresi, 15. Ayet’i tefsîr ederken ibn-i Ömer
Hazretleri’nden şu nakli yapar:
“Rasulullah, secde olan ayeti kıraat ettiğinde secde eder ve hazır
bulunan cemaat de secde ederlerdi.”312
Örnek- 9:
2$ وW���ن رب��� D(�
“…Korku ve ümit içinde Rablerine dua ederler…”313
Yine Secde sûresi, 16. ayeti tefsîr ederken Muaz b. Cebel’in “bu ayetten
maksat, gece kılınan namaz ve bilhassa teheccüd namazıdır.” dediğini
nakleder.314
Örnek- 10:
Vehbi Efendi bazen de isim vermeden Sahabe sözüyle tefsîr yoluna
gider. Şöyle ki:
Secde sûresi, 28. ayette geçen “x�C0�� ه ا ا” ibaresini tefsîr ederken
“yevmi fetih”le muradın “yevmi kıyamet” olduğunu, Ashab-ı Kirâm’ın
müşriklere olan şu sözüne istinad eder:
“Bizim için bir gün vardır. O günde sizinle bizim aramız fasl olunacaktır.
Biz mütena’im ve müsterih olacağız.”315
312 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4360.
313 Kur’ân, 32/16.
314 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4361.
315 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4374.
114
Örnek- 11:
Müfessirimiz, Ahzap sûresinin 5. ayetini tefsîr ederken Sa’d b. Ebi
Vakkas’ın ”Bir kimse bilerek kendisini pederinden başka bir kimseye nispet
ederse ve ben filancanın oğluyum” derse o kimse üzerine Cennet haram
olur”316 görüşüne yer verir.
Örnek- 12:
ن [��W1��1ان و�[�.# ���ن و+<$# �>+
TW ($[��ون اL# � و+<>gD�رض ووات وا ا��$
Vehbi Efendi, Rum sûresinin 17. ve 18. ayetlerini tefsîr ederken; Taberî,
Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına istinaden İbn-i Abbas Hazretleri’nin “Kur’ân’da
beş vakit namazı bulur musun?” denildiğinde bu ayeti okuyup ���ن +<$#
akşam ve yatsı namazları, ن�[�.# � ,sabah namazı و+<>gDو ikindi, �و+<
L# öğle namazıdır.” dediğini nakleder.317��ون
Örnek- 13:
Yine Vehbi Efendi, Rum sûresinde geçen318 “0�D�$"! ا1 او” ibaresindeki
“mesele-i âlâ” ‘dan muradın “kelime-i tevhid” olduğunu İbn Abbas’tan
nakleder.319
Örnek- 14:
R�(ا� إ�T ا$.<�أن ا ��IT و
316 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4386.
317 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4259.
318 Kur’ân, 30/27.
319 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4271.
115
“(İşte onun için) insana şöyle emrettik: Bana ve annene babana şükret.
Dönüş banadır.”
Müfessirimiz, Lokman sûresi, 14. ayetin tefsîrinde, Hâzin ve Medârik’in
beyânına istinaden Süfyan b. Uyeyne’nin şöyle dediğini nakleder: “ Bir kimse
beş vakit namazı eda ederse şükretmiş olur ve eğer beş vakit namaz
arkasında valide ve pederine hayırla dua ederse ebeveynine şükrünü eda
etmiş olur.”320
Örnek- 15:
D e(&D�� ا�� D% ا��1إن�
“Şüphesiz kıyamete ait bilgi Allah katındadır…”321
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’de Hz.Ömer’in şu
hadis-i şerifi naklettiğini ifade eder: “(Mefatihu’l-gayb) gaybın anahtarları
beştir.”
Ardından da: “O beş gayb bilgi de bu ayette zikredilmiştir” der. 322
Örnek- 16:
أ�� ��� R��� ��2�� ���)ون �& ر �G� �� ن� �G� ه� #
“(O Kur’ân), senden önce kendilerine hiçbir uyarıcı (Peygamber)
gelmemiş olan bir kavmi uyarman için Rabbin’den gelen bir gerçektir ki onlar,
bu sayede doğru yolu bulalar.”323
320 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4320.
321 Kur’ân, 31/34.
322 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4344.
323 Kur’ân, 32/3.
116
Müfessirimiz, bu ayeti tefsîr ederken Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına
istinaden, kendine Rasul gelmeyen kavimle murad, Arap Kavmi’dir. Çünkü
bizim Peygamberimiz’den evvel onları irşad edecek bir Rasul gelmediğinden
onlar ümmî bir kavimdiler. Binaenaleyh son derece irşada muhtaç oldukları bir
zamanda, Hz. Muhammed (s.a.v) gönderildi.
İşte kavm-i Arab’a “nebinin gelmediği zaman” ’dan murad ise İbn-i
Abbas’ın rivayetine göre; “Hz. İsa ile bizim Nebimiz arasında geçmiş olan
zaman-ı fetrettir” der. Şu halde bu ayette, “onlara nebi gelmedi” demek,
“zaman-ı fetrette gelmedi” demektir. Yoksa “devr-i Âdem’den beri onlara nebi
gelmedi” demek değildir. Zira kavm-i Arap, Hz. İsmail’e mensup oldukları
cihetle şeriat-ı İsmail ve İbrahim (a.s) ile amillerdi.324
Örnek- 17: �&0� اD 1�وT�� 1>ع إ N��ا �� س +Oc ا�<
“…yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde
bir hakkıdır…”325
Vehbi Efendi bu ayette geçen “\>��” lafzını tefsîr ederken, bunun
“sıhhat-ı beden ve zad-ı rahile” yani “azık ve binit” ’le tefsîr olunduğunu,
ashaptan Hz. Ali, İbn-i Abbas ve Muaviye’nin bu kanaatte olduklarını
Taberî’den nakleder.326
Örnek- 18:
ا���ب �&� س +� ب�� وه� Cw TW�% ��2�ض�ن
324 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4348.
325 Kur’ân, 3/97.
326 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 675.
117
“İnsanların hesaba çekilecekleri (gün) yaklaştı, hal böyle iken onlar
gaflet içinde yüz çevirdiler.”327
Vehbi Efendi, burada zikredilen “س la muradın, ahirete iman etmeyen ” ن�
kimseler olduğunu İbn-i Abbas’ın beyânına dayandırır. “ن� ”وه� Cw TW�% ��2�ض
ifadesinin de bu görüşü beyân ettiğini söyler.328
2. 1. 4. Kur’ân’ı Tabiûn’un Sözleriyle Tefsîr Edişi
Dört Halife devrinden itibaren, İslâm Devleti’nin sınırları, Arap
Yarımadası’nı aşmış, ayrı ayrı kültür ve dine mensup cemiyetleri de içine
katmaya başlamıştı. Her geçen gün ülkenin sınırları genişliyordu. Gerek
İslâmiyet’e yeni giren unsurları, gerekse müslüman olmayanları bir idare
altında toplamak ve onları iyi idare edebilmek için Kur’ân-ı Kerîm ilk merci
oluyor, yeni nizamlar ihdas etmek için fakihler ve müfessirler Kur’ân’a
sarılıyordu. Arap olmayan müslüman unsurların İslâm’ı öğrenme iştiyakı, ilim
ve bilhassa tefsîr sahasında “mevali” denilen şahsiyetlerin temayüz etmesine
ve bu sahada pek çok ilim adamının yetişmesine vesile olmuştur. Mevalinin
durumu, efendilerinin cemiyetteki durumlarına bağlı idi. Yani tüccar olan
sahabinin mevlasının da tüccar, âlim olan sahabinin mevlasının da âlim
olduğunu görüyoruz. Mesela, Abdullah b. Ömer’in mevlası Nafi’ (Ö.117/735)
ve İbn-i Abbas’ın mevlası İkrime birer âlim zatlar idi. Mevali dediğimiz bu
insanların müslüman olmadan önce şüphesiz bir dinleri ve kültürleri vardı.
Müslüman olduktan sonra eski din ve kültürlerinin de etkisinde kalarak,
327 Kur’ân, 21/1.
328 Vehbi Efendi, a.g.e., X, s. 3386.
118
İslâmiyet’i Araplar’dan farklı bir şekilde anlamışlar ve bu yüzden de tefsîrde
önemli hareketler meydana gelmiştir.
Tabiûn da, tefsîri, Sahabe’den semaen nakletmiş, sema’ olmayan
hususta da ictihada müracaat etmişlerdir. Artık tefsîr, tabakadan tabakaya
intikal etmeye başlamış, her tabakanın fertlerinin kültür durumları değişik
olduğundan, gerek tabakalar ve gerekse fertler ona yeni bir şeyler
katmışlardır.329 Böylece hem yaşadıkları dönemdeki müslümanlara ışık
olmuşlar, hem de sonrakilerin İslâm’ı anlama ve yorumlamalarına kaynaklık
etmişlerdir.
İşte Mehmed Vehbi Efendi de tefsîrinde Mücahid (Ö.104/722),
Katade(Ö.107/725) ve Dahhak (Ö.105/725) gibi tefsîrde söz sahibi zatların
yorumlarından istifade etmiştir. Şimdi bunları, birkaç örnekle görmeye
çalışalım:
Örnek- 1:
Mehmed Vehbi Efendi, Mearic sûresinin 24. ayetini tefsîr ederken, bu
ayette geçen “hakk-ı ma’lum” ifadesinin Mücahid’e göre330 nafile sadaka
manasına geldiğini nakleder.331
Örnek- 2:
و�2�� � TW اG�� وا�]�
“…O, karada ve denizde olan her şeyi bilir.”332
329İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 243.
330el-Kurtubî, Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensarî, el-Câmiu li Ahkâmi’l -Kur’ân, Kahire,
1387/1967, XVIII, s. 291.
331 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6139.
119
Müfessir, yukarıdaki ayeti tefsîr ederken “G��ا” ile muradın, Mücahid’e
göre “boş ovalar ve ıssız dağlar” olduğunu; “�[�ا ” ile muradın ise “köy ve
kasabalar” olduğunu nakleder.333
Örnek- 3:
Müfessir, En’am sûresinin 159. ayetinde geçen “dinlerini paramparça
edip grup grup olanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur”334 cümlesini
tefsîr ederken Mücahid’ ten şunları nakleder:
“Dinlerinde teferruk edenler, ümmet-i Muhammed’den ehl-i bid’at ve
şübehattır.”335
Örnek- 4:
Vehbi Efendi, Nur sûresinin 31. ayetinde geçen “ gizledikleri süslerinin
bilinmesi için ayaklarını (yere) vurmasınlar”336 ibaresinin tefsîrinde, İmam
Katade’den şunları nakleder:
“Cahiliye devrinde kadınlar, kendi ayaklarına altın ve gümüşten yapılmış
bilezik takarak yolda yürürken erkeklerin dikkatini celbetmek için ayaklarını
yere kuvvetle basarlardı.337 Bu adet-i keriheyi Cenab-ı Hak, söz konusu ayetle
nehyetmiştir.”
332 Kur’ân, 6/59.
333 Vehbi Efendi, a.g.e, IV, s. 1439.
334 Kur’ân, 6/159.
335 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1568.
336 Kur’ân, 24/31.
337 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3723.
120
Örnek- 5:
Müfessirimiz, Nahl sûresinin 60. ayetinde geçen “ Eğer Allah, insanları
yaptıkları (her) haksızlıkla cezalandırsaydı, yeryüzünde tek canlı
bırakmazdı…” ibaresini tefsîr ederken yine Katade’den şu nakli yapar:
“İsyanları sebebiyle insanların ve hayvanların hepsinin helakı, Nuh (a.s)
zamanında bir defa cereyan etti; neslin devam etmesi için de Nuh (a.s)’ın
gemisinde onları baki kıldı.”338
Örnek- 6:
Vehbi Efendi, Fatır sûresinin 32. ayetinde geçen;
G � Y ��&$W��&�1� وC&(.�5O�
“Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi de orta gidendir…”339
ibaresinin tefsîrinde, ayette geçen “(.�5O� ” kelimesinin Hasanü’l-Basrî’ye
(Ö.110/728) göre “sevabı günahına eşit” manasına geldiğini ifade eder.340
Örnek- 7:
Müfessirimiz, Yusuf sûresinin 88. ayetinde geçen !>�ا و#.)�ق W�وف &
&>�D “Ama sen bizim için tam ölçü ver, bize tasadduk eyle”341 ibaresini tefsîr
ederken, bu ayette geçen “ق�(.# ” kelimesini, ed-Dahhak’ın, “Bünyamin’in affı
ve ıtlakı” şeklinde açıkladığını beyân eder.342
338 Vehbi Efendi, a.g.e.,VII, s. 2848.
339 Kur’ân, 35/32.
340 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 585.
341 Kur’ân, 12/88.
342 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2575.
121
Örnek- 8:
إن� أن�� ا�ص�ات .�ت ا]$<�
“…zira seslerin en çirkini eşek sesidir.343”
Müfessirimiz, bu ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’e istinaden İmam-ı
Sevrî’den şunları nakleder:
“Her şeyin sadası, Allah’ı nekaisten tenzih manasına teşbih olabilir;
ancak eşeğin sesi teşbih olmaz. Zira eşeğin sesi, şeytanı gördüğünde olduğu
cihetle hayra alamet değildir; eşek anırdığında istiaze etmek lazım olduğu
kütüb-ü şer’iyyemizde mezkûrdur”.344
Yukarıda zikredilen örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi,
tefsîrinde Tabiîn’in görüşlerine de yer vererek tefsîrine bir zenginlik katma
gayretinde olmuştur. Şimdi biz meseleyi daha da uzatmadan diğer
konularımıza geçelim.
2. 2. Dirayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Burada da Vehbi Efendi’nin tefsîrinde hadislerden nasıl yararlandığı ile;
Lügat, Nahiv, Kelâm, Kıraat, Fıkıh ve Ahlâk İlimleri açısından Vehbi Efendi’nin
tefsîrini incelemeye çalışacağız.
2. 2. 1. Hadis İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ve Hadisleri
Rivayet Uslûbu
Vehbi Efendi, daha önce de belirttiğimiz gibi ayetleri tefsîr ederken
hadis-i şeriflerden sık sık istifade etmiştir. Ancak rivayet ettiği hadislerde sened 343 Kur’ân, 31/19.
344 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4326.
122
zincirine hiç yer vermemiş ve hadislerin tahricini de yapmamıştır. Bunun
yanında hadislerin kaynağını da zikretmez. Genelde hadis-i şerifleri meal
olarak zikreder, bazen de Arapça metniyle senetsiz olarak nakleder.
Vehbi Efendi, tefsîrindeki hadisleri ele alırken “Rasulullah (s.a.v) şöyle
buyuruyor” veya “Rasulullah (s.a.v), bir hadisinde buyurmaktadır” diyerek
direkt isnadı Hz. Peygamber (s.a.v)’e dayandırır. Bazen de “bir hadiste şöyle
buyuruluyor” diyerek hemen hadisi zikreder.345
Bazen de hadis’i verir, hadisin rivayet edildiği kitabın da adına işaretle o
hadisin sahih olduğunu beyân eder. Örneğin, Bakara sûresinin 163. ayetini
tefsîr ederken, şu hadisi nakleder:
“Esma binti Zeyd, Rasulullah’ın ism-i a’zam iki ayettedir. Birisi ���ـ1 وإإ
ا��+<� ا��+$� إ�9 ه� إ1وا+) �9 ayetidir.346 Diğeri de Sûre-i Âl-i İmran’ın evvelinde
bulunan “ �1�اـ1 9 امإ�O>5ا OT[ا � ayetidir, buyurduğunu işittim.” dediğini ” إ�9 ه
Ebû Davûd ve Tirmîzî kitaplarında rivayetle hadisin sahih olduğunu beyân
etmiştir.347
Vehbi Efendi, zikrettiği hadislerin bir kısmını da sahabeye isnad
ettirerek “Hz. Ömer’in” , “İbn Abbas’ın” , “Ebû Hüreyre’nin” rivayetiyle diyerek
zikreder. Bazen de “Buharî ve Müslim’in ittifak ettikleri bir hadiste” diyerek
hadisi zikreder. Örneğin, Bakara sûresinin 219. ayetini tefsîr ederken, “Buharî
ve Müslim’in ittifaklarıyla rivayet olunan diğer bir hadiste, Rasulullah’ın
“sadakanın hayırlısı ğınadan ve servetten verilen sadakadır. Yed-i ulya, Yed-i
345 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 233.
346 Kur’ân, 2/163.
347 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 275, 383; II, s. 474, 483.
123
süfla’dan hayırlıdır. Ailende muhtaç olan kimseden başla” buyurduğu
mervidir”348 der.
Vehbi Efendi, tefsîrinde sahih, hasen, zayıf ve uydurma hadislere yer
verdiği gibi kutsî hadisleri de yer yer zikretmiştir.
Müfessir, Tevbe sûresinin 69. ayetini tefsîr ederken, hadis otoritelerince
sahih kabul edilen şu hadisi nakletmiştir.
“Sizden evvel geçen ümmetlerin yoluna ve mesleklerine ve adetlerine
karış karış ve kulaç kulaç elbette uyarsınız. Hatta onlar bir keler deliğine
girseler siz de onlara uyarsınız.”349
İbn Mace’de bu hadisin sahih ve ricalinin de sika olduğu rivayet edilir.350
Vehbi Efendi, Enfal sûresinin 4. ayetini tefsîr ederken “Cennet’te yüz
derece vardır, her derece arası yüz yıllık mesafedir”351 şeklindeki hadisi
nakleder ki Tirmîzî bu hadise “hasen-garip” demiştir.352
Müfessir, Tevbe sûresinin 122. ayetini tefsîr edereken “ilim talep etmek,
her müslümana farzdır” hadisini zikreder353 ki bu hadisin de zayıf olduğu İbn
Mace’de Nevevî ’den nakledilir.354
348 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 255; V, s. 2058.
349 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 2059; Müslim, Sahih, Kitabü’l-İlm (47), Bab: 3, No: 6, III, 2054.
350 İbn Mace, Ebû Abdillah Muhammed b.Yezid el-Kazvini, es- Sünen, thk.: Muhammed Fuad
Abdulbaki, Mısır,1972, Kitabü’l-Fiten (36), Bab: 17, No: 3994, II, 1322.
351 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1846.
352 Tirmîzî, Sünen, Kitabu Sıfatı’l-Cenne (39), Bab:4, No: 2529, IV, 674.
353 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2146.
354 İbn Mace, Mukaddime, Bab:17, No: 224, I, 81.
124
Âl-i İmran sûresinin 105. ayetini tefsîr ederken de “ümmetimin ihtilafı
rahmettir” hadisine yer verir355 ki hadis imamlarının çoğu, bu hadisin aslının
olmadığını söylemişlerdir.356
Müfessir, Muhammed sûresinin 22. ayetini tefsîr ederken “Ey Rahim!
seni sıla eden olursa ben onu sıla ederim, yani ihsan ederim. Eğer seni kat’
ederse ben de onu kat’ ederim. İhsanımdan mahzun ederim.” şeklindeki hadisi
kutsîyi nakleder.357
Vehbi Efendi, bazen de ayet ve sûrelerin faziletlerini bildiren hadisleri
tefsîrinde zikretmiştir.358 Örneğin, “Fatiha sûresi her derde deva ve şifadır” 359
ve “her şeyin bir kalbi vardır, Kur’ân’ın kalbi de Yasin’dir…”360 der.
2. 2. 2. Lügat ve Nahiv İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Vehbi Efendi, tefsîrinde lügat ve nahve fazla yer vermemiştir. Bunun
yanında zaman zaman da olsa ayette geçen kelimelerin lügat manalarını;
cümlede geçen istifham, te’kid ve hazif gibi durumları beyân etmiştir.
Örnek- 1:
د آ 2�ج�ن ا5)��D 0��+ زل &� e وا5$� �)�رن
355 Vehbi Efendi, a.g.e., II, 690.
356 Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultan, Mevzuat, İst., 1989, s. 19.
357 Buhârî, Sahih, Kütabü’l-Edeb (78), Bab:13, VII, 73.
358 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 30; XII, s. 4686.
359 Dârimî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. el-Fadl b. Behram, Sünen, Daru İhyai’s-Sünneti’n-
Nebeviyye, Beyrut, trz., Kitâbü’l-Fedâili’l-Kur’ân, Bab: Fatihatü’l-Kitap, II, s. 445.
360 Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 26.
125
“Ay için de birtakım menziller (yörüngeler) tayin ettik. Nihayet o, eğri
hurma dalı gibi (hilal) olur da geri döner.”361
Vehbi Efendi, buradaki “ن� D” kelimesinin, “hurmanın kurumuş ve�ج
eğilmiş dalı” manasına kullanıldığını belirterek ayet-i celîle’de Ay’ın son
günlerindeki hâlinin tasvir edildiğini; gerçekte de Ay’ın son günlerindeki hilâl’in
gayet ince, yay gibi eğri ve rengi bir miktar sarı olarak tam bir kurumuş ve
eğilmiş hurma dalı görünümünde olduğunu beyân eder.362
Süleyman Ateş de; “ “el-urcûn”, hurma salkımının sapına denir. “el-
kadîm” de “eski” demektir. İşte ay sonunda Ay, tıpkı eski hurma sapı gibi ince
eğri ve sarımtırak bir görünüm verir. Bu benzetme, hilalin ilk ve son şeklini
göstermekle kalmıyor, aynı zamanda Ay’ın yörüngesinde giderken, Dünya
çevresinde dolaştığı yolun biçimini de göstermiş oluyor. Zira Ay’ın yolu tam
dairesel olmayıp bir tarafı konkav bir eğrilik arz eder” der.363
Örnek- 2:
25�ا 1 � ج)��hWذا ����1� ونW T+وOر �� 1>W BC
“Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman siz hemen onun
için secdeye kapanın.”364
Vehbi Efendi, burada geçen “ا�25W” kelimesinin başındaki “ف” ‘nin
taahhura delâlet için geldiğini; “ا�2� ” kelimesinin de “veka’a’ / yeka’u”’dan
emrin cem’i sıgası olduğunu beyân eder ki bunun manası “yere düşün”
361 Kur’ân, 36/39.
362 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4651.
363 Süleyman Ateş, a.g.e.,VII, s. 348.
364 Kur’ân,15/29.
126
demektir. Fakat “� ج)���” karinesiyle “Âdem’e secde için yere kapanın”
şeklinde izah ederek kelimenin aslını beyân eder.365
Burada Süleyman Ateş de secdeden maksadın, boyun eğmek ve saygı
göstermek olduğunu belirtir. Nitekim “Âdem’e yapılan secde Allah’ın emriyle
olduğundan yine Allah’a itaattir” der.366
Örnek- 3:
5 بD ن � #�� j>�W آ�W
“…Bunun üzerine ben onları kıskıvrak yakaladım. İşte cezalandırmamın
nasıl olduğunu gör!” 367
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “j>آ ” kelimesinin “azabın şiddetinden
taaccüp manasını i’şar olduğunu belirtir. Çünkü daha önce küfre devam
edenleri azap nasıl helak ettiyse, Kureyş kavmi de küfre devam ve ısrar
ederlerse, bu dehşetli azap onları da helak edecek, demektir.368
Vehbi Efendi, bazen de ayetlerde bulunan istifham, hazif ve sıfat gibi
durumları da açıklar.
Örnek- 1:
أم آ&�� I�)اء إذ +�� �52�ب ا$�ت
“Yoksa Yakub’a ölüm geldiği zaman siz orada mıydınız?...”369
365 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2745.
366 Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 68.
367 Kur’ân, 40/5.
368 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4935.
369 Kur’ân, 2/133.
127
Müfessir, buradaki “أم” kelimesinin munkatıa olup istifham-ı inkârî
manasını mutazammın olabileceğini söylemiştir.370
Örnek- 2:
0�D ن��9 $�2#�نا1�أ5# �
“…Allah’a karşı bilemediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?...”371
Vehbi Efendi, “ن�� deki hemze’nin istifham-ı inkârî ve tevbih için‘ ” أ5#
olduğunu beyân eder. “Binaenaleyh, ayette kâfirleri tekdir olduğu gibi cehille
zem ve takbih de vardır” 372 der.
Örnek- 3:
#3 ه� �ا +��& ور��ا1�و� أن��� رض�ا � ا1�1 و�
“Eğer onlar, Allah ve Rasulü’nün kendilerine verdiğine razı olup, Allah
bize yeter, yakında bize Allah da lütfundan verecek Rasulü de, biz yalnız
Allah’a rağbet ederiz, deselerdi (daha iyi olurdu).”373
Vehbi Efendi, “bu ayette ta’zime delâlet matlup olduğundan “� ” ‘in
cevabı mahzuftur. Takdir-i kelâm “lev fe’alû keza le kâne hayran lehüm”
demektir. Yani, “Allah’ın ve Rasulü’nün verdiğine razı olmuş olsalardı elbette
onlar için daha hayırlı olurdu.” demektir. Çünkü bu misilli makamda cevabın
hazfi, şive-i Arap’ta ta’zime ve meselenin ehemmiyetine delalet eder”374 der.
370 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 233.
371 Kur’ân, 7/28.
372 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1606.
373 Kur’ân, 9/59.
374 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 2039.
128
Örnek- 4:
�ن ب$ أن6ل إ<R و� أن6ل �� R���ل&�o� ن�&�o$2�� �&�� واا TW ن�B�ا��ا � �ـ�
�ن بوا5$<$<� ا.�\ة&�o$ة وا �ن ا�6آ#o$1� وا $>LD أج�ا ��>#o&� Rzـأو �� وا<�م ا}
“Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve mü’minler, sana indirilene
ve senden önce indirilene iman edenler, namazı kılanlar, zekâtı verenler,
Allah’a ve ahiret gününe inananlar var ya; işte onlara pek yakında büyük
mükâfaat vereceğiz.”375
Vehbi Efendi, ayette geçen “� kelimesine ”ب$ أن6ل“ kelimesinin ”ا5$<$<
matuf olduğunu belirtir.376 Süleyman Ateş de bu kelimeyi “� şeklinde ”ا5$<$<
mansup olarak ele alıp bu şekilde mana vermiştir. Bunun yanında Abdullah
İbn-i Mes’ud’un mushafında ise kelimenin merfû okunduğunu, Hasan Basri,
Malik b. Dinar, Cahderî ve İsa es-Sakafî’nin de merfû okuduğunu belirtir.
Burada mansup okunmasının medh ve ta’zim için olduğunu, yani “şuna
bilhassa önem veriyorum, dikkatinizi şuna çekmek istiyorum” anlamına
geldiğini yine Süleyman Ateş, tefsîrinde zikreder.377
Müfessir, ayetlerde geçen sıfatlarla, bazı harflerin fonksiyonlarına
(kasem, şartiyye, takibiyye, sebebiyye ve te’kid gibi)378 da kısmen de olsa
işaret ederek yabancı kökenli kelimeleri de yeri geldikçe izah etmiştir. Örneğin,
“Âdem” ‘in ism-i acemî olduğunu379, “iblis” ‘in Süryanice de “Azazil” şeklinde
375 Kur’ân, 4/162.
376 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1112.
377 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 394-395.
378 Kur’ân, 4/46; 7/16; 9/63; 15/30; 55/41; 2/12; 11/76.
379 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 93.
129
bir isim olduğunu ve Arapça’da da “haris” manasına geldiğini380, “Meryem” ‘in
İbranice’de “hizmetçi” manasına kullanıldığını belirtir.381
2. 2. 3. Kelâm İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Vehbi Efendi, tefsîrinde Kelâm’la ilgili meselelere de yer vermiş; imanın
mahiyyeti, iman-amel ilişkisi, büyük günah işleyenin durumu, kâfirin
cehennemdeki durumu gibi meselelere değinmiş; Ehl-i Sünnet’in dışındaki
mezheplerin düşüncelerine de yer vererek onların görüşlerini, yine ayetlere
dayanarak reddetmiştir.382 Şimdi müellifin bu konudaki görüşlerini örneklerle
görmeye çalışalım:
2. 2. 3. 1. İman’ın Mahiyyeti
�ن ب F<; و�5<$�ن ا.�\ة&�o� � ا� �
“Onlar gayba inanırlar, namazı kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan
Allah yolunda harcarlar.”383
Müfessir, bu ayeti tefsîr ederken, imanı şu şekilde tanımlar:
“İman, Vacip Teâlâ’nın zatına ve sıfatına ve enbiya-yı kiramın
nübüvvetlerine ve ahval-i ahirete ve sair iman edilmesi lazım olan şeylere
inanıp kalb ile tasdik ve lisan ile ikrar etmektir.”384
380 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 98.
381 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 587.
382 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 91.
383 Kur’ân, 2/3.
384 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 39.
130
Vehbi Efendi’ye göre imanın rüknü kalb ile tasdik ve dil ile ikrardır.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır da tefsîrinde, İmam-ı Azam’ın görüşüne
işaret ederek “iman, ikrar ve tasdiktir” der.385
Şu halde Vehbi Efendi’ye göre, bir kimsenin yalnız kalpte tasdiki
bulunsa ikrar-ı lisanı olmasa, mü’min sayılmaz. O kimsenin Allah ile kendi
arasında bir mü’minliği vardır. Zira imanın diğer bölümü olan “dil ile ikrarı”
terkinden dolayı günahkâr olur ve zahirde o kimse üzerine ahkâm-ı şer’iyye
icra olunmaz. Nitekim, imanın iki cüz’ü olan tasdik ve ikrarın ziyadesi ve
noksanı olmaz. İman edilecek şeyler artmaz ve eksilmez; dolayısıyla iman da
artmaz ve eksilmez.
2. 2. 3. 2. İman - Amel İlişkisi
Yukarıdaki tarife nazaran amel, imandan cüz’ değildir; belki imanın
kemalinden cüz’dür. Binaenaleyh imanı olup da ameli olmayan kimse
mü’mindir, fakat amel etmediği için fasık addolunur. Eğer aff-ı İlâhî ’ye mazhar
olamazsa, taksiratı kadar muazzeb olduktan sonra imanı sebebiyle Cennet’e
girer.
Ehl-i Sünnet muhaddislerine göre iman; kalb ile tasdik, dil ile ikrar ve
aza-yı cevarihle amelden ibarettir. Bu tarife göre amel, imandan bir cüz’ ise
de esah olan, amelin imanın kemalinden bir cüz’ olmasıdır. Çünkü fasıkın
mü’min olduğunda muhaddisler ittifak etmişlerdir386.
385 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., 1971, I, s. 185.
386 Elmalılı, a.g.e., I, s. 184.
131
Ancak bir kimse yalnız diliyle ikrar etse, fakat ameli olmadığı gibi kalben
tasdiki dahi olmasa, o kimse beynehu ve beynallah mü’min değildir. Belki
münafıktır. Binaenaleyh ebedî Cehennem’de kalır.387
2. 2. 3. 3. İman’ın Artıp- Eksilmesi Meselesi
�ن ا� �� إذا ذآ� &�o$ا ���ب��ا1�إن�$ وج�
#1 زاد#�� إ�$ ن و0�D ربG�� وإذا #�3 ��>�D �آ���ن�<��
“Mü’minler ancak, Allah anıldığı zaman yürkleri titreyen, kendilerine
Allah’ın ayetleri okunduğunda imanlarını artıran ve yalnız Rablerine dayanıp
güvenen kimselerdir.”388
Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde, “bu ayet-i celile, imanın ziyadeyi kabul
edeceğine delâlet ederse de bu kabul, zaman-ı saadete mahsustur” der.
Çünkü asr-ı saadette, vahiy gelip ahkâm gün be gün artınca, Ashab-ı Kiram’ın
imanları, ahkâm arttıkça, ziyadeleşirdi. Amma asr-ı saadetten sonra vahiy
kesilip ahkâm tekâmül ettiği cihetle mü’menün bih takarrur ettiğinden imanın
ziyadelenmesi mümkün değildi. Çünkü dinin tekemmülü cihetiyle ahkâm
tezayüd etmediğinden imanda tezayüd olamaz. Lakin imanın tezayüdü, kuvvet
ve zaaf yönünden, her zaman mümkün olup zaman-ı saadete münhasır
değildir. Binaenaleyh, kuvvet yönünden iman tezayüd eder ve ayetteki
ziyadenin de bu manaca ziyade olması ihtimalden uzak değildir.389 Elmalılı da
387 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 40.
388 Kur’ân, 8/2.
389 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1845.
132
bu ayeti yorumlarken “esbab ve delail-i ilmi amel arttıkça, iman-ı tahkîkî inkişaf
eyler, yakîn ve itminanları artar”390 der.
2. 2. 3. 4. Mürtedin Durumu
���� Bا � ن D A�+ (5W$1� وه� TW ا}��ة �$�| و�� �C�� ب
“…Kim (İslâmî hükümlere) inanmayı kabul etmezse onun ameli boşa
gitmiştir. O, ahirette de ziyana uğrayanlardandır.”391
Vehbi Efendi, bu ayette tekâlif-i İlâhiye’ye küfreden kimsenin ameli
mahvolup dünyada ve ahirette zarardide olacağını beyânla Vacip Teâlâ’nın,
bundan evvel beyân olunan ahkâma -dikkatle- imanı tavsiye ettiğini
açıkladıktan sonra “amelin boşa çıkması” konusunda şunları söyler:
“Ayette, “amelin boşa çıkması”; amelin zayi olup batıl olmasından ve
fayda görülmemesinden ibarettir. Şu halde mü’min olan bir kimse, birçok
amelden sonra, kat’î ahkâm-ı şer’iye’den birini inkâr gibi küfrü mûcib bir işte
veya sözde bulunsa ameli zayi’ olacağına bu ayet delalet eder.”392
Müfessir, Al-i İman sûresinin 87. ayetini tefsîr ederken de mürted olan
kimsenin Allah’ın rahmetinden mahrum kalacağını ve lanet-i İlâhiye’ye
müstehak olacağını belirtir. Zira mürtedin küfrü her nevi küfürden eşna’
olduğuna bu ayet delâlet eder. Çünkü kalb ile tasdik ve lisanla ikrar ve şehadet
edip tarik-ı Hakk’a açık deliller geldikten sonra küfrü tekrar irtikap etmek;
elbette cinayetin şenaatta ziyade olanlarındadır.393
390 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2367.
391 Kur’ân, 5/5.
392 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1155.
393 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 660.
133
2. 2. 3. 5. Peygamber Göndermeden Azap Edilemeyeceği Konusu
9� و� آ&� G 2�ب<� +��0 ن2�{ ر�
“…Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek
değiliz…”394
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken şu açıklamayı yapar:
“Cenab-ı Allah, halkı irşad edip tarik-ı Hakk’a davet edecek bir rasul
gönderinceye kadar hiçbir kimseye azap etmez. Amma rasul davet edip tarik-ı
Hakk’ı gösterdikten sonra icabet etmeyenlere azap eder. Çünkü rasul gönderip
din-i Hakk’a davetten sonra icabet etmeyenler için mazeret kalmaz.
Binaenaleyh, Eimme-i Hanefiyye indinde, ahkâm-ı şer’iyye’nin marifeti
İlâhî’den başkası, şer’i şerifle sabittir. Marifet-i İlâhiyye de akılla sabittir. Yani
şeriat sedası işitmeyen bir kimse kendi aklıyla bu âlem-i mükevvenatın bir
yaratıcısının bulunduğunu ve o Halık’ın vahid-i hakikî olduğunu bilmesi
lazımdır. Çünkü bu âlem, Allah’ın varlığına açık bir delil olduğundan bunu ispat
etmek, şeriatten işitmeye muhtaç değildir.395 Elmalılı da bu ayetin tefsîrinde,
Rasul gönderilip hidâyet ve dalalet tebliğ edilince, her ferdin ve toplumun
kendinden sorumlu olacağına dikkatleri çeker ve “kimse kimsenin vebalinden
sorumlu tutulmaz”396 der.
Vehbi Efendi, yukarıdaki beyânında da anlaşılacağı üzere bu konuda,
Ehl-i Sünnet’ten Maturidiyye’nin görüşü397 doğrultusunda görüş sunmuştur.
394 Kur’ân, 17/15.
395 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 2959; III, s. 1116.
396 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 3172.
397Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İst., 1985, s. 124.
134
2. 2. 3. 6. Ru’yet Meselesi
� ل GربTف #�ان��W 1ن � ل � #�انT وـ�� انL� إ0 ا'�! hWن ا��5�� �� R>إ �Lأن Tأرن
“…(Musa) dedi ki: Rabbim! Bana (kendini) göster, seni göreyim.
(Rabbi): Sen beni asla göremezsin, fakat şu dağa bak, eğer o yerinde
durabilirse sen de beni göreceksin, buyurdu…”398
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Beydâvî’den şu görüşü nakleder:
“Bu ayet, Allah’ı ru’yetin cevazına ve imkânına delâlet eder. Zira Vacip
Teâlâ, Musa (a.s)’a : “Ben görülmem ve görülmekliğim mümkün değildir.”
demedi, belki “sen beni göremezsin” demekle ru’yeti, Musa (a.s)’a nefiy
tarıkıyla cevap verdi. Zira Hz. Musa’nın görememesinden Vacip Teâlâ’nın
görülmemesi lazım gelmez. Nitekim görülmek muhal olmuş olsaydı, Musa
(a.s), Vacip Teâlâ hakkında muhal olan bir şeyi talep etmezdi. Çünkü Allah u
Teâlâ hakkında muhal olan bir şeyi bilmeyip talep etmek, enbiya-yı kiram için
muhaldir. Şu halde Musa (a.s)’ın Allah’ı ru’yeti talep etmesi, ru’yetin cevazına
delil-i sarihtir. Aynı şekilde Allah, ru’yeti, dağın istikrarına ta’lik buyurdu. Dağın
istikrarı ise mümkünattandır. Mümkün olan şeye muallâk olan şey de elbette
mümkün olur. Vacip Teâlâ’nın Musa (a.s)’a : “Sen beni göremezsin”
buyurması, “beni görmek bir takım esbaba mevkuftur, o sebepler ise henüz
sende mevcut değil” demektir. Yoksa asla görülmez manasına değildir.
Vehbi Efendi daha sonra şu açıklamayı yapar:
“Bu dünyada ru’yetin imkânına bu ayet ve sair ayat-ı beyyinat delâlet
ettiği gibi edille-i akliyece de ru’yete bir mani yoktur. Lakin hayat-ı dünyada
bizim Peygamberimiz’den başkasına Cenab-ı Hakk’ı ru’yet vaki olmamıştır.
398 Kur’ân, 7/143.
135
Esahh-ı akval üzere ancak Mi’raç’ta bizim Peygamberimiz’in Allah u Teâlâ’yı
ru’yet ettiği mervidir.399 Amma ahirette ru’yetin vaki olacağına ahadis-i celilenin
sarahatı ve ayat-ı beyyinatın işareti delâlet etmekte olduğundan ehl-i iman için
ahirette Cenab-ı Hakk’ı mekândan münezzeh olduğu halde ru’yet vaki
olacağını itikad etmek vaciptir.400
Vehbi Efendi, her ne kadar ru’yetin mümkün olduğu görüşlerini nakletse
de o, dünyada ru’yetin mümkün olunamayacağı şeklinde ayete mana vermiştir.
Ancak ehl-i imanın, ahirette, Cenab-ı Hakk’ı mekândan münezzeh olarak
görebileceklerini belirtmektedir.401 Elmalılı da bu dünyada Allah’ı görebilmenin
tahammül edilemeyeceğini belirterek, ahirette dahi imtina-ı ru’yeti anlamaya
kalkışmanın doğru olmadığını belirtir.402
2. 2. 3. 7. Şefaat Meselesi
� أذن 1 � D% إ�C�gا pC&# � z�����9 ورضT ا��+$� 1
“O gün, Rahman’ın izin verdiği ve sözünden hoşlandığından başkasının
şefaati fayda vermez.”403
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken şu görüşü bildirir:
“Bu ayet-i celile, asiler için şefaatin cevazına ve vücuduna delalet eder.
Allah u Teâlâ, kimin hakkında şefaat olunmaya izin verirse, şefaat onun
399 Said Havva, el-Esas fi’t-Tefsîr, VIII, s. 147.
400 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 1751; IV, s. 1497.
401 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 1752.
402 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2277.
403 Kur’ân, 20/109.
136
hakkında caridir; yoksa her asi hakkında şefaatin kabul olunmayacağına
Cenab-ı Hak, bu ayetle beyân buyurmuştur.”404
Müfessir, ayrıca Allah’ın izin verdiği kimselerin şefaat edebileceğini,
başka hiçbir kimsenin şefaat edemeyeceğini de Bakara sûresinin 255. ayetini
tefsîr ederken beyân eder.405
Yine Enbiya sûresinin 28. ayetinin tefsîrinde de şefaat edecek olan
meleklerin, Allah’ın şefaat etmelerine razı olsuğu kimselere şefaat
edeceklerini, rıza-i İlâhî haricinde şefaat için hiçbir kimse hakkında bir söz
söylemeyeceklerini beyân eder.406
Vehbi Efendi bu konuda Tefsîr-i Hâzin’den de şu nakli yapar:
“İbn Abbas’tan rivayeten beyân olunduğuna göre, Allah’ın şefaat
olunmasına razı olduğu kimseler; kelime-i tevhidin manasını kalbiyle itikad ve
lisanıyla tekellüm eden kimselerdir. Çünkü, tevhidi itikad etmeyen müşrikler
şefaata mazhar olamazlar.”407
2. 2. 3. 8. Ehl-i Sünnet’in Görüşüne Ters Düşen Görüşleri
Reddetmesi
Vehbi Efendi, bazı ayetlerin tefsîrinde Mutezile, Cebriye, Şia,
Mücessime ve Müşebbihe’nin görüşlerine de yer vererek bunların Ehl-i
Sünnet’in görüşüne ters düştüğünü, yine ayetlere dayanarak reddeder:
404 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3347.
405 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 473.
406 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3413.
407 Aynı yer.
137
Örnek- 1:
D�)وeإـ1 ربO�� 9 ا1�ذ�� W ءTI G!آ P � � إ�9 ه
“İşte Rabbiniz Allah O’dur. O’ndan başka tanrı yoktur. O her şeyin
yaratıcısıdır. Şu halde O’na kulluk edin. O, her şeye vekildir. (güvenilip
dayanılacak tek varlık O’ dur.)”408
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Mutezile’nin “kul fiilinin halıkıdır.”
görüşünü reddeder. Zira O’na göre, Cenab-ı Hak bu ayette, kulların fiilinin,
Allah’ın mahlûku olduğunu açıkça beyân etmiştir. Çünkü Allah u Teâlâ her
şeyin haliki409 olunca, kulların fiilinin de halikidir. Çünkü “her şeye”, kulların fiili
de dâhildir. Dolayısıyla Mutezile’nin görüşü bu ayetle merduddur.410
Süleyman Ateş de; “insanın gücü, aldığı gıdaların kana geçip enerjiye
dönüşmesiyle oluşur bu gıdaları Allah yarattığı gibi bunları insan bedeninde
enerjiye dönüştüren de Allah’ın yasalarıdır. Fiili yapan güç ve aletler hep Allah
tarafından yaratıldığına göre o fiili yaratan da temelde Allah’tır. Öyle ise
insanın sorumluluğu, yaptığı işi yaratmasından değil, seçmesinden doğar. Fiili
yapma gücünü Allah yaratır; insana da yarattığı gücü kullanma müsaadesi
verir. Bu bakımdan hayrı da şerri de yaratan Allah’tır; ama yapan insandır”411
der. İşte insanı sorumlu tutan da “irade-i cüz’iyye denilen bu seçme
yeteneğidir.
408 Kur’ân, 6/102.
409 Kur’ân, 39/62.
410 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1496.
411Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 212.
138
Örnek- 2:
�9 #)رآ1 ا@ب. ر وه� �)رك ا@ب. ر
“Gözler O’nu görmez; hâlbuki O, gözleri görür…”412
Müfessir, bu ayetin tefsîrinde, ru’yet konusunda Mutezile’nin, Allah’ın
ru’yet olunamayacağı görüşünü dile getirdikten sonra yine onu da reddeder.
Zira bu ayette, “Vacip Teâlâ’nın künhünü idrak nefyolunuyorsa da cem’i
evkatta nefye delalet yoktur” der. Bu dünyada idrak olunmaması, ahirette de
ru’yet olunamayacığını gerektirmez. Zira bazı vakit ve durumlarda caiz
olmayan şey; diğer vakit ve durumlarda caiz olabilir. Ayette, bütün insanların
göremeyeceğine de delalet yoktur. Şu halde bizim Peygamberimiz’in ru’yet
etmesi bu ayete münafi değildir. Netice itibariyle Fahr-i Râzî, Beydâvî ve
Hâzin’in beyânlarına nazaran, bu dünyada Cenab-ı Hakk’ı ru’yet mümkündür;
lakin bizim Peygamberimiz’den başkasına vaki değildir.413 Elmalılı da buradaki
“basiret” ’in kalp gözüyle Hakk’ı görmeye işaret olduğunu belirtir.414
Örnek- 3:
�ا ذو��ا D اب اB�) ه! #'6ون إ�9 ب$ آ&�� #����ن$�Y � ث�� �<! �� �
“Sonra o (kendilerine) zulmedenlere, ebedî azabı tadın, denilecek.
Kazanmakta olduğunuzdan başkasının karşılığını mı bulacaksınız?415
Vehbi Efendi, burada da Cebriye’nin “kulun fiillerinin cebrî ve zarurî
olduğu” görüşünü reddeder. O, bu konuda şunları söyler:
412 Kur’ân, 6/103.
413 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1497.
414 Elmalılı, a.g.e., III, s. 2019.
415 Kur’ân, 10/52.
139
“Bu ayet, insanların kendi ihtiyarlarıyla işledikleri işlerden mes’ul
olacaklarına ve ef’âli ihtiyariyelerinin mevcut olduğuna delalet eder. Çünkü
kisb; kullara nispet olunmuştur. Zira insanların ef’âl-i ihtiyariyeleri olmasa da
Cebriye taifesinin dedikleri gibi kulun fiili, cebrî ve zarurî olsa, “siz kesbettiniz
ve onun cezasını görüyorsunuz” denmezdi. Hâlbuki bu ve bunun emsali
ayetlerde, ef’âli kesbetmek daima insanlara nispet olunur ve bu nispet, kulların
kisb-i ihtiyarisi olduğuna açıktan delalet eder.”416 Elmalılı da bu ayete göre,
kulların kendi kazandıklarıyla cezalandırılacaklarını belirtir.417
Bu konuda Ehl-i Sünnet’in görüşü şudur:
Kişi bir eylemi yapmak ister, Allah da o kişiye, o eylemi yapabilme
gücünü verir; sonra da o kişi o eylemi yapar. Bu durumda, o fiili yaratan Allah
olduğu halde kişi de seçiminden dolayı sorumlu olur. İşte insanı sorumlu yapan
bu seçime, “irade-i cüz’iyye” denir.418
Örnek- 4:
� 1 �6�آ�0 T#o� ي��#05 اا و�<'&���
“Temizlenmek üzere malını hayra veren iyiler, ondan (ateşten) uzak
tutulur.”419
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de şunları beyân eder:
“Şia, bu ayetin Hz. Ali hakkında nazil olduğunu iddia etse de bu ayet,
Hz. Ebû Bekr hakkında nazil olmuştur. Çünkü hadis kitaplarında beyân olduğu
416 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2218.
417 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2729.
418 İlmihal, Komisyon, TDVY, Komisyon, Ank., 2004, I, s. 136.
419 Kur’ân, 92/17-18.
140
gibi delil-i aklî de, ayetin Hz. Ebû Bekr hakkıda indiğini te’yid eder. Zira ayet,
sebeb-i nüzul olan zatın, efdal-i ümmet olmasına delalet ediyor. Efdal-i ümmet
ise bi’l-ittifak Hz. Ebû Bekr’dir. Elmalılı da bu ayetin Hz. Ebu Bekr hakkında
indiğini ilgili hadislerle nakleder.420
Vehbi Efendi bu ayetle ilgili olarak Şia’nın görüşünü reddedip ayetin
Hz. Ebû Bekr hakkında nazil olduğunu beyân ettikten sonra şu açıklamayı
yapar:
“Sebeb-i nüzûlün husûsuna itibar olunmayıp lafzın umûmu muteber
olduğuna nazaran şu içinde bulunduğumuz zamanda dahi sadakatla din-i
Muhammedî’ye mâlen ve bedenen hizmet eden kimselerin de bu ayetin
kapsamında olacakları hususunda şüphe yoktur.”421
Örnek- 5:
� 0�D ا2�ش ا���ىا��+$
“Rahman, arşı hükmü altına almıştır…”422
Vehbi Efendi, burada da “ى� kelimesinin, “istikrar” manasına ”ا��
olduğundan “galebe” ve “kudret” ‘le te’vil olunacağını; zira Allah u Teâlâ
hakkında istikrarın muhal olmasından dolayı bu gibi ayetlerin aklî delillere
uygun bir şekilde te’vil edilmesi gerektiğini belirttikten sonra; Mücessime ve
Müşebbihe’nin, ayetin görünen lugat manasını delil getirerek “Vacip Teâlâ,
arş-ı â’lâ üzerine oturdu” şeklindeki görüşlerini reddeder. “Onların istidlalleri
fasittir” der. Zira aklî ve naklî delillerin, Vacip Teâlâ’nın cisim olmaktan ve bir
420 Elmalılı, a.g.e., VIII, s. 5881.
421 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6475.
422 Kur’ân, 20/5; 7/54.
141
mekânda karar etmekten münezzeh olduğuna kat’i surette delalet ettiğinden,
bu fırkaların görüşlerinin batıl ve merdud olduğunu belirtir.423
Elmalılı da buradaki “istiva” ‘nın Allah’ın bütün mahlûkata hâkim ve her
şeyin üstünde bir konumda olduğu ve bu istivanın mutlak ve lâyezel olduğunu
belirtir. Bunun yanında Allah’ın yaratmasının ve icra-yı emrinin devam ettiğinin
de bu ayetten anlaşılabileceğini söyler.424
Süleyman Ateş ise “istiva”’yı, “arşa kurulup oturmak” şeklinde tefsîr
eder. Burada Süleyman Ateş şu teşbihi yapar: “Nasıl ki bir kral tahtına oturup
ülkesini yönetirse, Allah da tahtına oturup kâinatı yönetmektedir. Bunun
mahiyetini de yalnız Allah birlir. İşte Allah’ın arşa istiva etmesi, mülküne tam
hâkim olup onu istediği gibi yönetmesi demektir.”425
2. 2. 4. Kıraat İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Vehbi Efendi, tefsîrinde az da olsa kıraat vecihlerine değinmiş, bu
kıraatleri mana bakımından ele almış; ancak o kıraatlerden hangisini tercih
ettiğini beyân etmemiştir. Bazen sadece kıraate işaret etmiş, bazen de kıraat
farklılıklarını zikrederek mana farklılığını göstermeye çalışmıştır.426
Örnek- 1: �ن�� ��م ����ن أ��
423 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3268; V, s. 1645.
424 Elmalılı, a.g.e., III, s. 2172.
425 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 347-348.
426 Kur’an’ı anlamada kıraatların önemiyle ilgili olarak bkz.: Abdurrahman Çetin, Kıratların Tefsire
Etkisi, Marifet Yay., İst., 2001, s. 17-101.
142
“…Hani Rabbin Musa’ya: O zalimler güruhuna, Firavn’un kavmine git,
hala (başlarına gelecekten) sakınmayacaklar mı onlar? diye seslenmişti.”427
Vehbi Efendi bu ayette geçen “elâ yettekûn” ifadesinin “ elâ tettekûn ”
şeklinde hitap olarak da okunduğuna işaret etmiştir. Buradaki hemze’nin de
istifham-ı inkârî ve tevbih için olduğunu beyân eder.428
Örnek- 2:
�P� ا�و�<�إن ه ا إ�
“Bu, öncekilerin geleneğinden başka bir şey değildir.”429
Vehbi Efendi, burada birkaç ihtimalden söz eder.
Birincisi; “P�� ” lafzı, “خ” nın ve “ل ” ın zammıyla kıraat olunursa mana:
“Bizim şu âdetimiz, bizden evvel geçen babalarımızın âdetidir. Onlar nasıl
yaşadılar, köşkler ve saraylar yapıp öldülerse biz de öyle yaşar ölürüz. Senin
sözünle, biz âdetimizi terk edemeyiz.” demektir.
İkincisi ise; eğer “P�� ” lafzı, “خ” nın ve “ل ” ın fethiyle kıraat olunursa,
mana: “Ya Hûd! Şu senin söylediğin şeyler senden evvel geçenlerin
yalanlarıdır. Evvel geçenler de senin gibi söylemişlerdi.” demektir.430
Örnek- 3:
� و� ه� 0�D اF<; ب�&<
“O, gaybın bilgilerini sizden esirgemez.”431
427 Kur’ân, 26/10-11.
428 Vehbi Efendi, a.g.e., X, s. 3878.
429 Kur’ân, 26/137.
430 Vehbi Efendi, a.g.e., X, s. 3933.
431 Kur’ân, 81/24.
143
Vehbi Efendi, burada da “� harfi ile okunduğunda ”ض“ ,ifadesinin ”ب�&<
“bahil” manasına olduğunu; “ ظ ” harfi ile okunduğunda ise “müttehem”
manasına olduğunu beyân etmiştir. Buna göre ayetin manası şöyledir. “Sizin
sahibiniz, cemi’-i gayb üzere müttehem değildir. Zira gaipten her ne haber
verirse sikadır, doğrudur, yanlış değildir. Çünkü söylediğini hevadan söylemez,
vahiyle söyler. Binaenaley, sözünde asla töhmet olmaz” demektir.432
2. 2. 5. Fıkıh İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Vehbi Efendi, tefsîrinde zaman zaman fıkhî konulara da yer vermiştir.
Müfessir bu alanda kendine me’haz olarak İmam-ı Azam Ebû Hanife’yi, İmam
Şafii’yi, nadiren de olsa İmam Malik’i, İmam Muhammed’i ve İmam Ebû
Yusuf’u alır. Vehbi Efendi’nin tefsîrindeki fıkhî görüşleri nazarı dikkate alınırsa,
onun daha çok Hanefi Mezhebi’ne bağlı olduğu görülür. Bunun yanında hiçbir
mezhebe bağlı kalmadan da fıkhî konulara temas ettiği olur.
Mesela; Bakara sûresinin 159. ayetini tefsîr ederken, dinî ilimleri
insanlara öğretmenin vacip olmasından dolayı öğretme karşılığında belli bir
ücretin alınamayacağına bu ayetin delalet ettiğini söyler.433
Vehbi Efendi, bir meselede, bazen bir tek İmam’ın görüşüne yer
vererek ayeti açıklar. Örneğin, “kazandıklarınızın ve yerden sizin için
çıkardığımız nimetlerin iyilerinden (Allah için) verin”434 mealindeki ayeti tefsîr
432 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6365.
433 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s.272
434 Kur’ân, 2/267
144
ederken İmam-ı Azam’a göre bu ayetteki emrin vücup için olduğunu ve
yerden alınan bir üründen ona göre zekât alınacağını beyân etmiştir.435
Vehbi Efendi, bazen de İmam Ebû Hanife ile İmam Şafii’nin
görüşlerine yer vererek ayeti açıklamaya çalışır. Örneğin, “zina eden kadın ve
zina eden erkeğin her birine yüz değnek vurun”436 ayetini tefsîr ederken,
zinanın şer’an sabit olması için İmam-ı Azam’a göre437 dört mecliste dört defa
ikrarla yahut dört şahidin şahadetiyle olacağını; İmam Şafii’ye göre ise438
ikrarın bir kere olmasıyla zinanın sabit olacağını beyân etmiştir.439
Bazen de Vehbi Efendi, Hanefî, Şafî ve Malikî’nin görüşleri ile ayeti
açıklama yoluna gider. Mesela; “yoluna gücü yeten herkesin o Ev’e (gidip)
haccetmesi…”440 şeklindeki ayeti tefsîr ederken, üç İmam’a göre haccın farz
olması şartını, ayrı ayrı nakleder. Şöyle ki:
“İmam-ı Azam’a göre; malî kudrete ve vücut sağlığına erişmiş bir kişiye
hac farz olur.
İmam Şafii’ye göre; sadece hacc için malî güç yeterlidir. Zira malî güce
sahip olan bir kimse, sıhhatli olmasa bile, haccetmek üzere birini göndermesi
vaciptir.
435 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s.496
436 Kur’ân, 24/2
437 Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-u İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu, Bilmen Basım ve
Yayın Evi, Trsz., İst.,III, 216
438 Aynı yer.
439 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s.3684
440 Kur’ân, 3/97.
145
İmam Malik’e göre ise; sadece bedenî kudretin olmasıyla yaya yürümek
ve kazanmak suretiyle gidip gelmeye gücü yeten fakire de hacc farzdır.”441
Müfessirimiz, bazen de İmam-ı Azam, Ebû Yusuf ve İmam Şafii’nin
görüşlerine yer vererek ayeti açıklamaya çalışır. Mesela; “Allah’ın size
öğrettiğinden öğreterek yetiştirdiğiniz avcı hayvanların, sizin için tuttuklarından
yeyin”442 şeklindeki ayeti tefsîr ederken, av hayvanlarının eğitilmiş olmalarının
üç defa tecrübeyle ancak mümkün olacağını belirttikten sonra şunları
söylemektedir:
“İmam-ı Azam’a göre, iki kere tecrübeyle, eğitilimiş olduğu sabit olur.
İmam Şafii’ye göre, adede gerek yoktur.
İmam Ebû Yusuf’a göre ise üç kere tecrübe ile eğitilmiş sayılır.
Müfessir, fetvanın da İmam Ebû Yusuf’un görüşüne göre olacağını
beyân eder.”443
2. 2. 6. Ahlâk İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri
Vehbi Efendi tefsîrinde, yeri geldikçe ahlâkî konulara da işaret etmiştir.
İnsanın sosyal hayatta nasıl davranması gerektiğine dair değerlendirmeler
yapmış; terğîb ve terhibin önemine işaret etmiş; insanlara yapılacak olan
nasihatın şeklini tasvir etmiş; ayetlerin ihtiva ettiği ahlâkî esaslara dikkat
çekmiş; kısacası güzel ahlâka ulaşabilmek için ayetlerden istifadeye işaret
etmiştir.
441 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 674.
442 Kur’ân, 6/4.
443 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1151.
146
Örnek- 1:
� ادع إ0 ��<! ربRG ب ]�$% وا$�LD% ا]�&% وج د�� ب �T� هT أ+�
“(Rasulüm!) Sen Rabbi’nin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve
onlarla en güzel şekilde mücadele et…”444
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde davet metoduna dikkatleri çeker.
Davetçinin insanların şüphelerini giderici kesin ve hikmetli delillerle, güzel vaaz
ve tatlı sözlerle, meşhur mukaddimelerle, yumuşak sözlerle ve zihinlere te’sir
edecek durûb-u emsalle Allah’ın yoluna çağırmasını belirtir. Ancak böyle
yapılan davetten hüsn-ü te’sir hâsıl olabileceğini söyler.
Vehbi Efendi burada, Tefsîr-i Hâzin’den rivayetle üç çeşit davetten söz
eder.
Bunlardan birincisi, insanların zeki ve araştırmacı olanlarına, delil-i
kat’î ile yapılanıdır. Hikmet ile davranma bunlar içindir.
İkincisi; halkın çoğunluğunu teşkil eden ve henüz sağlam fıtratını
koruyan orta sınıfa yapılanıdır ki güzel öğüt de bunlar içindir.
Üçüncüsü ise; mücadeleci, inatçı ve düşman kimselere yapılanıdır ki
mücadele yolunun en güzeliyle davet edilmesi istenen de bunlardır.
Binaenaleyh Cenab-ı Hakk, Rasulü’ne, davet esnasında, insanların her
birinin hâline riayet ve herkesin istidadına göre davet etmesini emretmiş ve
böylece davetin metodunu beyân etmiştir.
Vehbi Efendi, daha sonra şu değerlendirmeyi yapar:
“İşte bu ayet-i celile’de hitap Rasulullah’a ise de bittebi’ ümmetine de
hitap olduğundan vaizlerin bu usluba riayet etmeleri ve vaazlarında insanların
444 Kur’ân, 16/125.
147
hâline riayet ederek zamana ve zemine muvafık olarak vaaz etmeleri
lazımdır.”445
Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, bilgisiz, hikmetsiz ve kaba
davetle, taassupla hareket etmenin bir yararı olmayacağına dikkatleri çeker.
Ancak hikmet ve tatlı dil insanı yola getirir, der. Öyleyse davetin metodu,
hikmet ve güzel öğüttür.446
Burada Şevki SAKA’nın konuyla ilgili yorumlarını da zikretmekte yarar
görüyoruz. O, “Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu” isimli kitabında şunları
zikreder:
“Davetin af ve müsamaha esaslarına göre, hikmetle ve güzel öğütle
yapılması emredilmiştir; ancak davet uslûbundaki bu yumuşaklık ve
musamaha, hiçbir zaman davetin konusu olan iman, ibadet, ahlâk ve
muamelat esasları gibi ana konuların yumuşatılması, hafifletilmesi ve
muhatabın arzusuna göre değiştirilmesi anlamında değildir. Bu esaslar,
tam ve olduğu gibi anlatılmalıdır. Yumuşaklık ve musamaha, davetin
konusunda değil; metodunda ve sunuş biçimindedir.”447
Örnek- 2:
�>&�o$ا �Gg��م و� إن� هـ ا ا3�5ن ��)ي ��T� هT أ�
“Şüphesiz ki bu Kur’ân en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan
mü’minlere, kendileri için büyük bir mükafaat olduğunu müjdeler.”448
445 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2922-2923.
446 Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 159.
447Şevki Saka, Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu, Seha Neş., İst., 1991, s. 43.
448 Kur’ân, 17/9-10.
148
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken de şunları beyân eder:
“Hak ile batıl arasını tefrik eden Kur’ân, bütün insanlara, adaletten ibaret
olan Hakk’ın yolunu gösterir ki o yol; yolların en doğrusudur ve o Kur’ân, şol
mü’minleri büyük bir ecirle müjdeler ki o mü’minler salih amel işlerler. Çünkü
onlar, imanlarını amelleriyle takviye edip me’mur oldukları tekâlifi yerine
getirdiklerinden onları, ecr-i kebir olan Cennet ve fevz ü felahla mesrur eder.
Yine şol kimseler ki onlar ahirete iman etmezler, onlar için de elem verici azap
hazırlanmıştır. Binaenaleyh mü’minlerin Cennet’te ebeden refah ve
saadetlerine mukabil, kâfirler ebeden Cehennem’de kemal-i hakaret ve zillet
içinde azab-ı daimî ile muazzeb olurlar.”449
Örnek- 3:
�>LD P�� 0�2 Rوإن�
“Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin”450
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Hz. Aişe’den nakledilen “onun
ahlâkı Kur’ân’dı” ifadesi üzerine görüşlerini bina eder. O, bu konuda şunları
söyler:
“Kur’ân, bi’l-cümle evvelîn ve ahirîn’in ahlâk-ı hamide ve evsaf-ı
cemilesini cami’ olduğu cihetle Rasulullah’ın ahlâk’ı, “azametle” tavsif
olunmuştur. Zira geçmiş peygamberlerde ferden ferda bulunan ahlâk-ı
merziyenin cümlesini, Kur’ân vasıtasıyla, Rasulullah cami’dir.
Kızgınlık anında ve muamelatta şiddetten kaçınıp işinde ve sözünde
insanlara muhabbet göstermek ve insanlardan vaki olan kusuru affetmek,
449 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 2951.
450 Kur’ân, 68/4.
149
akide ve muamelat-ı şer’iye’de kolaylık göstermek, ahlâk-ı azime
cümlesindendir.451
Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, “büyük huluk” ile kasdedilenin,
Hz. Muhammed (s.a.v)’in davranış biçimi olduğunu ve bunun da güzel ahlâkın
zirvesi olduğunu beyân eder. Ayrıca burada söz, fiil ve tavırlarda ölçülü ve
uyumlu olmanın, güzel ahlâkın yansıması olduğuna işaret eder.452
Örnek- 4:
�ا��15) آ ن �� TW ر��ل $G %&�+ ة��� وذآ� ا��1 آ ن ��ج� أ�iم ا� آ"<�اا��1 وا<
“Andolsun ki, Rasulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı
umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”453
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de; Rasulullah’ın, beşeriyete menfaat
olarak iktida olunacak hasletlerinin sayılmaz ve tükenmez derecede çok
olduğunu bildirdikten sonra, Beydâvî’nin beyânına dayanarak “üsve” ile
muradın, Rasulullah’ın harpte sebatı ve minhü meşakkata sabr ü tahammül
etmesidir. Zira Rasulullah’ın, Uhud Kazası’nda mübarek dişi kırılmış, yüzü
yaralanmış ve Amcası (Hz. Hazma) şehit olmuştu. Rasulullah, bütün bu
dehşetli vak’alara göğüs gerdi ve halini asla değiştirmediği gibi hiçbir kimseye
şikâyette de bulunmadı. Azm ü metanetine asla helal getirmedi. Belki o halde
bile kavminin ıslahına dua etti. Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, Allah
451 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6067.
452 Süleyman Ateş, a.g.e., X, s. 8.
453 Kur’ân, 33/21.
150
elçisinin cesaret ve yüksek karekterinin mü’minlere örnek olduğunu
vurgular.454
İşte Cenab-ı Hak, bu hasletlerle Rasulü’ne iktidayı, ümmetine tavsiye
etti ve iktidanın lüzumunu beyân etti. Böylece ümmetin necatının, Rasülü’ne
iktida etmekte olduğunu bildirdi. Binaenaley, insanlar için en mühim vazife,
Rasulullah’ın sünnetine ittiba’ etmekle sebeb-i necatlarına tevessül etmek ve
bu vesileyle merhamet-i İlâhiye’ye mazhar olmaktır.455
Vehbi Efendi, diğer surelerdeki ahlâkî davranışlara işaret eden
ayetleri456 de bu minval üzere tefsîr eder.
454 Süleyman Ateş, a.g.e., VII, s. 144.
455 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4410.
456 Kur’ân, 24/28, 68; 33/5; 49/1-12; 23/1-10; …
151
3. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN KUR’ÂN İLİMLERİNE
VE BAZI TEFSİR PROBLEMLERİNE BAKIŞI
Çalışmamızın bu kısmında da Vehbi Efendi’nin esbab-ı nüzul
rivayetlerini ele alış yöntemi ile nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih, müşkilü’l-
Kur’ân, mücmel-mübeyyen, i’câzu’l-Kur’ân, el-vücûh ve’n-nezâir, kısasu’l-
Kur’ân, emsalu’l-Kur’ân, halku’l-Kur’ân ve israiliyyât gibi konulara bakışını ele
alacağız.
3. 1. Esbâb-ı Nüzul Rivayetlerini Ele Alış Yöntemi
Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber (s.a.v)’e, 23 yıl gibi bir sürede peyder
pey indirilmiştir. Ayetler, indiği devrin sosyal, ekonomik, siyasî ve diğer
meselelerine ışık tutar mahiyette parça parça nazil olmuştur. Bazen de Hz.
Peygamber’e tevcih edilen sualler de ayetlerin nüzulüne sebep teşkil
etmiştir.457 Her ayetin olmasa bile çoğu ayetlerin muayyen bir nüzul sebebi
vardır.458
Bazı ayetlerin hakikî manalarını anlayabilmek için, onların hangi sebebe
mebni indiğini bilmeye ihtiyaç vardır. Zira ulema, müfessirin kusursuz bir tefsîr
yazabilmesini bu ilmi bilmeye bağlamıştır. Nüzul sebebi bilinmediği takdirde
ayetin yanlış anlaşılabileceği kaçınılmazdır. Ancak sebeb-i nüzul hakkındaki
haberlerin, Kur’ân’ın nüzulüne şahit olanlardan işitilmesi ya da onlardan rivayet
457 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 129.; Geniş bilgi için bkz.: Mehdi Bazergan, Kur’ân’ın Nüzul
Süreci, Çev.: Yasin Demirkıran, Fecr Yay., Ank., 1998.
458 Kur’ân İlimleri Konusunda bkz.: Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Kerim İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat,
İst., 1983.; Günay Tümer, Kur’ân-ı Kerim’de Nüzul Sebeplerinin Mahiyeti, Hususiyet ve
Kaideleri (AÜİF Basılmamış Mezuniyet Tezi), Ank., 1961.
152
edilmesi şarttır. Bu tür haberler merfu olarak Hz. Peygamber’e veya Sahabe’ye
ulaşmazsa makbul addedilmezler.459Ancak ayetlerin nüzul sebebiyle ilgili
olarak Ahmet Nedim Serinsu da sebeb-i nüzulün belirlenmesinde çok ciddi bir
araştırmanın şart olduğunu Emîn el-Hûlî’den nakleder.460
Mehmed Vehbi Efendi de esbab-ı nüzul rivayetlerini tefsîrinde sıkça
zikretmiş, bunların içinde az da olsa tercihler yapmıştır. Bunun dışında,
rivayetlerle ilgili herhangi bir eleştiri yaptığı görülmez. Şimdi bu konuyla ilgili
örnekler sunalım:
3. 1. 1. Zikrettiği Olayın Nüzul Sebebi Olduğunu Açıklar
Örnek- 1:
� دون وG� ا 91����B ب2�& ب�2 أرب ب
“…Allah’ı bırakıp da kiminiz kiminizi ilâhlaştırmasın…461”
Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrini yaprken, “Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile
ayetin sebeb-i nüzulu şöyledir” der:
“Yahudiler, “Ya Muhammed (s.a.v), senin muradın, Nasârâ’nın İsa
(a.s)’ı Rabb ittihaz ettikleri gibi bizim de seni Rabb ittihaz etmemiz midir?”
demeleri üzerine bu ayet nazil oldu.”462
459 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, Ank., 1988, s. 115-119.
460 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzul’ün Rolü, Şule Yay.,
Gündoğdu Mat., İst., 1994, s. 19.
461 Kur’ân, 3/64.
462 Vehbi Efendi, a.g.e, II.,s. 626.
153
Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde Yahudiler’in, kâinatın Tanrısı’nı
millîleştirme çabaları ile Hristiyanlar’ın da üçlü Allah inancı ile tevhidden
uzaklaştıklarını bu ayete dayanarak izah eder.463
Örnek- 2:
!>�� �D ونO(.# � ب ا1��! � أه! ا��
“De ki: Ey Ehl-i Kitap! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde niçin Allah’ın
yolunu eğri göstermeye yeltenerek mü’minleri Allah yolundan çevirmeye
kalkışıyorsunuz?...464
Vehbi Efendi, Bu ayetin şu olay üzerine nazil olduğunu beyân eder:
“Yahudilerden Mirşaş b. Kays, İslâm’a olan düşmanlığından dolayı,
Müslümanlar arasındaki din kardeşliğini ve Evs ile Hazrec’in bu minval üzere
muhabbetini görünce Yahudileri topladı ve onlara şöyle dedi:
“Bunlarda bu ülfet devam ettikçe Yahudiler’in bu havalide yaşamaları
imkânsızdır. Bunun çaresi aralarına nifak sokmak ve geçmişteki
düşmanlıklarını uyandırmaktır.” Bir delikanlıyı da görevlendirip onların içine
salması ve orada kışkırtıcı şiirler okuması üzerine bu iki kabile arasında silâhlı
bir arbede yaşanır ve Peygamber durumu haber alınca fitneyi bastırır ve her iki
tarafı da teskin eder.465 İşte bu ayet, şu olay üzerine nazil oldu” der.
Örnek- 3:
(&D 0�>D !"�1�نا��>W �15� �� #�اب ث�� � ل 1 آ� آ$"! 3دم
463 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 59. 464 Kur’ân, 3/99.
465 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 678.
154
“Allah nezdinde İsa’nın durumu, Âdem’in durumu gibidir. Allah O’nu
topraktan yarattı. Sonra ona ‘ ol! ’ dedi ve(o da) oluverdi.”466
Vehbi Efendi, Âl-i İmran sûresini tefsîr ederken, bu surenin evvelinden
itibaren seksen ayetin, Necran Beldesi’nde ikamet eden 80 kadar Nasara’nın,
Rasulullah’a gelerek şark’a karşı namaz kılmaları ve Hz. İsa’nın mucizelerini
zikrederek onun uluhiyetten bir payı olduğunu ispata çalışmaları ve “Hz.
İsa’nın babası kimdir?” demeleri üzerine bu seksen kadar ayetin nazil
olduğunu beyân eder.467
Süleyman Ateş de bu Sûrenin başından buraya kadar olan ayetlerinin,
bir hıristiyan hey’etiyle Hz. Muhammed (s.a.v.) arasında geçen uzun
münakaşalar münasebetiyle indiğini belirtir.468
3. 1. 2. Bir Ayet İçin Birden Fazla Nüzul Sebebi Gösterir
Örnek- 1
�ن إ0 آ� ب D(� ب � ا��G� ا1�أ� #� إ0 ا� �� أو#�ا ن.<�
“(Rasûlüm), kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (Nasârâ Âlimleri’ni
veya Yahudileri) görmezmisin ki aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitabı’na
çağrılıyorlar da…”469 mealindeki ayeti tefsîr ederken Mehmed Vehbi Efendi,
“ “evvelki kitap” ’la murad İncil’dir; “ikinci kitap” ‘la murad Kur’ân’dır. Aralarında
hakla hükmetmek için Kur’ân’ın ahkâmını kabule davet eden de Rasulullah’tır.
466 Kur’ân, 3/59.
467 Vehbi Efendi, a.g.e.,I, s. 536.
468 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 57.
469 Kur’ân, 3/23.
155
Kabul’den imtina eden fırka da Necran Cemaati’dir;” dedikten sonra surenin
başında naklettiği nüzul sebebine ilaveten şunları nakleder:
“Yahut ayetin sebeb-i nüzûlü; Hayber eşrafından zina eden bir erkekle
bir kadının recmedilmemesi husûsunda bir cevaz aramak üzere Peygamber’e
müracaat etmeleri ve Peygamber’in de: “Tevrat’ta recim ayeti vardır, niçin
amel etmezsiniz?” demesine binaen Tevrat’taki bu hükmü inkâr etmekle
birlikte Tevrat’ı getirmeye ve hükmüne razı olmaya, ve de meşhur Yahûdî
âlimlerinden İbn-i Surya’nın getirilmesine karar vermeleri ve onun gelip recim
ayetini okuması üzerine bu ayet nazil oldu” der.
Aynı zamanda Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına istinaden
ayetin sebeb-i nüzulü şöyledir, der:
“Bir gün Rasullullah Yahudilerin medresesine giderek onları İslâm’a
davet etti. Onlar da Rasulullah’ın dinini sordular. O da “millet-i İbrahim
üzereyim” deyince; onlar, “İbrahim (a.s) da Yahûdî’dir.” dediler. Rasulullah da
“getirin Tevrat’ı ayet gösterin” deyince, Yahudiler Tevrat’ı getirmekten imtina
ettiler. Onlar da Tevrat’ı getirip hükmüne razı olmadılar… Bunun üzerine bu
ayet nazil oldu.”470
Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, bazı ayetler için birden fazla nüzul sebebi
göstermektedir.
Ayetin tefsîrinin sonunda da şunları beyân eder:
“Her ne kadar ayetin sebeb-i nuzulünde Nasârâ veya Yahudiler
hakkında nazil olduğu bildirilmiş ise de kendilerine taraf-ı İlâhi’den kitap verilip
de ahkâmıyla amel etmeyen ümmetlerin cümlesine şamildir. Binaenaleyh
470Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 569.
156
Kur’ân’a muhalefet edenler de aynı hükme dâhil olup ayet-i kerime, onları da
tehdit etmektedir.” 471 der.
3. 1. 3. Nüzul Sebebinin, Ayette Verdiği Manayı Te’yid Ettiğini Söyler
Örnek- 1:
� آC�وا إن ���B ونR إ� ه6وا أه ا ا� ي � آ� 3���� وه� ب آ� وإذا ر3ك ا� �� ه� ا��+$
آ W�ون
“ (Rasulüm), kâfirler seni gördükleri zaman: Sizin İlâhlarınız’ı diline
dolayan bu mu? diyerek seni hep alaya alırlar. Halbu ki onlar, çok esirgeyici
Allah’ın Kitabı’nı inkâr edenlerin ta kendileridir.472
Müfessirimiz, ayette geçen “ه ا ” lafzının Arap dilinde tahkir için
kullanıldığını ve burada da zem ve ta’yib etmek manasına olduğunu beyân
ettikten sonra ayetin sebeb-i nüzulü için şunları söyler:
“Fahr-i Râzî ve Hâzin’in beyânlarına nazaran bu ayet Ebû Cehil ve Ebû
Süfyan hakkında nazil olmuştur. Zira Ebû Cehil, Ebû Süfyan’la beraber
Peygamberimiz’e rastlayınca: “Beni Abd-i Menaf’ın nesebi ve sizin
mabutlarınızı zem eden şu mudur.?” dedi. Ebû Süfyan da: “Beni Abd-i
Menaf’ta nebi olmasını inkâr mı edersin?” dedi. Bu sözlerden maksatları ise
Rasulullah’ı istihza etmekti. Rasulullah’ın da: “Ey Eba Cehil! Amcan Velid’e
nazil olan bela sana da nazil olacak, göreceğim. Ve Ey Eba Süfyan! Sen de
bu sözü ciddiyet üzere söylemedin, belki hamiyyet üzere söyledin” demesi
471 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 570.
472 Kur’ân, 21/36.
157
üzerine bu ayetin nazil olduğu mervidir” der ve ayetin sebeb-i nüzulünün de
yukarıdaki manayı te’yid ettiğini belirtir.473
Örnek- 2:
!>�� TW ج�وا ����ا ثا��1وا� �� ه ��
“Şol kimseler ki onlar fisebilillah hicret ettiler, sonra düşman tarafından
katlolundular…”474
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, “Fahr-i Râzî’nin ve Beydâvî’nin
beyânları veçhile bu ayet; hicret edip düşmanla mücahedede beraber
bulunanlardan şehit olanlarla ecel-i mev’ûdu ile vefat edenlerin maksatları ve
sa’yu amelleri müsâvî olduğundan ahirette de mertebelerinin müsâvî olacağına
delalet eder” der ve “ayetin sebeb-i nüzulü de bunu te’yid eder” diyerek nüzul
sebebini şöyle nakleder:
“Ashabtan bazıları “ya Rasulallah, şehit olanlar için hayır var, biliyoruz
ve biz de seninle berbare mücahedede bulunduk. Bu hâl üzere vefat
ettiğimizde bize ne gibi ecir vardır?” demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu
mervidir. Yani birisi şehid, diğeri de gazi olarak vefat ettiler, dolayısıyla ecir
yönünden aralarında fark yoktur.”475
3. 1. 4. Zikrettiği Nüzul Sebeplerinden Bazen Birini Tercih Eder
Örnek- 1:
آ!O نC� ذائ5% ا$�ت
473 Vehbi Efendi , a.g.e., IX, s. 3424.
474 Kur’ân, 22/58.
475 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3569.
158
“Her nefis ölümü tadacaktır…”476
Vehbi Efendi, bu ayetin bazı Nasârâ’nın Hz. İsa’nın vefat etmediğini ve
Rasulullah’ın vefat edeceğini beyânla mesrûr olmalarından dolayı nazil
olduğunu naklettikten sonra ikinci bir rivayeti de hatırlatır ki o da şöyledir:
“Rasulullah’a muhabbet eden kimselerden bazılarının, “Rasulullah Hatemü’l-
Enbiya’dır, vefat etmeyecektir; eğer vefat ederse şeriatı teğayyür eder”
inancında olmaları üzerine Cenab-ı Hakk, Rasulü’nün halinin diğer rasuller gibi
olup vefat edeceğini beyân için inzal buyurmuştur” der ve evvelki rivayetin,
lafz-ı ayete daha muvafık olduğunu beyân eder. Çünkü “ayette geçen “ � G� نhWأ
)ونBا ��W ” (Şimdi sen ölürsen sanki onlar ebedi mi kalacaklar?) ifadesi de
bunu te’yid etmektedir” der.477
Örnek- 2:
�� �� 0��� !z� !أم #��)ون أن #���ا ر���� آ$
“Yoksa siz de (Ey Müslümanlar), daha önce Musa’ya sorulduğu gibi,
Peygamberinize sorular mı sormak istiyorsunuz?”478
Vehbi Efendi, ayet-i celilenin, Yahudilerce Peygamber Efendimiz’e
Kur’ân’ın semadan, birden bire, bir kitap halinde nazil olmasını tıpkı Tevrat’ın
Musa’ya indiği gibi, talep etmeleri üzerine nazil olduğunu belirtir. Yahut “ayette
hitap, mü’münleredir” diyerek zira mü’minler, kendilerine yararı olmayan birçok
soruyu Peygamber’e sormaları üzerine bu ayetin nazil olduğunu beyân ettikten
sonra Fahr-i Râzî’nin beyânına dayanarak ayetin Yahudiler hakkında nazil
476 Kur’ân, 21/35.
477 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3422.
478 Kur’ân, 2/108.
159
olduğu görüşünün daha doğru olduğunu kabul eder. “Zira ayetin siyak ve
sibakı da bunu doğrular” der.479
3. 1. 5. Bazen Bir Ayetin Nüzul Sebebine Başka Başka
Şahıslar Gösterir
Örnek-1
� ��<! إن� ا�D واO(.> ��ا�5�ن أ�C&� �واCآ � ا1� �
“Şüphesiz ki inkâr edenler, mallarını, (İnsanları) Allah yolundan
alıkoymak için harcıyorlar…”480
Vehbi Efendi, bu ayetin sebeb-i nüzulünün Fahr-i Râzî, Hâzin, Beydâvî
ve Nisabûrî ’nin beyânlarına dayanarak, Bedir’e giden müşrik askerlerine
maddî destek sağlayan Mekke eşrafından on kişi hakkında nazil olduğunu
nakleder. Süleyman Ateş de bu ayetin, Bedir Olayı’nın sebeplerine ve
sonuçlarına işaret ettiğini söyler.481
Ya da ayetin, Ebû Süfyan ve onun emsali haklarında nazil oduğunu
beyân eder. “Zira o da Bedir Savaşı’ndan sonra Uhud Muharebesi için kırk
okka gümüş sarfetmişse de emeline muvaffak olamamıştır”482 der.
Örnek- 2:
R��+ OT��&ا �O�أ � ا$ ا1��� R2��#ا �� و�>&�o
“Ey Peygamber! Sana ve sana uyan mü’minlere Allah yeter…”483
479 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 199-200.
480 Kur’ân, 8/36.
481 Süleyman Ateş, III, s. 510.
482 Vehbi Efendi, a.g.e,V, s. 1889.
483 Kur’ân, 8/64.
160
Vehbi Efendi, bu ayetin, Bedir günü muharebeden evvel, “Beyda”
denilen yerde, Bedir Muharebesi’ne hazır olan ashab ya da ensar ve muhacir
hakkında nazil olduğunu Tefsîr-i Hâzin’den nakleder. Ya da bu ayetin Hz.
Ömer’in Müslüman olması üzerine nazil olduğunu beyân eder.484
Örnek- 3:
و�&�� ��� ��$6ك TW ا.�)� ت
“Onlardan (Münafıklardan), sadakaların (taksimi) hususunda seni
ayıplayanlar da var.”485
Vehbi Efendi, bu ayetin, “Zülhüveysıra” isminde Beni Tamim’den
Havaric’in reisi olan bir kimse hakkında nazil olduğunu bildirir. “Beydâvî ve
Hâzin’in beyânlarına göre Rasulullah, Huneyn sadakaatını ashabı arasında
taksim ederken, bu adam gelip: “Ya Rasullallah! Adalet et” deyince, Rasulullah
da: “Ben adalet etmezsem ya kim adalet eder?” dediğinde bu ayetin nazil
olduğu mervidir” der.
Ya da “Ebû’l-Cevvaz adında bir münafıkın Rasulullah’a gelerek: “Emval-
i ganimeti ve sadakâtı, müsavi olarak taksim etmiyorsun” demesi üzerine bu
ayetin nazil olduğu mervidir” 486 der.
Ancak Süleyman Ateş, yukarıdaki rivayetleri de naklettikten sonra,
bunların ayetle ilgilisi olmadığını belirtir. “Zira bu ayet, kendinden önceki
ayetlerin devamıdır. Huneyn Gazvesi’yle ve ganimet taksimiyle bir ilgisi yoktur.
Burada sözü edilen ganimet değil; sadaka dağıtımıdır ki o da zekâttır.
484 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1927.
485 Kur’ân, 9/58.
486 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 2038.
161
Dolayısıyla ayet, belli bir olay üzerine değil, münafıkların genel davranışlarını
belirlemek üzere inmiştir. Burada da onların zekât dağıtımı karşısındaki
tutumları ele alınmaktadır”487 der.
3. 2. Nâsih - Mensûh Meselesi
Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrini yapmak ve ondan amelî hükümler
çıkarabilmek için bilinmesi lazım gelen esaslardan biri de nesh meselesidir.488
“Nesh” kelimesi lügatte izale etmek, gidermek, yok etmek, değiştirmek,
tebdil, tahvil ve nakletmek489 manalarına gelir. Istılahta ise, bir nassın
hükmünü daha sonra gelen bir nass ile kaldırmaktır; başka bir deyişle, şer’i bir
hükmün başka bir şer’i delille kaldırılması veya mukaddem tarihli bir nassın
hükmünü muahhar tarihli bir nass ile değiştirmektir.490 Ruhların bir bedenden
diğerine intikaline inananların kullandığı “tenâsuh” kelimesi de intikâl
manasına gelmektedir.
Nesh, kitap ve sünnette olur. Bir ayetin hükmünü ortadan kaldıran ayete
“nâsih”; hükmü ortadan kaldırılan ayete de “mensûh” denilir. Şunu da
belirtelim ki haberlerde nesh olmaz.491
Müslümanların hemen hepsi neshin aklen caiz olduğunu kabul eder.
Bunun pratikte vaki olduğunda da hemfikirdirler. Zira Tevrat’ta Hz. Âdem’in
487 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 94 - 95.
488 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 122.
489 Kur’ân, 22/52; 16/101; 45/28-29.
490 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 122; Seyyid Şerif, Ta’rifât, İst., 1327, s. 163; İbn Manzur, Lisanu’l-
Arab, Beyrut, 1300, III, s. 624; Muhammet Abdu’l Azim ez-Zerkanî, Menâhilu’l-İrfan, trz.,
Beyrut, II, s. 176; Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, I, s. 460.
491 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 123; Elmalılı, a.g.e., I, s. 460.
162
çocuklarının birbirleriyle evlenmeleri cevaz verilmişken, sonradan bu
neshedilmiştir. Keza Yahudiler için cumartesi günleri çalışmak
yasaklanmışken, İncil’de böyle bir yasak mevcut değildir. İşte bu gibi örnekler,
neshin praktik olarak mevcudiyetini göstermektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de nesh’in olup olmama hususuna gelince; bu konuda
iki görüş mevcuttur. İslâm âlimlerinin ekserisi, nesh’in Kur’ân’da mevcut
olduğunu kabul eder. Bunlar, Kur’ân’ın, kendinden önceki kitapları neshine
ilaveten, yeni kurulmaya başlayan İslâm nizamının inkişaf ve tekâmülü için
nesh olayını tabii bir şey olarak görmüşlerdir. Zaten neshin asıl hedefi
“hüküm”’dür, akide esaslarına tesir etmez. Oysaki hükümler, zaman, mekân
ve vaziyete göre değişebilir. Ancak yeni gelen hüküm, fayda ve sevap
bakımından birinciden daha iyi veya onun benzeri olmalıdır.
Bir Kur’ân ayetinin ancak başka bir Kur’ân ayeti ile nesh edilebileciğini,
mütevatir sünnetin bile Kur’ân’ı nesh edemeyeceğini söyleyenlerin (İmam-ı
Şafii gibi) yanında492; Hz. Peygamber’in sözlerinin de “o, arzusuna göre
konuşmaz, o (bildirdikleri) vahyden başka bir şey değildir.”493 ayeti mûcibince,
vahiy telakki edileceği ve Kur’ân metnine girmeyen kutsî hadislerin bulunduğu
ve vahye müstenid sünnetin de Kur’ân ayetlerini nesh edebileceği görüşünde
olanlar da vardır.
Diğer bir görüş de neshi aklen caiz görür; bunun, önceki semavî
kitaplarda mevcudiyetini kabul eder, Kur’ân’ın kendinden evvelki dinleri nesh
492 Muhammed b. İdris eş-Şafii, er-Risale, 1. Baskı, Mısır, 1358-1940, Tahkik: Ahmet
Muhammed Şakir, s. 106-108.
493 Kur’ân, 53/3 - 5.
163
etmiş olduğunu söylerler; ancak bizzat Kur’ân’ın kendi bünyesi içinde nesh
olmadığını iddia ederler. Bunların en meşhuru Mutezile’den Ebû Müslim
Muhammed b. Bahr el-İsfahanî (Ö.322/934) dir. Onun “Câmiu’t-Te’vîl li
Muhkemi’t-Tenzîl” isimli eseri, bu konuyu işlemektedir. Mısırlı Tabip
Muhammed Tevfik Sıdkı da bu görüşün savunucularındandır. Cumhuriyet
dönemi âlimlerimizden olan Ömer Rıza Doğrul (1893-1952) da Kur’ân’da
neshin varlığını kabul etmeyenlerdendir. O, bu konuda şöyle der:
“Kur’ân’dan herhangi bir ayetin nesh edildiğine dair bir tek hadis-i şerif
nakledilmemiştir. Asr-ı Saadet’ten sonra, birbirini tutmadığı görülen iki ayet
karşısında kalanlar, bunlardan birinin diğerini nesh etmiş olduğunu
sanmışlardır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm, bütün kitapta birbirine uymayan, birbirini
tutmayan iki ayet bulunmadığını beyân etmiştir.494 Mademki Kur’ân içinde
hiçbir ayrılık ve hiçbir uyumsuzluk yoktur, o halde nâsih ve mensûh’un da
bulunmaması icab eder. Çünkü nâsih ve mensûh’un temeli, ayetler arasında
uyumsuzluk bulunmasıdır.”495
Öte yandan Kur’ân’daki mensûh ayetlerin sayısı konusunda da tam bir
ittfak mencut değildir. Bunu 200 ve daha fazlaya çıkaranların yanında 5’e
kadar indirenler de olmuştur.496 Es-Suyûtî, bu hususa temas ederek, Kur’ân’da
mensûhu çoğaltmaya çalışanların gayelerini söyler ve sonra onları tetkik
ederek mensûh’un sayısını 20’ye kadar indirir.497 Süleyman Ateş ise, âlimlerin,
494 Kur’ân, 4/82.
495 Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyguğu, İst., 1980, s. 91-92.
496 Ebû İshak İbrahim b. Musa eş- Şatibî, el-Muvafakât fî Usûli’ş-Şeria, Mısır, Trz., Rahmaniye
Mat., III, s. 107.
497 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 127; Celaluddin es-Suyûtî, el-İtkan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1368,
164
dayandıkları bir delil bulunmadığından, mensûh ayetleri kendilerine göre
azaltıp çoğalttıklarını bildirir.498
Neshin üç çeşit olduğu çeşitli eserlerde zikredilir.499 Şöyle ki:
1- Hükmü mensûh, metni baki kalan ayetler: Kıble’nin tahvili
(değiştirilmesi) gibi.
2- Metni mensûh, hükmü cari kalan ayetler: Recim ayeti gibi.
3- Hem metni, hem de hükmü mensûh olan ayetler: Âdemoğlunun iki
vadi malı olsa üçüncüyü istemesindeki hırsı gösterirlir.
Netice itibariyle psikolojik olarak, iyi veya kötü adetlere saplanmış olan
bir cemiyeti, bu alışkanlıklardan bir anda koparıvermek mümkün değildir. İşte
Kur’ân da insanları ve cemiyetleri, dinî bir taktikle, yani tedricî olarak eğitmek
suretiyle kendine yaklaştırmış oluyordu. Kur’ân’ı iyi anlayabilmek ve onun
ayetleri hakkında doğru hükümler verebilmek için mutlak surette nesh
meselesini bilmeye ihtiyaç vardır.
3. 2. 1. Vehbi Efendi’ye Göre Nesh Meselesi
Mehmed Vehbi Efendi de Bakara sûresinin 106. ve Nahl sûresinin 101.
ayetine dayanarak neshin varlığını kabul eder. Sözkonusu ayetin tefsîrinde,
neshin ne anlama geldiğini, yukarıda izah ettiğimiz gibi açıkladıktan sonra, o
da neshin üç çeşit olduğunu zikreder.
Vehbi Efendi’ye göre nesh; aklen ve sem’an caizdir ve naklen de
vakidir. Ona gör nesh, ahkâmla ilgili konularda olmaktadır; hikâye ve
II, s. 23.
498 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İst., 1989, I, s. 217.
499 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 127; es-Suyûtî, a.g.e, II, s. 23.
165
haberlerde nesh yoktur. Nesh, önceki dinlerde vuku bulduğu gibi
Kur’ân’ın kendi bünyesinde de vuku bulmuştur.500 Şöyle ki:
Cenab-ı Hak: “ � أو&G� �>Bن�ت ب � ن&�� �� 3�% أو ن&�� ��"� ” “Biz, bir ayetin
hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak (ertelersek) mutlaka daha
iyisini veya benzerini getiririz…”501 buyurarak bir ayeti nesh edip ondan daha
hayırlısını, yani kullar üzerine daha kolayını, daha faydalısını ve daha çok
sevap olanını getiririz, diyerek neshin olabileceğini göstermiştir.502
3. 2. 2. Nesh İle İlgili Ayetleri Tefsîr Edişi
Örnek- 1:
� أو �"��&G� �>Bن�ت ب � ن&�� �� 3�% أو ن&��
“Biz, bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak
(ertelersek) mutlaka daha iyisini veya benzerini getiririz.”503
Vehbi Efendi, yukarıda zikrettiğimiz ayeti tefsîr ederken, “nesh, aklen
ve sem’an caiz ve naklen vakidir” der. Buna örnek olarak da Kur’ân’ın önceki
kitapları nesh ettiğini; İncil’in Tevrat’ı; Tevrat’ın da kendinden önceki şeriatların
birçok ahkâmını nesh ettiğini söyler.
Elmalılı Hamdi Yazır da bu ayetin tefsîrinde, Kur’ân ayetlerinde de nâsih
ve mensûhun olduğunu; zira aksini iddianın, zahiri nassı inkâr olacağını
belirtir.504
500 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 196.
501 Kur’ân, 2/106.
502 Vehbi Efendi, a.g.e. I, s. 197.
503 Kur’ân, /106.
504 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. 459-460.
166
Mesela, Hz. Âdem şeriatında kardeşin kardeşle evliliği caiz idi. Zira hâl
ve maslahata, gaye ve hikmete muvafık olan da bu idi. Daha sonraları kardeş
evliliğine ihtiyaç kalmadığından bu hüküm nesh olunmuştur.
Yine Hz. Nuh şeriatında hayvanatın her nev’ini yemek mübah idi. Hz.
Musa şeriatında ise hayvanattan birçoğunun yenmesi nesholunmuştur. Yine
Hz. Muhammed (s.a.v)’in şeiratı, kendinden önceki şeriatları furu’ cihetinden
nesh etmiştir. Ancak usûl-ü itikadîyye, bütün şeriatlerde aynı olup asla
tağayyür kabul etmediğinden, itikad konusunda nesih yoktur. Şu halde nesih,
emir ve nehiy gibi ahkâma müteallik konularda olup hikâye ve haber
kısımlarında olmaz.505
Vehbi Efendi, “Kur’ân’da da nesih vakidir.” der ve örnek olarak şunları
sıralar:
“Mesela, eşi vefat eden kadının iddetinin bir senede tamam olacağını
bildiren ayet’in,506 iddet süresini dört ay on gün olarak bildiren ayetle507
nesholunduğunu söyler. Elmalılı da bu ayetin mensûh olduğunu söyler.508
Yine, “İslâm’ın ilk yıllarında Peygamberimiz’le fısıltı şeklinde
konuşacakların sadaka vermekle yükümlü oldukları halde sonraları sadaka
nesholunmuştur” der.
Keza, “kıtal ile ilgili olarak, başlangıçta, bir mü’minin on kâfire karşı sabır
ve sebatı vacip iken509 sonra bir kişinin iki kâfire karşı sabır ve sebatı510 vacip
olup ziyadesi nesh olunmuştur” der. Müfessir, bunu da şöyle izah eder: 505 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 196.
506 Kur’ân, 2/240.
507 Kur’ân, 2/234.
508 Elmalılı, a.g.e., II, s. 817.
167
“Çünkü bir zamanda insanların mizaç ve bünye mesalihine muvafık olan
ahkâmın diğer zamanda muvafık olmadığından evvelki hüküm nesholunur;
yerine ondan daha kolay ve mesalihe muvafık ikinci bir hüküm gelir.” Vehbi
Efendi, “Biz bir ayeti nesh edersek…” şeklindeki ayetin hikmetini de böyle
açıklar.
Öte yandan, “teheccüd namazının511 farziyeti nesholundu. Çünkü kullar
için büyük bir külfet ve meşekkat kalktığından, farziyetinin neshi hayırlıdır” der.
“Eyyam-ı ma’dudat” ‘ta512 oruç, bütün Ramazan ayında513 oruca tahvil
edildi. Gerçi burada az olanı neshle ve çoğa tahvilde beden üzere külfet ve
meşekkat vardır ama ecri ve sevabı da çoktur.
Elmalılı da “eyyam-ı ma’dudât”’taki orucun nesh edildiği konusunda
ittifak olduğunu belirtir.514
Ancak bir hükmü nesh edip onun mislini getirmekte de sevap eşittir.
Mesela kıblenin Beyt-i Makdis iken Kâbe-i Muazzama’ya tahvil olunduğu515
gibi. Her iki yöne de yönelmede külfet eşit olduğu gibi sevabı da müsavidir.
Müfessir, ayetin sebeb-i nüzulünü de Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunduğu
veçhile şöyle açıklar:
509 Kur’ân, 8/65.
510 Kur’ân, 8/66.
511 Kur’ân, 17/79.
512 Kur’ân, 2/185.
513 Kur’ân, 2/186.
514 Elmalılı, a.g.e., I, s. 645.
515 Kur’ân, 2/149.
168
“Kâfirlerin; “Muhammed (s.a.v), ashabına bir gün bir şeyle emreder,
yarın nehyeder; bir gün bir söz söyler, yarın sözünden döner. Şu halde her ne
söylerse kendi indinden söyler” demeleri üzerine bu ayet nazil omuştur.”516
Örnek- 2:
% ��� ن 3�%وإذا ب�3 &�(
“Biz, bir ayetin yerine başka bir ayeti getirdiğimiz zaman…”517
Vehbi Efendi, bu ayeti de neshin vukuuna delil olarak sunar.
Müfessirimiz, bu ayetin sebeb-i nüzulü için Tefsîr’i Hâzin ve Medârik’te
beyân olunduğu veçhile şöyle der:
“Bir ayet nazil olduktan sonra onun hükmünü ref’ ederek başka bir ayet
nazil olunca müşrikler ta’na vesile ittihaz ederek “Muhammed, ashabına istihza
ediyor. Zira bir gün bir şeyle emreder, ertesi gün ondan döner, ashabını
nehyeder, başkasını emreder.” demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu
mervidir.” Elmalılı da bu rivayeti nakleder.518
Vehbi Efendi, Taberî ’de beyân olunduğu veçhile bu ayette geçen
“tebdil” in “nesh” manasına olduğunu bildirir. Binaenaleyh ayetin manası, “bir
ayeti neshedip yerine diğer ayeti getirdiğimizde…” şeklindedir. Çünkü bir
zamana muvafık olan hüküm başka bir zamana muvafık olmadığından ikinci
zamana muvafık ve halkın maslahatına mutabık diğer bir ayeti getirmek adet-i
İlâhiye’dir. İşte şu manaca neshe itirazla nübüvvete ta’neden müşrikleri red için
Cenab-ı Hak:
516 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 197.
517 Kur’ân, 16/101.
518 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3125.
169
أD�� ب$ �&G6لا1� و
buyurmuştur ki “ Allah u Teâlâ, halkın maslahatına muvafık inzal ettiği ayetleri
bilir” demektir.519 Elmalılı da buradaki “ yı nesh manasına tefsîr etmiştir.520 ”ب)�&
3. 2. 3. Mehmed Vehbi Efendi’ye Göre Mensûh Kabul Edilen Ayetler
Örnek- 1:
آ�; D�<�� إذا +�� أ+)آ� ا$�ت إن #�ك �<�ا
”Birinize ölüm geldiği zaman eğer bir hayır (mal) bırakacaksa…”521
Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetin, Nisa sûresindeki,
TW أو9دآ�ا1��� ��ص<
“Allah, size çocuklarınız hakkında…emreder” 522 ayetiyle neshedildiğini
söyler.
Vehbi Efendi, yukarıda verdiğimiz birinci ayette geçen “;�آ” ve “T�D”
kelimeleri ile vasiyetin vacip olduğunu Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile nakleder.
Sonra bu vasiyetin vücûbunun miras ayetiyle nesh olunduğunu beyân eder.523
Zira bu ayete göre, herkesin yakınlığı nispetinde hisseleri ayrılmış ve hiçbir
ferde hisseden noksan verilmemiş olduğu için valide, peder vs. akrabaya
vasiyete ihtiyaç kalmamıştır. Elmalılı da burada varis olacak akraba hakkında
vasiyyetin neshedildiğini belirtir.524
519 Vehbi Efendi, a.g.e.,VII, s. 2897.
520 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3124.
521 Kur’ân, 2/180.
522 Kur’ân, 4/11.
523 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 304.
524 Elmalılı, a.g.e., I, s. 614.
170
Öte yandan bazı bilginler, bu ayetin, miras ayetiyle neshedilmediğini
söylerler. Beydâvî’ye göre miras ayetleri, bu ayetin hükmüyle çatışmamaktadır;
bilakis onu te’yid etmektedir.525
Süleyman Ateş de, kişinin, malı üzerinde tasarrufunda serberst olduğnu
belirterek vasiyet edebileceğini, dolayısıyla bu iki ayetin arasında neshin
sözkonusu olmadığını belirtir.526
Reşit Rıza da “Menâr” adlı eserinde, “bu ayetin siyakı neshe uygun
değildir.” 527 der. Taberî’ye göre de bu ayet mensûh değildir.528
Örnek- 2:
�2 م ���< %�(W 1ن�5>N� � و0�D ا� �
“(Hastalık ya da yaşlılık gibi özürleri nedeniyle) oruç tutmaya güçleri
yetmeyenlere, bir fakiri doyuracak fidye (vermeleri) gerekir…” 529
Vehbi Efendi’ye göre bu ayet, İslâm’ın başlangıcında cari ise de sonra
nesholunmuştur. Çünkü, İslâm’ın ilk yıllarında oruçla ülfet olmadığından
Ramazan ayında oruç tutmaya kudreti olan kimse, oruç tutmak ya da bedelini
(fidye olarak) ödeme konusunda muhayyer kılınmıştı. Sonra oruçla ülfet hâsıl
olunca oruca takati olan kimsenin her halde oruç tutması taayyün etti ve fidye
525 Ebû’l-Hayr Abdullah b. Ömer eş-Şirazî Nasruddin el-Beydâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-
Te’vîl, Beyrut, trz., I, s. 215.
526 Süleyman Ateş, Kur’ân-ı Kerîm’in Evrensel Mesajına Çağrı, İst., 1990, s. 166.
527 Reşid Rıza, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Beyrut, trz., II, s. 136.
528 Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Mısır,
1388/1968, II, s. 581; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 56.
529 Kur’ân, 2/184.
171
vermek fesholundu. Müfessir, Beydâvî’nin beyânının da böyle olduğunu
nakleder.530
Şayet ayette ( 9 ) lafzı mukadder olup, (ن�5>N�)’ den maksat (ن�5>N� 9)
ise işte o zaman ayette neshin olmadığını bildirir.531 Hâzin’in Tefsîri’nde de
ayetin mensûh olmadığı zikredilir.532
Elmalılı da buradaki (ن�5>N�)’ yi güç yetiremeyenler, manasına tefsîr
edip bunda ittifak oluduğunu belirtir ve “burada bir mahzuf ( 9 ) vardır, demek
de gerekmez” der. Nitekim, dilimizde de “filan buna zor dayanır” demek,
“dayanamaz” demektir. Ayrıca Elmalılı, buradaki neshin, şeyhi fani ve
emsalinden başkası için olduğunu söyler. “Dolayısıyla bunlara fidyenin neshi
hakkında Ashab’tan hiçbir rivayet yoktur, bilakis bu ayetin mensûh olmadığı
sarahaten mervidir” 533 der.
Örnek- 3:
�ن �&�� و� رون أزواج وص<�% G�زواج���W��� � وا� �
“Sizden ölçüp de (dul) eşler bırakan kimseler, zevcelerinin, evlerinden
çıkarılmadan, bir yıla kadar bıraktıkları maldan faydalanmaları hususunda
(sağlıklarında) vasiyet etsinler…”534
Vehbi Efendi, bu ayette iki hüküm olduğunu bildirir. “Bunlardan birincisi,
bir senelik nafaka ve kisve vasiyet etmek; ikincisi ise kadının iddetinin bir sene
530 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 309.
531 Vehbi Efendi, a.g.e, I, s. 310.
532Alaü’d-din Ali b. İbrahim el-Hâzin el-Bağdadî, Lübâbü’t-Te’vîl fî Meani’t-Tenzîl, 1317, I, s. 116.
533 Elmalılı, a.g.e., I., s. 630-640.
534 Kur’ân, 2/240.
172
olmasıdır. Nafaka ve kisve vasiyet etme hükmü miras ayetiyle; bir sene iddet
hükmü de dört ay on gün iddeti beyân eden ayetle535 nesholunmuştur”536 der.
Elmalılı da bu vasiyetin mensûh olduğunu beyân eder.537
Oysaki Fahrettin Râzî, Reşit Rıza ve Ebû Müslim el-İsfahanî bu ayetin
mensûh olmadığını söyler.538
Örnek- 4: ��>$وا �$Bا �D Rن����
“Sana şarap ve kumardan soru sorarlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir
günah ve insanlar için birtakım faydalar vardır. Ancak her ikisinin de günahı
faydasından daha büyüktür…”539
Vehbi Efendi, bu ayetin, şarabın necis olduğunu beyân eden ayetle540
neshedildiğini bildirir.541
Oysaki bu ayetin de mensûh olup olmadığı konusunda ihtilaf vardır.
“Mefatihu’l-Gayb” adlı eserde ibn Cüreyc’den naklen Ata’nın bu ayetin mensûh
olmadığı hakkında yemin ettiği nakledilir.542
Örnek- 5:
� وإذا +�� ا5�$% أو�ا ا5�ب0 وا<� 0� وا$� آ<
535 Kur’ân, 2/234.
536 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 437.
537 Elmalılı, a.g.e., II, s. 817
538 Fahrettin b. Ziyauddin er-Râzî, Mefâtihu’l-Gayb, Matbaa-i Âmire, İst., 1307, III, s. 423.
539 Kur’ân, 2/219.
540 Kur’ân, 5/90.
541 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 380.
542 er-Râzî, a.g.e., III, s. 319; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 59.
173
“(Mirastan payı olmayan) yakınlar, yetimler ve yoksullar miras
taksiminde hazır bulunurlarsa, bundan onları da rızıklandırın…”543
Vehbi Efendi, bu ayetin de bazı âlimlerin görüşüne göre miras ayetiyle
neshedildiğini söyler.544
Fakat bu ayetin mensûh olmadığı görüşü daha ağır basıyor. Zira
İbrahim en-Nehaî, Şabî, Zührî, Mücahid, Hasan el-Basrî, Sa’d İbn Cübeyr, ibn
Abbas gibi isimler, sözkonusu ayetin mensûh olmadığı görüşündedirler.545
Örnek- 6:
��&G� %2أرب ���>�D وا(�g�� W ��ئi�Gن �� %g+ Cا �>#�� T#�\وا
“Kadınlarınızdan fuhuş yapanlara karşı aranızdan dört şahit getirin…546
Müfessirimiz, Fahri Râzî’nin ve Nimetullah Efendi’nin beyânlarına
dayanarak, bu ayetin hükmünün, İslâm’ın ilk yıllarına mahsus olduğunu, sonra
recim ayetiyle bu ayetin hükmünün nesholunduğunu bildirir. Fahri Râzî ise bu
ayetin mensûh olmadığını söyler. Süleyman Ateş de Ebû Müslim’in görüşlerine
dayanarak “Mefatihu’l-Gayb” adlı eserden yaptığı nakillerde, bu ayetin mensûh
olmadığını belirtir.547
Elmalılı da, ayette geçen haps-i daimi cezasının, Nur sûresindeki celd
ayetiyle nesholunduğunu; fakat şehadet hakkındaki hükmün ise sübut u zina
babında, aslı muhkem olarak baki olduğunu bildirir.548
543 Kur’ân, 4/8.
544 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 842.
545 er-Râzî, a.g.e., IV, s. 219; Remzi Ateşyürek, a.g.e, s. 60.
546 Kur’ân, 4/15.
547 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst., 1989, II, s. 226.
548 Elmalılı, a.g.e., II, s. 1315.
174
Örnek- 7:
#�ك ا�ا)ان وا@��ب�ن�$� Tا�� و�!� ج2�&
“Erkek ve kadından her biri için, ana-baba ve akrabanın bıraktığından
(hisselerini alacak olan) varisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kimselere
hisselerini verin…549
Vehbi Efendi, bu ayette belirtilen “yeminlerinizin bağladığı kimselere
hisselerini verin” hükmünün, İslâm’ın ilk dönemlerinde cari olduğunu, daha
sonraları bu hükmün, “Allah’ın Kitabı’na göre yakın akrabalar bir birine varis
olmaya daha uygundur.”550 ayetiyle nesholunduğunu belirtir.551
Ancak bazı âlimler, bu ayette de neshin olmadığı kanaatindedirler.
Süleyaman Ateş, bu konuda şunları söyler: “Nazil oluş sırası dikkate alınırsa
mensûh olan ayetler 98. sûrede yer alıyor; Nâsih olan ayetler ise 93. sûre
kabul edilen Enfal sûresinde yer alıyor. O halde daha önce inmiş olan ayet,
daha sonra inen ayeti neshedemez; Zira nesheden ayetin, neshedilenden
sonra inmiş olması gerekir. Öyleyse bu ayet mensûh değildir.552
Vehbi Efendi’nin mensûh dediği bu ayet, seleften Hasanü’l-Basrî,
Tavus, Ata b. Zeyd b. Yesar’a göre de muhkemdir, mensûh değildir.553
Örnek- 8:
� 0�D ا>&�o$ض اG�+ OT��&ا �O�أ 5� ل إن ��� �gD ��&G�ون� �>�z� ا���F� ب�ون ص
549 Kur’ân, 4/33.
550 Kur’ân, 8/75.
551 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 909.
552 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 72.
553 Abdü’l-Müteal el-Cebrî, lâ Neshe fi’l-Kur’ân Limâzâ?, Birinci Baskı, Kahire, 1400/1980, s. 74.
175
“ Ey Peygamer, mü’minleri savaşa teşvik et. Eğer sizden sabırlı yirmi
kişi bulunursa ikiyüz (kâfir)’e galip gelirler…”554
Vehbi Efendi, bu ayetin, “şimdi Allah yükünüzü hafifletti…”555 ayetiyle
mensûh olduğunu bildirir. O, bu konuda şunları söyler:
“Bazı rivayetlere göre Rasulullah, Hz. Hamza’yla on kişiyi, Ebû Cehil’le
beraber bulunan üçyüz kişiye karşı göndermişti. Hz. Hamza’nın askerinin
mağlup olması üzerine ehl-i İslâm, gayet me’yus oldular, Cenab-ı Hakk’a
tazarru ve niyaz ettiler ve Cenab-ı Hakk da, ayet-i ûlayı Nâsih olarak, bu ayeti
gönderdi.”
Müfessir, bundan başka ayetin sebeb-i nüzulüne başka rivayetler de
nakleder. Her iki rivayete göre de bu ayetin mensûh olduğunu bildirir. Hatta
cumhur-u müfessirinin de bu görüşte olduğunu vurgular. Devamında da şunları
söyler:
“Ulemâdan Ebû Müslim el-İsfehanî, ayetlerin her ikisinin hükmü,
kıyamet gününe kadar bakidir, nesih yoktur; buyurmuşsa da birinci ayetin
hükmü birtakım şartlara bağlıdır. Şöyle ki; sabır ve metanet, itikaad-ı tam,
azm-i sahih, kalb-i kavi ve ciddiyetle beraber yedinde kuvvet olmaktır. İşte bu
şartlar kendisinde mevcut olan kimseler hakkında, birinci ayetin hükmü baki ve
onunla amel Ebû Müslim’e gör caizdir; ayet mensûh değildir. Ancak bu şartlar
mevcut olamayan kimseler hakkında ikinci ayetin hükmü caridir.”556
554 Kur’ân, 8/65.
555 Kur’ân, 8/66.
556 Vehbi Efendi, a.g.e, V, s. 1931.
176
Fahri Râzî, bu ayetin mensûh olmadığı görüşünün daha isabetli
olduğunu beyân eder. 557
Süleyman Ateş de el-İsfahanî’nin ve Râzî’nin görüşlerini zikrederek
burada nesh olmadığını belirtir. Zira birinci ayet sabreden mü’minlerin
durumunu, ikinci ayet de onlar kadar sabırlı olamayan mü’minlerin durumlarını
bildirmektedir. Neticede “bu ayetler, toplumsal destek ve cesaretin önemine
işaret eder”558 der.
Örnek- 9:
T�6ان�آ%اg� زان<% أو �&x� إ�
“Zina eden erkek, zina eden veya müşrik olan bir kadından başkası ile
evlenmez…”559
Vehbi Efendi, “bu ayetin ahkâmında ulemâ ihtilaf etmişlerse de
ekseriyetin beyânı vechile bu ayet,
“… � دآ� وإ� ئ��وأن�]�ا ا�� 0� �&�� وD �� �>[ ا.� ”
‘’Aranızdaki bekârları, kölelerinizden ve cariyelerinizden elverişli olanları
evlendirin…”560 ayetiyle neshedilmiştir” der. Binaenaleyh, salih bir kimsenin
tabiatı kabul ettiği surette, tevbe etmiş olan zaniye kadını nikâh etmesinin caiz
olduğunu beyân eder.
Müfessirimiz, ayetin sebeb-i nüzulünü Fahri Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in
beyânları veçhile şöyle nakleder:
557 er-Râzî, a.g.e., IV, s. 567.
558 Ateş, Süleyman, a.g.e., III, s. 532-533.
559 Kur’ân, 24/3.
560 Kur’ân, 24/32.
177
“İslâm’ın ilk dönemlerinde, muhacirlerden, Medine’deki zina ile maruf
servet sahibi kadınlarla evlilik hususunda Rasullullah’tan izin isteyen sahabeler
hakkında nazil olmuştur. Binaenaleyh, İslâm’ın ilk dönemlerinde afif bir erkeğin
zaniye bir kadınla; afife olan bir kadının da zani olan bir erkekle nikâhlanması
bu ayetle haram kılınmıştı. Daha sonra bu hüküm, yukarıda sözünü ettiğimiz
ayetle nesholunmuştur; dolayısıyla bu gibilerinin nikâhlarının cevazına
müsaade olunmuştur.”561
Süleyman Ateş, bu ayetin de neshedilmediğini iddia eder. Zira bu ayet,
emir değil, haberdir. Haberlerde de nesh olmaz. Ayet, temiz insanların,
ahlâksız insanlarla evlenmek istemeyeceklerini; ahlâksız insanların da temiz
insanlara eğilim duymadıklarını beyân etmektedir. Ancak gühanından tevbe
edenlerle evlenmede bir sakınca olmadığı görüşü, İslâm âlimlerinin
çoğunluğunun tercihidir.562
Elmalılı da bu ayetin nesholmadığını söyler. Sûrenin başındaki “farz
kıldık” ibaresinin de surede mensûh bir hükmün olmadığının delili olduğunu
beyân eder.563
Örnek- 10:
0�D !آ��� و# x&ج W ����� ا� ا1�وإن ج&]
“Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de ona yanaş…”564
561 Vehbi Efendi, a.g.e, IX, s. 3688.
562 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefisiri, V, s. 154; Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı
Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 349.
563 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3475-3476.
564 Kur’ân, 8/61.
178
Vehbi Efendi, “Fahri Râzî, Nisaburî ve Hâzin’in beyânlarına nazaran
“bu ayet, kılıç ayetiyle mensûhtur.” diyenler varsa da esah olan mensûh
olmadığıdır” der. Çünkü gerektiğinde sulh yapmak, yine gerektiği zaman ilan-ı
harbe münafi değildir.565
Örnek- 11:
�ن �$�z��أن�� ب ���$D ��و T�$D TG !5W ك�$2#��نوإن آ �ب �$G� ب�يء أD$! وأن
“(Rasulüm!) Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz
de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan
uzağım.”566
Vehbi Efendi bu ayet hakkında da şunları söyler:
“Bu ayetin kıtal ayetiyle mensûh olduğunu söyleyenler varsa da esah
olan rivayete göre bu ayet mensûh değildir. Lakin bu ayette kâfirlere verilen
cevap, insafın son derecesidir ve bu cevap, davet tamamıyla vuku bulup ve
vazife-i tebliğ bi-tamamiha ifa olunduktan sonradır…Zira Rasullullah’ın her
esbaba tevessülü ve emr-i davette son derece sa’yından sonra onların da son
derece inat ve küfre ısrar ve devamlarına binaen bu cevap varid olmuştur.
Netice itibariyle herkesin kendi ameliyle haşronulacağı bu ayetten
anlaşılmaktadır.”567
Yukarıda zikrettiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi bir
kısım ayetlerin mensûh olduğunu kabul etmekte; ancak bazılarınca mensûh
addedilen bir kısım ayetlerin de nesholunmadığını ileri sürmektedir.
565 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1924.
566 Kur’ân, 10/41.
567 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2209.
179
Kanaatimizce Vehbi Efendi, İslâm Âlemi için maslahatı, dünya ve ahiret
saadetini nazar-ı dikkate alarak böyle bir tercihte bulunmuştur.
3. 3. Muhkem - Müteşâbih Konusu
Âlimler, Kur’ân’da geçen bazı ayetlere568 dayanarak muhkem ve
müteşâbih üzerinde durmuşlardır.
Muhkem; manası kolaylıkla anlaşılan569, fazladan bir tefsîre ihtiyaç
göstermeyen ve tek manası olan ayetlerdir. Kur’ân’daki helâl, haram, namaz,
oruç, zekât ve hac gibi ahkâma taalluk eden kısımlar böyledir.
Müteşâbih ise; birçok manaya ihtimali olup bu manalardan birini ta’yin
edebilmek için haricî bir delile ihtiyacı olan ayetlerdir.570 Ya da manasını
insanların tamamına veya birçoğuna kapalı ayetlerdir.571
Muhkem ve müteşâbih’ten kasdedilenin ne olduğu konusunda bir ittifak
oluşmamıştır. Zira muhkem ayetler; nesh, helâl, haram, hudud, feraiz gibi iman
edilip amel edilen konuları içerdiği söylenirken; müteşâbih ayetlerin de
mensûh, mukaddem, muahhar, meseller (emsal), yeminler ve iman edilip de
amelî yönü olmayan hususları içerdiği söylenmiştir.572
568 Kur’ân, 3/7; 21/1; 39/23.
569 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, II, s. 12. 570 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 128; Geniş bilgi için bkz.: İbn Manzur, Lisanü’l-Arap,
Beyrut, 1374/1955, XIII, s. 503 - 505; ez-Zerkanî, Menahilü’l-İrfan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır,
1372, II, s. 168 - 173; Bedrüddin ez-Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, II, s. 68 - 71.
571 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 12.
572 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 113.; Geniş bilgi için bkz.: Hüseyin Yaşar, Kur’ân’da Anlamı Kapalı
Ayetler, Beyan Yay., İst., 1997, s. 19-28.
180
el-Huseyn b. Muhammed b. Habib en- Neysabûrî’nin söylediğine göre
bu meselede üç görüş vardır:
a) Kur’ân-ı Kerîm’in tamamı muhkemdir. Bunlar, görüşlerini, Hûd
sûresinin “Bu, ayetleri muhkem kılınmış bir kitaptır.” mealindeki birinci ayetine
istinad ederler.
b) Kur’ân-ı Kerîm’in tamamı müteşâbihtir. Bunlar da ez-Zümer
sûresinin “Allah, kelâmın en güzelini, müteşâbih kitap halinde indirmiştir…”
mealindeki 23. ayetine dayanırlar.
c) Kur’ân-ı Kerîm’de hem muhkem hem de müteşâbih ayetler
mevcuttur. ez-Zerkeşî, “ve hüve’s-sahih” sözüyle bu görüşün doğruluğuna
işaret eder. Bu görüşü benimseyenler, Âl-i İmran sûresinin yedinci ayetinde
geçen “sana kitabı indiren O’dur. O (Kur’ân)’ın bazı ayetleri muhkemdir ki
bunlar kitabın esasıdır, diğerleri de müteşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar,
fitne çıkarmak ve onu te’vil etmek için ondaki müteşâbih ayetlerin peşine
düşerler hâlbuki onun te’vilini ancak Allah bilir. İlimde yüksek payeye erişenler
ise; ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler. (Bu inceliği) ancak akl-ı
selim sahipleri düşünüp anlar.” şeklindeki ifadeyi görüşlerine baz alırlar.
Muhkemin ancak bir manaya ve bir veche ihtimali olduğu; müteşâbihin
de birtakım vecihlere ihtimali yüzünden Cenab-ı Hakk’ın muradının hangisi
olduğu kesin olarak bilinemeyen ayetler olduğu düşünülürse, müteşâbihin
Cenab-ı Hak’tan başkası tarafından bilinip bilinmeyeceği konusuna açıklık
getirmek gereği vardır.
Bu konuda iki görüş mevcuttur:
181
a) Bu görüşe göre; Allah’tan başka hiçbir kimse, müteşâbih lafızların
manasını bilemez. Bu görüşün sahipleri, Âl-i İmran sûresinin yedinci ayetindeki
“ ا1�إ�9 ” ifadesini, görüşlerine delil olarak sunarlar. Bu, daha çok selefin
görüşüdür.
b) Bu ikinci görüşe göre ise; ilim sahipleri de müteşâbihin manasını
bilirler. Bunlar, aynı ayetteki “…1ب �ن 3�&���ن TW ا ��2�5B�ا��وا …” ifadesi
üzerinde dururlar. Mücahid de “ilim sahipleri, müteşâbihin manasını bilir ve
anlar” demiştir. Bu da daha çok halefin görüşüdür. Eğer ilim sahipleri,
müteşâbihin kendilerine ıtlak edildiği ayetlerin manasını bilmeseydi, onlarla
cahiller arasında hiç fark kalmazdı, diyen bu nazariye sahiplerinin haklı
olduğunu zaman göstermiştir. Hemen hemen bütün müfessirler, bazı grupların
sapık davalarını ispat için müteşâbihlere, kendi mezhep ve meşreplerini
takviye eder şekilde mana vermeye kalktığını görünce; aklın, dînî ölçü ve
esasların ışığı altında, el-hurûfü’l-mukattaa’ya bile mana vermek
mecburiyetinde kalmışlardır.573
Muhkem ve müteşâbih konusunda Vehbi Efendi’nin tefsîrinde,
orijinalitesi olan ekstra bir görüşe rastlayamadık. O da, daha önce yazılmış
olan tefsîrlerden konuyla ilgili bazı görüşleri nakletmekle yetinmiş; ayetlerle
ilgili açıklamalarında ise daha çok yukarıda zikrettiğimiz ikinci görüşe
muvafık izahlarda bulunmuştur. Yani müteşâbihâtla ilgili ayetleri, halefin
görüşüne uyarak te’vil etme yoluna gitmiştir.
Şimdi bu konuyu şu şekilde işlemek mümküdür:
573 el-Burhân, II, s. 68-89; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 228.
182
3. 3. 1. Vehbi Efendi’nin Muhkem ve Müteşâbih’ten Bahseden
Ayetleri Tefsîr Edişi
ت…“$�[O� ت �3 1&� …”
“…Kitab’ın bir kısım ayetleri muhkemdir…”574
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “muhkem” kelimesini; “ayetin manasını
anlamakta güçlük yok, delâleti zahir, te’vile hacet yok” şeklinde tefsîr eder.
Müteşâbihi ise, “manasını anlamakta tetkike ve düşünmeye muhtaç ve
maksud olan manaya delaleti zahir olmadığından birtakım ihtimâlât tasavvuru
mümkün demektir” şeklinde izah eder.
Vehbi Efendi, “muhkemât; müteşâbihâtın manasını anlamakta merci
olduğundan muhkemâta, “kitabın anası ( Oبأم ا�� )” denilmiştir” der. Zira
müteşâbihattan istihrac olunan ahkâmın kâffesi, muhkemâtın ianesine muhtaç
olduğundan, muhkemâtın “ب ünvanına layık olduğunu belirtir.575 ”أمO ا��
Müfessirimiz, ayetin devamını şöyle terceme ederek arkasından
müteşâbihâtın ehil kişilerce yorumlanması gereğine işaret eder:
“Kur’ân’ın ayetleri iki kısım olup biri muhkem diğeri müteşâbih olunca
şol kimselerin ki, kalplerinde batıla meyil var, onlar insanlar arasına fitne
koymak ve itikadlarını ifsad eylemek ve arzularına muvafık te’vilini talep etmek
için Kur’ân’dan müteşâbih olan ayetlere ittiba’ eder ve kalplerinde olan fesada
binaen muhkemâtı terk ederler. Hâlbuki insana lazım olan, muhkem olan
ayetlerle amel eylemek ve müteşâbihâta iman etmektir. Ve müteşâbihâtın
te’vilini kimse bilmez, ancak Allah u Teâlâ bilir.”
574Kur’ân, 3/7.
575 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 543.
183
Yani, kalbinde fesat olan kimse muhkem ve manası zahir olan ayetleri
terk eder. Çünkü muhkem olan ayetlerin manaları açık olduğundan derhal
amel etmek lazımdır. Ama kalbi fâsid olup amel etmek istemeyenler ise kendi
arzularına muvafık olarak müteşâbihâtın te’viliyle iştiğal ederler ve bundan
maksatları halkın itikadını ifsad etmek ve efkâr arasına ihtilaf düşürüp fitne
koymaktır. İşte bu gibi batıla meyledenler ve doğruyu bırakıp eğriyi arayanlar,
her zaman ve her millet içinde bulunmuştur. Zira kalbi eğri olan hiçbir zaman
doğru yolu sevmez.
İşte bu gibi ifsedata meydan vermemek için ulemâ-yı dîn, kavaid-i
İslâmiye’ye muvafık surette te’vil ederek birtakım kavaid-i dîniyeye raptla
müteşâbihâtın te’vîlini muhkemâtın manasıyla tahkim ettiler. İşte şu esasa
binaen müteşâbihâtın te’vilinde ve Kur’ân’ın manasını anlamakta lazım olan
sarf, nahiv, lugat, maanî, usûl-ü fıkıh ve akaid gibi fünûn-u tahsil lazım ve
hükümet üzerine erbabını bulundurmak ve yetiştirmek vaciptir. Çünkü
hükümetin hikmet-i teşekkülünden birisi ve belki en mühimmi, ehl-i imanın
itikadını ve esâsât-ı dîniyesini muhafaza ve furûâtı tatbik ve icra etmektir.
İşte Kur’ân’dan bazı ayetin müteşâbih ve bazısının manası muğlâk
olması, şu beyân olunan fenlerin erbabının lüzumuna delalet eder. Şu halde
ahkâmın istinbatına medar olan fenlerin ihmali caiz olmaz.
Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, müteşâbih ayetlerin manasının muğlâk
olmasının sebebinin yukarıda zikredilen ilimlerin lüzumuna işaret oluğunu
beyân eder; zira bu ilimlerin ihmalinin de caiz olmadığını belirtir. Ayetin
devamında zikredilen müteşâbihâtın te’vîlini kimlerin bilebileceğini şu şekilde
izah eder:
184
�ن TW ا1�و� �2�� #�و�1� إ�9 B�ا��ن وا�� ا ��2�5
و� � �آ�� إ�9 أو�ا ا@� ب 3�&� ب1&Gرب (&D �G� �!آ
“Müteşâbihin te’vîlini kimse bilmez, ancak Allahu Teâlâ bilir. İlminde
sebatı olan âlimler: Biz kitaba iman ettik, zira cümlesi bizim Rabbimiz
tarafındandır, derler ve kitabın manasını düşünmez, ancak akıl sahipleri
düşünür.”576
Şu halde Kur’ân’ın ayetleri iki kısım olup bir kısmının manası açık
olmakla muhkem, diğerinin manası hafî ve te’vîle muhtaç olmakla müteşâbih
olunca ilimde temekkün ve takarrur ederek ilminde itimad olanlar, kitapta
muhkem ve müteşâbih bütün ayetlere iman ettik, hepsi Rabbimiz tarafından
gelmiştir, derler ve Kur’ân’ın manasını tezekkür edip düşünemez; ancak akıl
sahipleri düşünebilir. Zira akıl sahiplerinin cevdeti ve nazarlarının hiddeti
ayetlerin manalarını tezekkür etmeye müsaittirler. Binaenaleyh Kur’ân’ın
manasıyla öğüt alan kimseler de akıl sahipleridir.
Vehbi Efendi, burada Fahr-i Râzî ve Beydâvî’nin beyânlarına
dayanarak ayette iki kıraatin varlığından söz eder.
Bunlardan birincisi, “ ا1�و� �2�� #�و�1� إ�9 ” üzerine vakfedip “ن�B�ا��وا”’ yi
ibtida-yı kelâm ile okumaktır. Bu kıraate göre (selefin görüşü budur),
müteşâbihâtın te’vîlini Allah’tan başka kimse bilemez.577
İkinci kıraate göre ise, “ �ن TW ا2��وا��ا�B ” lafzının “1�ا” lafzı üzerine
atfolunmasıdır. Buna göre (halefin görüşüne göre), Kur’ân’da müteşâbih olan
ayetlerin te’vîlini kimse bilmez, ancak Allahu Teâlâ ve ilmiyle amil olan ulemâ- 576 Kur’ân, 3/7.
577 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 13.
185
yı râsihûn bilirler.578 Ve ulemâ, bu te’vîli bilmekle beraber, biz müteşâbihâtın ve
muhkemâtın cümlesine iman ettik; zira cümlesi bizi ıslah için Rabbimiz
tarafından gelmiştir, derler. Buna nazaran, buradaki müteşâbihle murad,
sa’yü gayret ve teemmül ve tefekkürat ve kavaide tatbik ile ulemânın
manasını bildikleri ayetlerdir. Surelerin evvelindeki harfler değildir.
İlimde râsih olan ulemâ ile murad, ilmiyle amil ve Kur’ân’ın manasını
anlamakta lazım olan fenlere vukuf-u tam’ı bulunan erbab-ı fazilettir ki bu
misilli ehl-i ilmi, Cenab-ı Hak, akıl sahipleri olmakla sena buyurmuştur.
Vehbi Efendi, ilimde râsih olmayı, Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunduğu
veçhile şöyle izah eder:
“İlimde râsih olmak; ilmini hazımla mütevazı ve muharramâttan içtinapla
müttekî ve dünyaca hırsı terkle zühdü iltizam ve nefsiyle mücahede etmeye
mütevakkıftır.”
Şu halde kavad-i İslâmiyeye ve tefsîrde bilinmesi lazım olan fenlere
tatbik etmeksizin reyiyle tefsîr hatadan salim olmadığı cihetle caiz değildir.
Çünkü Rasullullah: “ Bir kimse Kur’ân-ı kendi reyiyle tefsîr eder ve nefsinin
arzusunu tevfik etmek isterse, Cehennem’de oturacağı mahalli hazırlasın”
buyurmuştur. Bu hadisten anlaşılan, “kavaid-i İslâmiye’ye muhalif tefsîr
ederse” demektir.
Görüldüğü gibi Mehmed Vehbi Efendi, müteşâbihâtın, kavaid-i
İslâmiye’ye muvafık te’vîlini, beşerin ıslahı ve intifaı için uygun görür. Buna
578 İbn Kesir, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Fikr, trz., I, s. 346 - 347; Süleyman Ateş, a.g.e.,
II, s. 17.
186
karşı bir görüş sunmazken heva ve hevese uygun yapılan tefsîr ve te’vîli de
reddeder.579
Vehbi Efendi, müteşâbih ayetleri iki kısımda inceler:
3. 3. 2. Asla manası anlaşılmayan harfler
Bunlar sûrelerin başlarında zikredilen “hurûf-u mukattaa” denilen
harflerdir. ( �,ا�ا, � 580 ( ق ve ن, آ�<2� ,ص , ^1 ,+� , �� ,^�� ,ا$�, ا$� ا$
gibi. Bu harfler Kur’ân’ın yirmidokuz suresinde mevcuttur. Bunların yirmiyedisi
Mekkî; ikisi de Medenî surelerdir.581 Bu harfler ondört tane olup Arap
alfabesinin yarısı kadardır. Bunların bazısı tek bir harften, bazısı iki, bazısı üç,
bazısı dört ve bazısı da beş harften oluşur.582 Vehbi Efendi’nin bu konuya
yönelik görüşlerini, yeniden ele alıp inceleyeceğimiz için, şimdi müteşâbih
hakkında ikinci kısma bir göz atalım.
3. 3. 3. Zahirî manasının anlaşılması muhal olup da te’vîle muhtaç
olan ayetler
Örnek- 1:
� 0�D ا2�ش ا���ىا��+$
“Rahman arşa istiva etti (kahru galebe etti, yöneldi)…”583
579 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 546-547.
580 Kur’ân, 2, 3, 29, 30, 31, 32/1; 7/1; 10, 11, 12, 13, 14, 15/1; 27/1; 28/1; 36/1; 38/1; 40, 41, 42,
43, 44, 45, 46/1.
581 Medenî olanlar, Bakara ve Âl-i İmran sûreleridir.
582 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 135.
583 Kur’ân, 20/5; 2/29; 7/54; 10/3; 13/2; 25/59; 32/4; 41/11; 57/4.
187
İstiva; lügatte, yükselmek ve karar kılmak demektir. Allah’ın bir sıfatı
olarak keyfiyeti bilinmeksizin Allah’ın arşı istila etmesi demektir.584
Vehbi Efendi ise buradaki istiva’nın “irade-i İlâhi’nin arşa teveccüh
etmesi ve ona galebe etmesi” şeklinde anlaşılacağını belirtir. Zira “istiva”
“istikrar” manasına olduğundan “galebe” ve “kudretle” te’vil olunacağını söyler.
“Nitekim Vacip Teâlâ hakkında istikrar muhal olduğu cihetle bu misilli nusus-u
celileyi, delail-i akliyeye muvafık surette te’vil zaruridir” der.
Süleyman Ateş de “istiva”’nın Allah’ın yarattıklarına hâkim olduğu ve
onları istediği gibi yönettiği manasına geldiğini söyler.585
Vehbi Efendi, Mücessime ve Müşebbihe taifesinin, ayetin zahirî
manasını istidlâl ederek “Vacip Teâlâ, arş-ı a’lâ üzerine oturdu” şeklindeki
iddialarını kesinlikle reddeder ve bu görüşün aklî ve naklî delillere göre batıl
ve fasid olduğunu belirtir. Çünkü Allah, zamandan ve mekândan
münezzehtir.586
Örnek- 2:
نTا��1"�� ب�g�O� ن�6ل أ+�� ا])�{ آ� ب
“Allah, sözün en güzelini birbiriyle uyumlu ve bıkılmadan tekrar tekrar
okunan bir kitap olarak indirdi…” 587
Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, “müteşâbih” kelimesiyle ayetlerin
intizamında, bazısı bazısına müşabih manasının anlaşıldığını belirtir. Yani
584 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 156.
585 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 347.
586 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3268.
587 Kur’ân, 39/23.
188
Kur’ân ayetlerinin fesahat ve belâğatta, manalarının muhkem olmasında,
halkın dünya ve ahiret menfaatlerini temine kâfi ve elfazının yekdiğerine
münasebette birbirine benzediği cihetle müteşâbih beyân olunduğunu söyler.
Süleyman Ateş de buradaki “müteşâbih”’in, “güzellikte ve belâğatta
birbirine” benzer manasına olduğunu588 söyler.
Bu ayette “}�([ا ” ‘le murad Kur’ân’dır.589 Vehbi Efendi, “insanlar için
bilinmesi lazım olan her şeyi bildirdiği için de “sözlerin ve kelâmların en
güzeli” manasına gelen “ }�([ا � ifadesi kullanılmıştır” der.590 ” أ+�
Örnek- 3:
1# �3 ا� آ� ب أ+�$
“Elif. Lâm. Ra. (Bu sana indirilen), hikmet sahibi (ve) her şeyden
haberdar olan (Allah) tarafından ayetleri sağlamaştırılmış, sonra da açıklanmış
bir kitaptır.”591
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de “Kur’ân’ın tamamı muhkemdir”
demiyor. Zira buradan anlaşılması gereken, Kur’ân’ın ayetlerine asla noksanlık
arız olmaz; onun ahkâmı gayet sağlam592 ve tahribi mümkün değil, adeta
muhkem bir bina gibidir; önceki peygamberelere indirilen kitaplar gibi nesh
edilmez olduğudur. “Şu halde onun hükmü kıyamete kadar bakidir ve ahkâmı
588 Süleyman Ateş, a.g.e., VII, s. 542.
589 Aynı yer.
590 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4870.
591 Kur’ân,11/1.
592 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 292.
189
da kulların haline muvafık surette tafsil olunmuştur; onda asla noksanlık
yoktur”593 der.
Şu halde Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetlerin tefsîrinde Kur’ân’ın tamamı
müteşâbih ya da tamamı muhkemdir, demiyor; bu terimleri, bulunduğu sûre
içinde ele alıp nassa ve akl-ı selime muvafık bir tarzda ele alıp yorumlamaya
çalışıyor.
3. 3. 4. Vehbi Efendi’nin Hurûf-u Mukattaa’yı Tefsîr Edişi
:594( ا� ) .1
Vehbi Efendi, bazı sûrelerin evvelinde bulunan bu harflerin, Allahu
Teâlâ’nın ilmini kendine has kıldığı esrar-ı İlâhiye’den olduğu cihetle Kur’ân’da
bu gibi harflerin, kulların muttali olamayacağı esrardan olduğunu belirtir. “İşte
bunlar, Usul İlmi’nde belirtildiği veçhile müteşâbihâttır”595 der. Müteşâbihâtın iki
kısım olduğunu daha önce belirtmiştik. İşte müteşâbihatın asla fehmolunamaz
kısmının (�,ا�$� ,اا � gibi) bazı ..., ن ,آ�<2� ,ص , ^1 ,+� , �� ,^�� ,ا$�, ا$
sûrelerin evvelinde bulunan harfler olduğunu belirtir. Müfessirimiz, ikinci kısmın
ise, yukarıda bahsettiğimiz gibi “ � ”ا���ى“ 0�D ” ayetindeki ا2�ش ا���ىا��+$
kelimesi gibi asıl manası anlaşılıp lâkin makam itibariyle mana-yı zahirisini
murad etmek, edille-i akliyeye ve nakliyeye nazaran, muhal olduğundan te’vîle
muhtaç olanlardır.
Vehbi Efendi, bu harfler hakkında üç görüş olduğunu belirtir:
593 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2279.
594 Kur’ân, 2/1.
595 Elmalılı, a.g.e., I, s. 159.
190
“a) Bu harfler ait olduğu sûrenin ismidir.596 Buna göre ( �ا ), Sûre-i
Bakara’nın ismidir.
b) Bu harfler esma-i İlâhiye’den bir isimdir. Ya da her harf, esma-i
İlâhiye’den bir ismin başlangıcıdır. Mesela (Elif) Allah, (Lam) Latif, (Mim) Mecid
isimlerinde olduğu gibi.
c) Ya da ( �ا ), “Ben Allahü Azîm-ü’ş-Şanım, bilirim (ene Allahu a’lemü)”
demektir.597 Veyahut kasemdir. Bu harflerden esma-yı İlâhi, sıfat-ı Sübhaniye
ve Kütüb-ü münezzele terekküb ettiği için şanlarına ta’zim üzere Allah, harf-i
hecaya kasem buyuruyor.”598
2. (� :599(ا$
Vehbi Efendi, “sûrelerin evvelinde bulunan bu gibi harflerin manasını
Allah bilir, bizim için te’vîliyle iştiğal lazım değildir, denilmişse de ehl-i dalalin
arzularına uygun te’villere meydan vermemek üzere te’vili caiz görenlerce
buradaki (Elif) harfi, insan-ı kâmil olan Rasullulah’a; (Lam) harfi, liyakatına,
(Mim) harfi, müeyyed min indillah olduğuna; (Sad) harfi de sadık ve safi
olduğuna işarettir” demiştir.
Vehbi Efendi, bu konuda Tefsîr-i Hâzin’den de şu beyânı nakleder:
“(Elif Lâm Mîm Sâd), esma-ı İlâhiye’den bir isimdir ve kasemdir. Cevabı
“R>ب أن6ل إ ,dir. Buna nazaran ayetin manası şöyledir: “(Elif Lâm Mîm Sâd) ”آ�
596Elmalılı, a.g.e., I, s. 160.
597 Elmalılı, a.g.e., I, s. 158.
598 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 34 -35.
599 Kur’ân, 7/1.
191
ismine kasem ederim, şu Kur’ân bir kitap’tır ki taraf-ı İlâhimiz’den habibim sana
inzal olundu.”
Ya da bu harfler esma-ı Kur’ân’dan bir isimdir, yahutta bu surenin
ismidir.
Müellif Tefsîr-i Taberî’den de İbn Abbas’tan naklonan “Ben Allahu
Teâlâ, ahkâmı kullarıma tafsil ederim (Ene Allahu üfassılü) şeklindeki manayı
okuyucunun dikkatine sunar.600
:601( ا� ) .3
Vehbi Efendi, bu harflerin manasının, selefe göre ancak Allah’ın bile-
bileceği görüşünü yineledikten sonra müteahhirûn ulemâsına göre ilimde rusuh
olan ulemânın, müteşâbihâtın manasını bilmesi ve bazı müfsidlerin kavaid-i
şer’iyeye muhalif te’villerine meydan vermemek için hüsn-ü tevcihle tevcihinin
caiz olduğunu beyân eder. “Buna nazaran, şu şekilde te’vîl edildiğini belirtir ki
ayette geçen (Elif) insana; (Lam) lebibe yani akile; (Ra) da reşide işarettir” der.
O halde �ا, Rasullullah’a hitap ve bazı evsaf-ı nebeviyeye işaretten ibarettir,
görüşünü sunar.602
4. (�� )603:
Vehbi Efendi yukarıda zikredilen selef ve halefin görüşlerini aynen
burada da belirttikten sonra, “�� ” lafzı, “Ey insan!” manasına münadadır, der.
Veya Rasullullah’ın ismidir; buna göre “Ya Muhammed!” demektir. Yahut
600 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1575-1576; Süleyman Ateş, a.g.e., I, s. 88.
601 Kur’ân, 10, 11, 12, 13, 14, 15/1.
602 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2154.
603 Kur’ân, 36/1.
192
sûrenin ismi ve mukadder “!#ا (oku)” kelimesinin mef’uludür. Yani; “sen sûre-i
Yasin’i tilavet et, oku” demektir. Yahut da mübteda-yı mahzufun haberidir.
Buna nazaran manası: “Şu sûre, sûre-i Yasin” demektir, şeklinde te’vîl eder.604
:605( ص) .5
Müfessir, burada da aynı görüşleri tekrarlar ve buna göre (ص), surenin
ismi olabilir veya esma-i hüsna’ya işarettir ki Samed, Sadık, Sabur olan Allah
gibi. Yahut bir şeyi arz etmek manasına emirdir. Buna göre mana-yı nazım
şöyledir: “ Ey Rasul, Kur’ân’da bildirilen emir ve nehiylerin hepsine uygun amel
et!” demektir. Ya da (ص) lafzı, Rasullullah’ın sıtkına ve sabrına işarettir.606
6. (�+ )607:
Vehbi Efendi, “buradaki (ح ), Rasullullah’ın vahy-i İlâhi’yi hamil olup ve
himaye ettiğine işarettir, der; ( م ) ise masivasıyı kalbinden mahv ü izalesine
işarettir. Ayrıca Kitab’ın gayet muhkem, ayetlerinin gayet metin ve ahkâmının
gayet rasin olduğuna işaret için de ayetin devamında, esma-i hüsna’nın en
büyüğü olan lafza-i celal varid olmuştur”608 der.
604 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4604; Hurûf-u Mukattaa ile ilgili olarak bkz.: Ateş Süleyman,
a.g.e., I, s. 87-97.
605 Kur’ân, 38/1.
606 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4763.
607 Kur’ân, 40 - 46/1.
608 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4929.
193
7. (1^ )609:
Vehbi Efendi, burada da müteahhirûn ulemâsının te’villerini nakleder.
Buna göre (1^ ), “Ya Rasul!” manasınadır. Buradaki Rasul, bizim
peygamberimiz olan ahir zaman nebisidir. Yahut kasemdir. Vacip Teâlâ
kudretine kasem buyurmuştur. Veya Esma-yı Hüsna’dan bir isimdir.
Ya da Fahri Râzî’nin beyânına göre (ط), Cennet’teki Tuba ağacıdır. (He)
de “Haviye” isminde Cehennem’dir. Veyahut da (1^), evsaf-ı Nebi’ye işarettir.
Ya da (ط) talip, (e) de hidâyete işarettir. Veya (ط) taharetine, (e) de hidâyetine
işarettir. Yahut da (1^) esma-ı Nebeviyye’den ve münadadır. O halde (1^ ),
“Ya Muhammed! Sana nida ederim.” demektir.610
:611( ن) .8
Müfessir bu harfi de müteahhirûn ulemâsının görüşü doğrultusunda
“sûrenin ismi” veya “kasem” şeklinde te’vîl etmiştir. Veyahut da “mürekkep” ve
“divit” manasına olabileceğini söylemiştir.612
Vehbi Efendi, diğer sûrelerin evvelindeki hurûf-u mukattaa’yı da bu
minval üzere te’vil ederek bu konuda halefin görüşünü benimsediğini açıkça
ortaya koyumuştur.
Süleyman Ateş de bu harflerin Araplarca manası anlaşılmayan daha
önceki ilâhî kitaplara işaret olduğunu, daha sonra da onların muhtevasının
609 Kur’ân 20/1.
610 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3264.
611 Kur’ân, 48/1.
612 Vehbi Efendi, a.g.e., XIII, s. 5370.
194
Arapça olarak Hz. Muhammed (s.a.v.)’e vahyedildiğini söyler. Mücahid’e göre
ise bu harfler, Hz. Peygamber’in ve bütün dinleyicilerin dikkatini çekip bundan
sonraki okunacak sözün büyüklüğü hakkında onları uyarmak için nazil
olmuştur.613
3. 3. 5. Vehbi Efendi’nin Cenab-ı Hak’la İlgili Müteşâbih Ayetleri
Tefsîr Edişi
Örnek- 1:
� 0�D ا2�ش ا���ىا��+$
“Rahman, arşa istiva etmiştir (arşı hükmü altına almıştır.)…”614
Vehbi Efendi buradaki “istiva”’yı, daha önce de belirttiğimiz gibi istikrar
manasına olduğundan, galebe ve kudret manasına te’vîl etmiştir. “Zira
“istikrar”, Vacip Teâlâ hakkında muhal olduğundan, bu misilli nusus-u celîleyi
delâil-i akliyeye muvafık surette te’vîl zaruridir” der. Yani “göklerde ve yerde,
bu ikisi arasında ve arş-ı âlâda her ne varsa hepsi Allah’ın mülküdür. O’nun
her şeye gücü yeter.”615 manasınadır.
Örnek- 2:
�ق أ�)���ا��1�) W
“Allah’hın eli onların elleri üstündedir…”616
Vehbi Efendi, ayette geçen “Allah’ın eli” ifadesini, “Allah’ın yardımı ve
nimeti” şeklinde te’vîl ederek ayetin manasının şöyle olduğunu belirtir:
613 Süleyman Ateş, a.g.e., I., s. 87-97. 614 Kur’ân, 20/5.
615 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3268.
616 Kur’ân, 48/10.
195
“Her ne kadar mü’minler, Rasulullah’a yardım etmek üzere bey’at
ettilerse de; Allah’ın, Rasulü’ne yardımı ve nimeti, onların yardımının ve
nimetinin fevkindedir.”617
Elmalılı da buradaki “Allah’ın eli” ifadesini Hz. Peygamber ve Allah’ın
kuvveti ve kudreti şeklinde te’vîl eder.618 Süleyman Ateş de Allah’ın
peygamberine verilmiş olan bu sözü, Allah’ın kendisine yapılmış bey’at olarak
tefsîr etmiştir.619 Zemahşerî de “Allah’ın eli” ifadesini, “Peygamber’in eli”
şeklinde te’vîl etmiştir.620
Örnek- 3:
وج ء ربRO وا$R� صCص C
“Rabbin (in emri) geldiği ve melekler saf saf indiği zaman (her şey
ortaya çıkacaktır.)”621
Vehbi Efendi, “Rabbın geldi” ifadesini, “senin Rabbin’in emri ve
azamet-i celaletine delalet eden ayetleri geldiğinde” şeklinde te’vîl eder. “Zira
zat-ı İlâhiye, gelmekten münezzehtir”622 der.
Elmalılı da bu ifadeyi, “Rabbın’ın emri, hükmü kazası veya kahrı
geldiğinde” şeklinde te’vîl eder.623 Süleyman Ateş de bu ayeti, “melekler sıra
sıra dizili durumda Rabbine geldiği zaman” şeklinde terceme eder.624
617 Vehbi Efendi, a.g.e., XIII, s. 5378.
618 Elmalılı, a.g.e., VI, s. 26.
619 Süleyman Ateş, a.g.e. VIII, s. 475.
620 A.g.e., s. 474.
621 Kur’ân, 89/22.
622 Vehbi Efendi, a.g.e, XV, s. 6448.
623 Elmalılı, a.g.e. VIII., s. 89.
196
Örnek- 4:
\# 5W ROورب ذه; أنW
“…Sen ve Rabbin gidin ve onlarla savaşın…”625
Vehbi Efendi, Tefsîr-i Hâzin’den yaptığı nakille bu sözü söyleyenlerin
mücessime itikadı üzerine olduklarını belirtir. Zira bunlar Cenab-ı Hak için
gitmek ve gelmek gibi cismin avarızından olan şeyleri tecviz ettiklerinden “ sen
ve Rabbın gidin ve mukatele edin” demişlerdir.
Müfessir, “sen ve Rabbın gidin” demek “ sen git, Rabbin de sana
yardım etsin” demektir. Şu halde mana “ sen Rabbı’nın yardımıyla beraber
git” şeklindedir. Yahut “ Rab” ile muradları, “seyyid ve büyük” manasına olan
Hz. Musa’nın biraderi Harun (a.s)’dır ki “sen ve büyük biraderin Harun, beraber
gidin, savaşın, biz bu makamda kalalım.” demek istemişlerdir, şeklinde
te’villere yer verir.626
Vehbi Efendi Kur’ân’da Cenab-ı Hak’la ilgili olan diğer müteşâbih
ayetleri627 de bunlara benzer te’vîl ettiğinden onları ayrıca ele almadık.
3. 4. Müşkilü’l-Kur’ân’a Bakışı
Kur’ân-ı Kerîm’in ayetleri arasında ihtilaf ve tenakuz gibi görülen
keyfiyettir ki aslında Allah’ın kelâmında böyle bir durumun varlığı sözkonusu
bile olamaz. Çünkü Cenab-ı Hakk bu hususu bertaraf edecek şekilde beyânda
bulunmuştur. Şöyle ki:
624 A Süleyman teş, a.g.e. X., s. 464.
625 Kur’ân, 5/24.
626 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1193-1194.
627 Kur’ân, 6/158; 11/37; 15/9; 16/60; 20/39; 38/75; 41/2; 42/2; 53/3; 54/14; 55/27; 59/2; 75/22.
197
�>w (&D � آ"<�اا1�و� آ ن �W\���ج)وا W<1 ا
“Eğer o, Allah’tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini
tutmayan birçok şeyler bulurlardı.”628
Yukarıdaki ayette de belirtildiği gibi Kur’ân, tek bir menşe’den, aynı
metod ve aynı gayeyi tahakkuk ettirmek için geldiğinden, önü ve sonu
arasında herhangi bir ihtilafın vukuu sözkonusu olamaz.629
Kur’ân-ı Kerîm hem ifade bakımından hem de mana ve hüküm
bakımından bir bütünlük arzetmektedir. İnsanların söylediği sözler, güzellik ve
düzgünlük bakımından daima aynı olmaz. Yazan ve söyleyenin içinde
bulunduğu hal ve şartlara göre değişir. Kur’ân’ın ifade ve uslubu ise baştan
sona emsalsiz bir güzellik ve düzgünlük içindedir. Bu sözlerin ihtiva ettiği
mana, hüküm ve haberler de, yaratılış öncesinden ebediyete kadar hemen her
şeye temas ettiği halde tam bir tutarlılık, bütünlük, sıhhat ve uyum
arzetmektedir. Yalnızca bunları düşünmek ve tespit etmek bile, Kur’ân-ı
Kerîm’in insan eseri olmadığını, Allah’tan gelmiş olduğunu anlamaya
yetecektir.630
Şimdi Vehbi Efendi’nin, ayetler arasında tenakuz gibi görülen hususları
nasıl izah ettiğini görmeye çalışalım.
Örnek- 1: “… ��$G��� 91�و��ا>G6آ�و9 %� �م ا5<� …”
“…Allah ne kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır…”631
628 Kur’ân, 4/82.
629 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e, s. 179.
630 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY., Ank., 2003, s. 90.
631 Kur’ân, 2/174
198
Diğer bir ayette de;
آ ن�ا �$2��ن “�$D ��ربRG &��&��� أج2$<W ”
“İşte Rabbin’e andolsun ki onların hepsine yapmakta oldukları
şeyleri elbette soracağız.” 632 buyrulmaktadır.
Vehbi Efendi, birbirine zıtmış gibi görülen bu iki ayeti tefsîr ederken,
birincisi hakkında şunları söyler:
“Vacip Teâlâ onlara lütufla söz söylemeyip nazar-ı atıfetinden uzak
tutmasıdır. Amma gazapla tekellüm edeceği ve günahlarından soracağı, diğer
ayetlerle sabittir.”633 Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, “Allah onlara
konuşmaz ve onları temizlemez” ifadesini kullanır.634
Vehbi Efendi, ikinci ayetin tefsîrinde de, “bu ayette “sual” ile murad;
tevbih ve tekdir için “bu şirk’i neden itikad ettin ve Rasulümüz’ü istihzaya
sebep ne idi?” gibi azabı müş’ir suallerdir; yoksa “günahın ne kadar?” gibi
alelade sual değildir” der. Elmalılı da bu ayeti, “yaptıklarından mes’ul
tutacağız” şeklinde tefsîr etmiştir.635
Görüldüğü gibi sual olunmayacağını beyân eden ayetlerden murad,
“sual isti’lam olunmaz” demek olduğundan ayetler arasında bir münafat yoktur.
Vehbi Efendi, yukarıdaki iki ayeti böyle izah eder ve aralarında herhangi
bir tenakuz olmadığını belirtir. 636
632 Kur’ân, 15/92-93
633 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 292
634 Ateş, Süleyman, a.g.e. I., s. 286
635Elmalılı, a.g.e., V, s. 3078.
636 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2776.
199
Örnek- 2:
��5#���ه� وـ� ��W1�ا �� وـ� إذ ر�< ر0�ا1� ����� و� ر�<
“(Savaşta) onları siz öldürmediniz, fakat Allah öldürdü. Onları attığın
zaman da sen atmadın, fakat Allah attı (onu)…”637
Vehbi Efendi, fiil yönünden ayette ihtilaf varmış gibi görünse de
herhangi bir tenakuz olmadığını beyân ederek şunları söyler:
“Bedir Savaşı’ndan dönüldüğünde, ashab-ı ızamdan her biri, muharebe
esnasında kendinin düşman katletmesinden ve şecaatinden iftihara
başlayınca, Cenab-ı Hak, ehl-i imanı övünmekten men etmiştir.638 Buna
nazaran mana-yı nazım: “Siz katlinizle iftihar edersiniz, hâlbuki siz
katletmediniz, Allahu Teâlâ katletti” demektir. Rasullullah’tan nefyolunan
“remiy”, hakikî olup, ispat olunan remiy, “sûrî” olduğu cihetle ayette tenakuz
yoktur. Çünkü tenakuzda nefyin ve icabın mahalli bir olması gerekir. Burada
ise biri sûri diğeri hakikî olduğu cihetle mahalleri muhteliftir. Yani ( إذ و� ر�<
demek, “sen toprağı attığın vakitte atmadın” demektir ki, görünüşte ( ر�<
tenakuz gibiyse de hakikatte tenakuz değildir.
Bu ayet-i celile, kulların fiilini halk edenin Allahu Teâlâ olduğuna da
delalet eder. Çünkü, görünüşte katil mü’minlerden ve remiy Rasullullah’tan
sudur ettiği halde, Cenab-ı Hak, müminlerden katli ve Rasulullah’tan remyi
nefiy buyurması, fiilin kemalini nefiy olduğu gibi o fiilin onların halkıyla olmayıp
ancak Kendi’nin halk ettiğini beyândır. Yani “ her ne kadar fiili, katlin esbabına
637 Kur’ân, 8/17.
638 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2380.
200
teşebbüsle kesbettinizse de lâkin halk edemediniz, ancak o fiili halk eden
Allahu Teâlâ’dır.” demek olur.639
Süleyman Ateş de; “Allah, adeta mü’minlerin ellerini kullanarak kâfirleri
öldürmüştür” 640 diyerek Allah’ın mü’minlere olan yardımına dikkatleri çeker.
Vehbi Efendi, yukarıda zikredilen ayetlerde olduğu gibi Kur’ân’ın diğer
surelerinde641 de rastlanan bu gibi mevzu ihtilafı, fiil yönünden ihtilaf, hakikat
ve mecaz yönünden ihtilaf gibi görünen kısımlarda asla tenakuz olmadığını,
çeşitli müfessirlerin görüşlerini de naklederek ispata çalışır. Bu konuda
gerekirse esbab-ı nüzulü de zikrederek görüşlerini pekiştirmeye gayret eder.
3. 5. Mücmel ve Mübeyyen Konusu
Mücmel, lügat manasından da anlaşılacağı gibi müphem bir kelimedir.
Mücmel olan ayette de manalar izdiham eder ve onlardan hangisi olduğu açık
bir şekilde belli olmaz. Manası kapalı bir şekilde olan ayetler Kur’ân’da
mevcuttur. Kur’ân’da mücmeller umumiyetle şu sebeplerle oluşur:
a) Kelime iki zıt manada birleşir.642
b) Zamirin merciinde ihtilaf olur.643
c) Atıf ihtimali veya istinaf sebebiyle olur.644
d) Lafzın garabeti buna sebep olur.645
639 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1865-1866.
640 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 496.
641 Kur’ân, 6/61; 16/28; 22/2; 32/11; 39/42.
642 Kur’ân, 2/228; 81/17.
643 Kur’ân, 35/10.
644 Kur’ân, 3/7.
645 Kur’ân, 2/232.
201
e) Lafzın çok kullanılmaması.646
f) Takdim ve tehir.647
g) Asıl olan lafzın başka bir şekle kalb olması gibi.648
Birkaç madde halinde zikretmeye çalıştığımız bu durumlar, ayetlerin
anlaşılmasını güçleştirmekte ve onları mücmel kılmaktadır.649
Mübeyyen ise lügat manasından da anlaşılacağı üzere, açıklamak,
beyân etmek manasınadır. Ayetlerdeki müştereklik, müşkil, mücmel, hafi gibi
hususları açıklayan ayetlere de “mübeyyen ayetler” denir.
Mübeyyen ayet veya lafız; kapalı bir ayeti ya muttasıl veya munfasıl bir
şekilde tebyîn eder. Mesela Kur’ân’da, “ د� ” اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@�
mücmeldir.650 Ayetin hemen arkasından gelen “�'Cا �� ” lafzı da bu mücmelliği
açıklamaktadır.
Bu örnekte de görüldüğü gibi, mücmeli beyân eden lafız, hemen
mücmelin akabinde ve aynı ayette gelmiştir. Bunun dışında, mübeyyen olan
lafız veya ayet, aynı ayette değil de, bir ayet veya birkaç ayet sonra, hatta
başka bir surede de gelmiş olabilir. Buna benzer birçok mücmel ayetin
açıklayıcısı Hz. Peygamber’in sünneti olmuştur. Namaz, zekât ve hacc’ın bazı
menasiki mücmeldir. Bunlar Peygamber’in sünnetiyle açıklanmıştır.651
646 Kur’ân, 18/42; 22/9; 26/223.
647 Kur’ân, 7/187; 20/129.
648 Kur’ân, 37/130; 52/2.
649 Mübhemâtla ilgili bkz.: Halis Albayrak, Mübhemâtu’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki
Yeri, AÜİF Dergisi, c.XXXII, s.155-182, Ank., 1992.
650 Kur’ân, 2/187.
651 İsmail Cerrahoğlul, a.g.e., s. 182-184; geniş bilgi için bkz.: Celalü’d-dîn es-Suyûtî, el-Itkân fî
202
Şimdi Vehbi Efendi’nin bu gibi ayetleri nasıl değerlendirdiğine bir göz
atalim.
Örnek- 1: <! إ��2��واD ذا
“Kararmaya yüz tuttuğunda geceye and olsun.”652
Buradaki “ �2�D ” kelimesi, hem gelen ve hem de geçen gece
manasınadır. Dolayısıyla mücmel bir ayettir.
Vehbi Efendi de “burada zikrolunan “ �2�D ” lafzı, her ne kadar
“ikbal” ve “idbar” manalarına gelse de “ikbal” manası daha münasiptir” der.
Zira bu, “gecenin karanlığının teveccüh edip gelmesidir”, şeklinde ayeti tefsîr
eder.653
Süleyman Ateş de bu kelimenin “gelen gece” ya da “giden gece”
manalarına gelebileceğini belirterek buradaki mananın ”gecenin sonu”
olmasının daha uygun olduğunu söyler.654 Elmalılı da bu ayeti, “yöneldiği
zaman geceye”655 şeklinde terceme ederek hem ikbal hem de idbar
manalarına işaret etmiştir.
Örnek- 2: �.2$! اوا ;G>�N��� ا.2) ا�<1 12إW�� x
“Güzel kelimeler O’na yükselir, onu da iyi amel yükseltir.”656
Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1368, II, s. 18 - 20.
652 Kur’ân, 81/17.
653 Vehbi Efendi, a.g.e, XV, s. 6362.
654 Süleyman Ateş, a.g.e., X., s. 349.
655 Elmalılı, a.g.e. VIII., s. 5619.
656 Kur’ân, 35/10.
203
Bu ayette geçen “12W�� ” daki zamirin Allah’a mı, güzel söze mi, yoksa
salih amele mi râci’ kılınacağı hususundaki ihtilaf dolayısıyla ayet
mücmeldir.657
Vehbi Efendi de buradaki kelime-i tayyibe ile muradın kelime-i tevhid ve
sair ezkâr-ı İlâhiye olduğunu; “(2ص” ’la muradın da Cenab-ı Hakk’ın kabulüyle
o kelimenin a’lay-ı illiyyîne çıkması olduğunu beyândan sonra amel-i salihin
ref’i ile muradın, “Allah’ın kabul etmesi” olduğunu belirtir. Daha sonra da asıl
mevzumuz olan ( 12W�� ) kelimesi hakkındaki farklı alternatifleri sunar. Şöyle
ki:
“( 12W�� ) kelimesinin faili Allahu Teâlâ olduğunda ayetin manası şöyle
olur: “Allahu Teâlâ, amel-i salihi kabul eder.”
Ya da (12W�� ) kelimesinin faili, kelime-i tayyib olursa; o zaman ayetin
manası: “Kelime-i tayyibe, amel-i salihi, dergâh-ı ulûhiyete ref’eder.” demektir.
Çünkü kelime-i tayyibe, kelime-i tevhid olduğuna nazaran, her amelin kabulü
için de iman gerekli olduğu veçhile, kelime-i tevhid, amelin dergâh-ı ulûhiyete
ref’ine sebep olur. Zira iman olmadıkça hiçbir amel kabul olunmaz ki
ref’olunsun. Hatta iman yanında amelde ihlâsın da gerekliliğine işaret için
Cenab-ı Hak, amel-i salih olmasıyla tavsif etmiştir. Binaenaleyh iman olmadan
ve ihlassız olarak işlenen amel merdudtur”658 denilir.
657 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 182.
658 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4561.
204
Süleyman Ateş de “güzel söyleyip güzel iş yapanın sözü Allah’a
yükselir” 659 diyerek sözün makbul olması için söze uygun işin gerekli olduğunu
belirtir.
Örnek- 3:
�# ��2� �ن 3�&� ب1 آ!�ا1�و�1� إ�9 و���ن TW ا ��2�5B�ا��وا &Gرب (&D �G�
“O’nun te’vîlini ancak Allah bilir. İlimde yüksek payeye erişenler ise:
O’na inandık, hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler…”660
Bazıları da ( �B�ا��نوا ) ‘de ki (و ) harfini atıf harfi kabul ederek ayete
şöyle mana verirler:
“O’nun te’vîlini ancak Allah ve ilimde yüksek payeye erişenler bilir.” Bu
anlayışa göre Kur’ân’daki müteşâbih ayetlerin manaları, daha önce de
belirttiğimiz gibi, zaman içinde ilmin gelişmesiyle çözülecektir. Vehbi Efendi de
bu görüşün yanında yer alır. Ancak Süleyman Ateş, bu ayetteki muhkem ve
müteşâbih ile Kur’ân’dan önceki Kutsal Kitab’ın ayetlerinin kasdedildiğini ve
�ن“B�ا��ا” un da kitap ehli âlimleri için kullanıldığını söyler.661
Ayetin birinci manası dikkate alınacak olursa, o zaman (و ) harfi,
istinafiye olmuş olur ki bu da ayetin mücmel olması sebeplerindendir.662
Vehbi Efendi de ayete, yukarıdaki birinci manayı verir. Ardından da
Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile, yukarıda sözünü ettiğimiz gibi, ayette iki ayrı
kıraatin olduğunu hatırlatır.
659 Süleyman Ateş, a.g.e. VII, s. 295.
660 Kur’ân, 3/7.
661 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 16-17.
662 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 183.
205
Dolayısıyla bu iki kıraate göre iki ayrı mananın verilebileceğini
bunlardan birincisinin selefin görüşüne, ikincisinin de halefin görüşüne
muvafık olduğunu beyân ederek burada ikinci görüşün de gerekliliğine işaret
eder.663
Örnek- 4: ن�5��ن ا��$p وأآ"�ه� آ ذب�
“Bunlar, (şeytanlara) kulak verirler ve onların çoğu yalancıdırlar.”664
Bu ayette de daha sık kullanılan ( yesme’ûne ) lafzı yerine daha az
kullanılan ( 5��p$��ن ا� ) ibaresi kullanılmıştır. Bundan dolayı da ayet
mücmeldir.665
Vehbi Efendi de (p$��ن ا�5�� ) ifadesini tefsîr ederken iki ihtimalden
bahseder.
Bunlardan birincisi, Beydâvî’nin beyânı veçhile, “şeytanlar, meleklerden
aldıkları haberi dostlarının kulaklarına atarlar” demektir.
İkincisi ise, “insanlardan ifk ü iftiraya cür’et edenler, kulaklarını şeytana
tutarlar ve şeytandan bir takım şeyler keşfederek halk arasına neşrederler” ki
bunların ekserisi de yalandır.666
Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere Vehbi Efendi, Kur’ân’daki
mücmelleri kabul eder ve ilgili ayetlerdeki ihtimal dâhilindeki manaları tek tek
sıralar; bunlar arasından kendi tercihi hangisi ise ayete de ilk başta öylece
mana verir.
663 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 546.
664 Kur’ân, 26/223.
665 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e, s. 183.
666 Vehbi Efendi, a.g.e, X, s. 3965; Süleyman Ateş, a.g.e., VI, s. 328.
206
Şimdi, mücmel konusunu burada noktalayarak Vehbi Efendi’nin
mübeyyen ayetleri nasıl yorumladığını görmeye çalışalım:
Örnek- 1:
اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@��د
“…Sabahın beyaz ipliği (aydınlığı), siyah ipliğinden (karanlığından) ayırt
edilinceye kadar yiyin, için; sonra akşama kadar orucu tamamlayın…”667
Söz konusu ayetin mücmelliğini, hemen devamında gelen (�'Cا ��)
lafzı açıklamaktadır. Yani siyah ipin, gecenin karanlığı olduğunuj; beyaz ipin de
gündüzün aydınlığı olduğunu “�'Cا “ sözcüğü adeta açıklamaktadır.
Vehbi Efendi de bu ayeti tefsîr ederken, Fahr-i Râzî ve Beydâvî’nin
beyânlarına dayanarak “ “=>ا@ب A>Bا” ile muradın, sabahın evvelindeki
bulunan beyazlık ki ona “fecr-i sadık” denir; “د� ile muradın da ”اA>B ا@�
gecenin sonunda şafak yerinde zuhur ederek beyaz gibi görünüp sonra
siyahlanan karanlıktır ki ona da “fecr-i kazip” denir,” beyânında bulunur.668
Örnek- 2: رق �Nا و� أدراك �
“Tarık’ın ne olduğunu nereden bileceksin?”669
Bu ayetteki mücmelliği de hemen devamında gelen üçüncü ayet beyân
etmektedir. Yani “Tarık” ’ın ne olduğunu, üçüncü ayet açıklamaktadır ki o da
“;� dir.670‘ ”ا&�'� ا"�
667 Kur’ân, 2/187.
668 Vehbi Efendi, a.g.e, I, s. 320.
669 Kur’ân, 86/2.
670 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 183.
207
Vehbi Efendi, “Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile gecede zuhur ettiği için
yıldıza “Tarık” denildiğini” belirtir. Yine “gecenin karanlığını deldiği veya nafiz
olarak meşrıktan doğduğu ve semada yüksek olarak parladığı için “;� ” ا"�
denildiğini” belirtir.671
Müfessirimiz, mücmel ve mübeyyen ayetleri tefsîr ederken açıktan “şu
mücmel” veya “bu mübeyyen” tabiri kullanmaz. Ancak yukarıda örneklerde de
belirttiğimiz gibi mücmel olanlar hakkındaki farklı yorumları sunar ve kendi
tercihini de ayetin tercemesinde zikreder.
3. 6. İ’cazu’l-Kur’ân’a Bakışı
Lügatte “i’câz” kelimesi aciz bırakmak manasına gelir. Bir şeyin
benzerini yapmaktan muhatabı aciz bırakan şeye de “mucize” denir. Bu
bakımdan Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber’in en mühim ve ebedî bir
mucizesidir. Kur’ân-ı Kerîm’in insanlığı aciz bırakan yönü, yani onun i’câzı, ona
benzer veya ona yakın bir eserin meydana getirilememesinde aranmalıdır.
Kur’ân-ı Kerîm, bu yönüyle insanoğluna tedrici olarak adeta meydan
okumuştur. İlk önce Kur’ân’ın bir benzerinin yapılmasını istemiş672, sonra on
sûre yapmalarını istemiş,673 sonra tek bir sureye kadar indirgenerek674 bunu
bile yapamayacakları; yani mahlûkun Halık karşısındaki aczi açıkça ifade
edilmiştir.
671 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6410.
672 Kur’ân, 17/88.
673 Kur’ân, 11/13.
674 Kur’ân, 2/23-24.
208
“Arap Edebiyatı’nın altın çağını yaşadığı bir dönemde Kur’ân-ı Kerîm,
Arap dili ve edebiyatına vâkıf olan kimseleri dehşete düşürmüş ve kendi
asrındaki belâğat sahiplerinin seslerini kesmiştir. Parlak uslubu, lafızlarının
inceliği, manalarının çekici güzelliği, prensiplerinin büyüklüğü, mesellerinin latif
oluşu, garib haberleri, işaret ve istiaredeki sırlarıyla hem avama hem de
havassa te’sîr ederek bütün insanlığı hayret ve dehşet içinde bırakmıştır. Daha
saymakla tüketemeyeceğimiz yönleri ile akılları ve nefisleri meftun eden
cazibesiyle Kur’ân-ı Kerîm, hangi zaman ve mekânda okunursa okunsun, o
daima ebedî bir mucize olarak taptaze önümüzde duracaktır.”675
Şimdi Vehbi Efendi’nin konuyla ilgili ayetleri tefsîr edişini ve Kur’ân’ın
i’câz yönüne bakışını görmeye çalışalım.
Örnek- 1:
1Gر�ب �G� ت �3 1>�D أن6ل ��ا …ا�� ب �D 0���<�� أو� �C��� أن� أن6& R>�D …و�
“O’na Rabbinden (başkaca) mucizeler indirilmeli değil miydi? derler…
kendilerine okunmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi?...”676
Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, müşriklerin, Peygamerimiz’e
verilen mûcizâta kanaat etmeyerek diğer peygamberlere verilenler gibi başka
somut mucizeler isteyerek onun nübüvvetine itirazlarını belirtir ve ardından da
Kur’ân’ın i’câzına ve bu alandaki üstünlüğüne dikkat çeker. Şöyle ki:
675 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 162-168; bkz.: Mustafa Sadık er-Rafi’i, İ’câzu’l-Kur’ân, Kahire,
1375/1956, s. 195.; Nasrullah Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belagatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür
Eğitim Vakfı Yay., Erzurum, 2001, s. 51-77.
676 Kur’ân, 29/50 -51.
209
“Kur’ân, başka mucizelerden müstağnidir. Zira bütün muarızları aciz
kıldığından mucizelerin etem ve ekmelidir. Her zaman ve her saatte, meydan-ı
mübarezede, mu’terizlerine meydan okuyup duruyor. Binaenaleyh her zaman
ve her beldede ilâ yevmi’l-kıyam sabit ve nazil olduğu günkü gibi herkesi
mağlup edip duruyor. Kat’iyyen inkıraz bulmaz ve galebesini kaybetmez.
Amma mucizât-ı saire böyle değildir. Zira onlar bazı zamanda mevcut, diğer
zamanda munkariz olur. Kezalik bir belde de mevcut, diğer beldede yok olur.
Mesela; asa-yı Musa’nın mucize olması, Hz. Musa’nın hayatıyla meşrut olduğu
gibi Hz. Musa’nın hayatında dahi îcab-ı hâle göre harikulade hâlini iktisab
eder. Yoksa Kur’ân gibi her an ve her saatte mucize olmaz.
Şu hâlde Kur’ân gibi bir mucize meydandayken onun gayri bir mucize
istemek inat ve eser-i hamakattir. Zira Kur’ân, taraf-ı İlâhi’den kullarına büyük
bir ihsandır. O, kendine imanla amel edenleri saadet-i dareyne isal eder. İman
etmeyenler ise ondan faydalanamaz. Ayrıca Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile, bu
ayet, Rasulullah’ın nübüvvetinin umumî olduğuna da işaret eder. Zira
Rasulullah’ın mucizesi umumî olarak zuhur etmiştir. Nitekim Kur’ân’ı işitmedik
bir kavim olmadığı gibi Kur’ân’ın vâsıl olmadığı bir belde dahi yoktur.677
Örnek- 2:
ا|ن� وا'�0�D O أن ��#�ا ب$"! هـ ا ا3�5ن � اج2$�z� !�1�"$ن ب�#�� 9
“De ki: Andolsun, bu Kur’ân’ın bir benzerini ortaya koymak üzere ins ü
cin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya
getiremezler…”678
677 Vehbi Efendi, a.g.e, XI, s. 4224.
678 Kur’ân, 17/88.
210
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de Kur’ân’ın nazmı, elfâz ve
ayetlerinin birbirine rabtı, mugayyebâttan haber vermesi ile mûciz olduğunu
belirtir. Binaenaleyh belâğatın en yüksek tabakasından olması cihetiyle
beşerin söyleyebileceği sözlerden olmadığına dikkat çeker. “Zira mislini
getirmek kudret-i beşerden hariçtir ki mahlûk kelâmı olmaktan çok yüksektir.
Çok çalışıp kısa bir sûrenin bile mislini getirememeleri ile ayetin sırrı zuhûr
etmiş ve insanların aczi sabit olunca Kur’ân’ın mûciz olduğu tahakkuk
eylemiştir. Cinnîlere nazaran mîciz olduğu da evleviyetle sabittir. Zira
insanlardan belâğat ve fesahat sahibi lisan-ı Kur’ân üzere söyleyen Araplar
aciz olunca o lisanın gayrı lisan sahibi olan cinnîlerin aczi şüphesizdir” der.679
Örnek- 3:
ت���C� 1�"G� ر�� �g2ا ب�#�W !� e��اWن ا�� أم �5
� دون G� ��2N��ا ��ا �D1�وادإن آ&��ا � ص د�<
“Yoksa, onu (Kur’ân’ı) kendisi uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer doğru
iseniz Allah’tan başka çağırabildiklerinizi (yardıma) çağırın da siz de onun gibi
uydurulmuş on sûre getirin.”680
Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde de Kur’ân’ın, kâfirleri aciz bıraktığını,
bunun neticesi olarak Hz. Peygamber’i Allah’a iftira ile suçladıklarını ve bu
iftiranın doğru olmadığını beyândan sonra şu açıklamayı yapar:
“Rasullullah, muaraza eden kâfirlere önce on sûre getirmelerini teklif
eyledi. Fesahat, belâğat ve hüsn-ü intizamda Kur’ân’ın misli on sûre
getirmekten aciz olunca, bari Kur’ân’ın misli bir sûrecik getirmelerini teklif etti.
679 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3052.
680 Kur’ân, 11/13.
211
Şu halde bu ayette on sûre getirmelerini teklif, diğer ayette bir sûre
getirmelerini teklife münâfi değildir. Zira tekliflerin zamanları başkadır. Yani
farklı zamanlarda farklı teklifler sunulmuştur. Binaenaleyh, ayetler arasında bir
tenakuz yoktur. Tenakuz olabilmesi için zamanda ittihat şarttır.
Şu halde Kur’ân, fesahat ve belâğatla beraber umur-u gaybiyeden de
haber verdiği için emsalini getirmekten insanları aciz kılmıştır.
Yahut mûciz olmasının sebebi; ulûm-u kesîre üzere müştemil olup
mislini getirmeye insanların muktedir olamaması ve Cenab-ı Hakk’ın bu misilli
kelâmı söylemekten insanların kudretlerini selb ve izale etmesidir. Zira (suver)
lafzı cemi’ olduğu halde (misl) lafzının müfred olarak gelmesi, sûrelerden her
biri itibariyledir. Yani “on sûre getirin de, ki her biri fesahat ve belâğatta
Kur’ân’ın misli olsun” demektir.681
Hulâsâ, kâfirlerin Rasulullah’a “Kur’ân’ı kendi icat ediyor ve lâkin
kelâmını tervic için ‘Allah kelâmıdır’ diyerek Allahu Teâlâ’ya iftira ediyor”
dedikleri ve onları ilzam için Rasullullah’ın “ben icad edersem sizin de benim
gibi icad etmeniz gerekir; zira siz de benim gibi beşer ve fusehadansınız.
Haydin on sûre de siz îcad edin…Yalnız başınıza îcad edemezsiniz,
yandaşlarınızı da yardıma çağırın, yine muktedir olamazsınız” dediği ve bu
şekilde Kur’ân’ın cümle kâfirlere meydan okuduğu beyân olunmuştur.”
Burada, müfessirimizin şu açıklamasına da yer vermeden
geçemeyeceğiz. “Zira, Hakk’a karşı buğz ve itiraz edenler her zamanda
mevcut olduğu gibi, zaman-ı saadette, Kur’ân’a itiraz ve iptaline
sa’yedenlerin pek çok olduğuna bu gibi ayetler delâlet etmektedir. Yalnız
681 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2302.
212
bu hâl, asr-ı saadette kalmadı; belki o günden bugüne kadar aynı itiraz
devam etmektedir ve bu itiraz kâfirlere münhasır olmayıp ismi ve kisvesi
İslâm olanlardan dahi, çok itiraz edenler her zamanda görülmektedir.
Çünkü insanlardan Hakk’ı kabul etmeyenler, arzusuna muvafık olmayan
ahkâma itiraz ederler ve bu gibileri de her yerde rastlanan şeylerdendir.
Fakat daima bu misilli kimselerin itirazları kendi aleylerine döner.
Binaenaleyh Kur’ân ve ahkâmı yerinde kalır.” 682
Örnek- 4:
��ا ب�#�W ن�6& D 0�D�)ن�$G� ;�ر TW ��&رة وإن آ
� دون G� اءآ�(�I ا�D1� واد"G� �G�1�ا� إن آ&�� ص د�<
“Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüpheye düşüyorsanız
haydi onun benzeri bir sûre getirin, eğer iddianızda doğruysanız Allah’tan gayrı
şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın.”683
Vehbi Efendi bu ayeti de tefsîr ederken onun i’câz yönüne dikkatleri
çekiyor. Şöyle ki:
“Ey münkirler, Hz. Muhammed (s.a.v) üzerine inzal edilen Kur’ân’ın,
taraf-ı İlâhi’den olduğunda şüphe ediyorsanız, siz de onun gibi bir sûre getirin
de görelim; bunu yaparken yandaşlarınızı da çağırın size yardım etsinler.
Burada “ا�#�W ” emri, emr-i ta’ciz’dir. Zira Kur’ân’ın vahy-i İlâhî olduğunu
inkâr edenlerin Kur’ân’dan bir sûre getirebilmelerine ihtimal yoktur. Şu halde
emr-i İlâhî, onlara, aczlerini bildirmek için varid olmuştur. Bu emir, “1�"G� ”
682 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2033.
683 Kur’ân, 2/23.
213
ifadesindeki “ e ” zamiri, Kur’ân’a râci’ olduğuna nazaran Kur’ân’ın fesahat ve
belâğatta ve tertîp ve uslupta, az elfâzından birçok meâni istihracına salih
olmakta ve lafzının tarâvetinde ve manasının halâvetinde füsehâ ve bülegâyı
âciz kılmak bakımından bir nazirini getirmekle emirdir.”
Vehbi Efendi, bu ayetten sonra gelen ayetin684 tefsîrinde de şunları
beyân eder:
“Yani hepiniz (inkârcıları kastediyor), bu kadar uğraşmışken Kur’ân’ın
bir sûresine bile nazire getirmekten aciz kaldınız ve ile’l-ebed ömrünüz olsa da,
çalışsanız da aciz kalacaksınız; zira Kur’ân’ın mislini ityan, kudret-i beşerden
hariçtir.
Tefsîr-i Medârik’te beyân olunduğu veçhile bu ayette, nübüvveti ispata
iki cihetle delil vardır:
Birincisi, Rasulullah’ın mucizesi olan Kur’ân’ın mûciz olması.
İkincisi de ebediyyen Kur’ân’ın mislini ityan edemeyeceklerini beyândır.
Çünkü bu ihbar gaipten haberdir. Haber verildiği veçhüzere acizliklerinin
tahakkuku, haber veren Nebi’nin nübüvvetinin sıtkına delâlet-i vâzıha ile
delâlet eder.”685
Vehbi Efendi, Kur’ân’ın i’câzı ile ilgili ayetleri böyle tefsîr ederek, onun
bu yönünü gözardı edenlerin her asırda, çeşitli kisvelerde var olacaklarına ve
her zaman da mağlup olacaklarına dikkatleri çekmeye çalışır.686
684 Kur’ân, 2/24.
685 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 76.
686 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2033.
214
3. 7. el-Vücûh ve’ n-Nezâir
Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli manalarda kullanılan müşterek lafızların
mevcut olduğu görülür. Bir kelimenin bir ayette ifade ettiği mana ile yine aynı
kelimenin diğer ayetlerde ifade ettiği anlamlar aynı olmamaktadır. İşte buna,
Tefsir ilminde “vücûh” denilir. Bunun aksine, farklı birçok kelimenin aynı
manayı ifade etmesine de “nezâir” denilir. Kur’ân’ın iyi anlaşılması ve bilinmesi
için Tefsir ilminde öğrenilmesi lazım gelen önemli hususlardan birisi de “el-
vücûh ve’n-nezâir” konusudur. Kur’ân’da bir kelimenin birkaç (veya yirmiye
yakın) mana ifade etmesi, onun mucize oluşunun bir delilidir. Mukatil b.
Süleyman, kitabının mukaddimesinde, “kişi, Kur’ân’daki birçok vecihleri
görmedikçe hakiki bir fakih olamaz.” 687 demiştir.
Şimdi Vehbi Efendi’nin tefsîrinde bu tür kelimeleri nasıl açıkladığını
birkaç örnekte görmeye çalışalım:
Örnek - 1:
:Kelimesi (ه)ى)
��Gر�ب �G� 0� ه)ىD Rzـأو
“İşte onlar, Rableri’nden gelen bir hidâyet üzeredirler…”688
Vehbi Efendi, bu ayette geçen “ه)ى” lafzını “doğru yola vâsıl olmak”
manasına hidâyet olarak tefsîr etmiştir.689
ا1��! إن� ا�)ى ه)ى
687 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 184.; Geniş bilgi için bkz.: Hüseyin Yaşar, Kur’ân’da Anlamı
Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İst., 1997, s. 154 -157.
688 Kur’ân, 2/5.
689 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 45.
215
“…De ki, hidâyet ancak Allah’ın hidâyeti; doğru yol da ancak Allah’ın
gösterdiği yoldur…”690
Bazı ayetlerde “din” manasına gelen “ه)ى” kelimesini müfessir, burada
da “doğru yol” manasına tefsîr etmiştir.691
ا� �� اه�)وا ه)ىا��1و�6�)
“Allah, doğru yola gidenlerin hidâyetini artırır…”692
Vehbi Efendi burada, imaniyle ihtida eden kimsenin hidâyetinin
artmasını, imanının ihlas üzerine bina olunmasıyla açıklamıştır.693
�م ه د� G!�و
“…Ve her kavim için bir yol göstericisi (rehberi) vardır.”694
Vehbi Efendi, “burada “د ile murad, Nebi olursa, ayetin manası: “Her ” ه
kavim için doğru yolu gösterecek bir Nebi vardır” şeklinde olur ” demektedir.
“ Şayet “د ile murad, Allah ise, o zaman ayetin manasının “her kavim için ” ه
Allah doğru yolu göstericidir; dilediğini hidâyette kılar” ” şeklinde olacağını
beyân etmektedir.695
… ه)نـ إ<Rإن�
“…Şüphesiz biz sana döndük…”696
690 Kur’ân, 3/73.
691 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 637.
692 Kur’ân, 19/76.
693 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3252.
694 Kur’ân, 13/7.
695 Vehbi Efendi, a.g.e, VII, s. 2611.
696 Kur’ân, 7/156.
216
Vehbi Efendi, burada “ ”ifadesini, “tevbe ettik, özür diledik ”ه)نـ
manasına tefsîr etmiştir.697
Kur’ân’da “el-hüda” kelimesi ve ondan türeyen kelimelerin yaklaşık 17
manası olduğu görülür. Bu kelime; beyân, din, iman, dâî, peygamber, kitap,
marifet, reşad, Muhammed (s.a.v), Kur’ân, Tevrat, huccet, tevhid, sünnet,
ıslah, ilham ve tevbe gibi manalara gelmektedir.698
“Tağut” kelimesi de şeytan, Allah’tan gayrı ibadet edilen putlar ve Ka’b
b. el-Eşraf manalarında kullanılmıştır.699
Aynı şekilde “salât, rahmet, ruh ve el-kaza” kelimeleri gibi pekçok
kelime, çeşitli ayetlerde çeşitli anlamlara gelmektedir. Zerkeşî ve Suyûtî, bu
hususa dair örnekleri eserlerinde zikretmişlerdir.700
Yine “cehennem, nar, sakar, hutame, cahim” gibi çeşitli lafızların aynı
manayı ifade etmeleri gibi daha pekçok kelimeye rastlanabilir. Bunlar da
nezâir’e ait örnekleri teşkil eder.701 Şimdi bu ve buna benzer kelimeleri Vehbi
Efendi nasıl yorumlarmış, onlara birkaç örnek sunalım.
Örnek-1:
/ا&� ر/ج]<� �5� / %$N[ا Kelimeleri:
%$N[ا آ�� <&� ن� TW ا]N$% و� أدراك �
697 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1770.
698 Kur’ân, 1/6; 2/2,5; 3/73; 19/76; 13/7; 21/73; 2/38,157,159, 258; 16/16; 47/32; 53/23; 64/11; 28/57;
43/22; 12/52; 20/50.
699 Kur’ân, 2/256; 4/76; 5/60; 16/36; 39/17; 2/257; 4/51, 60.
700 Bkz: el-Burhân, I, s. 103 -111; el-Itkân, I, s. 143 -146.
701 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 181.
217
“Hayır, andolsun ki o, Hutame’ye atılacaktır. Hutame’nin ne olduğunu
bilir misin?702
Vehbi Efendi burada zikrolunan “ %$N[ا ” ’ nin Cehennem olduğunu
hiçbir kimsenin de Hutame’nin mahiyyeti hakkında bilgi veremeyeceğini, onun
bilgisinin Allah katında olduğunu beyân eder.
Müfessir, “ “Hutame” ismindeki Cehennem’e gireceklerin gıybet ve
istihza ile diğer insanlara ihanet ettiklerinden “ceza amel cinsinden olmak”
kaidesine tevfikan “ihanet’’ ‘e delâlet eden “ ن� �&> ” lafzı varid olmuş;
Cehennem’e de ihanetle atılacakları beyân olunmuştur ” der.
Vehbi Efendi, “%$N[ا ” için de şunları söyler:
“Hutame” ; “kırmak” manasınadır ve Cehennem’in ikinci tabakasıdır. Bu
Cehennem’e girecekler, başkalarının namuslarını kesretmelerine mukabil, ona
gireceklerin kemiklerini kıracağına işaret için Cehennem’in bu tabakasına
“Hutame” denilmiştir.703 Hutame’nin şiddetine delâlet için de iphama delâlet
eden “ �” lafzı varid olmuştur. Cenab-ı Allah, ayetin devamında da Hutame’yi
alevlenmiş, ebediyyen sönmeyen bir ateş olarak tarif etmektedir.704
�5� TW ����� �
“Sizi şu yakıcı ateşe sokan nedir?”705
و� أدراك � 5��} 26{��ص�<1 5��
702 Kur’ân, 104/4 -5.
703 Süleyman Ateş, a.g.e., XII, s. 89.
704 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6564.
705 Kur’ân, 74/42.
218
“Ben, onu Sekar’a (Cehennem’e) sokacağım. Sen biliyor musun,”Sekar”
nedir?”706
Müfessir, bu ayetlerde zikredilen “ �5� ” kelimesinin de “Cenennem”
manasına olduğunu; Cehennem’in “Sekar” ismindeki tabakasının gayet şiddetli
olduğunu ve küfründe inatlaşanların bu şiddetli tabakaya atılacağını beyân
eder.707
�ن إ0 ا&� رD(� %�$ه� أئ وج2�&
“Onları, (insanları) ateşe (Cenennem’e) çağıran öncüler kıldık.”708
Vehbi Efendi, buradaki “ر sözcüğünü Cehennem ve Cehennem ”ا&�
ateşine sürükleyen günahlar olarak tefsîr ve terceme etmiştir.709
�� ئ�% و� ج2�& أص] ب ا&� ر إ�
“Biz, Cehennem’in işlerine bakmakla ancak melekleri
görevlendirmişizdir…”710
Vehbi Efendi, burada da “ر sözcüğünü “Cehennem” olarak tefsîr ve ” ا&�
terceme etmiştir.711 Daha Kur’ân’ın pekçok sûre ve ayetinde “ر ,lafzı ” ا&�
“Cehennem” manasına kullanılmıştır.712
أوـRz أص] ب ا']<� &# �iا ب� وا� �� آC�وا وآ �ب
706 Kur’ân, 74/26 -27.
707 Vehbi Efendi, a.g.e.,XV, s. 6234, 6245.
708 Kur’ân, 28/41.
709 Vehbi Efendi, a.g.e, X, s. 4105.
710 Kur’ân, 74/31.
711 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6237.
712 Kur’ân, 40/6, 41, 43, 46, 47, 49, 72; 41/19, 24, 28, 40; 47/15; 52/14; 54/48; 59/20…
219
“İnkâr edenler ve ayetlerimizi yalanlayanlar, işte onlar
cehennemliklerdir.”713
Vehbi Efendi, burada da “�>[ج ” sözcüğünü “Cehennem” manasına
tefsîr ve terceme etmiştir.
İşte Kur’ân’ın pekçok yerinde aynı manayı ifade eden değişik lafızları
Vehbi Efendi böyle tefsîr etmiştir.
3. 8. Kur’ân’daki Kıssalar (Kısasu’l-Kur’ân) ’a Bakışı
Kur’ân-ı Kerîm’de geçmiş milletlere ve peygamberlere dair kıssalar
mevcuttur. Kur’ân’daki bu kıssalardan maksat, geçmiş milletlerden ve
peygamberlerin yaşadıklarından ibret dersi alınmasıdır. Bu sebeple kıssaların
bazısı birkaç kez tekrar edilmiştir. Kur’ân, hadiselerin teferruatını değil; kendi
gayesine uygun ve insanların müşterek dertleri olan yönleri seçerek her
defasında ayrı bir tazelik ve tatlılıkla onları insanlara sunmuştur. Burada asıl
gaye ahlâkî ve insanları terbiye etmektir.714
Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen kıssalar genel hatlarıyla şunlardır:
Hz. Âdem ile melekler ve şeytan; Âdem ile Havva ve oğulları; Hâbil ve
Kâbil hadisesi;715 Kâbe’nin inşası, Lokman’ın oğluna öğütleri; Yusuf’a karşı
kardeşlerinin kıskançlığı, Yusuf’u kuyuya atmaları; Yusuf ile Aziz’in karısı
arasında geçen hadise; Yusuf’un hapse girmesi; kardeşleriyle mülâkâtı;
Mûsa’nın peygamberliğinden önceki hayatı, risaleti, mucizeleri, Firavun’un
713 Kur’ân, 5/86.
714 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 172; Ayrıca bkz.: İdris Şengül, Kur’ân’ın Temel Prensipleri
Işığında Kıssaların Tahlili ve değerlendirilmesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ank., 1990.
715 Kur’ân, 2/30-39; 5/27-31; 7/11-25; 15/28-43; 20/115-123.
220
inadı, İsrailoğullarını Mısır’dan çıkarması; el-Bakara ve Hızır kıssası…
Süleyman’ın hikmetleri; Süleyman ve Belkıs; İsa’nın doğumu, nübüvveti ve
sofrası… Zülkarneyn, Ashâb-ı Kehf, Ashâbu’l-Uhdud, Ashâbu’l-Fil, İsra, Hicret,
Bedir, Uhud, Ahzâb, Mekke’nin fethi, Huneyn gazvesi, İfk hadisesi ve
münafıklara ait kıssalar... İşte Kur’ân’da zikredilen bu gibi kıssalar, geçmişte
yaşayanların ilim, cehalet, kuvvet, zaaf, şeref, zillet, gibi durumlarını ve
bunların sebeplerini bize açıklar ki bizler de onlardan ibret alıp aynı hatayı
tekrarlamayalım ve dosdoğru yol716 üzere hayatımızı idame ettirelim.
Şimdi Vehbi Efendi’nin bu kıssaları nasıl yorumladığını görmeye
çalışalım:
Örnek- 1:
%C>�� وإذ � ل ربRO �$\ئ�% إنTG ج TW !D ا@رض
“Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım,
dedi…”717
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde şunları söyler:
Halife ile murad, Hz. Âdem’dir. Zira yeryüzünde Hz. Âdem, Allah’ın
halifesidir. Çünkü Allah, her nebiyi yeryüzünün imaretine ve insanların
riyasetine ve nüfusunun tekâmülüne ve emirlerinin tenfîzine halife kılmıştır.
Avam-ı nasın bila-vasıta feyz-i İlâhi’den müstefîd olmaya kabiliyetleri
olmadığından Cenab-ı Hak her asırda avam-ı nâsı bir nebinin yed-i atıfetine
teslim ve o nebi vasıtasıyla terbiye etmiş ve feyz-i sübhaniyesinden müstefid
kılmıştır.
716 Kur’ân, 1/6.
717 Kur’ân, 2/30.
221
Emr-i hilafette, evlad-ı Âdem müşterek olduğu halde bir nev’in pederini
zikir, evladını zikirden müstağni olmasına binaen, yalnız Âdem (a.s)’ın hilafetini
zikirle iktifa olunmuş ve diğer enbiyanın hilafetleri bu ayette zikrolunmamıştır.
Âdem, ism-i acemdir. Arzın yüzünden halk olunduğu için Âdem (a.s)’a
“Âdem” denmiştir. Künyesi “Ebu’l-Beşer” veya “Ebû Muhammed” dir. Âdem,
ism-i alemisidir.
Bu kıssada Cenab-ı Hak, evvelen Âdem (a.s)’a ta'lim etmek sûretiyle
emr-i hilâfeti edaya layık olduğunu ve saniyen meleklere emirle
bilmediklerinden dolayı umur-u hilafeti idareye ve temşiyete ehil olmadıklarını
beyân buyurmuştur. Zira halifenin adaleti icra edebilmesi için her şeyin
liyakatini ve istihkakını ve onun hakkında enfa’ olan şeyi bilmesi ve icabını icra
etmesi gerekir. İlmi olmayan kimse adaleti icra edemez ve binaenaleyh
hilafete de ehil olamaz.
İşte ayet-i celile, ilmin cümle fezailden efdal olduğuna delalet eder. Zira
Vacip Teâlâ, melekler üzerine Hz. Âdem’in ilimle faziletini ispat etmiştir. Şu
halde insan için ilimden ziyade bir fazilet ve meziyet olmadığını ve her iş
başına geçecek kimsenin o işe âlim olması lazım olduğunu Vacip Teâlâ, bu
ayetle beyân buyurmuştur.718
Vehbi Efendi, ayetin devamını tefsîr ederken, Hz. Âdem ile Havva ve
iblis kıssasından çıkarılacak dersleri ve hükümleri de beyân ederek okuyucuyu
bu yönde düşünmeye ve müstefîd olmaya sevkeder. Elmalılı da bu
görüştedir.719
718 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 90 -105.
719 Elmalılı, a.g.e., I., s. 332.
222
Örnek- 2:
� أر+� ا��ا+$< �ب إذ ن دى رب�1 أنT&��� TG ا�O�O وأنO�وأ
“Eyyub’u da (an). Hani Rabbine: Başıma bu dert geldi. Sen,
merhametlilerin en merhametlisisin, diye niyaz etmişti.”720
Vehbi Efendi, yukarıda ayetin de işaret ettiği gibi Eyyub (a.s)’ın
kıssasını naklederken şunları ifade eder.
“Eyyub (a.s)’ın ailesini kaybettiği ve kendisine bir hastalık musallat
olduğu gerçektir. Ancak bu hastalık insanların nefretini mûcib olan
hastalıklardan değildi. Zira enbiya-yı ‘ızam, bi’l-umum nefreti mûcib olan
şeylerden mahfuzdurlar. Böyle bir durum, insanlara tebliği güçleştireceğinden,
peygamberliğin de hikmetine aykırıdır. Binaenaleyh, bazı kitaplarda Hz.
Eyyub’un hastalığında mübalağa suretiyle yazılan şeyler kat’iyyen yalandır.
Evet! Mal ve evlat yönünden mübtela olduğu gibi, bir müddet bedeni de alil
oldu. Bunların cümlesine sabretti ve sonunda sıhhatine ve kaybettiklerinin
daha fazlasına kavuştu. Binaenaley; Cenab-ı Hak burada, ona isapet eden
zararı kaldırdığını ve onun haberini ağabeylere ibret ve vaaz-u nasihat kıldığını
ki herkesin ondan ibret alması gerektiğini ve bu gibi durumlarda Rabbinden
yardım istemesi gerektiğini beyân etmiştir. Elmalılı da bu tür kıssaların ibret
alınmak için zikredildiğini belirtir.721
Cenab-ı Allah, Eyyub (a.s)’ın sabrını hatırlattıktan sonra, ayetin
devamında İsmail, İdris ve Zü’l-kifl’in sabr u salâh sıfatıyla muttasıf olduklarını
hatırlatır. İşte salâh’ın, rahmet-i İlâhî’ye sebep olduğunu beyân ederek ümmet-i
720 Kur’ân, 21/83; 38/41- 44.
721 Elmalılı, a.g.e., VI, s. 4104.
223
Muhammed’i de salâha davet etmiş ve rahmetin salâha bağlı olduğunu beyân
buyurmuştur.722
Örnek- 3:
�j� وأ�<1 و9 #<���ا� ���ا ���[�W ا� ب&�T اذه��
إ�9 ا5�م ا� W�ونا1�وح إن�1 9 �<�س �� ر�ا1��� ر�وح
“Ey oğullarım! Gidin de Yusuf’u ve kardeşini iyice araştırın, Allah’ın
Rahmetinden ümid kesmeyin. Çünkü kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın
rahmetinden ümid kesmez (Bunun üzerine Mısır’a döndüler).”723
Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde şu dikkat çekici açıklamaları yapar:
“Yakup (a.s)’ın ikamet ettiği yer, Mısır’a gayet yakın olup o, şöhret
sahibi bir peygamberdi. Yusuf (a.s)’ın da Ken’an ilinden olduğu biliniyordu.
Yusuf (a.s), Mısır’a Aziz olup, kuvvet ve kudret sahibi olduktan sonra Mısır’dan
bir elçi gönderip babasına, hayatta olduğunu bildirerek onu sevindirebilirdi.
Kardeşleri de Mısır’a geldiklerinde Aziz’den (kardeşleri Yusuf’tan) birçok iltifat
gördükleri halde Aziz’in aslını ve kim olduğunu sual etmediler. Bütün bunlar,
âdetin hilâfı olup Cenab-ı Hakk’ın kudretine pek büyük bir delildir. Çünkü
Mısır’la Ken’an bir iklimden olduğu halde, bu kadar yakın mesafede ayrılığın
uzun müddet devamı, Cenab-ı Hakk’ın iradesiyle olduğundan Cenab-ı Hak
murad ederse pederle oğlunu bir ev içinde birbirine göstermeyeceğini insanlar
bu vak’a ile istidlal edebilirler. Çünkü Ken’an’la Mısır, bir kasaba mahallâtı gibi
olup Mısır’dan Ken’an’a ve Ken’an’dan Mısır’a bir mahalleden diğer mahalleye
gidercesine kervanlar daima gider gelir, hatta o kadar işlek yol ve ahalinin
722 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3468 -3471.
723 Kur’ân, 12/87.
224
birbirine ihtilâtı çoktu ki sanki bir sarayın odalarından birbirine nakleder gibi
insanlar iki memleket arasında gidip geldiği halde Yusuf (a.s)’ı biraderleri
kuyuya koysunlar, kuyudan kafile çıkardıktan sonra tekrar “bizim kölemizdi,
kaçtı” diyerek kafileye ucuz bir paha ile satsınlar; kafile de alıp Mısır’da Aziz’e
satsın ve Aziz’in hareminin teklifi üzerine Mısır kadınları “Ken’anî bir
delikanlıya aşık olmuş” diyerek Züleyha’yı levmetsinler, zindana girsin,
zindanda evlad-ı Yakub’dan ve hanedan-ı Nübüvvet’ten olduğunu ilan etsin ve
sonra Mısır’da Aziz olsun da pederini haberdar etmesin ve pederinin dahi
bunlardan haberi olmasın. İşte bunların cümlesi, insanların yapacağı bir şey
değildir. Zira serapa vak’a, âdetin hilafı üzerinde cereyan etmiştir. Yoksa
adeten duyulmayacak ve bilinmeyecek bir mesele değildir.”
Sonra Vehbi Efendi, Yakub (a.s)’ın bu iptilasının temelinde iki şey
beyân olunduğunu bildirir:
“Bunlardan birincisi; Medârik’te beyân olunduğu veçhile bir çocuğuyla
beraber bir cariye satın alıp çocuğunu satmasıyla, çocuğu cariyeden ayırıp
cariyeyi mahzun etmesidir. Gerçi cariyenin çocuğunu satmak, kendi mülkünde
tasarruf olması cihetiyle meşru bir muamele ise de evlâ olan, çocuğu
validesinden ayırmamak olup Yakup (a.s.) da ayırdığı için kendi oğlundan
ayrılmakla müptela kılınmıştır. Çünkü “hasenâtü’l-ebrar, seyyiâtü’l-
mukarrabîn”’dir. Yani, iyilerin “hasene” diye işledikleri şeyler, zât-ı Ulûhiyet’e
tamamıyla kurbiyet peyda edenlere nazaran seyyie mesabesinedir. İşte
cariyenin çocuğunu satmak da bu kabildendir.
İkinci sebep ise, Yakub (a.s)’ın Yusuf (a.s)’a şiddetle muhabbet
etmesidir. Zira her şeyde ifrat fena oluğu gibi, evlada muhabbette ifratın,
225
akıbet-i firkat olduğuna bu vak’a delalet eder. Çünkü Hz. Yakub’un fart-ı
muhabbeti, firkatla iptilasına sebep olduğu gibi harikulâde olarak oğlunun
afiyet haberine bile destires olamamıştır ki bu vesile ile derecesi terfi olunduğu
gibi bu vak’a, sonradan gelenlere de ibret ve vaaz olsun. Yoksa bu kadar
zaman birbirinden haberi olmayacak kadar uzak mesafe değildi. Fakat hikmet-i
hafiyye nedir, bilemeyiz. Cilve-i İlâhiye böyle zuhur etmiştir.”724
Vehbi Efendi, bu vak’a ile ilgili diğer ayetleri tefsîr ederken şöyle bir
konuya da dikkatleri çeker:
“Taberî, Hâzin ve Beydâvî’nin beyanları veçhile Hz. Yakup’un oğlunun
rayihasını burnunda duyduğu zaman kervanın olduğu mahal, Ken’an’a sekiz
veya on konak mesafede olduğu mervidir. Rayiha-yı Yusuf’u bu kadar uzak
mesafeden duyması mucize ve harikuladedir. İşte iptila zamanında, yakın bir
mesafede olan kuyuda ve Mısır’a giderken yakın mesafelerde duymayıp da
iptila devri geçtikten sonra bu kadar uzak mesafeden hissetmesi, insanların
devr-i iptilasında her kolay olan şeyin zor; devr-i ikbalinde her zor olan şeylerin
kolay olduğu; devr-i in’ikasta vücudun tüm kapıları kapalı olup devr-i inkişafta
vücudun her şuur ve idrak menfezleri açık olduğu, bu vak’ayla açıkça ortaya
konmuştur. Çünkü iptila zamanında, Mısır Ken’an’a o kadar uzak olmadığı
halde, hayatından bir haber alamamış, sesini duyamamış ve aradan kırk sene
geçtiği halde ufacık bir rivayete bile nail olamamıştı. Fakat iptilanın zamanı
bitince Ken’an’da, Mısır’da bulunan oğlunun rayihasını hissetmek, Allah’ın
kudretine delalet eden acaibattandır. Zira irade-i İlâhiye taalluk ederse bir gün
724 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2573.
226
içinde babayı oğluna ve oğlunu babasına hasret edeceğine, bu vak’a pek
büyük bir delildir.725
Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, Kur’ân’da kıssalarla ilgili ayetleri tefsîr
ederken, değişik rivayetlere ve görüşlere de yer vermiştir. Bunlardan
bazılarıyla ilgili, görülmesi gereken hikmetlere işaret ederken, bazı rivayetlerin
de asılsız ve uydurma olduğunu beyân etmiştir. Mesela; bazı haberlere göre
şeytanın, Süleyman (a.s)’ın mührünü alıp Süleyman’ın suretine girerek
kürsüde kırk gün hükümdarlık yaptığının zikredildiğini, bunun ise yalan ve iftira
olduğunu; zira şeytanın, hiçbir peygamberin suretine giremeyeceğini, bunun
Allah’ın kanununa muhalif olduğunu bildirir.726 Aynı şekilde Eyyub peygamber
hakkında uydurulan tiksindirici hastalığa mübtela olduğu haberinin de aynı
gerekçelerle yalan ve iftira olduğunu beyân eder.727
Elmalılı da bu tür haberlerin Kur’ân’da zikredilmesinin, inananların
imanını güçlendirmek ve ibret almalarını sağlamak için olduğunu söyler.728
3. 9. Kur’ân’da Meseller’i Değerlendirmesi
“Mesel” kelimesi lügatte şibih, nazir, delil, hüccet, bir nesnenin sıfatı,
halk arasında kabul görüp yayılmış ve meşhur olan sözlerdir -ki bunlara
Türkçemiz’de “atasözleri” denir- bunların irad edilip söylenmesine “darb-ı
mesel” denir, çoğulu ise “emsal” dir.729
725 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2581-2582.
726 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4797.
727 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3468.
728 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2931-2932.
729 Bkz: İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, Beyrut, 1374/1955; el-Burhân, I, s. 486.
227
Kur’ân-ı Kerîm’de de pekçok meseller vardır. Bunlardan çeşitli
yönlerden istifade edilir. Tezkîr, vaaz ve ibret gibi yönlerden hareketle ahlâkî
bir netice çıkarmak için insanları tenbih ve teşvik etmek bu kabildendir.
Kur’ân’daki bu meseller, medih ve zem üzerine olduğu gibi, sevab ve
ıkab, işin ehemmiyetini yüceltmek veya tahkir etmek, işin tahkiki veya iptali
üzerine de olabilir.
Beyhakî ’nin Ebû Hüreyre’den rivayet ettiği bir haberde Hz. Peygamber:
“Kur’ân beş vecih üzerine nazil oldu: Helâl, haram, muhkem, müteşâbih ve
emsal. Helâli işleyin, haramdan kaçının, muhkeme tâbi olun, müteşâbihe
inanın ve emsallerden de ibret alın.”730 buyuruyor.
İmam Şafii de bu ilmi, müçtehidin bilmesi gereken ilimlerden sayar.731
Zemahşerî de “Kur’ân’daki bu emsaller, insanları, manaları keşfetmeye
yöneltir.” demektedir.732
Şimdi Vehbi Efendi’nin Kur’ân’daki bu gibi ayetleri nasıl yorumladığını
görmeye çalışalım.
Örnek- 1:
�ن$ 52�� إ� ا2� س و��&� و#R� ا��" ل ن��ب�
“İşte biz, bu temsilleri insanlar için getiriyoruz; fakat onları ancak bilenler
düşünüp anlayabilir.”733
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde şunları beyân eder.
730 el-Burhân, I, s. 486.
731 Aynı yer.
732 Aynı eser, I, s. 488.
733 Kur’ân, 29/43.
228
Yani; hayvanattan en zayıf olan örümceğin yuvasına kâfirlerin amellerini
temsil ve daha bunun emsali darb-ı meselleri biz insanlara misal suretiyle
beyân ederiz ki insanlar, amellerinin neden ibaret olduğunu734 açık surette
bilsinler, ondan ibret alsınlar. Hâlbuki durûb-ı emsalin faydasını idrak etmez,
ancak eşyayı “kema hüve hakkuhu” düşünen âlimler idrak ederler.735
Binaenaleyh, ilm ü irfanı olmayanlar, durub-ı emsalden bir mana çıkaramazlar.
Bu ayette Allah’ın gayrına ibadet eden müşrikleri cehille itham ve ta’riz
vardır. Çünkü Medârik’in beyânı veçhile Cenab-ı Hakk’ın Kur’ân’da sinekle,
örümcekle bazı meseleyi temsil etmesine müşrikler ta’nedip “Muhammed
(s.a.v)’in Rabbi misal getirecek bir şey bulamadı. Binaenaleyh, hayvanatın en
küçük ve hakiri olan örümcek ve sineği misal getirip onlarla temsil ediyor.”
demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu mervidir. Hâlbuki bu gibi hayvanlarla
temsilde kendilerinin bunlardan daha aşağı olduğunu beyânla tahkir
oldunduklarını idrak etmezler; bu misilli durub-ı emsali istihza ederlerdi.
Cenab-ı Hak da onların ilm ü irfan sahibi olmadıklarını ve hayvanlardan daha
aşağı mertebede olduklarını beyân ve ta’riz için “durub-ı emsal” in faydasını
anlamaz, ancak ilm ü irfan sahipleri anlar” demekle kendilerinin ilm ü irfandan
bîbehre olduklarını beyân etmiştir.736
Örnek- 2:
+�$! ا��W أود�% ب5)ره �W ء ا@�" لا1� آ R ���ب …<! زب)ا ر�اب< أن6ل �� ا��$ ء �
734 Süleyman Ateş, a.g.e., VI, s. 515.
735 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3779.
736 Vehbi Efendi, a.g.e., X, s. 4204.
229
“O, gökten su indirdi ve vadiler kendi hacimlerince sel olup aktı. Bu sel,
üste çıkan köpüğü yüklenip götürdü. Süs veya (diğer) eşya yapmak isteyerek
ateşte erittikleri şeylerden de buna benzer köpük olur. İşte Allah, hak ile batıla
böyle misal verir. Köpük atılıp gider. İnsanlara fayda veren şeye gelince, o
yeryüzünde kalır. İşte Allah böyle misaller getirir.”737
Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde şunları belirtir:
“Vacip Teâlâ, semâdan nâzil olan yağmur sularına Kur’ânı, hakkı ve
imanı teşbih etmiştir. Çünkü; yağmur suları derelerde sabit ve daim, nafi’ ve
enva-ı nebatatın bitmesine sebep olduğu gibi; Kur’ân, hak ve iman da sabit ve
dâimdir. İnsanlara ayn-ı menfaattir ve insan vücudunda, anva-ı ibadâtı bitirir.
‘’Derelerle’’ murad, müminlerin kalpleridir. Su üzerinde olan köpüklerle murad,
küfür gibi batıl itikadlardır. Çünkü köpüğün menfaatı olmadığı gibi bâtıl
itikadların da menfaatı yokur. Ateş yakıp eritilen şey, yani cevahir-i nefiseyle
murad, Hak’tır. Onun üzerine gelen köpük yani tortuyla murad, batıl olan
şeylerdir. Şu halde Cenab-ı Hak, bu ayette iki cihetle mahsusâta ma’kulâtı
teşbih etmiştir. Birincisi; saf imanı suya, küfrü de köpüğüne benzetmiştir.
İkincisi; imanı, madenlerin cevherine, küfrü de madenlerin tortusuna
benzetmiştir. Zira bâtıl bir süre hakkın üstüne çıkmış olsa da sonunda söner ve
gerçek ortaya çıkar. Gerçek, kalıcıdır; bâtıl ise köpük ve tortu gibi geçicidir.738
İşte bu iki misal gibi ma’kul olan Kur’ân’ı ve imanı Cenab-ı Hak, mahsus
olan yağmur suyuna ve cevahir-i nefiseye, ma’kul olan küfrü ve ahlâk-ı fasideyi
de mahsus olan suyun köpüğüne ve madenlerin tortusuna teşbih etmiştir.
737 Kur’ân,13/17.
738 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 467.
230
Böylece Allahu Teâlâ, hakkı ve bâtılı beyân ve onlar için birer misal getirmekle
kullarını tarık-ı Hakk’a terğib739 ve tarık-ı bâtıldan tenfir eder. Yağmur suyu
arazinin kabiliyetine göre te’sir ettiği gibi Kur’ân da insanların kabiliyet ve
istidatlarına göre te’sir ettiğinden herkes istidat ve kabiliyetine göre nasibdar
olur.”740
Örnek- 3:
52��ن �� آC�وا آ$"! ا� ي �&P2 ب$ 9�p$�و�"! ا��9 ��W T$D ��ء ون)اء ص�� ب Dإ�9 د
“(Hidayet çağrısına kulak vermeyen) kâfirlerin durumu, sadece çobanın
bağırıp çağırmasını işiten hayvanların durumuna benzer. Çünkü onlar sağırlar
dilsizler ve körlerdir. Bu sebeple düşünmezler.”741
Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de şunları söyler:
Şu halde kâfirlerin durumları, yalnız bir ses işitip manasını bilmeyen
hayvanların durumları gibidir. Bu manaya nazaran enbiyanın sıfatı, koyun
çobanının sıfatına benzetilmiştir. Yahut ayetin manası şöyledir: “ Kâfirlerin
sıfatları, hayvanların sıfatları gibidir.742 Zira çoban tarafından kendilerine nida
olunan hayvan ancak bir ses işitip ve kendine bağrıldığını bilip manasını
anlamadığı gibi kâfirler de peygamberlerin davetini işitirler ve lakin intifa’
etmezler; binaenaleyh hayvanattan farkları yoktur743 ve mücerret babalarını
739 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2976.
740 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2629-2630.
741 Kur’ân, 2/171.
742 Elmalılı, a.g.e., I, s. 587.
743 Süleyman Ateş, a.g.e., I, s. 278.
231
taklit edip hakikati bilmemekte behaim gibidirler. Zira atalarının (babalarının)
gittiği yola giderler ve lâkin ondan görecekleri zararı bilmezler.744
Örnek- 4:
&# �iا ب� W$"1� آ$"! ا��; إن #]$! D�<1 ���{ أو #��آ1 ���{ ذ�R �"! ا5�م ا� �� آ �ب
“…Onun durumu, tıpkı köpeğin durumuna benzer: Üstüne varsan da
dilini çıkarıp solur, bıraksan da dilini sarkıtıp solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan
kavmin durumu budur. Kıssayı anlat, belki düşünürler.”745
Bu ayetin Bel’am b. Baura veya Ümeyye b. Salt, yahut da Nu’man b.
Seyfi er-Rahib hakkında nazil olduğu rivayet edilir ki bunlar ilmi ile âmil
olmayan, dünyayı ahirete tercih eden kimselerdi.
Vehbi Efendi, ayetin tefsîrinde şunları söyler:
“İlmi ile âmil olmayıp dünyaya meyleden âlim için ayet-i celilede tehdit-i
azim vardır. Zira Cenab-ı Hak, ilm ü fazlıyla ma’ruf olan kimsenin dünyaya
meyli sebebiyle dünyada ve ahirette, hüsran-ı ebedi’ye düçar olduğunu beyân
buyurmuştur.
Dünyayı tercih edip de ahireti terk edenleri, hayvanat içinde en kötü
olan köpeğin en çirkin hâli olan solumakla dilini çıkardığı hâline teşbih etmekle,
ilminin mûcibiyle amel etmeyerek küfrü seçenleri zem ve takbih edip bu misilli
hâlât-ı red’iyeyi ihtiyar etmekten insanları menetmiştir. Çünkü, köpek
yorgunluktan ve sıcaktan dilini çıkararak soluduğu zamanda menfaat ve
mazarratına kâdir olamadığı gibi âyât-ı İlâhiye’den i’raz eden kimse de nefi’ ve
zararına kâdir olamaz.
744 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 287.
745 Kur’ân, 7/176.
232
Aynı şekilde, âyât-ı İlâhiye’yi tekzib edenleri, rasul gelse, tekâlifi tahmil
etse, ağızlarını açarlar da ihtidâ etmezler ve dahi rasul gelmese, terkolunsalar,
yine ihtidâ etmezler. Binaenaleyh, ayetleri tekzib edenler, herhâlde dilini
çıkartıp soluyan köpeğe benzerler.”746
Örnek- 5:
س TW ه ا ا3�5ن �� آ!G �"! ���2�� �� آ��ون�&� و5) ض�ب&
“Andolsun ki biz, öğüt alsınlar diye, bu Kur’ân’da insanlara her türlü
misâli verdik.”747
Vehbi Efendi, bu ayeti şöyle terceme ve tefsîr eder:
“Allah u Teâlâ hakkı için biz şu Kur’ân’da, insanlara, her şey hakkında
misal beyân ettik ki onların menfaat (yararını) ve mazarratını (zararını)
düşünsünler ve mütenebbih ve mütteiz olsunlar (öğüt alsınlar ve sakınsınlar).
Yani kemâl-i dikkat ve itina ile okusunlar, manasını düşünsünler ve
mûcibiyle amel etsinler için umumun hidâyetini mütekeffil olan Kur’ân’da,
merasim-i diniyye ve meâlim-i tevhidiyeyi, bütün insanlara beyân eden her
meseli tafsil ettik ki onlar mütenassıh olsunlar. Binaenaleyh, insanlardan bazısı
Kur’ân’la amel etti necat buldu; bazısı da amel etmedi ve helâk oldu.”748
Süleyman Ateş de bu misallerin, öğüt almak ve şirkten kaçınmak için
olduğunu belirtir.749
746 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1803 -1804.
747 Kur’ân, 39/27.
748 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 4877.
749 Süleyman Ateş, a.g.e., VIII, s. 5.
233
Yukarıda zikrettiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi,
Kur’ân’daki meselleri750 ibret alınacak dersler olarak değerlendirmektedir.
Şöyle ki:
“Cenab-ı Hak, durub-ı emsali iradla kullarını ikaz ve irşad eder. Zira
Kur’ân’da geçen bir ayette751 zikredilen sivrisineğin küçüklüğüne nazar
etmemeli; bilakis onda zuhur eden kudret-i İlâhiye ve sanayii sübhaniyenin
azametine nazar edip ibret alınmalıdır. O kadar zayıf ve küçük bir hayvan
olduğu halde kuvvet ve kudret sahibi olan büyük hayvanlara galebe etmesi,
Vacip Teâlâ’nın kudretine, delalet-i vazıha ile delalet eder ki, ukûlu beşer,
düşündükçe idrakinden aciz olduğunu teslim etmemek kabil değildir. Şu halde
Kur’ân’da zikredilen durûb-ı emsal, taraf-ı İlâhi’den münzel, inkârı gayrı kabil
bir hakikattır. Buna iman ve ihtida eden ehl-i imandır. Bu misilli durûb-ı emsali
inkârla dalaletleri tezayüd eden kâfirler de vardır ki küfrün gayesinin dalalet
olduğunu Cenab-ı Hak, Kur’ân’da beyân etmiştir.752 İmanın gayesi de
hidâyettir.”753
3. 10. Halku’l-Kur’ân Meselesi
Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın kelâmı olması sebebiyle mahluk değildir. Bu
görüşü, Ehl-i Sünnet âlimleri ittifakla kabul etmişlerdir. Zaten İslâm’ın ilk
asrında, “Kur’ân mahlûk mu? Değil mi?” Diye bir mesele de yoktu. Çünkü
750 Kur’ân, 39/27; Diğer misaller için bkz.: 2/26; 16/60; 17/89; 25/38 -39; 24/35; 31/27; 59/21; 48/29;
14/24; 66/10; 2/259; 35/9; 10/24; 18/45; 2/261, 264; …
751 Kur’ân, 2/26.
752 Aynı ayet.
753 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 82.
234
Kur’ân’ın Allah’ın kelâmı olduğunu gösteren sarih ayetler754 vardır. Zira ayet ve
hadislerde, Kur’ân’ın mahlûk olup-olmamasına temas edilmemektedir. Şayet
ayet ve hadislerde, bu hususta bir delil olsaydı, kitap ve sünnete bağlılığıyla
tanınan Ehl-i Sünnet, o hükmü yerine getirmekte muhakkak acele ederdi.
Bu mesele, halife Me’mun zamanında (198 - 218), su yüzüne çıkmıştır.
İlme karşı fazla muhabbeti olan bu zat, Mutezilî imamların etkisinde kalarak,
Kur’ân’ın mahlûk olduğu görüşünü resmen ilan etmiştir. Bu durum, Mutezile’nin
bir hakimiyet prestiji olarak el-Mutasım (218 - 227) ve el-Vasık (227 - 232)
devrine kadar devam etmiş; el-Mütevekkil (232 - 247) zamanında ise, “Halku’l-
Kur’ân meselesi” yasaklanmış; yeniden Kur’ân’ın mahlûk olmadığı, Ehl-i
Sünnet görüşüne dönülmüştür.755
Kur’ân’ın mahlûk olduğu görüşünü savunanların dayandıkları ayetler
hakkında Vehbi Efendi’nin görüşleri nelerdir? Şimdi onlara bir göz atalım:
� ذآ� ��� ر�بO� ��G])ثG� ��>#�� �
“Rablerinden kendilerine ne zaman yeni bir ihtar gelse, onlar bunu, hep
alaya alarak, kalpleri oyuna ve eylenceye dalarak dinlemişlerdir.”756
Vehbi Efendi, burada zikir’le muradın Kur’ân’ın ayetleri ve sûreleri
olduğunu bildirir. Muhdes olmasıyla muradın ise “havadis ve esbabın iktizasına
göre havadisin ahkâmını, hallü fasl etmek üzere ayetlerin ve sûrelerin bazısı
gelip ondan sonra diğer bazısının gelmesidir”, der. Şu halde “muhdes” demek,
754 Kur’ân, 2/75; 9/6; 48/15.
755 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 190-191.
756 Kur’ân, 21/2.
235
“yeni olarak icabına göre gelir” demektir.757 Yoksa Mutezile’nin dedikleri gibi
Allah’la kâim olan “kelâm-ı İlâhî” muhdes demek değildir. Çünkü zatıyla kâim
olan kelâm-ı İlâhî “hadis” olsa, Vacip Teâlâ’nın mahall-i havadis olması lazım
gelir; bu ise muhaldir. Ama harfler ve seslerden mürekkeb olan ve bizim
lisanımızla okuduğumuz Kur’ân hadistir; zira o Kur’ân, Cenab-ı Hakk’ın
halkıyla hâsıl olan elfazdan ibarettir. Ama o elfâzın zatullah’la kâim olan
manası kadîm’dir. Ehl-i Sünnet’in itikadı da budur.758
Vehbi Efendi, “Kur’ân mahlûktur” görüşünü savunanların dayandığı,
Zuhruf sûresinin ikinci ayetini de aynı şekilde yorumlar ve Allah’ın kâim olan
kelâmının muhdes olmadığını belirtir.
Öte yandan Süleyman Ateş de bu gibi tartışmaların gerksiz olduğunu,
çünkü insanların, Allah’ın zatı ve sıfatlarının mahiyyetini kavramalarının
mümkün olmadığını belirterek bizlere düşenin Kur’ân’ın vahiy olduğuna inanıp
emrine uymak olduğunu belirtir759 ki kanaatimizce doğru olanı da budur.
3. 11. İsrailiyyât Karşısındaki Tutumu
Her ne kadar, tefsîrde israiliyyât lafzından, Yahûdî kültür ve
medeniyetinden tefsîre aktarılan rivayeler ve te’sirler anlaşılırsa da biz bu
kelimeyi daha geniş manada kullanarak, Yahûdî, Hristiyan ve diğer
kültürlerden İslâmiyet’e giren rivayetler olarak ele alacağız.
757 Said Havva, el-Esas fi’t-Tefsîr, Şamil Yay., Gündoğdu Mat.,Terc.: M. Beşir Eryarsoy, İst., 1991,
IX, s. 137; Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 493.
758 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3388.
759 Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 494.
236
İslâm’a ilk defa sahabe devrinde girmeye başlayan israiliyyât, tâbiiler ve
sonraki nesiller döneminde, ehl-i kitaptan çok sayıda kimsenin müslüman
olmasıyla geniş boyutlara ulaşmıştır.
Araplar, İlâhî kitapları olmayan bir kavimdi. Göçebe yaşıyorlardı.
Okuma-yazma da bilmiyorlardı. Kâinatın sebebi, hilkatin başlangıcı ve
vücudun sırları gibi herkesin bilmek istediği şeyleri öğrenmek istedikleri
zaman, kitap ehli olan Yahûdî ve Hristiyanlara başvuruyorlardı.760 Tevrat
ehlinden olan avam ne biliyorsa, Araplar’ın başvurdukları kimseler de ancak o
derecede bilgiye sahiptiler. Kur’ân’ın, Tevrat ve İnciller’e göre kıssalar
yönünden veciz oluşu, sahabenin, tefsîr hususunda ehl-i kitaba müracaat
etmesi için bir dayanak olmuştur. Cennet’in tavsifi, Hz. Âdem ile Havva’nın
men edildiği ağacın nev’i, onları aldatan hayvanın ne olduğu, …v.b. konularda
Kur’ân detaylara girmemiş; sadece ibret alınacak esaslara temas etmiştir. Ne
yazık ki bu gibi detaylara ait haberler, tüm İslâmi ilimlere, israiliyyâtla girmiştir.
Nitekim israiliyyât; doğruluğuna ve yanlışlığına vaktiyle karar verilememiş
her türlü haberdir.761
İsrailî rivayetler ekseriya, Abdullah b. Selâm, Ka’bu’l-Ahbar, Vehb b.
Münebbih ve Abdülmelik b. Cüreyc gibi şahıslarca İslâmî eserlere
girmişlerdir.762
Vehbi Efendi de tefsîrinde israiliyyâtla ilgili rivayetlere yer vermiştir.
Özellikle peygamberlerle ilgili haberlerde, geçmiş milletlerle ilgili kıssalarda, 760 İbn Haldun, Mukaddime, İst., 1954 -1957, II, s. 505-506.
761 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, I, s. 120 ; bkz.: Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrailiyyat, DİBY.,
Ank., Trz., s. 6-7.
762 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 52-68.
237
ahiret ve ahiretle ilgili konularda israilî rivayetleri naklettiği görülür. Örneğin,
Vehbi Efendi, A’raf sûresinin 22. ayetini tefsîr ederken Hz. Âdem ve eşinin
Cennet’te giydikleri elbisenin nurdan olduğunu ya da onların elbiselerinin tırnak
olduğunu nakleder.763 Yine aynı şekilde Âdem’le Havva’nın açılan avret
mahallerini örtmeye çalıştıkları yaprağın incir ağacının yaprağı olduğunu
rivayet eder.764
Vehbi Efendi, Hûd sûresinin 40. ayetini tefsîr ederken, Nuh’un gemisine
binenlerin 80 kişi olduğunu, bunların içinde Hâm, Sâm ve Yafes adlı oğulları ile
onların eşlerinin ve Hz. Nuh’un mü’mine olan eşinin de bulunduğunu
nakleder.765 Oysaki bu detaylar, Kur’ân ve sünnette bildirilmemiştir.
Keza Saffat sûresinin 107. ayetini tefsîrinde de Hz. İbrahim’in kestiği
koç hakkında şu rivayeti nakleder:
“Hz. İbrahim, hafif olarak bir ses duyunca iki tarafına bakar. Gökten
gözleri sürmeli ve boynuzlu bir koçla Cibrîl gelir. Cibrîl, Hz. İbrahim (a.s)’a: ‘Şu
koç kırk senedir Cennet’te durur, oğluna fedadır’ der.”
İbn Kesir de bu tür rivayetlerin İsrailiyyât’tan olduğunu nakleder.766
763 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1598.
764 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1597.
765 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2341.
766 İbn-i Kesir, el-Bidâye, I, s. 158.
SONUÇ
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu isimli
yaptığımız bu mütevazı çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, Osmanlı
Devleti’nin son zamanlarında ve Türkiye Cumhuriyeti’nin de yeni filizlenmeye
başladığı; siyasî, ekonomik ve ilmî sıkıntıların sıkça görüldüğü buhranlı bir
dönemde yaşamıştır. O, bütün bu sıkıntılı şartlara rağmen, kendisini hem
dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir,
muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir
kişiliktir. Vehbi Efendi, dünya metaına esir olmuş siyasetçilerin yoluna
sapmamış; millet ve ülke menfeatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde
tutmuştur. İstiklâl Mücadelesi sırasında, TBMM Hükûmeti’nin Üçüncü Şer’iye
ve Evkaf Vekili olan Vehbi Efendi; müderrislik, mebusluk, Meclis Reisliği ve
Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî
kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz
vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı
çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, tam anlamıyla milletin
vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş,
karakterli ve âlim bir zâttı. O, cesaret ve dirayet sahibi biri olarak tarih
sayfalarındaki ender yerini almıştır.
Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyan fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik
eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır.
Ancak günümüz Türkçesi dikkate alınırsa eserin dilinde sadeleştirmenin
gerekliliği kanaatindeyiz. Kendi döneminde, Türkçe neşredilen tefsîrler
arasında en geniş olanı budur.
239
Bu tefsîrde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler
daha geniş bir ibare ile bir nev’i tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin
esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki
insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve
faidelere dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir.
Ayetler, toplu şekilde değil de, teker teker ele alınıp tefsîri yapılmış; ayetlerin
derinliklerine kadar inilmiştir. Ancak ayetleri oluşturan kelimelerin
derinlemesine tahlil ve tavzihine girilmemiştir.
Hülâsatü’l-Beyan fî Tefsîri’l-Kur’ân’ın mühim bir özelliği de, İslâm
Âlemi’nde muteber kabul edilen tefsîrlerden uzun alıntılar yaparak daha çok
görüşü bir arada sunmasıdır. Kadî Beydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik,
Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, Taberî, Nisaburî ve Sıddık Han gibi pek
çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi,
pekçok güvenilir tefsîr kaynaklarının hülasasını bu tefsîrde bulmak
mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini
de “hülasa” diyerek belirtmiştir.
Müfessir, eserinde az da olsa Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine yer vererek
ayetler arasındaki bağlantıyı göstermeye çalışmıştır. Bunun yanında Sünnet ile
tefsîre daha çok yer vermiş; zaman zaman da Sahabe ve Tâbiûn’un
görüşleriyle ayetleri tefsîr yoluna gitmiştir.
Vehbi Efendi ve tefsîri hakkında, bugüne kadar yapılan müteâlâ ve
yorumlarda onun hep rivayet metoduyla tefsîr yaptığı görüşü ön planda
tutulmuştur. Oysaki Vehbi Efendi’nin tefsîrine dikkatlice bakılacak olursa,
eserin en az rivayet yönü kadar dirayet yönünün de dikkate değer olduğu
240
görülecektir. Nitekim Vehbi Efendi’nin, sözkonusu kaynaklardan yaptığı
nakillerin sonunda “hülasa” veya “esah olan budur” diyerek ayetten
anlaşılması gereken hususu sunmaya çalışması da onun bu yönünün de
nazar-ı dikkate alınması gerektiğinin bir başka kanıtıdır.
Müfessir, ayetleri tefsîr ederken hadis-i şeriflerden de sık sık istifade
etmiştir. Ancak rivayet ettiği hadislerde sened zincirine hiç yer vermemiş ve
hadislerin tahricini de yapmamış; hadislerin kaynağını da zikretmemiştir.
Genellikle hadisleri meal olarak zikredip bazen de Arapça metniyle senetsiz
olarak vermiştir. Zaman zaman da hadis’in rivayet edildiği kitabın adına işaret
ederek hadisin sahih olduğunu beyân etmiştir. Vehbi Efendi, tefsîrinde sahih,
hasen, zayıf ve uydurma hadislere yer verdiği gibi kudsî hadisleri de yer yer
zikretmiştir.
Vehbi Efendi, tefsîrinde hadis ve fıkıh usûlüne de değinmiştir. Zaman
zaman fıkhî konulara yönelmiş, İmam-ı Azam, İmam Şafii, İmam Malik, İmam
Muhammed ve İmam Ebû Yusuf’un görüşlerinden yeterince faydalanmıştır.
Onun bu alandaki müteâlâları nazar-ı dikkate alınırsa, Henefî Mezhebi’ne daha
yakın olduğu görülür. Bazen de hiçbir mezhebe bağlı kalmadan da fıkhî
müteâlâlarına rastlanır.
Müfessirimiz, tefsîrinde kelâmla ilgili meselelere de yer vermiş; imanın
mahiyyeti, iman-amel ilişkisi, büyük günah işleyenin durumu, ru’yet ve şefaat
meseleleri gibi kelâmî konulara değinerek, Ehl-i Sünnet’in dışında kalan
mezheplerin, bu alandaki görüşlerini, yine ayetlere dayanarak reddetmiştir.
Vehbi Efendi, tefsîrinde, lügat ve nahve fazla yer vermemiştir. Bunun
yanında zaman zaman da olsa ayetlerde geçen bazı kelimelerin lügat
241
manalarını; cümlede geçen istifham, te’kid ve hazif gibi durumları beyân
etmişitir. Az da olsa bazen i’rab durumlarına da işaret etmiştir.
Müfessirimiz, nadiren de olsa kıraat vecihlerine de değinmiş, bu
kıraatleri mana bakımından ele almış; ancak o kıraatlerden hangisini tercih
ettiğini beyân etmemiştir. Bazen sadece kıraate işaret etmiş, bazen de kıraat
farklılıklarını zikrederek mana farklılığını göstermeye çalışmıştır.
Vehbi Efendi, eserinde yeri geldikçe ahlâkî konulara da değinmiştir.
İnsanın sosyal hayatta nasıl davranması gerektiğine dair değerlendirmeler
yapmış; terğîb ve terhîbin önemine değinmiş; insanlara yapılacak olan
nasihatın şeklini göstermiş; ayetlerin ihtiva ettiği ahlâkî esaslara dikkat çekmiş;
kısacası güzel ahlâka ulaşabilmek için ayetlerden istifadeye işaret etmiştir.
Müfessir, tefsîrinde, esbab-ı nüzul rivayetlerini sıkça zikretmiş; az da
olsa bunların içinden bazı tercihler yapmıştır. Bunun dışında Vehbi Efendi’nin
rivayetlerle ilgili herhangi bir eleştiri yaptığı görülmez.
Nâsih-mensûh konusunda kabul yönünde açık taraf olan Vehbi Efendi,
neshin üç çeşit olduğunu zikreder. Ona göre nesh; aklen ve sem’an caizdir ve
naklen de vakidir. Nesh, önceki dinlerde vuku bulduğu gibi, Kur’ân’ın kendi
bünyesinde de vuku bulmuştur. Müfessir, zaman zaman mensûh ayetleri
göstermiş; zaman zaman da bazılarınca mensûh kabul edilen ayetlerin
nesholunmadığını beyân etmiştir.
Muhkem ve müteşâbih konusuna da değinerek o, bu konuda şunları
söyler: “İnsana lazım olan, muhkem olan ayetlerle amel etmesi ve
müteşâbihata da iman etmesidir. Zira müteşâbih ayetlerin te’vîlini kimse
242
bilemez; ancak Allah bilir.”767 Vehbi Efendi burada bir başka hususa da
dikkatleri çeker. Bazı ard niyetli ve liyakatsiz kimselerin, müteşâbih ayetleri
yorumlayarak oluşturacakları ifsedatın önünü kesebilmek için ehil ve liyakatli
âlimlerin bu gibi ayetleri, İslâmî kaidelere uygun bir şekilde te’vîl etmelerini,
beşerin ıslahı ve intifaı için uygun görür. Ancak hevâ ve hevese uygun yapılan
tefsîr ve te’vîli kesinlikle reddeder.
Vehbi Efendi, “müşkilü’l-Kur’ân” diye bilinen ve ayetler arasında tenakuz
gibi görülen durumlara da değinerek bu gibi ayetler arasında asla tenakuz
olmadığını belirtir. Çeşitli müfessirlerin konuyla ilgili görüşlerini de naklederek
bu fikrini ispata çalışır ve gerekirse bu alandaki esbab-ı nüzûlü de zikrederek
görüşlerini pekiştirmeye gayret eder.
Müfessirimiz, mücmel ve mübeyyen konusunda da, ilgili ayetleri tefsîr
ederken, “şu mücmel” veya “bu mübeyyen” tabiri kullanmaz. Ancak mücmel
olanlar hakkında farklı yorumları sunar ve kendi tercihini de ayetin
tercemesinde zikreder.
Vehbi Efendi, i’câzu’l-Kur’ân meselesine de değinerek Kur’ân’ın nazmı,
elfâz ve ayetlerinin birbirine rabtı ve mugayyebâttan haber vermesi ile mu’ciz
olduğunu belirtir. Ancak onun bu yönünü gözardı edenlerin her asırda, çeşitli
kisvelerde var olacaklarına ve her zamanda da mağlup olacaklarına dikkatleri
çeker.
Müfessirimiz, el-vücûh ve’n-nezâir konusunda da örnekler sunarak
Kur’ân’da geçen bazı kelimelerin farklı ayet ve sûrelerde değişik anlamlar ifade
767 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 543.
243
ettiğini belirtir. Yine farklı farklı kelimelerin de aynı manayı mutazammın
olduğunu, yaptığı terceme ve tefsîrlerde gösterir.
Vehbi Efendi, Kur’ân’da kıssalarla ilgili ayetleri tefsîr ederken de değişik
rivayetlere ve görüşlere yer verir. Bunların bazılarında görülmesi gereken
hikmetlere işaret ederken, bazı rivayetlerin de asılsız ve uydurma olduğunu
belirtir.
Müfessirimiz, Kur’ân’daki emsalleri de ibret alınacak dersler olarak
değerlendirir ve bunlara şeksiz-şüphesiz iman etmenin gerekliliğine işaret
eder.
Halku’l-Kur’ân meselesine de değinen müfessirimiz; harfler ve
seslerden mürekkeb olan ve bizim lisanımızla okuduğumuz Kur’ân’ın hadis
(yaratılmış) olduğunu; ama o Kur’ân’ın Zatullah’la kaim olan manasının kadîm
olduğunu, dolayısıyla muhdes olmadığını belirtir.
Vehbi Efendi, israiliyyât ile ilgili rivayetlere de tefsîrinde yer vermiştir.
Özellikle peygamberlerle ilgili haberlerde, geçmiş milletlerle ilgili kıssalarda,
ahiret ve ahiret’le ilgili konularda israilî rivayetleri naklettiği görülür.
Yukarıdaki özet bölümüyle neticelendirdiğimiz bu mütevazı
çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsîrdeki metodunu incelemeye çalıştık.
Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve onun bu alandaki
hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine
azami derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi
ve tefsîri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan,
insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği bir umman, bir okyanus, bir
244
fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık
olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve
Allah’tan bağışlanma ümid eder; Merhum’a da Allah’tan rahmet dileriz.
BİBLİYOGRAFYA
Abduh, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azim (Tefsîru’l-Menar), Mısır, 1947.
Abdulcabbar b. Ahmed, Müteşâbihu’l-Kur’ân, Kahire,1969.
Adıvar, Abdulhak Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul,1338/1919.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah, el-Müsned, el-Kahire, 1313/1895.
Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, et-Tab’atü’t-Tasia, Mısır,1964.
Ak, Halid Abdurrahman, Usûlü’t-Tefsîr, Dımaşk,1389/1969.
Akçura, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri (1876 -1935), Ankara, 1986.
Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur’ân Tercümeleri (Eleştirel Bir Yaklaşım), Akid Yay., Ank., 1989.
-------------; Son Çağrı Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004.
Aksu, Abdulkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara, 1972.
Hâlis Albayrak, Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine (Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri), Şûle Yay., İst., 1992.
-------------; Mübhemâtu’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki Yeri, AÜİF Dergisi, c.XXXII, s.155-182, Ank., 1992.
Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultan, Mevzuat, İstanbul, 1989.
Alûsî, Ebu’s-Sena Şihâbu’d-dîn Mahmud, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm, el-Kübra el-Emiriyye Mat., 310/922.
Ana Biritanica (I-XXII ve Ekler), Ana Yayıncılık, İstanbul, 1986 -1990.
Armaoğlu, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasî Tarih, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank., 1988.
Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1983.
Ateş, Süleyman, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, Kılıç Kitabevi, Ank., trz.
-------------; Kur’ân-ı Kerîm’in Evrensel Mesajına Çağrı, İst., 1990.
-------------; Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst., 1989.
246
Ateşyürek, Remzi, Mehmet Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, 19 Mayıs Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.
-------------;”Mehmet Vehbi Efendi”, DİA, Ank., 2003, XXVIII/540-541.
Aydemir, Abdullah, Ebussu’ûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, DİBY, 2. Baskı, Ank., 1993.
-------------; Tefsirde İsrailiyyat, DİBY., Ank., Trz.
Baysun, M.Cavid, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,1964.
Bazergan , Mehdi, Kur’ân’ın Nüzul Süreci, Çev.: Yasin Demirkıran, Fecr Yay., Ank., 1998.
Beydâvî, Nâsıru’d-din Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer eş-Şirazî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat., Ank. 1955.
-------------; Büyük Tefsîr Tarihi (Tabakâtü’l-Müfessirîn), Doğuş Ltd. Şti. Matbaası, Ank., 1960.
-------------; Hukuk-ı İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu, Bilmen Basım ve Yayın Evi, İst., trz.
Birışık, Abdülhamit, “Mehmed Vehbi Çelik”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi,İst., 1999.
Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih, Dâru’t-Tıba’ati’l-Âmire, İst., 1315/1897.
Bursevî, İsmail Hakkı, Ruhu’l-Beyân, Osmaniye Mat., İst.,1306/1888.
Büyük Lareusse (I-XX), Gelişim Yayınları,., İst., 1985.
Cebrî, Abdü’l-Müteal, Lâ Neshe fi’l-Kur’ân Limâzâ?, 1. Baskı, Kahire, 1400/1980.
Celâluddîn, es-Suyûtî ve el-Mahallî, Tefsîru’l-Celâleyn, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1987.
Cerrahoğlu, İsmail, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Bu Tefsîr Hareketine Hız Veren Amiller, AÜİF Yay., Ank., 1960.
-------------; Tefsîr Usûlü, TDVY, 6. Baskı, Ank.,1988.
-------------; Tefsîr Tarihi (I-II), DİBY, Ank., 1988.
247
Cessas, Ebu Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmu’l-Kur’ân, Evkaf-ı İslâmiyye Mat., İst., 1335/1916 – 1338/1919.
Cevdet Bey, Tefsîr Tarihi, Ahmet Kâmil Matbaası, İst., 1927.
Cevherî, İsmail b. Hammad, es- Sıhah Tâcu’l-Lügah ve Sıhahu’l-Arabiyye, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî Neş., Mısır, 1376/1956.
Ceylan, Hasan Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri, Rehber Yay., İst., 1990.
-------------; TBMM Gizli Celse Zabıtlarında Saltanatın Kaldırılması, Büyük Oyun, Ank., 1995.
Cürcanî, Seyyid Şerif, et-Ta’rifât, Matbaatu Muhammed Es’ad, İst., 1300/1882.
Çantay, Balıkesirli Hasan Basri, Kur’ân-ı Kerîm ve Meal-i Kerîm, İst., 1383/1965.
Çetin, Abdurrahman, Kur’ân İlimleri ve Kur’ân Tarihi, Dergah Yay., İst., 1982.
-------------; Kıratların Tefsire Etkisi, Marifet Yay., İst., 2001.
Çevik, Mümin, “Müellifin Tercüme-i Hali”, Ahkâm-ı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, İst., 1971.
-------------; Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Vasiyeti, Üçdal Neş., İst., 1975.
Çoker, Fahri, Türk Parlemento Tarihi, Ank., 1995.
Darimî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. el-Fadl b. Behram,(V.255/869) Sünen, Dâru İhyai’s-Sünneti’n-Nebeviyye, Beyrut, trz.
Develioğlu, Abdullah, Büyük İnsanlar, Trz.
Didin, Hace Ahmet, Kur’ân-ı Kerîm’in Renkli Lügati ve İ’rab Kılavuzu, Rayiha Yay., Ank., 2006.
Doğrul, Ömer Rıza, Tanrı Buyruğu, İst., 1980.
Ebû Davud, es-Sünen (I-VI), Mısır, 1371/1952.
Ebu’l-Bekâ, el-Huseynî el-Kefevî, Kitâbü’l-Külliyat, el-Matbaatü’l-Âmire, İst., 1287/1870.
Ebu’l-Vefa, Abdullatif, Tefsîru’l-Kur’ân bi Kelâmi’r-Rahman, Ehl-i Hadis Mat., 1320/1902.
Ebussu’ûd, Muhammed b. el-Âmidî, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezaya’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1999.
248
Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsenna, Mecazu’l-Kur’ân, Mısır, 1955.
Ebû Zehra, İslâm’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, Çev.: Abdulkadir Şener, Ank., 1969.
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İst., 1977.
Ertan, Veli ve Hasan Küçük, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, İst., 1976.
Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı (Meal-Tefsîr), Çev.: Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk, 5. Baskı, İşaret Yay., İst., 1999.
Ferra, Ebû Zekeriyya Yahya, Maani’l-Kur’ân, Mısır, 1955.
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Kur’ân’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür Eğitim Vakfı Yay., Erzurum, 2001.
Hanbelî, Şakir el-Hanbelî, Usûlü’l-Fıkhi’l- İslâmî, et-tab’atü’l-ûlâ, Şam, 1948.
Havva, Said, el-Esas fi’t-Tefsîr, Şamil Yay., Gündoğdu Mat.,Terc.: Mehmet Beşir Eryarsoy, İst., 1991.
Hâzin, Alaüddin Ali b. İbrahim el-Bağdadî, Lübabü’t-Te’vîl fî Meani’t-Tenzîl, 1317/1899.
Hicazî, Muhammed Mahmud, Furkân Tefsîri, trc.: Mehmet Keskin, İst., trz.
Işık, Emin, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2003.
İbn Aşur, Muhammed el-Fadl, et-Tefsîr ve Ricaluhû, Tunus, 1972.
İbn Mace, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, es-Sünen (I-II), thk.: Muhammed Fuad Abdulbaki, Mısır, 1972.
İbn Manzur, Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, el-Matbaatu’l - Mîriyye, et Tab’atü’l-ûlâ, 1200/1785., Beyrut, 1374/1955.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim, Mukaddimetün fî Usûli’t-Tefsîr, Matbaatü’t-Terakki, Dimeşk, 1355/1936.
İbnu’l-Hatib, el-Furkân, et-Tab’atu’l-ûlâ, Kahire, 1948.
İbn Hazm, Risaletü’l-Beyân an Hakikati’l-İlm, İst., trz.
İbn Kesir, İsmail b. Kesîr el-Kuraşî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, 4. Baskı İstikamet Matbaası, Kahire, 1375/1956.
-------------; Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Fikr, trz.
-------------; el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, 1977.
249
İsfehanî, Ebu’l-Kasım el-Huseyn b. Muhammed el-Ma’ruf b. er-Ragıb, el-Müfredat fî Garîbi’l-Kur’ân, et-Tab’atu’l-Âhire, Mısır,1381/1961.
-------------; Mukaddimetü’t-Tefsîr, Matbaatü’l-Cemaliyye, et-Tab’atü’l-Ûlâ, Mısır, 1329/1911.
İz, Mahir, Yılların İzi, İrfan Yay., İst., 1975.
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ank., 1988.
Keskioğlu, Osman, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri, Ank., 1989.
Kodaman, Bayram ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ. Yay., Umûmî Neşriyat İst., 1993.
Komisyon, İlmihal, TDVY, Ank., 2004.
Komisyon, Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, TDVY, Ank., 2003.
Kurtûbî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el- Ensarî, el-Câmiu li Ahkâmi’l - Kur’ân, Kahire, 1937.
Kutay, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, İst., 1335/1916 – 1338/1919.
Kutub, Seyyid, Fî Zılâli’l-Kur’ân, Beyrut, 1971.
Mevdûdî, Ebu’l-Â’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, trc.: Muhammed Han Kayanî ve Diğerleri, İnsan Yay., İst., 1996.
Miras, Kâmil, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tercümesi, DİBY, 5. Baskı, Ank., 1979.
Mustafa, İbrahim ve Diğerleri, Mu’cemu’l-Vasît, Çağrı Yay., İst., 1989.
Müslim, İbn Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahih, Mısır, 1375/1955.
Nahçevanî, Nimetullah, Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mefâtihu’l-Gaybiyye, Matbaatü’l-İslâmiyye, 1907.
Naim, Ahmed, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tercümesi, DİBY 5. Baskı, Ank., 1979.
Nesefi, Ebu’l Bereket Abdullah b. Ahmed, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakaiku’t-Te’vîl, Dâru’n-Nefais, 1. Baskı, Beyrut, 1996.
Okiç, Tayyib, Kur’ân-ı Kerîm’in Uslup ve Kıraati, Üniversite Basımevi, Ank., 1963.
Okuyan, Mehmet, “Bereketzâde İsmail Hakkı Maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İst., 1992.
Pak, İzzettin, Kur’ân’da Hâkimiyet Kavramı, Lisans Tezi, Ank., 1993.
250
Rafi’i, Mustafa Sadık, İ’câzu’l-Kur’ân, Kahire, 1375/1956.
Râzî, Fahrettin b. Ziyauddin, Mefâtihu’l-Gayb, Mektebe-i Tevfikiyye, Kahire, Trz.
Rıza, Reşid, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Beyrut, trz.
Saka, Şevki, Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu, Seha Neş., İst., 1991.
-------------; İmam-Hatip Liseleri İçin Tefsîr Dersleri, İst., 1991.
Salih, Dr. Suphi, Mebahis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1965.
Serinsu, Ahmet Nedim, Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzul’ün Rolü, Şûle Yay., Gündoğdu Mat., İst., 1994.
Sertoğlu, Mithat, Mufassal Osmanlı Tarihi, Güven Basımevi, İst., 1972.
Sıddık Hasan Han, Fethü’l-Beyân fî Makasidi’l-Kur’ân, Kahire, 1965.
Sofuoğlu, Mehmet, Tefsire Giriş, İst., 1981.
Suyûtî, Celâlüddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l Kur’ân, Hicaziyye Matbaası, 1368/1948.
Şafii, Muhammed b. İdris, er-Risale, 1. Baskı, Thk.: Ahmet Muhammed Şakir, Mısır, 1358/1940.
Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa, el-Muvafakat fî Usûli’ş-Şeria, el-Matbaatu’r -Rahmaniyye, Mısır, trz.
Şavvah, İshak Ali, Mu’cemu Musannafâti’l-Kur’ân, Riyad, 1983.
Şengül, İdris, Kur’ân’ın Temel Prensipleri Işığında Kıssaların Tahlili ve Değerlendirilmesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ank., 1990.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Âlem, 1. Baskı, Beyrut, 2002.
Tirmîzî, Ebû İsa, es-Sünen (I-VI), el-Kahire, 1414/1994.
Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İst., 1985.
Tümer, Günay, Kur’ân-ı Kerim’de Nüzul Sebeplerinin Mahiyeti, Hususiyet ve Kaideleri (AÜİF Basılmamış Mezuniyet Tezi), Ank., 1961.
Türk Ansiklopedisi (I-XXXIII), Milli Eğitim Basımevi, Ank., 1972 ve 1976;
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2003.
Udeh, Abdu’l-Kadir, et-Teşrîu’l-Cinâi’l-İslâmî, et-tabatu’s-saniye, Mısır,1959.
251
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ank., 1984.
Vakkasoğlu, Vehbi, Osmanlıdan Cumhuriyet’e İslâm Âlimleri, İst., 1987.
Vehbi, Konyalı Mehmed, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, İst., 1341/1922 – 1343/1924.
-------------; Ahkâmı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, Doğan Güneş Yay.,Tan Matbaası, İst., 1971.
-------------; el-Akaidü’l-Hayriyye, Ahmed Kamil Matbaası, 1340/1921 – 1343/1924.
-------------; Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Tercemesi, Bab-ı Âli’de Sabah Neşriyat, Güneş Matbaası, 1966.
-------------; Avâmil-i Umran, Sırat-ı Müstekîm Matbaası, İst., 1327/1911.
Yaşar, Hüseyin, Kur’ân’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yay., İst., 1997.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neş., 1979.
Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur’ân’ı Tefsîri, Kayıhan Yay., 1. Baskı, İst.,1983.
-------------; Tefsîr-i Kebîr Tercümesi, Akçağ Yay., Ank., 1988.
-------------; Kur’ân-ı Kerim İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat, İst., 1983.
Yeni Rehber Ansiklopesi, İstanbul, 1994.
Zabıtlar, TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ank., 1985.
Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire, 1381/1961.
Zerkânî, Muhammed Abdü’l-Azîm, Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1372/1952.
Zerkeşî, Bedru’d-din Muhammed b. Abdillah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, et-Tab’atü’l-Ûlâ, Mısır, 1376/1957.
252
ÖZET
PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, yazmış olduğu “Hülâsatü’l-Beyân fî
Tefsîri’l-Kur’an“ adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu eserini ve diğer eserlerini araştırıp onun Kur’an ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla bu çalışmanın gerekliliğine inandık. Şu güne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.
Bu çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşamıştır. O, içinde bulunduğu bütün sıkıntılı şartlara rağmen, kendini hem dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş, iyi bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir, muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir kişiliktir. Müderrislik, mebusluk, Meclis Başkanlığı ve Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, millet ve ülke menfaatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde tutmuştur. O, tam anlamıyla milletin vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş, karakterli, cesaret ve dirayet sahibi, âlim biri olarak tarih sayfalarındaki ender yerini almıştır.
Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır. Eser, kendi döneminde Türkçe neşredilen tefsirler arasında en geniş olanıdır. Bu tefsirde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş bir ibare ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve faydalara dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir. Bu eserin mühim bir özelliği de, İslâm Âlemi’nde güvenilir kabul edilen Tefsirlerden uzunca kesitler naklederek daha çok görüşü bir arada sunmasıdır. Beydavî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi, Taberî, Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pek çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi, birden çok güvenilir tefsir kaynaklarının hülâsasını bu tefsirde bulmak mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini de “hülâsa” diyerek belirtmiştir.
Bu mütevazı çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsirdeki metodunu incelemeye çalıştık. Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve bu alandaki hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine azamî derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi ve tefsiri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan, insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği, bir okyanus, bir fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve Allah’tan bağışlanma ümid eder; merhuma da Allah’tan rahmet dileriz.
253
ABSTRACT
PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi and His Method on Tafsir, MA Thesis, Supervisor: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.
Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya is one of the great Turkish scholars that gained reputation with work of “Hulâsat al-Bayân fi Tafsîr al-Koran” that he wrote. We have believed that this study is necessary to research this kind of person, his above mentioned work and the other works and to submit the method that he used for interpretation of verses of the Quran to service of recent people. Not having encountered a detailed study on this matter up-to-date became another reason orienting us to this target.
As a result of this study, we saw that Vehbi Efendi had lived in the most critical periods of the country. Although he was in all troubled conditions, he was a good politician, a scientist, an interpreter of Koran, muhaddith that educated himself in both worldly and otherworldly subjects and also a brave person having effort of not-leaving from Allah anyway. He performed important duties such as professor, deputy, president of the Assembly and vice governor. He always acted with his conviction of conscience, didn’t become under effect and he did never compensate from his thoughts. He opposed to wrong applications that he saw in any field that he was on duty; he didn’t bow to pres sûres. Vehbi Efendi always put society and country interests before his self-interests. He superseded his rare place in history pages as a deputy of the people literally, independent on thought, independent on conscience, self-educated on religious and world matters, having a good character, having bravery and discernment and a scientist.
Vehbi Efendi used a simple Turkish in his 15 volume work called “Hulasat al-Bayan fi Tafsir al-Koran” when the period he lived was taken as the basis. This work is the most extensive among the tafsirs published in Turkish in his period. In this tafsir, first Turkish meanings of verses are given, and then these verses are repeated with more extensive expression. Moreover, information on reasons of revelation of lots of verses is given, and consistency and harmony between the suras and verses are shown. Epigrams and utilities which are included in most of the verses are attracted attention; stipulations that can be extracted from there are indicated. An important feature of this work is that it submits more thoughts altogether through long narrations from tafsirs which are accepted as trustable in Islamic world. Thoughts of many mufassirs such as Baydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Madârik, Abussu’ûd and Nimetullah Efendi, Tabarî, Nisabûrî and Sıddık Han are narrated in this work. It is possible to find summary of many reliable tafsir sources in this tafsir as can be understood from its name. Vehbi Efendi mentions his own thought and preference at the end of these narrations as “summary”.
In this modest study, we attempted to examine Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya from great Turkish scientists grown in republic period and his method on tafsir. We attempted to submit his mufassir side and his services on this field as much as we can see. We took great care to conform to the principle of “impartiality on science” on utmost level while preparing this study. Our study doesn’t mean that everything about Vehbi Efendi and his Tafsir is told and finished. Because this field is like an ocean and space where new discoveries may become as long as people exist. We inform in advance that we are open to every kind of criticisms to be made related to our study; and we wish tolerance because of our slip of the tongue if exists and excuse from Allah. We wish mercy from Allah for the late.
ÖZET
PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.
Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, yazmış olduğu “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-
Kur’an“ adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu eserini ve diğer eserlerini araştırıp onun Kur’an ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla bu çalışmanın gerekliliğine inandık. Şu güne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.
Bu çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşamıştır. O, içinde bulunduğu bütün sıkıntılı şartlara rağmen, kendini hem dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş, iyi bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir, muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir kişiliktir. Müderrislik, mebusluk, Meclis Başkanlığı ve Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, millet ve ülke menfaatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde tutmuştur. O, tam anlamıyla milletin vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş, karakterli, cesaret ve dirayet sahibi, âlim biri olarak tarih sayfalarındaki ender yerini almıştır.
Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır. Eser, kendi döneminde Türkçe neşredilen tefsirler arasında en geniş olanıdır. Bu tefsirde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş bir ibare ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve faydalara dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir. Bu eserin mühim bir özelliği de, İslâm Âlemi’nde güvenilir kabul edilen Tefsirlerden uzunca kesitler naklederek daha çok görüşü bir arada sunmasıdır. Beydavî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi, Taberî, Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pek çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi, birden çok güvenilir tefsir kaynaklarının hülâsasını bu tefsirde bulmak mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini de “hülâsa” diyerek belirtmiştir.
Bu mütevazı çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsirdeki metodunu incelemeye çalıştık. Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve bu alandaki hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine azamî derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi ve tefsiri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan, insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği, bir okyanus, bir fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve Allah’tan bağışlanma ümid eder; merhuma da Allah’tan rahmet dileriz.
ABSTRACT
PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi and His Method on Tafsir, MA Thesis, Supervisor: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.
Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya is one of the great Turkish scholars that gained reputation with work of “Hulâsat al-Bayân fi Tafsîr al-Koran” that he wrote. We have believed that this study is necessary to research this kind of person, his above mentioned work and the other works and to submit the method that he used for interpretation of verses of the Quran to service of recent people. Not having encountered a detailed study on this matter up-to-date became another reason orienting us to this target.
As a result of this study, we saw that Vehbi Efendi had lived in the most critical periods of the country. Although he was in all troubled conditions, he was a good politician, a scientist, an interpreter of Koran, muhaddith that educated himself in both worldly and otherworldly subjects and also a brave person having effort of not-leaving from Allah anyway. He performed important duties such as professor, deputy, president of the Assembly and vice governor. He always acted with his conviction of conscience, didn’t become under effect and he did never compensate from his thoughts. He opposed to wrong applications that he saw in any field that he was on duty; he didn’t bow to pres sûres. Vehbi Efendi always put society and country interests before his self-interests. He superseded his rare place in history pages as a deputy of the people literally, independent on thought, independent on conscience, self-educated on religious and world matters, having a good character, having bravery and discernment and a scientist.
Vehbi Efendi used a simple Turkish in his 15 volume work called “Hulasat al-Bayan fi Tafsir al-Koran” when the period he lived was taken as the basis. This work is the most extensive among the tafsirs published in Turkish in his period. In this tafsir, first Turkish meanings of verses are given, and then these verses are repeated with more extensive expression. Moreover, information on reasons of revelation of lots of verses is given, and consistency and harmony between the suras and verses are shown. Epigrams and utilities which are included in most of the verses are attracted attention; stipulations that can be extracted from there are indicated. An important feature of this work is that it submits more thoughts altogether through long narrations from tafsirs which are accepted as trustable in Islamic world. Thoughts of many mufassirs such as Baydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Madârik, Abussu’ûd and Nimetullah Efendi, Tabarî, Nisabûrî and Sıddık Han are narrated in this work. It is possible to find summary of many reliable tafsir sources in this tafsir as can be understood from its name. Vehbi Efendi mentions his own thought and preference at the end of these narrations as “summary”.
In this modest study, we attempted to examine Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya from great Turkish scientists grown in republic period and his method on tafsir. We attempted to submit his mufassir side and his services on this field as much as we can see. We took great care to conform to the principle of “impartiality on science” on utmost level while preparing this study. Our study doesn’t mean that everything about Vehbi Efendi and his Tafsir is told and finished. Because this field is like an ocean and space where new discoveries may become as long as people exist. We inform in advance that we are open to every kind of criticisms to be made related to our study; and we wish tolerance because of our slip of the tongue if exists and excuse from Allah. We wish mercy from Allah for the late.