T.C.

ERC�YES ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

GAZ�ANTEP’TE YA�AYAN BARAK TÜRKMENLER�’N�N

�NANÇ, ADET VE GELENEKLER�N�N D�NLER TAR�H�

AÇISINDAN DE�ERLEND�R�LMES�

Tezi Haz�rlayan

Özlem ANDAÇ �AH�N

Tezi Yöneten

Prof. Dr. Harun GÜNGÖR

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal�

Dinler Tarihi Bilim Dal�

Yüksek Lisans Tezi

OCAK-2007

KAYSER�

II

Prof. Dr. Harun GÜNGÖR dan��manl���nda Özlem ANDAÇ �AH�N taraf�ndan

haz�rlanan “Gaziantep’te Ya�ayan Barak Türkmenler’inin �nanç, Adet ve

Geleneklerinin Dinler Tarihi Aç�s�ndan De�erlendirilmesi ” adl� bu çal��ma jürimiz taraf�ndan Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri

Anabilim Dal�nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi�tir.

JÜR�: Üye : ……………….. Üye : ………………. Dan��man : ……………….. ONAY : Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulu’nun ………… …tarih ve ……….. say�l�

karar� ile onaylanm��t�r.

…/…/2006

Enstitü Müdürü

III

TE�EKKÜR

“Gaziantep’te Ya�ayan Barak Türkmenleri’nin �nanç, Adet ve Geleneklerinin Dinler

Tarihi Aç�s�ndan De�erlendirilmesi” konulu çal��mam�z s�ras�nda konu seçimimden

ba�lay�p bütün çal��ma boyunca bizden yard�mlar�n� esirgemeyen dan��man hocam

Prof. Dr. Harun GÜNGÖR’e, gerekti�inde bilgi ve deste�ini bizden esirgemeyen Prof.

Dr. Mustafa ÜNAL’a, ayr�ca yaz�l� kaynaklar� bulmamda bana yard�mc� olan Gaziantep

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö�retim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Ruhi ERSOY’a

te�ekkür ederim.

Saha çal��mas� yaparken zaman zaman bana köy gezilerinde e�lik eden ö�retmen

arkada�lar�m Bülent T�RYAK� Bey ve e�i Özlem T�RYAK� Han�m Efendi’ye, maddi-

manevi deste�ini benden esirgemeyen sevgili e�im Mehmet �AH�N Bey’e, isimleri

çal��man�n sonunda zikredilen ve bu çal��man�n ç�kmas�na katk�lar� olan kaynak ki�ilere

sonsuz te�ekkür eder, minnettarl���m� borç bilirim.

IV

GAZ�ANTEP’TE YA�AYAN BARAK TÜRKMENLER�’N�N �NANÇ, ADET VE

GELENEKLER�N�N D�NLER TAR�H� AÇISINDAN DE�ERLEND�R�LMES�

Özlem ANDAÇ �AH�N

ÖZET

Ülkemizin baz� bölgelerinde önceleri göçebe ya�ant�y� benimsedikleri halde ekonomik

ve co�rafi �artlar�n gere�i yerle�ik hayata geçmek zorunda kalan Türkmenler mevcuttur.

Bunlardan biri de Gaziantep’te ya�ayan Barak Türkmenleridir.

Tezin birinci bölümde hayat�n çe�itli safhalar�yla ilgili halk inan��lar� üzerinde duruldu.

�kinci bölümde tabiat ile ilgili halk inan��lar� üzerinde durularak ya�mur ya�d�rmak, ay

tutulmas�, gök ku�a��, bereket ve u�ur ile ilgili inan��lar hakk�nda bilgi verildi. Daha

sonra hastal�k tedavilerine yönelik halk inan��lar�ndan muskac�l�k ve nazar de�mesi ve

korunma usulleri, kur�un dökmek, dövme yapt�rmak konular� üzerinde duruldu.

Üçüncü bölümde kutsall�k kazanan ve ziyaret edilen yerler tan�t�ld�. Gaziantep yöresi

Barak Türkmenleri’nin örf ve adetleri incelenirken �slam ve geleneksel Türk dini ve

kültürüyle ba�lant� kurulmaya çal���ld�.

Bu çal��ma yap�l�rken Barak Türkmen köylerinin baz�lar�na gidilerek saha

ara�t�rmas�nda bulunuldu. Mezarl�klar� gezildi. Kaynak ki�ilerle röportajlar, anketler

yap�ld� ve bu kaynak ki�ilerin listesi, köylerin ad� çal��ma sonunda sunuldu.

Anahtar Kelimeler: Türkmen, ziyaret, kutsal, adak, bereket

V

EVALUATION OF BELIEFS, CUSTOMS AND TRADITIONS OF BARAK

TURKOMANS WHO LIVE IN GAZ�ANTEP IN TERMS OF HISTORY OF

RELIGIONS

Özlem ANDAÇ �AH�N

SUMMARY

There are Turkomans who are obliged to pass to settled life because of economic and

geographical conditions, although They used to live as migrant in some regions of our

country one of them is Barak Turkomans living in Gaziantep.

In the first part of the thesis, by mentioning about the beliefs of people, related to

various stages of the life, the practices which were done at the moment of marriage,

birth and death were tried to be recounted.

In the second chapter, beliefs about rain, lunar eclipse, rainbow, abundance, good-luck

were given information by focusing on public beliefs about nature and then public

beliefs about illness treatments were explained such as amulet, the evileye and methods

of prevention from this, pouring lead to break on evil spell, tattoo.

�n the third chapter, the holy places that are visited by the public were introduced.

The traditions and beliefs of Barak Turko people who lived in Gaziantep were tried to

be related with �slam and Turkish culture. Then traditions and believes were

investigated.

While this study was being prepared, this study some of the villages of Barak Turko

people, were visited and the exact areas were researched graveyards. After having

interviews and taking polls with the people who knew about Baraks beliefs and cultures.

At the end of the study, information was given about the people who were interviewed

and the villages that were visited.

Key Words: Turkoman, visit, holy, vow, blessing

VI

��NDEK�LER

G�R��

BARAK TÜRKMENLER� HAKKINDA GENEL B�LG�

1. BARAKLAR’IN TAR�H� VE CO�RAFYASI.....................................................1

1.1. BARAK KEL�MES�N�N ANLAMI...................................................................1

1.2. BARAKLAR’IN MEN�E� ................................................................................2

1.3. BARAKLARLARLA �LG�L� YER ADLARI...................................................4

1.4. BARAK TÜRKMENLER�N�N ANADOLU’YA GÖÇLER�...........................5

1. BÖLÜM

BARAK TÜRKMENLER�NDE GEÇ�� R�TÜELLER�

1.1. DO�UM..............................................................................................................7

1.1.1. KISIRLI�I G�DERME �LE �LG�L� �NANI�LAR.........................................7

1.1.2. DO�UM ÖNCES� �LE �LG�L� �NANI� VE UYGULAMALAR..................9

1.1.3. C�NS�YET TAY�N�........................................................................................11

1.1.4. YA�AMAYAN ÇOCU�UN YA�AMASI �Ç�N ALINACAK

TEDB�RLER..............................................................................................................12

1.1.5. DO�UM ESNASINDA YAPILAN UYGULAMALAR ................................13

1.1.6. ÇOCU�A AD KOYMA..................................................................................14

1.1.7. ÇOCU�UN TUZLANMASI VE KIRKLIK HAD�SES� ................................14

1.1.8. AL BASMASI OLAYI ...................................................................................15

1.1.9. SÜTÜ GELMEYEN LO�USA KADIN �Ç�N ALINAN TEDB�RLER.........17

1.2. EVL�L�K VE DÜ�ÜN TÖREN� �LE �LG�L� �NANI�LAR.............................17

1.2.1. KIZ ARAMA VE N��AN MERAS�M�...........................................................17

1.2.2. DE����K USULÜ EVL�L�K (BERDEL) .......................................................19

VII

1.2.3. KINA GECES�.................................................................................................21

1.2.4. GEL�NC� VE DÜ�ÜN GÜNÜ .......................................................................24

1.3. ÖLÜM VE ÖLÜ GÖMME �LE �LG�L� �NANI�LAR ......................................27

1.3.1. ÖLÜM ÖNCES� �LE �LG�L� �NANI� VE UYGULAMALAR .....................27

1.3.2. ÖLÜMÜN GEL���N� HABER VEREN BEL�RT�LER VE ÖLÜMÜ

GEC�KT�RMEK ��N ALINAN TEDB�RLER........................................................28

1.3.3. ÖLÜMDEN SONRA YAPILAN ��LEMLER ................................................30

1.3.4. TAZ�YE ...........................................................................................................34

2. BÖLÜM

BARAK TÜRKMENLER�NDE TAB�AT �LE �LG�L� �NANI� VE UYGULAMALAR

2.1.1. YA�MUR YA�DIRMAK �LE �LG�L� �NANI�LAR....................................37

2.1.2. AY TUTULMASI............................................................................................38

2.1.3. GÖKKU�A�I �LE �LG�L� �NANI�LAR .......................................................39

2.1.4. GAZ�ANTEP �L�NDE YA�AYAN BARAK TÜRKMENLER�N�N D��ER

HALK �NANI�LARI.................................................................................................40

2.2. HASTALIK TEDAV�LER�NE YÖNEL�K HALK �NANI�LARI....................40

2.2.1. MUSKA �LE �LG�L� �NANI�LAR.................................................................40

2.2.2. ÜZERL�K TÜTTÜRMEK..............................................................................41

2.2.3. DÖVME YAPTIRMAK .................................................................................42

2.2.4. NAZAR DE�MES� VE KORUNMA USULLER� �LE �LG�L�

�NANI�LAR ..............................................................................................................42

2.2.5. KUR�UN DÖKMEK.......................................................................................43

3. BÖLÜM

Z�YARET, Z�YARET YERLER�, KERAMETLER VE Z�YARET ESNASINDA

YAPILAN UYGULAMALAR..................................................................................44

3.1. TÜRBELER ........................................................................................................45

3.1.1. HACI HAMZA TÜRBES�...............................................................................45

VIII

3.1.2. HZ. ÖKKA�E TÜRBES� ................................................................................46

3.1.3. �EYH FETHULLAH TÜRBES� .....................................................................46

3.1.4. HZ. YU�A VE P�RSEFA TÜRBES� ..............................................................47

3.1.5. HACI BABA TÜRBES� ..................................................................................48

3.2. YATIRLAR ........................................................................................................48

3.2.1. MEM�K DEDE YATIRI..................................................................................48

3.2.2. DERMENL� DEDE YATIRI...........................................................................49

3.2.3. �IH MUHAMMED YATIRI ...........................................................................49

3.2.4. AZ�Z N�B��AN YATIRI.................................................................................50

3.3. KAYALAR VE MEZARLAR............................................................................50

3.3.1. ÖKSÜRÜK KAYASI ......................................................................................50

3.3.2. �IH AL� MEZARI ...........................................................................................51

SONUÇ ve DE�ERLEND�RME ..............................................................................52

KAYNAKLAR ..........................................................................................................55

FOTO�RAFLAR.......................................................................................................60

G�R��

1. BARAKLAR’IN TAR�H� VE CO�RAFYASI

1.1. BARAK KEL�MES�N�N ANLAMI

Barak ad� tarihimizin ve edebiyat�m�z�n kaynak eserlerinden biri olan O�uz Ka�an

destan�nda K�l Barak, Kara Barak olarak kar��m�za ç�kar. Ebul Gazi Bahad�r Han’�n

�ecere’i Terakime’sinde Barak Han tamlamas�nda kullan�lan Barak ad� XIII. Yüzy�lda

Battal Gazi Destan�nda K�l Barak olarak geçer. Barak ad�n�n tarih boyunca Orta Asya,

�ran ve Anadolu’dan ba�ka Do�u ve Orta Avrupa’ya yerle�en Türk boylar� aras�nda da

yayg�n olarak kullan�ld��� bilinmektedir. Arap tarihçi D�m��kî K�pçak oymaklar�

aras�nda Barak adl� bir topluluktan söz etmekte Laszlo RAYSON� “Tarihte Türklük”

isimli eserinde Barak kelimesinin Macaristan’dan Romanya’ya kadar uzanan geni�

co�rafyada bilinen ve kullan�lan bir Türk ismi oldu�unu belirtmektedir.1

Barak kelimesinin devlet siyaset ve sanat alan�nda pek çok ki�iye isim oldu�u da

görülmü�tür. 1266 y�l�nda, Ça�atay �mparatorlu�u taht�na oturan Barak Han Kirman’da

yeni bir hanedanl�k kuran Barak Hacip, Timur’un torunu Ulu� Bey’e ba� kald�ran Türk

Beyi Barak Han ve Yesevi Dervi�i Sar� Saltuk halifelerinden Barak Baba, Özbek

Hanlar�ndan Barak Han bu tan�nm�� ki�ilerdendir.2

Yukar�da belirtilen aç�klamalardan ba�ka Barak Ovas�nda Dokuzyol (Uru�) köyünden

Halaf ��bilir rehberli�inde yap�lan ara�t�rmalar s�ras�nda mahalli kültürün temsilcileri

olarak tan�nan Barak hikâye ve türkülerinin ustas� Mehmet K�l�ço�lu ( Mahgül ),

Karkam��’tan Tahsin Çak�r ve Sait Uzunaslan “Barak” ad�n�n kayna�� konusunda �u

bilgi ve aç�klamalarda bulunmu�lard�r:

1 Gaziantep Valili�i; Orta Asya’dan Anadolu’ya Bir Göçün Türküsü “Barak Türkmenleri” Gaziantep, 2002, s.10. 2 Türk Ansiklopedisi, Cilt 5 s.239-240

2

1- Baraklar iskân�n bayraktarlar� olduklar�ndan “ Bayraktar ” kelimesi zamanla

de�i�ikli�e u�rayarak “Barak” �ekline dönü�mü�tür.

2- Baraklar giydikleri tüylü çuha ve kebe’den dolay� bu ad� alm��lard�r.

3- Yanlar�nda devaml� bulundurduklar� bir cins uzun tüylü av köpe�inden dolay�

kendilerine bu ünvan verilmi�tir.

4- Barak kelimesi cesaret ve kahramanl�k timsali olan kurt ba�� anlam�n� ta��r.3

5- Anadolu’ya göçüp Yozgat’a yerle�tiklerinde haklar�nda yerli halk taraf�ndan

padi�ah IV. Murat’a yap�lan as�ls�z �ikâyetler üzerine gönderilen Kad�o�lu

Yusuf Pa�a, ara�t�rmalar sonucu padi�aha görü�lerini aktar�rken, “ �ikâyet edilen

topluluk Horasan’dan göç edip Yozgat’a yerle�en Türkmenlerdir. Konu�tuklar�

dil tam bir Bey dili ve ayn� soy ve akrabalardan türeyerek gelmi� (berrak)

insanlard�r .” �eklinde anlatm�� olmas�ndan “ berrak ” kelimesi de zamanla

de�i�ikli�e u�rayarak “Barak” ad� olmu�tur.4

6- Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ad�na doktora tezi yapan Ruhi

Ersoy,Barak kelimesinin Kuzey Sibirya’da ya�ayan Yakut Türkleri’nin

masallar�nda geçen ve çok süratli yürüyen mitolojik bir ki�inin ad�n�n’ da

“Baragç�” oldu�unu,ayr�ca Yakutlarda kad�n�n ve erkek �amanlar�n atalar� olan

ve onlar� türeten “Kara-Barag Hatun” gibi ikinci dereceden tanr�çalar

bulundu�unu söyleyerek Yakutça’daki bu örnekler göz önünde tutuldu�unda

Barak sözünün asl�n�n eski Türkçede “bar-/var-“ fiilinden türemi� olabilece�ini

vurgulamaktad�r.5

1.2. BARAKLAR’IN MEN�E�

Barak Türkmenleri’nin tarihlerine bak�ld���nda, O�uz boylar�ndan Bayat boyunun

Dulkadirli koluna mensup ve ayn� ad� ta��yan bir Cerid Obas� oldu�u anla��l�r.6 Bugün

Nizip, O�uzeli ve Karkam�� ilçe s�n�rlar� içerisinde geni� bölgeyi kapsayan Barak

Ovas�nda ayn� adla hayatlar�n� sürdürmekte ve ayr�ca Kilis ve Kuzey Suriye topraklar�

ile Reyhanl� ve Amik Ovalar�nda da az say�da Barak Türkmenleri bulunmakta ve

yerle�imlerinin yüz yirmi köy ve mezray� buldu�u belirtilmektedir. Barak Türkmenleri

3 Ali �ahin (Eski Milletvekili): “Güney Anadolu’da Be�-dili Türkmenleri ve Baraklar 1962, S.2 4 Gaziantep Valili�i; Orta Asya’dan Anadolu’ya Bir Göçün Türküsü “Barak Türkmenleri” 2002, s.10 5 Ruhi Ersoy; Barakl� A��k Mahgül ve Repertuar�, bas�lmam�� doktora tezi, Ankara, 2003,s.43 6Faruk Sümer, O�uzlar (Türkmenler),Ankara,1958 s.212

3

uzun zamandan beri ziraatla u�ra�malar�na ra�men örf ve adetleri ile konar-göçer

hayat�n ço�u özelliklerini halen korumaktad�rlar.

Ara�t�rmac� yazar Ali R�za Yalman’�n “ Cenupta Türkmen Oymaklar� ”adl� eserinde

Barak Türkmenleri’nin on iki obadan meydana geldi�i belirtilmektedir.7

1- Torunlu

2- Kürdülü

3- Eseli

4- Tiryakili

5- Gö�ebakan

6- Ali �drisli

7- Hac� Kas�ml�

8- Mercanl�

9- Çoksuruklu

10- Marz�bal�

11- Çayrazl�

12- Karakozakl�

Ara�t�rmac� Ömer Özba�, “Gaziantep Dolaylar�nda Türkmenler ve Baraklar” adl�

eserinde, Barak Türkmenleri’nin esas olarak yedi obaya bölündü�ünü ve bu obalar�n da

bir çok kollara ayr�ld���n� aç�klamaktad�r.8

1- Eseli

2- Karakozakl�

3- Ad�kl�

4- Kürdülü

5- Abdürrezzakl�

6- Torun

7- Bay�nd�r

7 Ali R�za Yalman ; “Cenupta Türkmen Oymaklar�” Gaziantep 1976,s.6,7 8 Ömer Özba�; “Gaziantep Dolaylar�nda Türkmenler ve Baraklar “ ,Gaziantep1958 s.2,3

4

1.3. BARAKLARLAR’LA �LG�L� YER ADLARI

Türkiye`de Barak ad�n� ta��yan baz� yerler mevcuttur. Bu yerleri �öyle s�ralayabiliriz:9

Ad� Vasf� �lçesi �li

Barakda�� Köy Karaisal� Adana

Barakl� Köy Dinar Afyon

Barak Köy Keskin K�r�kkale

Barakobas� Köy Keskin K�r�kkale

Barakbil Köy Gerede Bolu

Barakfak� Köy Merkez Bursa

Barakl� Köy �skilip Çorum

Bara�� Köy Ke�an Edirne

Barak Belde Nizip Gaziantep

Barak Muhtarl�k Nizip Gaziantep

Barak Ova Nizip Gaziantep

Barak Da� Nizip Gaziantep

Barakl� Köy Çiçekda�� K�r�ehir

A�a�� Barak Köy Avanos Nev�ehir

Belbarak Köy Avanos Nev�ehir

Barakmuslu Köy Ilg�n Konya

A�a�� Barak Köy Erbaa Tokat

Yukar� Barak Köy Erbaa Tokat

Bera�� Köy Emet Kütahya

Barakl� Köy Bo�azl�yan Yozgat

9 Türkiye’de Meskun Yerler K�lavuzu; cilt 1:s.78,127,149 cilt 2: s.1152

5

1.4. BARAK TÜRKMENLER�’N�N ANADOLU’YA GÖÇLER�

Hazar Denizinin güney do�usunda Horasan bölgesinde bulunan Barak Türkmenleri,

Akkoyunlu Devletinin Osmanl� Devletine Otlukbeli Sava��nda yenilmesi üzerine, �ran

ve Anadolu içlerine göç ederler. Barak Türkmenleri ve Beg-dili boyu oymaklar� Seyit

Salhattin’in o�ullar�ndan Feriz Beyi kendilerine reis seçerler. Bu beyin ad� ve hayat�

zamanla Barak Türkmenleri aras�nda destans� bir anlam kazanm��, Barak göç ve iskan

türkülerinin temelini olu�turmu�tur.10

Barak Türkmenleri’nin Horasan’dan göç ederek Anadolu’ya geli�lerini ünlü ozanlar�

Dedemo�lu �u �ekilde anlatmaktad�r:

Kalkt� sökün etti piri zadeler

Çan çalar mayalar bozla��r gider

Arap ata binmi� gelinler k�zlar

Onlar da hub dilinden söylenir gider.

Katara çekerler mayan�n has�

Ba�r�n� hûn etti çan�n sesi

�kindi namaz� göçün arkas�

Onlar da birinin gözle�ir gider

Bizim beylerimiz dü�tüler yola

Ala gözlerine ben olam köle

Abbasi be�i�i Muaf ile

Atlar da çöl deyi s�zla��r gider

Karard� geldi garibin pusu

Silindi kalmad� kalbinin pas�

Türkmen k�zlar� çektiler yas�

Teze gelin k�zlar a�la��r gider11

10 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, Gaziantep, 2002, s.158 11 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.159.

6

Yine Yozgat’a yerle�en BARAKLAR’IN buradan bugünkü oturduklar� yer olan

Gaziantep’e geli�leri 1960 y�l�nda olmu�tur.12 Bu geli�i ozanlar� Dedemo�lu �u �ekilde

anlat�r:

Topland� a�iret geldik Culab’a

Feyz Bey’in yurdu ba� bend de�il mi?

Emroldu beylere konduk yan yana

Hac� Ali’nin yurdu Seylan de�il mi?

Hac� Ali’den a�a�� budak büzüldü

Bend sahipleri, isim isim yaz�ld�

Orda Berk A�an�n keyfi bozuldu

Torun’lar�n yurdu �irvan de�il mi?

Yer verdiler Ula�l�n�n Beyine

Oda kondu Berk A�an�n sa��na

Beyler ç�ks�n Akçakale da��na

Bay�nd�r�n yurdu Goncan de�il mi?

Dedemo�lu haymalar�n kurulsun

Yenilsin içilsin sohbet verilsin

Dövülsün kahveler davul vurulsun

Abdallar�n yurdu veran de�il mi?13

12 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.159. 13 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.159

7

I. BÖLÜM

BARAK TÜRKMENLER�NDE GEÇ�� R�TÜELLER�

1.1. DO�UM.

1.1.1. KISIRLI�I G�DERME �LE �LG�L� �NANI�LAR

Barak Türkmen kad�nlar� ile zaman zaman yapt���m�z sohbetler s�ras�nda onlardan

k�s�rl�k tedavisi ile ilgili ald���m�z bilgileri aktarmaya çal��aca��z.

Barak Türkmen köylerinde baz� farkl�l�klar bulunmakla birlikte, genellikle çocu�u

olmayan kad�nlar için uygulanan yöntemler �unlard�r:

Çocu�u olmayan kad�nlar köyün ya�l� ve bilge olan ebesine götürülür. Köyün ebesi

çocu�u olmayan kad�na yumurta sar�s�, zeytinya��, “keçen” isimli ot ve kirli yünün

kar���m�ndan olu�an bir ilaç haz�rlar. Hamile kalmak isteyen kad�n bu kar���m� sabah ve

ak�am fitil niyetine kullan�r. Bu �ekilde kad�n�n rahim bölgesinin iltihaptan

temizlenece�ine ve hamile kalaca��na inan�l�r.

Çocu�u olmayan kad�nlar “Telli Sultan” ad� verilen bir çe�it ot ile maydanoz

kaynat�larak onun buhar�na oturtulur. Üzerine bir çar�af örtülerek kad�n�n buhardan

daha fazla faydalanmas� sa�lan�r. Hamile kalmak isteyen kad�n�n rahim bölgesi sark�k

ise on be� tane nohut tülbente sar�l�r ve rahim a�z�na yerle�tirilir. Nohutlar �i�tikçe

rahim bölgesinin normale dönece�ine ve çocu�un olaca��na inan�l�r.

Çocu�u olmayan kad�nlara bamyan�n tohumu kaynat�larak sabah ak�am içirilir.

Çocuk sahibi olmak isteyen kad�n Nizip ilçesi yak�nlar�nda bulunan “Ta�ba� Da��”na

ç�karak Bilal-i Habe�i’nin makam� oldu�una inan�lan ziyaret yerine gider. Burada

bulunan me�e a�ac�n�n dallar�na sembolik bir sal�ncak asarak içine bezden yap�lm�� bir

bebek koyar. Daha sonra kurban kesilir, kan� Bilal-i Habe�i’nin makam� yan�nda

bulunan ve Hz. Ali’nin at�n�n ayak izinin oldu�una inan�lan çukura ak�t�l�r. S�ra yerdeki

ta�lar�n alt�ndan böcek bulmaya gelir. Oradaki ta�lar�n alt�nda kimi siyah kimi de ye�il

8

renkli kabuklu böcekler vard�r. Ye�il kabuklu böceklerin k�z, siyah kabuklu böceklerin

erkek çocu�un olaca��na i�aret etti�ine inan�l�r. Çocu�u olmayan kad�n bu böceklerin

bir veya bir kaç�n� canl� olarak yutar ve adakta bulunur. Böceklerin hemen orac�kta canl�

olarak yutulmas� gerekti�ine, bir kaç ad�m at�lsa dahi ada��n kabul olmayaca��na

inan�l�r. Bu konu ile ilgili daha önce Gaziantep Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyat� Bölümü ad�na lisans tezi haz�rlayan Arzu AY, ev han�m� olan

Zeynep ÇAKIR’dan naklen �unlar� anlat�yor: “Genç bir k�zken Ta�ba� Da��’na ziyarete

gitmi�tik. Ta��n alt�ndan be� tane siyah böcek al�p a�z�ma att�m. Dört tanesini yuttum.

Fakat bir tanesi dilimde yap���p kald�. Ne yapt�msa yutamad�m. Saatler sonra onu

çöplerin yard�m�yla a�z�mdan ç�kard�lar. Y�lar sonra evlendi�imde dört o�lan çocu�um

bir de k�z çocu�um oldu”. diyor.14

Ta�ba� ziyareti sonucunda yine çocuk olmazsa hamile kalmak isteyen kad�n �anl�

Urfa’da �brahim Peygamberin do�du�una inan�lan ma�araya ve Bal�kl� Göl’e götürülür.

Ziyaret sonucu do�acak çocu�a k�z olursa Zeliha, erkek olursa Halil ve �brahim isimleri

verilir.

Eski Türk hikâye ve destanlar�nda, do�um, k�s�rl�k ve çocuk sahibi olma ile ilgili inanç

ve uygulamalara at�flarda bulunuldu�u görülmektedir. Öyle anla��lmaktad�r ki, çocuk

sahibi olmak arzusu ile kutsal yerlerin, a�açlar�n ve mezarlar�n ziyaret edilmesi inanç ve

âdeti geleneksel Türk dini dönemine uzanmakta ve oradan adak ve ziyaret inançlar�

�eklinde Müslümanla�mak suretiyle onlar, �slami dönemde de varl���n� sürdürmü� ve

günümüze uzanm�� görünmektedir.15

Çocu�u olmayan kad�n al�ç a�ac�n�n dal�na çaput ba�lay�p dua ederse dile�inin

gerçekle�ece�ine inan�l�r.

Her a�aç, insan�m�z nazar�nda ayn� önem ve de�ere sahip de�ildir. Kutsal kabul edilen

ve çe�itleri amaçlarla ziyaret edilerek bez-çaput ba�lay�p dilekler tutulan ve bunlar�n

gerçekle�mesi için dua edilen çal�lar veya a�açlar�n önemli bir k�sm� mezar motifiyle

bütünle�mi� durumdad�r. Kutsal kabul edilen çal� veya a�ac�n, ya normalin d���nda tabii

bir özelli�i vard�r veya o a�açla ilgili geçmi�ten gelen efsaneler ona özellik

14 Arzu Ay; Barak Yöresinde Do�um ve Ölüm, Gaziantep Üniversitesi,Fen Edebiyat Fakültesi ,Lisans Tezi, Gaziantep, 2006, s.11 15 Ünver Günay; Harun Güngör, Türk Din Tarihi, Kayseri, 1998,s,81,82

9

vermektedir.16 Ba�ta kad�nlar olmak üzere bu a�açlara çaput ba�lanarak çe�itli arzu ve

temennilerin gerçekle�ece�ine inan�l�r.

Yine çocu�u olmayan kad�n bir akrabas� arac�l��� ile köyde bulunan bütün hamile

kad�nlar�n evlerini dola��r ve onlardan az da olsa para toplar. Bu toplad��� paralar�

Kâbe’ye giden birine vererek ondan bir parça kuma� getirmesini ister. Getirilen

kuma�tan hamile elbisesi dikilir ve çocu�u olmayan kad�na giydirilir. Böylece çocu�un

olaca��na inan�l�r.

Türklere göre yeryüzü, özellikle Türk vatan�, Türklerin ya�ad��� bütün yerler “lduk”tur.

Bununla birlikte baz� yerler di�erlerinden daha kutsal olarak tan�nmakta ve daha fazla

hürmette bulunulmaktad�r.17 Bu yüzden Barak Türkmen kad�nlar� Kâbe’den getirilen

kuma��n kutsall���na inanarak o kuma��n hürmetine hamile kalacaklar�na inan�rlar.

�slam dinine göre yeryüzü ba�ta Kâbe ve bulundu�u co�rafya olmak üzere mukaddeslik

arz eder. En ba�ta gelen kutsal mekân Müslümanlara göre Kâbe’dir. Dünyan�n en

yüksek yeridir. Çünkü kutup y�ld�z� onun gökyüzünün merkezinin kar��s�nda

bulundu�una tan�kt�r.18

Bütün bu uygulama ve ziyaretlere ra�men yine de kad�n�n çocu�u olmuyorsa, çocu�u

olmayan kad�n kumay� kabul etmek zorundad�r. Çünkü Barak Türkmenlerince k�s�r

kad�n hor görülür ve u�ursuz say�l�r. Meyvesiz a�aç bir i�e yaramaz dü�üncesiyle

kad�n�n kocas� ikinci kez evlenmeye raz� edilir. Yeni gelin hamile kal�r ve çocu�u olursa

çocu�u olmayan kad�na bu çocuk bir müddet gösterilmez ve yan�na yakla�t�r�lmaz.

Gördü�ü takdirde ondaki u�ursuzlu�un çocu�a geçece�ine inan�l�r.

1.1.2. DO�UM ÖNCES� �LE �LG�L� �NANI� VE UYGULAMALAR

Gaziantep’te ya�ayan Barak Türkmenlerinde, Anadolu’da bulunan di�er bölge halk�nda

oldu�u gibi do�umdan öncesiyle ilgili bir tak�m inan��lar mevcuttur. Do�acak çocu�un

uzun ömürlü olmas�, hay�rl� olmas�, cinsiyet tayini vb. �eylerin belirlenmesi için bir

tak�m adetler uygulan�r. Gaziantep’teki Barak köylerine yapt���m�z ziyaretler s�ras�nda

yer yer sohbet imkân� buldu�umuz Barak kad�nlar�na hamile kalmamak için herhangi 16 Nihat Kurto�lu; Tomarza ve Çevre Yerle�im Merkezlerinde Yer Adlar� ve �nanç �li�kisi Üzerine Bir Ara�t�rma, Bas�lmam�� Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 1996, s.70 17 Harun Güngör; “Türklerde Kutsal Mekân Anlay��� (Kayseri Örne�i)”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi, Kayseri, 1990, s.40 18 Mircea Eliada; Kutsal ve Dind���, Çev.M.Ali K�l�çbay, Gece Yay�nlar�, �stanbul, 1996, s.79

10

bir do�um kontrol yöntemi uygulay�p uygulamad�klar�n� sordu�umuzda, genellikle

kad�n do�um yöntemi uygulamad�klar�n� bu yüzden en az çocu�u olan�n dört veya be�

tane oldu�unu söylemektedirler.

Barak Türkmenlerinde genel inan��a göre, bir kad�n hamile iken y�lan görürse do�acak

olan çocu�un çevik ve at�lgan olaca��na inan�l�r.

Yine genel inan��a göre hamile kad�n ba�kas�n�n çocu�unu kötü huylar�ndan dolay�

k�narsa, k�nad��� kötü huylar�n kendi çocu�una geçece�ine inan�l�r. Bu yüzden hamile

kad�n hamileli�i zarf�nda hiç kimseyi k�namamal�d�r.

Hamile kad�n deve veya tav�ana bakarsa çocu�unun duda��nda çatlakl�k olunaca��na

inan�l�r.

Hamile kad�n bir yerden bir �ey çalarsa, do�acak olan çocu�un da h�rs�z olunaca��na

inan�l�r.

Gaziantep’teki Barak Türkmenleri’nin yan� s�ra Anadolu’nun pek çok yerinde hamile

kad�n�n aya bakmas� iyi say�l�r. Do�acak olan çocu�un ay gibi parlak ve güzel

olunaca��na inan�l�r. Yine ayva yiyen hamile kad�nlar�n çocuklar�n�n cildinin parlak ve

yüzünün güzel olaca��na inan�l�r.

Do�acak çocuklar�n huylar�n�n k�z ise halaya, erkek ise day�ya benzeyece�ine inan�l�r.

Buna dair bir de darb-� mesel söylenmi�tir:

Kad�n gerek bey do�ura

Be�in day�s� yi�it ola

Yi�it evlat yeti�tirmek isteyen genç, evlenirken alaca�� k�z�n karde�ine bakmal�d�r. E�er

k�z�n karde�i yi�it ise gencin zürriyeti de yi�it olur kanaati mevcuttur.19

Barak Türkmenleri aras�nda �u inan�� mevcuttur: Hamile kad�n hamileli�i süresince

herhangi bir hayvan�n ci�erine elini dokunur ve bu dokundu�u elini vücudunun bir

uzvuna sürerse do�acak olan çocu�un da ayn� uzvunda ve dokundu�u yerde do�um

lekesi olaca��na inan�l�r.

Çiftlik köyünden Özlem T�RYAK� bu konu hakk�nda bize �unlar� anlatmaktad�r: “

Kay�n validem küçük o�luna hamile oldu�u vakit kay�n babam kestikleri kurban�n

ci�erini eve getirmi�. Kay�n validem bu ci�erleri kestikten sonra elini y�kamadan dizine 19 Ali R�za Yalman; Cenupta Türkmen Oymaklar�, s.46

11

dokunmu�. Do�um sonras�nda kayn�m�n dizinde gerçekten de ci�er renginde do�um

lekesi olu�mu�” diyor.

1.1.3. C�NS�YET TAY�N�

Barak köyünde ana rahminde bulunan çocu�un, k�z m� yoksa erkek mi oldu�unu

anlamak için �u yöntemler uygulanmaktad�r:

Hamile kad�n�n çocu�unun k�z m� yoksa erkek mi oldu�unu tespit için bebe�e dikilen

z�b�n, elbise gibi giysiler biçilirken, yaka k�sm�ndan ç�kan küçük parça yola b�rak�l�r.

Yoldan ilk geçen ki�inin cinsiyeti ne ise bebe�in cinsiyetinin de ayn� cinsiyette

olaca��na inan�l�r.

Do�u ve Güneydo�u Anadolu’da erkek çocu�una duyulan itibar Barak Türkmenlerinde

de yayg�nd�r. Erkek çocuk her zaman k�z çocuktan üstün tutulmu� ve do�umu büyük

sevinçle kutlanm��t�r.

Eski Türk hikâye ve destanlar�nda do�um, k�s�rl�k ve çocuk sahibi olma ile ilgili inanç

ve uygulamalara at�flarda bulunuldu�u görülmektedir. Mesela Dede Korkut

hikâyelerinde, erkek çocuk sahibi olmak için ba�vurulan uygulamalara i�aret

olunuyor.20

Barak Türkmenlerinde hamile kad�n�n çocu�unun cinsiyetini anlamak için kar�n �ekline

bak�l�r. E�er kad�n�n karn� yass� ise k�z, ön tarafa do�ru sivri �ekilde ise o�lan olaca��na

inan�l�r.

Hamile kad�n ek�i yiyecekler yemek isterse k�z çocu�u olaca��na, tatl� yiyecekler

yemek isterse o�lan çocu�u olaca��na inan�l�r.

Hamile kad�n�n k�z veya erkek çocuk do�uraca�� �u �ekilde anla��l�r: Hamile kad�n�n

göbe�ine sar�msak konulur. Sar�msak yerinden oynarsa erkek çocuk olaca��na,

oynamaz yerinde sabit kal�rsa k�z çocu�u olaca��na inan�l�r.

Hamile kad�n somurtkan yüzlü olursa k�z�, güler yüzlü olursa o�lu olaca��na inan�l�r.

Hamile kad�n�n k�z ya da erkek çocuk do�urmas�n�n belirtilerinden biri de annenin saç

teline yüzük tak�lmas�d�r. Anneden saç teli al�n�r ve bu tele yüzük ba�lan�r. Ba�lanan

20 Ünver Günay, Harun Göngür; Türk Din Tarihi, s.82

12

yüzük annenin göbe�ine konulur. Yüzük sa�a sola hareket ederse o�lan çocuk

olaca��na, sabit kal�rsa k�z çocu�u olaca��na inan�l�r.

Anne aday�na ait diki� yüzü�ü varsa içine birkaç damla süt, birkaç damla da su konur.

E�er süt ile su birbirine kar��maz süt dibe çökerse k�z çocu�unun olaca��na, kar���rsa

o�lan çocuk olaca��na inan�l�r.21

Yine tarlada çal��an hamile kad�n çal��ma s�ras�nda boncuk bulursa k�z�n�n olaca��na,

çivi, demir parças� bulursa o�lan çocu�u olaca��na inan�l�r.

Hamile olan kad�n�n üzerine onun haberi olmadan tuz serpilir. Hamile kad�n�n ilk

hareketinde elini vücudunun üst taraf�na koyarsa k�z�, alt taraf�na koyarsa o�lu

olaca��na inan�l�r.

Hamile kad�na tuz serperek do�acak çocu�un cinsiyetini tayin etmek Bay�r-Bucak

Türkmenlerinde de mevcuttur.

1.1.4. YA�AMAYAN ÇOCU�UN YA�AMASI �Ç�N ALINACAK TEBD�RLER.

Çocu�u olup ta ya�amayan ki�iler çocu�un ya�amas� için bir tak�m tedbirler

almaktad�rlar. Al�nan tedbirlerin bir k�sm� bütün Barak köylerine ait olmakla birlikte,

bir k�sm� sadece belli köylere aittir.

Çocuklar� ya�amayan aileler için bütün Barak köylerinde geçerli olmak üzere �unlar

yap�lmaktad�r:

Çocu�u olup ta ya�amayan aileler yeni do�an çocuklar�na çocu�un ya�amas� için

Dursun, Ya�ar, Durdu, Duran, Durmu�, Ömür, Hediye, Hayat, Hayati, Dursune, Kals�n

gibi isimler verirler. Bu �ekilde çocuklar�n�n uzun ömürlü olacaklar�na inan�rlar.

Halk kültüründe, çocu�u olup da çe�itli nedenlerden dolay� ya�amayan ki�iler, yeni

do�an çocuklara böyle bir kaderle kar��la�mamalar� için onlar�n ya�ama ümidini dile

getiren ve ya�atma gücü ta��d���na inand�klar� isimler vermektedirler. Bu özellik Türk

halk kültüründe, isimlerin en önemli büyüsel i�levlerinden birisi olarak kendini gösterir.

Burada ismin sözlük anlam�n�n dinamik gücünden yararlanma söz konusudur. �smin

büyüsel ve mistik bir özü de anlam�nda saklad��� inanc� dü�ünülürse, ya�at�c� gücü

21 Arzu Ay; Barak Yöresinde Do�um ve Ölüm, Gaziantep Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi s.14

13

oldu�una inan�lan bu türden isimlerin, çaresizlik içinde kalanlarca bir dayanak

sa�layaca�� umudu kendili�inden anla��l�r.22

Çocu�u olup ta ya�amayan aileler “Tabe” ad� verilen muska yapt�rarak çocu�un omzuna

takarlar. Böylece muskadaki ilahi gücün çocu�u ya�ataca��na inan�l�r. Çiftlik köyünde

çocu�u ya�amayan aileler köylerinde bulunan ve peygamber soyundan geldi�ine

inan�lan “Ata� Muhammed” isimli �ahsa giderek “Tabe ve Hameyli” yapt�r�rlar.

Muska ile öldürücü hasta edici ve benzeri zarar verici görünmeyen tehlikelerden

korunma inanc� Türk Dünyas�n�n Anadolu dâhil her kesiminde vard�r.23

O�uzeli ilçesine ba�l� Barak köylerinde bunlardan farkl� olarak çocu�u ya�amayan veya

do�duktan bir müddet sonra ölen kad�nlar O�uzeli ilçesi merkezinde bulunan Hac�

Hamza Türbesine gidip oradan bir avuç toprak getirirler ve bebe�in be�i�ine koyarlar.

Bu �ekilde çocuklar�n�n ya�ayaca��na inan�rlar. Burada muskaya yüklenen ilahi gücün

türbeden getirilen topra�a da yüklendi�ini dü�ünüyoruz.

1.1.5. DO�UM ESNASINDA YAPILAN UYGULAMALAR

Barak Türkmen köylerinde do�umu genellikle “arka ebe” ve “ön ebe” verilen ki�iler

yapt�r�r. Bu ebeler tecrübeli ve gelenekten gelen ki�ilerdir. Do�umu yapt�rd�klar�nda ev

halk� taraf�ndan çe�itle hediyelerle ödüllendirilirler.

Barak Türkmenlerince zar içinde do�an çocu�a “ba� suyu de�ilmeden do�an çocuk”

denilir ve zar hemen ebeler taraf�ndan kesilip içinden çocuk ç�kar�l�r. Çocu�un zar

içinde do�mas� ev halk� taraf�ndan u�ursuzluk say�l�r. Do�umu biten anne de höllük ad�

verilen toprakl� yatakta iki gün yat�r�l�r. Bu toprak sayesinde annenin sanc�s�n�n

azalaca��na inan�l�r.24 Annenin hemen aya�a kalkmas� için tereya�� ve bal gibi güçlü

yiyecekler verilir. Bebe�in dü�en göbek ba�� temiz bir beze sar�larak çocu�un ileride

hangi mesle�i seçmesi isteniyorsa ona göre topra�a gömülür. Çocu�unun ileride din

adam� olmas�n� isteyen aile göbek ba��n� caminin avlusuna, çiftçi olmas�n� isteyen aile

tarlaya, doktor olmas�n� isteyen aile hastane bahçesine gömer.

22 Celalettin Çelik; �sim Kültürü ve Din �ah�s �simleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, Konya, 2005, s.38 23 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, Ankara, 1996, s.25. 24 Arzu Ay; Barak Yöresinde Do�um ve Ölüm, Gaziantep Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi ,Lisans Tezi s.18

14

1.1.6. ÇOCU�A AD KOYMA

Barak Türkmenlerinde çocu�a genellikle peygamber, sahabe veya din büyüklerinin

isimleri verilir. Varsa aile büyüklerinden dede, babaanne, yoksa çocu�un babas� veya

annesi çocu�a isim verir. Türk toplumunda çocu�a isim verme hakk�n�n veya

önceli�inin genellikle e�er ya��yorlarsa büyükbaba veya büyükanneye (erke�in anne ve

babas�na) ait oldu�unu söylemek mümkündür. Yani çocu�a isim vermede aile büyükleri

etkilidir. Aile içinde daha ya�l� kimseler varsa, isim verme hakk� onlar�nd�r. Bunun

d���nda yak�n çevrede, mahallede sayg� duyulan, kendisine hürmet edilen ki�iler ile,din

görevlisi olarak kabul edilen hocalar da isim verme konusunda kendisine dan���lan

kimselerdir. �sim seçiminde aileyi mutlak anlamda yönlendiren bir ki�i veya kurum

bulunmamaktad�r.25

Çocu�a isim konulurken dede imaml�k yapabilecek kapasitede ise çocu�u kuca��na

alarak önce sa� kula��na ezan okur, sonra sol kula��na kamet getirerek çocu�un

kula��na ismini söyler. Çocu�un hay�rl� ve uzun ömürlü olmas� için dua ve niyazda

bulunur. Orada bulunan ev hakl�da hep bir a��zdan âmin derler. Çocu�a ezan ve kamet

ile isim verilmesi Anadolu ve sair Türk kesimlerinde çok yayg�nd�r.26

Geleneksel alg�lamada ömür “ezan ve sela aras�nda” geçmektedir. Bu zaman içerisinde

ki�inin ta��yaca�� isim onun belirleyici bir nitelli�i olacakt�r. �sim koyma töreni

s�ras�nda çocu�un sa� kula��na ezan, sol kula��na ise kamet okunur. �leride çocu�un bu

sesleri duydu�unda isminin akl�na gelece�ine inan�l�r.27

�sim seçiminde, isim koyma adetlerinde dini yetkinli�i olan bir otoritenin onay� ve

çocu�un kula��na ezan, kamet okunmas� v.b. uygulamalar, isim koyma merasimlerinde

dini inanç ve ritüellerin önemli bir boyut olu�turdu�unu göstermektedir.28

1.1.7. ÇOCU�UN TUZLANMASI VE KIRKLIK HAD�SES�

Dünyaya yeni gelen bebe�e vücudu geli�mi�se hemen, vücudu geli�memi� ise yedinci

gününde veya yirminci gününde tuzlama i�lemi yapt�r�l�r. Tuz, �eker ve zeytinya��

kar���m� bebe�in a��z ve kula�� dâhil bütün vücuduna sürülür. Bu �ekilde bebe�in bir 25 Celalettin Çelik; �sim Kültürü ve Din, �ah�s �simleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, s.66 26 Zeynep Bahad�r, Reyhanl� Türkmenleri ve Türkmencesi, Lisans Tezi, Ankara, 1974, s.103 27 Celalettin Çelik; �sim Kültürü ve Din, �ah�s �simleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, s.67 28 Celalettin Çelik; �sim Kültürü ve Din, �ah�s �simleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, s.67

15

müddet uyuyarak uyanmas� beklenir. Uyand��� vakit banyo yapt�r�l�r. Ayn� i�lem

bebe�in k�rk�nc� gününde de tekrar edilir. Bebe�in tuzlanarak ileride terinin

kokmayaca��na inan�l�r.

Anadolu’nun pek çok yerinde ve Barak Türkmenlerinde uygulanan “K�rklama” hadisesi

�u �ekilde yap�lmaktad�r:

Do�an çocuk k�rk günlük oldu�u zaman k�rk tane nohut büyüklü�ünde ta�, tarak ve

madeni para en az k�rk tane deli�i olan süzgece konur. K�rk� ç�kan anne bir eliyle

süzgeci ba��n�n üzerinde tutup di�er eliyle bu süzgecin üzerinden vücuduna döker.

Artan su ile çocukta banyo ettirilir. Böylece k�rklama olay� bitmi� olur.

K�rklama i�lemi önce anneye sonra çocu�a yap�l�r. Anadolu’nun pek çok yerinde ve

Gaziantep yöresi Barak Türkmenlerince de uygulanan “K�rklama” hadisesi ile evdeki

kötü ruhlar�n uzakla�aca��na ve “al basma” olay�n�n olmayaca��na inan�l�r.

Barak köylerinin bir k�sm�nda susuz k�rklama da yap�lmaktad�r. K�rk� ç�km�� anne evin

en temiz yerine bebe�ini de kuca��na alarak oturur. Annenin ba��na en az k�rk deli�i

olan süzgeç tutulur ve bu süzgecin içinden k�rk ka��k su ak�t�l�r. Kalan su ise evin her

taraf�na serpilir. Bu �ekilde kötü ruhlar�n kovulaca��na ve onlardan korunulaca��na

inan�l�r.29

1.1.8. AL BASMASI OLAYI

Hemen hemen Barak köylerinin hepsinde al basmas� inanc� vard�r. Al lo�usa olan

kad�n� ve k�rkl� çocu�unu basar. Ancak çocu�u basmas� kad�ndan daha fazla görülür. Al

denilince çocu�un veya kad�n�n üzerine bir a��rl���n çökmesi ve hiç sesinin ç�kmamas�

anla��l�r. Bu olay gerçekle�ti�i takdirde tedbir al�nmazsa gerek kad�n� gerekse çocu�u

öldürdü�ünü anlat�lmaktad�r.30

Bay�r-Bucak Türkmenlerinde Al basmas� derin uykuya dalm�� bir kimsenin, biri

taraf�ndan üzerine çökülmesi, bo�az�n�n s�k�larak öldürülmesi, �eklinde anlat�l�r. Al

basmas� umumiyetle insan �eklinde görülür. Kurtulabilmek için uykudan uyan�l�p

29 Arzu Ay; Barak Yöresinde Do�um ve Ölüm, Gaziantep Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, s.23 30 Ahmet Gökbel; Yahyal�’da Varsak Türkmenleri, Ankara, 1997, s.106

16

ay�kma gerekir. Korunmak için hocalara ba�vurulur, Kur’an okunur. Abdest bozanlarda,

daha ziyade yorgun ve ak�am yemeklerini çok kaç�ranlarda görülür.31

Yeni do�um yapm�� olan kad�n�n bütün günahlar�ndan temizlendi�ine ve do�urdu�u

bebek kadar çaresiz ve savunmas�z oldu�una inan�l�r. Bu yüzden al basmas� olay�n�n

bebek ve annede görüldü�ü inanc� hâkimdir.

Bu durumda lo�usa kad�n yaln�z b�rak�lmaz. �ayet yaln�z b�rak�lmas� gerekiyorsa

uyumas�na müsaade edilmez. Yeni do�um yapan kad�n bu durumda uyursa al basmas�

gerçekle�ir ve anne ölür.

Lo�usa kad�n ve k�rk� ç�kmam�� bir bebe�in bulundu�u evde al basmas�na kar�� al�nan

tedbirleri �u �ekilde s�ralayabiliriz.

Do�um yapm�� kad�n k�rk� ç�k�p y�kan�ncaya kadar özellikle yatt��� odada yaln�z

b�rak�lmaz.

�ki lo�usa kad�n k�rklar� ç�kana kadar birbirlerini ziyarete gidemezler. �ayet

kar��la��rlarsa al basmamas� için birbirlerine s�rt çevirirler.

Lo�usa kad�n�n odas�nda mutlaka Kur’an-� Kerim bulundurulur. Lo�usa kad�n�n

yast���n�n alt�na makas konulur.

Lo�usa kad�n�n yast���n�n alt�na makas koyma âdetine Anadolu Selçuklu Türklerinin

torunlar� olan Gagauzlarda da rastlamaktay�z. Gagauzlar kad�n do�um yapt��� zaman,

onu kötü ruhlar�n etkisinden korumak amac� ile lo�usan�n yast���n�n alt�na makas

koymakta oda içerisinde süpürge bulundurmakta ve lo�usan�n odas�nda k�rk gün mum

yakmaktad�rlar.32

Lo�usa kad�n�n yast���n�n alt�na hameyli ad� verilen ve al basmas�n� önledi�ine inan�lan

muska konulur. Hameyli ad� verilen muska çe�itli ayet ve dualardan olu�maktad�r.

Ayr�ca hameylinin ilk sayfas�nda akrep, y�lan ve k�l�ç resimleri bulunmaktad�r.

Hameylideki bu resimler sayesinde lo�usa kad�na akrep ve y�lan�n yakla�mayaca��na ve

hameyli bulunan eve akrep ve y�lan�n girmeyece�ine inan�l�r.

Gece vakti çocu�un kirli bezi d��ar� at�lmaz.

Barak Türkmenlerinde var olan al basmas� inanc� lo�usalara musallat olan kötü ruh,

tarih boyunca Çin Seddinden Akdeniz k�y�s�na, Buz denizinden Hind Okyanusuna kadar

31 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, Ankara, 1996, s.49 32 Harun Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, Kayseri, 1998, s.183

17

yay�lm��t�r. Türk folklor geleneklerinde Al Karas�, Al basmas�, Albis, Almis adlar�yla

yer alm��t�r. Günümüz Anadolu Türk gelene�inde de önemli bir yer tutmaktad�r.33

Uygurlar “Albast�” yerine karabasmak tabirini kullan�rlar, yeni do�um yapm�� olan

kad�n üç gün yaln�z b�rak�lmaz. Evde geceleri ���klar yan�k b�rak�l�r. Hatta bu i�lem k�rk

gün bile devam eder. Albast�dan korunmak için hastan�n yast���n�n alt�na Kur’an, eve

de silah konulur. Kad�nlarda albast� ile ilgili belirtiler sezildi�inde “pocan” patlat�l�r.

Albast� cinlerin bir çe�idi olarak dü�ünülmektedir.34

1.1.9. SÜTÜ GELMEYEN LO�USA KADIN �Ç�N ALINAN TEDB�RLER

Bu konuda köylerin hepsinde uygulanan ortak �ey �udur; Kad�n do�um yapt�ktan sonra

lo�usa halinde sütü gelmez ise o kad�na un ile yap�lm�� bulamaç türü yemekler ve s�v�

yiyecekler verilir. Çiftlik köyünden ald���m�z bilgilere göre sütü olmayan veya çok az

olan kad�nlara un, pekmez ve tereya�� kar���m�ndan olu�an ve “Kuymak” ad� verilen bir

tür helva yedirilir. Bu �ekilde lo�usa kad�n�n sütünün ço�alaca��na inan�l�r.

Lo�usa bir kad�n�n sütü yok veya çok az ise kad�n�n ba�� ba�lan�r, gözüne sürme çekilir

ve bu �ekilde üç gün bekletilir. Dördüncü günü sar� ya� içirilir. Böylece sütün

ço�alaca��na inan�l�r.

Sütü olmayan lo�usa kad�n�n boynuna beyaz süt ta�� tak�l�r.

Yine lo�usa kad�na tereya�� ile yap�lm�� pirinç çorbas� içirilirse sütün ço�alaca��na

inan�l�r.

Çiftlik köyünde sütü gelmeyen lo�usa kad�n, sütünün gelmesi için boynuna “süt ta��”

takar.

1.2. EVL�L�K VE DÜ�ÜN TÖREN� �LE �LG�L� �NANÇLAR

1.2.1. KIZ ARAMA VE N��AN MERAS�M�

Ni�an ve dü�ün merasimi di�er bölgelerde oldu�u gibi Gaziantep’te ya�ayan Barak

Türkmenleri içinde kutsal say�lan bir olay�n ba�lang�c�d�r. Evlili�in her a�amas�nda

genellikle yöredeki örf ve adetlere göre hareket edilir.

33 Abdülkadir �nan; Tarihte Ve Bugün �amanizm, Ankara,1986,s.169 34 Harun Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, s.357

18

Ergenlik ça��na gelmi� erkek evlenmek istedi�ini bir tak�m sözsüz hareketlerle belli

eder. Onun bu hareketleri öncelikle annesinin dikkatini çeker. O�lunun hareketlerinden

evlenmek istedi�ini anlayan annesi yan�na yak�n akrabalar�ndan birkaç ki�iyi de al�r ve

k�z aramaya ba�lar. Bu olaya “Dünür Gezme” ad� verilir. K�z görmek için gidilen

evlerde mümkünse as�l niyetleri söylenmez. Bir tak�m bahanelerle ziyarete geldiklerini

söylerler. �ayet k�z akrabalar ve anne taraf�ndan be�enilmez ise ba�ka k�zlara dünürcü

gezilir. Akrabalar veya yak�n çevrede istedikleri özelliklere uygun k�z bulunursa

gizliden gizliye k�z hakk�nda bilgi edinilir. Soy ara�t�rmas� yap�l�r. Olumsuz bir durumla

kar��la��lmad��� takdirde o�lan evi niyetlerini aç�kça k�z evine bildirir. Bu noktadan

sonra art�k resmen k�za dünür olunmu�tur. O�lan evi en yak�n akrabalar�n� alarak k�z�n

evine giderler. K�z evi o�lan taraf�n�n gelece�inin bir iki gün önceden bilmektedir. K�z

taraf� gelen misafirleri kabul eder, misafirlere içecekler ikram edilir.

Bay�r-Bucak Türkmenleri isimli kitab�nda Ya�ar Kalafat k�z evine gelen ki�ilerin

niyetleri belli olsun diye bir süpürge getirip, misafirlerden birinin bu süpürge üstüne

oturdu�unu söylüyor.35

Söz k�z istemeye geldi�inde o�lan babas� ilk olarak “ Kan�m�z� kan�n�za, can�m�z�

can�n�za katmaya geldik.” der. K�z babas� bu iste�i hemen yan�tlamay�p dü�ünmek için

zaman ister. Bu zaman zarf�nda k�z ve o�lan bir yolunu bulup görü�türülür. O�lan

evinin ikinci veya üçüncü geli�inde k�z babas� “Allah k�smet ettiyse yaz� bozulmaz”

diyerek niyetinin olumlu oldu�unu belirtir. Bundan sonra konu üzerinde esasa gidilerek

ni�an merasimi için haz�rl�klar yap�l�r ve söz kesilmi� olur. Barak Türkmenlerinde bu

olaya “Tatl�s� yenmek” de denir.

“Beklik takma” Gaziantep’te ya�ayan Barak Türkmenlerince ni�an merasimi yerine

kullan�lan bir tabirdir. Beklik takma yap�lmadan önce, k�z evi taraf�ndan istenilen

giyecek e�yas� al�n�r ki bu olaya “Beklik karalt�s�” denir. Beklik karalt�s�n�n içinde, bir

kat elbiselik, ayakkab�, çanta ve iç çama��r� bulunmak zorundad�r. Bu haz�rl�klar

bittikten sonra s�ra yüzük takmaya gelir. Ni�an mutlaka k�z evinde yap�l�r. Yüzü�ü ise,

varsa k�z�n day�s� takar. Ni�ana erkekler kat�lmay�p genellikle kad�nlar aras�nda

yap�lmaktad�r.36

35 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, s.39 36 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon , s.159

19

Do�u ve Güneydo�u bölgelerinde günümüzde hala geçerli olan “kal�n alma” olay�na

Barak Türkmenlerinde de rastl�yoruz. Kal�n denilen bir miktar para k�z�n babas�

taraf�ndan çeyizde harcanmak için o�lan taraf�ndan al�n�r.

Çeyiz tamam edilir. Kal�n paras� k�z verilme esnas�nda al�n�r. Aile büyükleri bir araya

gelerek k�z taraf� ve erkek taraf�n�n istedi�i miktar�n orta yolunu bulur ve o�lan taraf�

istenen miktar� orada bulunan toplulu�un göz önünde k�z�n babas�na teslim eder.

Dul kad�nlar için ba�l�k paras� al�nmaz.37

1.2.2. DE����K USULÜ EVL�L�K

Ba�l�k ve kal�n gibi maddiyata dayanan kaynaklar� olmayan ki�iler özellikle Barak

Türkmenlerince uygulanan “de�i�ik usulü” ile evlenirler. De�i�ik denilen evlenme

usulünde kar��l�kl� iki aile k�z al�p verir. De�i�ik yapmaya ise evlenme ça��na gelen

a�abey karar verir. Bu usulü benimseyenler Barak Türkmenlerince oldukça fazlad�r.

Barak Türkmenlerinde de�i�ik usulü evlilikler ho� görülüp yap�l�rken, k�z kaç�rma

olay�na asla müsamaha gösterilmez. K�z kendi gönlü olmadan kaç�r�l�rsa dahi sonu aile

fertlerinden biri taraf�ndan mutlaka ölümdür. Bu �ekilde ailenin namusu da temizlenmi�

say�l�r. Bu anlay�� varl���n� günümüzde de sürdürmektedir.

Gaziantep halk kültüründe önemli bir yere sahip olan Ezo Gelin de de�i�ik diye tabir

edilen tarzda evlenmi�tir. Gaziantep il y�ll���ndan ald���m�z bilgilere göre Ezo Gelin

hikâyesi �öyledir:

Ezo Gelin köyde �ido Hanifi olarak tan�nan Hanifi Aç�kgöz ile 1935 y�l�nda 21 ya��nda

köy örf ve adetlerinde “de�i�ik” diye tabir edilen bir tarzda evlenir. Yani, �ido Hanifi

Aç�kgöz, kendi k�z karde�ini e�i Ezo Gelin’in karde�i Zeynel’e verir. �ido Hanifi, Ezo

Gelin ile çok mutlu bir hayat ya�arken; k�z karde�inin aras�, Ezo Gelinin karde�i

Zeynel’le pek iyi de�ildir.

Tam onyedi ayl�k evliyken, k�z karde�inin e�i Zeynel’den ayr�lmas�yla �ido Hanifi

Aç�kgöz’ün de mutlulu�u sona ermi� olur. De�i�ikle evlenmenin kural� böyledir.

Kurallar gere�i, büyük üzüntü içerisinde, Ezo Gelin kocas�ndan ayr�lmak zorunda kal�r.

Bu sürede çocuklar� da olmam��t�r.

37 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, s. 39

20

Bunun üzerine Ezo Gelin; karde�i Zeynel ile birlikte Suriye topraklar�nda bulunan Boz

höyük köyüne, akrabalar�n�n yan�na gider. Orada eski evlilikleri gibi de�i�ik usulde

evlilik yaparlar. Ancak Ezo Gelin, önceki mutlulu�un bulamaz. �kinci kocas�ndan Celile

isminde bir k�zlar� olur. Ezo Gelin üzüntüsünden hastalan�r ve ölür.

Vasiyeti üzerine Uru�’u görebilmek arzusuyla, yüksek bir tepe olan Bozhöyük’e

defnedilir. Aradan uzun y�llar geçtikten sonra Gaziantep Valili�inin Suriye

Hükümetiyle temasa geçmesi üzerine bir protokol marifetiyle 27.08.1999 tarihinde

mezar� getirilerek törenle do�du�u Dokuzyol (Uru�)’daki evine defnedilir.38

EZO GEL�N GÜZELLEMES�

Benim olsan vermem seni fele�e

Ba��n için salma beni dile�e

Ezo gelin benzer gökte mele�e

Ba�� duman olmu� da�lar bu gelin.

Mal�n kaçak ise gidim gümrü�e

Geç kara kuyuda otur dövnü�e

Gine dönek verdi eski yurduna

Ba�� duman olmu� da�lar bu gelin

Ezo gelin yata��nda yat�yor

Bülbüller de ba�ucunda ötüyor

Gidersen ordan da çocuk yat�yor

Ba�� duman olmu� da�lar bu gelin

Kerpiçten de �u Bozdo�an yap�s�

Kalem ka�l� güzelinin hepisi

Sana kurban Suriye’nin hepisi

Ba�� duman olmu� da�lar bu gelin

38 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.156-157

21

Hele bak da Kozba��n�n da��na

Kudret kalemini çekmi� ka��na

Ezo gelin girmi� on dört ya��na

Ba�� duman olmu� da�lar bu gelin39

1.2.3. KINA GECES�

Barak Türkmenleri’nde k�na gecesi k�z evinde ve o�lan evinde ayr� ayr� yap�l�r. K�na

gecesi dü�ünün en e�lenceli k�sm�d�r. K�na gecesinden bir önceki gün o�lan evi k�z

evinin istedi�i miktarda k�na alarak k�z evine gönderir.

Esasen k�na Türk dünyas�nda sünnet, evlenme, askere gitme, kurban adama ve hacca

gitme dönemlerinde uygulanan bir adama alametidir.40

O�lan evi kendi evlerinde bir müddet e�lendikten sonra ak�am saatlerinde davullarla ve

zurnalarla türküler söyleyerek ve arada bir “yah yah” çalarak k�z evine do�ru giderler.

K�z evine gidilirken yolda çe�itli maniler ve türkülerle e�lence daha renkli bir hal al�r.

Oy mizmize mizmize

K�nay� verin bize

K�nay� vermezseniz

Biz de küseriz size41

Bu ve benzeri maniler yol boyunca söylenir. O�lan evinin gelmesine yak�n k�z evinde

k�na tepsisi haz�rlan�r. Haz�rlanan tepsiye mumlar ve k�nalar özentili �ekilde yerle�tirilir.

Belli bir bah�i� kar��l���nda bu tepsi o�lan evinden iki ki�iye verilir. K�na al�narak o�lan

evine gidilir. Getirilen k�na damattan önce mutlaka yetim bir çocu�a yak�lmal�d�r.

Yetim çocu�a yak�lan k�na ile yeni olu�acak ailenin çocu�unun uzun ömürlü olaca��na

inan�l�r. Daha sonra damad�n sad�c� k�nadan bir miktar al�r ve damad�n yan�na gelir.

Erke�in eline k�na yakan sad�ç bekâr olmal�d�r ki dar�s� kendi ba��na olsun. Ancak

sad�c�n güveyi k�nas�n� yakabilmesi için orada bulunan evli ki�ilerin isteklerine yerine

getirmesi gereklidir. Evli ki�iler sa�d�ç ve arkada�lar�ndan türkü söylemelerini veya

39 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.157 40 Ya�ar Kalafat; Do�u Anadolu’da Eski Türk �nançlar�n�n �zleri, Ankara, 1990,s.49 41 Gaziantep �l Y�ll���; Komisyon, s.158

22

kalkarak oynamalar�n� isteyebilirler. Bunlar�n hiçbirini istemeseler bile horoz gibi

ötmelerini, köpek gibi havlamalar�n� isteyebilirler. �steklerinin yerine getirilmemesi

halinde k�nay� evlilerin yakaca�� ilan edilir. Evlilerin güve�iye k�na yakmas� ise Barak

Türkmenlerinde hiç ho� kar��lanmaz. K�nay� yakan ki�iye k�z evinden gelme ve dört

taraf� sar� tel i�leme ile i�lenmi� bir çe�it tülbent verilir. K�nas� yak�lacak yere güvey

götürülürken mani ve türkü e�li�inde götürülür.42

LEYL�M HAVASI

Ba��ndaki pu�ular

El de�meden h���lar

Sevdi isem ben sevdim

Size nedir kom�ular

Ba��ndaki pu�udur

Pu�u acem i�idir

Yüzündeki yaralar

Vallah sarho� i�idir.

Ba��nda pu�u kara

Etraf� �ekerpa

Yeniden bir yar sevdim

Gözü göv ka�� kara

Kalan�n alt� biçme

Gel o�lan benden geçme

Beni sana vermezler

Elin diline dü�me43

O�lan evinde k�na gecesi bu �ekilde sürerken k�z evinde de k�na yakma merasimine

geçilir. Gelin k�nas�n� da gelinin sad�c� yakar; ancak sad�c�n mutlaka annesinin ve

babas�n�n ya��yor olmas� gereklidir. �ayet anne veya babas�ndan biri ölmü� ise gelinin

do�acak çocuklar�n�n da öksüz kalaca��na inan�l�r. Gelin k�z bir sandalyeye oturtulur ve

42 Ömer Özba�, Gaziantep Dolaylar�nda Türkmenler ve Baraklar, s.54 43 Ömer Özba�, Gaziantep Dolaylar�nda Türkmenler ve Baraklar, s.55

23

yüzüne i�lemeli bir örtü örtülür. Köyün bekâr k�zlar� ellerine ald�klar� mumlar� yakarak

gelin k�z�n etraf�nda toplan�rlar ve hep birlikte �u türküyü söylerler:

K�na Türküsü

Alt�na att�lar a��r cecimi

Boynuna takt�lar ya�l� sicimi

Tezin a�latmay�n gelin bac�m�

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

�u da��n ard�na duman m� durdu

Papucunun içine y�lan m� girdi

Ammin u�a��na k�ran m� girdi

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

�u da��n ard�nda bir ku�um kald�

Kergahlar üstünde nak���m kald�

Bac�s� güzelden bir e�im kald�

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

Eliyin k�nas� çamurdan m� ola

Gözüyün sürmesi kömürden mi ola

Anay�n yüre�i demirden mi ola

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

�u da��n ard�nda ekerler küncü

Ekerler biçerler severler genci

Genç bana göndermi� ayva turuncu

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

�u da��n ard�nda bir ku� olayd�m

Kergahlar içinde nak�� olayd�m

Gelene gidene bir e� olayd�m

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

24

�u da��n ard�nda üç a�aç incir

Elinde kelepçek boynunda zincir

S�kma kelepçe�i kollar�m incir

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

Annen seni has da��nda haslam��

Zülfünü gül dal�nda �slam��

Annen seni iller için beslemi�

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.

Bir atl� ç�kt� cerit ilinden

Yürek doldu geldi garbi yelinden

Bir tas su istemedim zemzem gölünden

Sular bulan�k içilmez oldu.

Anadan babadan geçilmez oldu

A�lama k�z gelin yaz�n bu imi�.44

Mum yakma âdetinin Hz. Fat�ma’dan geldi�ine inan�lmaktad�r. Ayr�ca çe�itli adaklar�n

gerçekle�tirilmesi için de türbe ve yat�rlara, dede mezarlar�na da mum yak�lmaktad�r.

K�na yak�ld�ktan sonra gelinin etraf�ndaki bekâr k�zlar hemen gelinin ba��na sald�r�rlar

ve i�lemeli örtüyü almak için u�ra��rlar. Bu örtüyü hangi k�z al�rsa onun murad�na erip

en k�sa zamanda k�smetinin aç�laca��na inan�l�r.

Gelin k�z�n eline yak�lan k�nan�n anlam� ise k�z�n anne ve babas�n�n k�zlar�n�

namuslar�yla teslim edeceklerinin sembolüdür.

1.2.4. GEL�NC� VE DÜ�ÜN GÜNÜ

K�na gecesini takip eden gün o�lan evinde o�lan�n bütün akrabalar�, mahalle kad�nlar�

toplan�rlar ve ö�le vaktine kadar çal�p söylerler. Buna “gelinci günü” denir. Gelinciye 44 Ömer Özba�; Gaziantep Dolaylar�nda Türkmenler ve Baraklar, Gaziantep, 1958, s.53

25

gelin ve damat birlikte gelirler. Gelin olan k�z son yeme�ini babas�yla birlikte yer ve

daha sonra akrabalar� taraf�ndan giydirilir.45

Barak Türkmenleri’nin gelinci günü hedik yap�p bütün köylüye da��tma adetleri vard�r.

Bu hedi�i gelinci kad�nlar� yapar ve e�lenceler e�li�inde orada bulunan ki�ilere

da��t�rlar. Dü�ün günü ö�le vaktine yak�n zamanda o�lan evine toplanan davetliler ile

birlikte konvoylar e�li�inde k�z evine gidilir. K�z evinde son haz�rl�klar yap�lm�� gelin

k�z gelinli�ini giymi� ve babas� taraf�ndan beline ku�ak ba�lanm��t�r. Bele ba�lanan

ku�ak k�z�n bekâretini temsil eder. O�lan evi davetliler ile birlikte k�z evine geldi�i

vakit gelin k�z anne ve babas�n�n elini öper, alk��lar e�li�inde arabaya bindirilir. O�lan

evine do�ru yola ç�k�l�r. Dü�ün evine be� veya on dakika mesafe kalas� davul çalmaya

ba�lar. Dü�ün sahibinin akrabalar�ndan birkaç tanesi davula kar�� ç�kar ve davulun

önüne dü�erek tek ayakla seke seke köye gider ve ayn� �ekilde köyü davulla beraber

dola��r.46

Gelin arabadan indirilince davul ve zurna e�li�inde silahlar at�l�r.

Silah atmak, davul dövmek, z�lg�t çekmek, kara iyelerin kovulmas� için ve onlar�n

muhtemel zararlar�ndan korunmak içindir.47

Barak Türkmenlerinde gelin kap�dan içeri girerken bir tak�m adetleri yerine getirmesi

gereklidir. Bunlardan baz�lar�n� �öyle s�ralayabiliriz:

Gelinin nar taneleri kadar çok çocu�unun olmas� için geline kap� giri�inde nar k�rd�r�l�r.

Ya�ar Kalafat Bay�r-Bucak Türkmenleri isimli eserinde Türk inanç sisteminde nar�n ve

elman�n bereketi temsil etti�ini söyler.48

Gelin eve girmeden yüzünü k�bleye çevirir ve bir müddet bu �ekilde bekler.49 Gelinin

yönünü k�bleye çevirmesiyle ömrünün kalan k�sm�n� dinine ve evine ba�l� bir �ekilde

geçirece�ine inan�l�r.

Gelin eve girerken ate� yak�l�r ve üzerinden atlamas� istenir. Gelinin eve girerken ate�in

üzerinden atlamas�yla yeni evinde kar��la�abilece�i bela ve musibetlerden kolayl�kla

kurtulaca��na inan�l�r.

45 Gaziantep �l Y�ll���, Komisyon, s.126 46 Ali R�za Yalman; Cenupta Türkmen Oymaklar�, s.55 47 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, s.52. 48 Ya�ar Kalafat; Bay�r-Bucak Türkmenleri, s. 43. 49 Emine Demir; Baraklarda Evlilik ile �lgili �nanç ve Uygulamalar, Gaziantep Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, Gaziantep 2006,s. 29

26

Ta� devrinin en önemli bulu�lar�ndan biri olarak kabul edilen ate�in ilk defa kim

taraf�ndan yak�ld��� belli de�ildir. Türk dü�üncesinde ilk ate� bir rivayete göre Bay

Ülgen taraf�ndan50 di�er bir görü�ü göre de Türk unvan�n� ta��yan kahraman taraf�ndan

yak�lm��t�r.51 Kim taraf�ndan yak�l�rsa yak�ls�n Anas�r-� Erbaa ( dört asli unsur) dan biri

olarak kabul edilen ate�le ilgili inan��lar var olagelmi�tir.52

Gelin yeni evine girer girmez eline bir bardak verilir ve bunu k�rmas� istenir. Bardak

kaç parçaya ayr�l�rsa yeni evli çiftin o kadar çocu�unun olaca��na inan�l�r.

Yine gelin eve girerken kaynana gelinin ba��ndan avuç dolusu bulgur saçar. Kaynak

ki�ilerden olan Çiftlik Köyü sakinlerinden Ezo Tiryaki: “Bulgurun kaynat�larak

ço�ald��� gibi gelinin çocuklar�n�n da her y�l artarak ço�alaca��na inand���m�z için

bulgur saçar�z”. diyor.

Gelin arabadan inip evin kap�s�na var�nca kurbanl�k koyun kesilerek bunun üzerinden

atlar ve eve girer.

Gelin alma törenleri Türklerde ve çok eski zamanlardan beri “saç�” ve “kurban”

uygulamalar�na vesile te�kil etmektedir.53 Gelin yeni evine girdikten sonra kaynanas�n�n

elini öper ve kaynana da haz�rlam�� oldu�u �erbeti gelinine içirir. Bu �ekilde gelinin

güler yüzlü ve tatl� dilli olaca��na inan�l�r. Geline �erbet içirildikten sonra onun için özel

olarak haz�rlanan yerine oturtulur.

Damad�n eline dü�ünden bir önceki gün bir çuval verilerek bütün köyü dola��p dü�ün

yeme�i için tabak ve bardak toplamas� istenir. Damatta bütün köyü dola�arak çuval

dolusu tabak, bardak getirir. Damad�n getirdi�i bu tabaklara dü�ün için yap�lan ve

“c�v�k” ad� verilen yemekler konularak bütün köylüye da��t�l�r. Artan yemekler ise yine

köylü aras�nda payla�t�r�l�r.

Ni�an ve dü�ünün muhtelif safhalar�nda verilen yemekler Türk kültürünün

derinliklerinden gelen ve bugün bütün Türk dünyas�nda ya�ayan “A� dökme”dir.

“Büyük A�” ve “Küçük A�” muhtelif �ölen ve törenlerde dökülür. Bunun örneklerini

Dede Korkut da görmekteyiz.54

50 Ünver Günay, Harun Güngör, Türk Din Tarihi, s. 83 51 Abdülkadir �nan; Tarihte ve Bugün �amanizm, Ankara, 1972, s. 66 52 Harun Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, s.329 53 Ünver Günay; Harun Güngör; Türk Din Tarihi, s.83 54 Abdülkadir �nan; Makaleler ve �ncelemeler, Ankara, 1988

27

Damat yemek yendikten sonra dü�ün evinden uzakla��r ve sad�çlar�yla birlikte

e�lenerek yats� namaz� vaktine kadar eve gelmez. Damat yats� namaz�na müteakip

köyün imam� ile birlikte dü�ün evine gelir ve hoca nikâh duas� okuyarak çiftlere

mutluluklar diler.

Son olarak damad�n annesi gelinin ve o�lunun yüzüne dü�ün yeme�i için yakt�klar�

ocaktan bir miktar is al�r ve sürer. Bu �ekilde onlar�n kötülüklerden ve büyüden

uzakla�acaklar�na inan�l�r.

Gerdek gecesi damada büyü yap�larak ba�lanaca�� inanc� Anadolu’nun pek çok

bölgesinde oldu�u gibi Barak Türkmenlerinde de oldukça yayg�nd�r.

Dü�ünden sonraki ilk üç gün gelin gelinli�ini giyerek hiçbir i�e dokunmay�p kendisi

için ayr�lan yerde manken edas�yla oturur. Bu süre zarf�nda köylü ve akrabalar geline

bakmak için gelirler ve yanlar�nda getirdikleri hediyeleri geline verirler.

Merasim boyunca verilen hediyeler birer kans�z kurban, saç� olup keza Anadolu’da

oldu�u gibi, Balkanlar, Ortado�u, Kafkasya ve Ulu� Türkistan’da halen ya�amaktad�r.

Kayna�� kadim Türk Kültüründeki kurban kültüründen gelmektedir.55

Barak Türkmenlerinde bo�anma olay� yok denecek kadar azd�r. Çünkü di�er

Türkmenlerde oldu�u gibi Barak Türkmenlerinde de bo�anma çok ay�pt�r. Allah’�n

emriyle k�z verilmi�se ve dini nikâh k�y�lm��sa evlilik gerçekle�mi�tir. �ayet bo�anma

kaç�n�lmaz ise bo�anma karar�n� evli çiftler de�il köyün ileri gelen büyükleri verir.

1.3. ÖLÜM VE ÖLÜ GÖMME �LE �LG�L� �NANÇLAR

1.3.1. ÖLÜM ÖNCES� �LE �LG�L� �NANÇ VE UYGULAMALAR

Gaziantep ilinde bulunan Barak Türkmenleri’nin ölümü yakla�an hasta için yapt�klar�

uygulamalar di�er yörelerle benzerlik arz etmektedir. Aile içinde a��r bir hasta varsa

yaln�z b�rak�lmaz. Hastan�n durumu daha da a��rla�t��� vakit köyde bulunan di�er

ki�ilerde teker teker gelerek hastadan helallik isterler. Kur’an-� Kerim okumas�n�

bilenler sürekli hastan�n ba��nda Yasin-i �erif okurlar ve onu yormamak kayd�yla

kelime-i �ahadet getirtirler.

55 Abdülkadir �nan; Eski Türk Tarihi, �st. 1976 s.57

28

Ölümcül hastan�n yak�nlar�, dostlar� son defa hastay� ziyaret ederler. Ölece�ini hisseden

hasta, bu ziyaretlerde bir çe�it vedala��r. Haklar�n� helal etmelerini ister, hatalar� için

ba���lanmas�n� diler. Buna helalle�me denir.56

Anadolu’nun birçok yöresinde oldu�u gibi Barak Türkmenlerinde de ölmek üzere olan

kad�nlar�n ellerine k�na yak�l�r.

Geleneksel Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan k�na, adama ve sevinç i�areti

olarak kabul edilir. Bu yüzden askere giden delikanl�lar�n vatana, evlenecek olan genç

k�zlar�n kocalar�na ve ölmek üzere olan kad�nlar�n Allah’a kavu�ma sevincinin bir

göstergesi olarak k�na yak�lmaktad�r.

Hastan�n ölüm vaktinin tam olarak geldi�ine inan�ld��� vakit yüzü k�bleye çevrilir.

Kelime-i �ahadet hastay� zorlamadan söyletilmeye çal���l�r. Kelime-i �ahadet getiren

hastan�n �slâm dini üzerine ölece�ine inan�l�r. Kaynak ki�ilerden olan Meryem

ÖZASLAN hastan�n ölüm vaktinin geldi�ini �u �ekilde anlat�yor. “Hastan�n dili çeneyle

birlikte titreyerek, dil parpazland��� vakit art�k hastan�n ölümünün gerçekle�ti�ini

anlar�z.” diyor.

1.3.2. ÖLÜMÜN GEL���N� HABER VEREN BEL�RT�LER VE ÖLÜMÜ

GEC�KT�RMEK ��N ALINAN TEDB�RLER.

Gaziantep’te ya�ayan Barak Türkmenlerinde ölümü hat�rlatan olaylardan en

önemlilerinden biri hayvanlarla ilgili inançlard�r. Geleneksel Türk inanc�na göre bir

tak�m hayvanlar iyi say�l�rken bir tak�m hayvanlar ise u�ursuz say�lm��t�r. Bu u�ursuz

hayvanlar�n ba��nda ise bayku� gelmektedir. Bayku� bir evin dam�na veya bahçesinde

bulunan bir a�ac�n dal�na konar ve durmaks�z�n öterse o evden mutlaka bir ölünün

ç�kaca��na inan�l�r. Bu yüzden mümkünse bayku� hemen ta�lanarak öldürülmelidir.

Yine Barak Türkmenlerinde normal vaktin d���nda uluyan siyah köpeklerin u�ursuzluk

getirdi�ine ve ev halk�ndan birinin ölümünü haber verdi�ine inan�l�r.

Kazara yavru köpek köy halk�ndan birinin evinin kap�s�na gelir de e�i�inde yatarsa ve o

s�ralar ev halk�n�n ba��na bir kaza gelirse ev halk� “gelmez olsun, bu köpek bize

kudümsüz (u�ursuz) geldi” diyerek köpe�i bulunduklar� mahalleden uzakla�t�r�rlar.

56 Nezihe Araz; Umay Günay, Nail Tan, Kamil Toygar, Enis Öksüz, Bilge Seyido�lu; 21. yüzy�l�n E�i�inde Örf ve Adetlerimiz (Türk Töresi), Türk Kültürüne Hizmet Vakf�, �stanbul, s.205

29

Köpekle ilgili bu tür inan��lar sadece Barak Türkmenlerinde de�il tüm Türkiye ve

dünyan�n pek çok yerinde görülmektedir. “Bulgarlar köpek ulumas�n�n hastal��� ya da

ölümü i�aret etti�ini söylerler. Ayn� inan��a Slavlar�n bölgesinde de s�k rastlan�r.

Polonyal�lar�n inan���na göre, e�er bir köpek ulur ya da topra�� e�erse, eve ölüm geliyor

demektir.57

Barak Türkmenlerinde evin bahçesinde tav�an görülmesi ve geç vakitlerde siyah kedi

görülmesi ölümün habercileri say�lmaktad�r. Karatavuk beslemek ve hindi yumurtas�

yemek de baz� Türkmen köylerinde u�ursuzluk say�l�r.

Hasta ve ya�l� ki�ilerin rüyalar�nda ölmü� yak�nlar�n� görmeleri onlar için ölümün

yakla�t��� anlam�na gelir.

Yine durup dururken ev e�yalar�ndan birinin k�r�lmas�, sökülen elbise ve benzeri

k�yafetlerin bedenden ç�kar�lmadan dikilmeye çal���lmas� u�ursuzluk say�l�r ve ölümü

hat�rlat�r.

Ölümü hat�rlatan belirtiler oldu�u gibi ölümden uzakla�mak için de bir tak�m tedbirler

al�n�r. Bunlardan baz�lar� �unlard�r:

Do�an çocu�a uzun ömürlü olmas� için Ya�ar, Dursun gibi isimleri verilir. Gaziantep ili

ve çevresinde yine çocu�u do�up ta ya�amayan aileler yeni do�an çocuklar�na ya�amas�

ve uzun ömürlü olmas� için, yak�n akrabalar�ndan çocuklar� sa�l�kl� olanlar�n

k�yafetlerini al�rlar ve çocuklar�na giydirirler. �lk yedi y�l kesinlikle çocuklar�na yeni

giysiler giydirmezler. Böylece çocuklar�n ölümden uzakla�t�rd�klar�na inan�rlar.

Bu konu hakk�nda Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar� adl� eserinde Harun Güngör, Kuzey

Mo�olistan’da ya�ayan Mo�ollar�nda bu tür inançlara sahip oldu�unu belirterek kötü

ruhlar� yan�ltmak için, k�z çocuklar�n�n 6-7 ya��na gelinceye kadar evli kad�nlar

taraf�ndan giydirilerek ba�lar�n�n ba�land���n�, ayr�ca çocuk do�madan önce hiç çocu�u

ölmemi� bir ailenin çocu�unun elbisesinin al�nmaya gayret edildi�ini belirtmektedir.58

Yine baz� Barak köylerinde erkek çocuklar�na yapt�r�lan dövme ile çocu�un ömrünün

uzayaca��na inan�l�r.

57 Sedat Veyis Örnek; Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara Ünv. Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi Yay�nlar�, Ankara, 1979, s. 16 58 Harun Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, s.271-272

30

1.3.3. ÖLÜMDEN SONRA YAPILAN ��LEMLER

Ölüm ak�amüzeri veya gece meydana gelmi�se ölü üzerinde herhangi bir i�lem

yap�lmay�p sabaha kadar bekletilmektedir. Bu süre zarf�nda ev halk� ölünün “kömme”

denilen bütün k�yafetlerini getirir ve ölünün üzerine atar. Bu s�rada odada bulunanlar

feryatlar içinde saçlar�n� yolmaya dizlerine vurmaya ba�larlar. Bu olay bir müddet bu

�ekilde sürdükten sonra ölünün üzerine at�lan k�yafetleri ve di�er k�yafetleri yak�n

kom�ular� taraf�ndan toplanarak fakirlere da��t�l�r. Ölüye ait olan ve teker teker da��t�lan

k�yafetlerin ad�na ise “ç�k�n”denilir. �ayet ölünün k�yafetleri da��t�lmay�p evde kal�rsa

ölünün ruhunun o elbise ile birlikte evde ya�ayaca��na inan�l�r. Geleneksel Türk

inanc�nda ölümden sonra ruhun akrabalar�n�n ve kendi evinin etraf�nda onlardan birine

zarar vermesi amac�yla dola�t���na inan�l�r.59

Ali ÖZTÜRK Ötüken Türk Kitabeleri adl� eserinde bu tür yas adetlerinin Türklerin

�amanist geleneklerinin bir devam� oldu�unu söyleyerek Göktürklerin yas tutarken

saclar�n� kestiklerini, kulaklar�n� biçtiklerini, yüzlerini b�çakla çizip yaralad�klar�n�

Külti�in ve Bilge Ka�an’a düzenlenen matem törenlerinden ö�renildi�ini bizlere

aktarmaktad�r.60

Yine defin merasimi için �sfahan’a gelen Türklerin (O�uzlar) saçlar�n� kestiklerini,

atlar�n�n al�nlar�n� çizdiklerini ve e�erlerini ters çevirdiklerini, kendilerinin de karalar

giyerek yas tuttuklar�n� Faruk SÜMER O�uzlara Ait Destanî Mahiyette Eserler” isimli

yaz�s�nda bizlere aktarmaktad�r.61

Barak Türkmenlerinde ölü ard�ndan a��t yakma olay� oldukça fazlad�r. Bir gece

Kilis’ten Gaziantep’e gelirken yolda otomobili çevrilerek e�k�yalar taraf�ndan

öldürülen, Türkmen-Kazl� oymak reislerinden Cekelli Mecit A�a için söylenen türkü �u

�ekildedir:

Cekenin etraf� ba� ile bostan

Mecidin giydi�i ipekli fistan

Mecidin sebebi kelpinli Nahsen 59 Abdülkadir �nan; Makaleler ve �ncelemeler, cilt: II, s.422 60 Ali Öztürk;” Ötüken Türk Kitabeleri”, �stanbul 1996,s.210. 61 Faruk Sümer; “O�uzlara Ait Destan Mahiyette Eserler”, Ankara, Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi Dergisi, s.446.

31

Ceke viran oldu gel Mecit a�a

Cekenin içine dü�manlar doldu

Birikin a�iretler Mecit vuruldu

Cekeden ç�kt� üç be� k�r atl�

Atl�lar içinde Mecidim tatl�

Ceke viran oldu gel Mecit a�a

Cekeden ç�kt� atl�n�n ucu

Can�m� yak�yor kur�unun tuncu

Benim sebebim de keplinin piçi

Ceke viran oldu gel Mecit a�a.62

Yine dü�manlar� taraf�ndan öldürülen Türkmen Kazl� oyma��ndan Halil A�a için �u

türkü söylenmektedir:

Kar ya��yor toza toza

Halil A�am can veriyor ka�� gözün süze süze

Evleri var da�lar ba��nda

Evleri var da�lar ba��nda

Tüfengi as�l�d�r eyer ka��nda

Halil A�am can veriyor azraille i� ba��nda

Tüfengi varda yoktur süngü

Bir ordu ile eder cengi

Zal o�lu Rüstem’in dengi

Sarho� yatar benim a�am 62 Ya�ar Kalafat, Kar��la�t�rmal� Bay�r-Bucak Türkmen Halk �nan��lar�, s.67

32

Erenleri, erenleri yay�l�yor cerenleri

Dof dof olmu� geliyorlar Mahmut Cemal yarenleri

Tüfengini Mecit ald� fi�engide taksim oldu

A�lamay�n yavrular�m, Türkmen k�z� yasl� kald�63

Kaynak ki�ilerden olan Mehmet Duran Tiryaki’ye cenaze niçin sabaha kadar bekletilir

sorusunu yöneltti�imizde; “Gece yerler mühürlü oldu�u için toprak mevtay� kabul

etmez. Bu yüzden defin i�lemleri için sabah� bekleriz” cevab�n� vermektedir.

Ka�garl� Mahmut Divan-� Lügat-it Türk adl� eserinde cinlerden bir bölük olan

“Ç�v�”lar�n geceleri birbirlerine kar�� ok att�klar�n� ve Türklerin de bu oklardan

korunmak için geceleri d��ar� ç�kmad�klar�n� söylemektedir.64 Yerlerin mühürlenmesi

inanc� bu kötü ruhlar�n ortaya ç�k���yla ilgili olmal�d�r.65

Yine ölüm olay� gece meydana gelmi�se özellikle mevtan�n odas� olmak üzere evin

bütün ���klar� sabaha kadar yan�k tutulur. Cenaze evinde yak�lan ����a Anadolu’nun pek

çok yerinde de rastlamak mümkündür. Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar� adl� eserinde

Harun Güngör yak�lan bu ���kla ölen kimsenin sorgusunun kolay geçece�ine ve ölü

mezara konulduktan sonra tekrar evine dönmek isterse ruhunun evini kolay

bulabilece�ine inan�ld��� için �����n yak�lm�� olabilece�ini nakletmektedir.66

Ölüm olay� sabah veya ö�le saatlerinde gerçekle�mi�se mevtan�n gözleri aç�ksa

kapat�l�r. Gözlerinin aç�k olarak ölmesi dünyadan murad�n� almadan ve son iste�inin

yerine getirilmeden öldü�ünün i�aretidir. Daha sonra s�rayla çenesi kapat�l�r. �i�memesi

için karn�na demirden aletler konulur.

Türklerde ruh ölüm an�nda a��z ve vücudun di�er delik yerlerinden ç�kar. E�er a��z ve

gözler kapat�lmaz ise ölünün ruhu ba�ka birinin ölümüne neden olur.67

Daha sonra s�ras� ile ölünün ayaklar� düzle�tirilip topuklar�ndan ba�lan�r. Eller iki yana

uzat�l�p bu �ekilde tene�ir tahtas�na uzat�l�r.

63 Ya�ar Kalafat, Kar��la�t�rmal� Bay�r-Bucak Türkmen Halk �nan��lar�, s.66 64 Ka�garl� Mahmut; Divan-� Lügatit-Türk, Ankara,1982, c.III. s.225 65 H.Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, s.334 66 H.Güngör; Türk Bodun Bilimi Ara�t�rmalar�, s.330 67 Mustafa Ünal; A Comparative Study Of Funeral Customs in Turkey and Azerbaijan with Particular Reference to Pre