TASAVVUF KİTABI

Hazırlayan

Cemil ÇİFTÇİ

KiTABEVi

Diş Kirası Kitapları: 8

Kapak: Minyatür

İç Düzen: All-Graf

Baskı: Çalış Ofset

Cilt: Bayrak Matbaası

İstanbul, Kasım 2003

ISBN 975-6403-18-7

©KITABEVI Çatalçeşme Sk. No: 54/ A Cağaloğlu-ISTANBUL

Tel: (0212) 512 43 28 -511 21 43 • Faks: 513 77 26

~ Bilge Seyidoğlu

Halk Şairlerinde" TasavVııf . ~ .

. '

~ ürklerde ilk hciık şairlerinin riıadi beşinci yüzyılda· mevcut ·· (Q ~lduğunu biliyoruz. Atilla'nın ordusUnda şairler ve nuzıkacı­lar bulunurdu.

çin kaynaklan m~telif TÜr:t< boylan arasında şiir ve musikinin yaygıri.olduğunu yazar. Toplantıiarda Toy ve Şölen denilen ziyafet­lerde, orduda ve Yuğ denilen matem merasimlerinde halk şairleri­nin n:ı.ühim bir yeri vardır.

İslamiyetİn kabulünden sonra da halk şairleri ehemmiyetlerini . kaybetni.eri:rişlerdir. Gazneliler ve Katahanlılar devrinde Halk Ede­biyalı'nın zengin'ömekleri olduğu anlaşılıyor. x:.c:xı ind yüzyıllarda Türk !1alk Şairlerinin bulunduğu kesindir. Bu devre ait bilgiler Di­vanü Lügat-i't Türk'de mevcuttur: Bu eserde Çuci adlı bir halk şairi­nin adı geçmektedir. Ayİıça Turfan kazılarında ele geçen Mani me­tinlei:inde de sekiz Türk şairinin dalıa adlan geçer. Bunlar: Aprınçur Tigin, Kül Tarkan, Sıngku Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-Şiri, Asıg Tu-tung, Çı.Suya Tutung ve Kalım Keyşi' dir. .

Tasavvufi halk şiiri bu yüzyılda Hor asan' da başlar. XI . yüzyılda Ferga~a' da, Buhara,-da şeyhler çoğ~Iır; şehirden şe~e il~hiler oku­yarak dolaşan dervişler meydana. çikar. Türkler bu dervişleri eski ozanlara benzetirve onlara Ata veya Baba adını' verirlerdi; Azarbey­can, Anadolu, Kıpçak Türkleri arasında yüzyıllarca tesirini sürdüre­cek'derecede kuvvetli oh-ın ".Ahı:iı.et Yesevi" bunla.rııl en meşhurla-

. ·~dandır. Ahmet Yesevi, Hikme! adıyerilen şililerinde ahlakl-tasav­. vufi fikirleri işleri:riş, bu fiki.J;ler halk arasında kolaylıkla yayılınıŞtır .

. -353-

----------------~~--------------Şürleri Divan-ı Hikmet adı albnda toplanmıştır. Ahmet Yesevi'nin hikmetlı.:!rinde kanşık sofiyane nazariyeler yoktur. Duygu halinde bir inanış mevcuttur.

Aşağıdaki Hikmet'te topraktan yaratılmış olan vücudun sükuna ermesi, vuslata ermesi için aslına dönmesi lazım geldiği, ancak o za­man huzur bulahileceği fikri işlenmiştir.

Başım tofrak, cismim tofrak, özüm tofrak Köydüm yandım bolalmadım hergiz apak Hak vaslıka yiter mendip ruhum müştak Zemzem bolup yir astıka kirdim riıine.

Bugünkü Türkçe'ye çevirirsek:

Başım toprak, cismim toprak, özüm topraktır. Yandım tutuştum, huzur ve sükun bulamadım. Hak visaline ·ermek isterim, ruhum ona müştaktır, Zemzem olup yer altına girdim işte.

XIII. yüzyılda Moğol istilasına maruz kalan Anadolu manevi des­teğe muhtaçtı. Horasan'dan gelen Yesevi tarikatı mensuplan halk ta­rafından kurtancı olarak karşılandı. ''Horasan Erleri" denilen tarikat mensuplan Anadolu'nun muhtelif merkezlerine dağılarak tasavvuf fikirlerini yaydılar. Horasan Erenleri ile birlikte Anadolu'ya gelmiş olan Mevlana'nın etrafında da Mevlana· tekke ve Edebiyati teşekkül etti. Tekke edebiyatı ve şiiri Mevlana ve Yesevi ile başlamış oldu. Da­ha sonra Yeşevi'likten çıkan ve bu tarikata mensup olan dervişler Ta­savvufi Halk Tekke Edebiyatını meydana getirdiler ve hece vezni ile şiirler söylediler. Diğerleri ise aruz vezni ile ıstılahlı bir dil kullana­rak Divan Tekke Edebiyabnın kurulmasını sağladılar.

Tekke Halk Edebiyatının yam sıra XV. yüzyıldan itibaren saz şa­irlerine rastlıyoruz. Gelenek ancak XVII. yüzyılda teessüs etmeye başlar ve zamanımıza kadar gelir. Elimizde bu deviriere ait bol mik­tard~ malzeme vardır. Daha önceki deviriere ait malzeme yok dene­cek kadar azdır.

Şehir ve kasabalarda saz şairlerinin yetişmesini sağlayan her ta­bakaya mahsus kahvehaneler, bozahaneler ve daha sonra da mey-

-354-

----------------~~~---------------haneler vardı. Büyük kahvehanelerin bazılannda çalgı ve köçek ta­kımlan da bulunurdu. Bu kahvehanelerin bazılan aşıkların toplan­h yerleri idi. Saz şairleri belli mevsimlerde buralarda toplanır saz­larla şiirler terennüm ederlerdi. Memleketi dolaşan, zengin konak­lannda misafir olan, panayırlarda geçici toplanh yerlerinde bulu­nan bilhassa Bektaşi Tekkelerini ziyaret eden bu aşıklar hükümetin kontrolü alhndaydılar. XVI. yüzyıld~ sonra Ozan kelimesi yerine aşık kelimesinin kullanılmış olması Tekke Halk edebiyalının tesiri alhnda kendisini gösterir. Şairler ilham kaynaklannın kudsi ve ila­hi mhltiyetini göstermek için aşık unvanını kullann:lışlardır.

Türkçe yazan Tekke Halk şairleri şiirlerine ilahi, nefes adını ver­mişlerdir. Saz şairleri devrin modasmdan kurtulamayarak hepsi bir tarikata mensup idiler. Asker ocaklarında yetişen aşıklarm çoğu Bektaşi idi.

Aşık, halk arasmda umumiyetle sazşairlerin~ verilen bir isimdir. Yine halk arasmda dolaşan birçok menkabeler bunların maddi ve cismani aşktan manevi ve ruhani aşk derecesine yükseldiklerini, saz çalıp şiir söylemeyi de ilahi vasıtalarla, yani ya bir mürşidin, pirin yahut Hızır Peygamber'in rüyada veya hakikatte tecellisi ile öğren­diklerini anlahr. Bunlar hak aşıklandır ve ilham kaynakları ilahidir. Çok sefil bir hayat geçiren ve bundan dolayı medrese alimlerinin şiddetli hücumlarma uğrayan birtakım aşıklar hakkında bazan ha­yatlannda bazan ölümlerinden sonra menkabelerin teşekkül ettiği­ni, tarihi şahsiyetlerinin kutsallaşhrıldığını biliyoruz. Bütün bunlar aşıklarm bağlı bulunduklan tasavvuf tarikatlanyle ve bilhassa Bek­taşilikle sıkı alakalarmdan dolayı meydana gelmiş düşüncelerdir.

Aşık tarzı XVITI. yüzyıldan XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar geçirdiği gelişmeyle halk edebiyalı unsurlannın yerini gittikçe Kla­sik Şiir unsurlan alır. Bu edebiyat hpkı Klasik Edebiyat gibi tekke­ye, medreseye Ortaçağ İslam ideolojisini yaşatan eski müesseselere dayanıyordu. XIX. yüzyılın sonlarmda biraz canlandıktan sonra Cumhuriyet devrinde aşık tarzı geçmişe karışh.

Tekke Edebiyalının profan saz şairleri üzerindeki tesirine yüz­yıllardan örnekler verecek olursak: XVII. yüzyılda Gevheri, Kati-

-355-

----------~--~~~----------~--bı; Aşık Ömer, Üsküdarl, XVTII. yüzyılda Aşık Halil~ Konya'lı · Şern'1 ve Kara Hamza, XIX. yüzyılda Seyram, Ali Bezli Deliktaşlı Ruhsati, Minhad, Sürnrnam, Dertli, Erzururnlu Ernrah gibi şairle-

. ri görebiliyoruz.

. Aşık tarzının üzerinde tekke halk edebiyabnın tesiri dışta ·zayıf bir boya mahiyetinde kalmış onun asıl ruhuna girernemiş profane rnahiyetini bozarnarnış, hayahn her günkü hadiselerine karşı olan derin. ve samimi alakasını kesernerniştir.

Aşağıda Tasavvl.ıfi Halk Tekke Edebiyalı şairlerinden öm~kler göreceğiz.

Tekrar Tekke Halk Edebiyahna dön~rsek bu edebiyahu en kuv­vetli temsilcisi olarak Yunus Ernre'yi göıiirüz. Yunus'tan sonra ge­len halk şairlerinin hemen hepsinde Yun~'un tesirini görniek müı:İı.kündür. Şiirlerinin çoğunu hece vezni ile yazmış olan Yunus, Vahdet-i Vücu4 felsefesini en güZel bir şekilde türkçe olarak anlatır:

Herşey vahdet aleminin ruhurundan ibarettir. Bana kesretten, çokluktan bahsetrneyin, der.

Dört kitabın ma'nisi tamamdır bir elifte Senelif dersin hoca ma'nisi ne demekt(r:

Aşağidaki şiir Yunus'tan alınmış, devir nazariyesinden izler ta­.şırnaktadır. Devir nazariyesi Allah' tan insana ve insandan Allah' a doğru kat' edilen rnerhalelerle ilgili bir nazariyedir.

Adım adım ileri Beş alemden içen Onsekizbin hicabı Geçtim bir dağ içinde

Yetmişbin hicap geçtim Gizli perdeler açtım. Ol dost ile buluştum Gönlüm bir dağ içinde

-35ô~

~----------~~~~----~~------Gözler gibi görmedini Söz ile sözleşmeelim Musalayın münacaat Ettim bir dağ içinde

Gökler gibi gürledim Yeller gibi inledim Sular gibi çağladım

· Aletım bir dağ içinde •

Bir döşek döşemişler Nur ile bezemişler Dedim bu kimin ola Sordum bir dağ içinde

Aynlmadım pirimden Aynlmadım şeyhimden

Aşktan bir kadeh aldım İçtim bir dağ içinde;

Vardım ileri vardım Levhi elime aldım Ayetlerin okudum ~, Yazdım bir dağ içinde

Kalpterı büyük dağ olmaz Ol Allah' a doyulmaz Sohbetine kanılmaz. Erdim bir dağ içinde

Açtım Mekke kapısın Duydum ol dost kokusun Erenlerin hepisin Gördüm bir dağ içinde

Yunus aydur gezerim Dost ilidir pazanm Ol Allah'ın didan Gördüm bir dağ içinde

-357-

~--------------~~--------------(Bu şiirde en önemli nokta ''Kalpten büyük dağ olmaz" mısra­

ında toplanmışhr. Burada "men, arefe hefsehu fakad arefe rab be" sözüne işaret edilmektedir. O da nefsini bilmek Rabbini bilmek anlamına gelir. Yunus bütün bir devri kalbinde birleştirmiş olu­yor.)

xıv. yüzyılda iki büyük mutasavvıf halk şairi tanıyoruz. Sait Emre ve Aşık Paşa.

Sait Emre'nin elimizde pek az şüri vardır. Şiirleri Yunus tarzın-dadır. Aşağıdaki şiirinde aşk ateşiyle çektiklerini anlahr: '

Ayıdam göyne göyne Halimi döne döne Düştak aşkın oduna Canı gönül yana yana

.Aşk ateşine yanan ne olduğunu bilemez aklını deremez:

Ne olduk bilimeziz Bir yerde olımazız Aklımız deremeziz Ne diyelim sorana

Aşk yolunda tenden aynlıp birliğe kavuŞur:

Yarlık içre barıştık Kadimliğe karıştık

Koptuk tenden kavuştuk Said' e can olana

Mistik. bir terbiye ile yetişmiş olan Aşık Paşa Divan Edebiyalı ile Halk Edebiyalı'nın kesin çizgilerle birbirinden aynlınadığı XIV. yüzyılda her iki tarzda da şiirler yazmışhr. Tasavvuf nazariyelerini bildirmek maksadıyle yazdığı Garipname adlı mesnevisinin dışında Ta5avvufi Halk Edebiyahna uygun olarak yazdığı şiirleri bulun­maktadır.

-358-

--------------~~~--------------Aşağıdaki şür ayrılık acısını dile getirir:

Benden mi bana bu elem Aşktan mı yoksa derd ü gam Bunca belli cevr ü sitem Bilmem nedendir bilmezem

Canan olursa ger nihan Kalmaya tende zerre can B"uluban bu sözü ıyan Bilsem nedendir bilmezem

Aşkın yürekte yarası Pes olmuşarn avaresi Ya rab bu derdin çaresi Bilsem nedendir bilmezem

Daim dilefkdr olduğum Şuride vü zar olduğum Talib-i didar olduğum Bilsem nedendir bilmezem

Aşıkta bu hayret nedir Ma' şuktaki şevket nedir Derviş buna hikmet nedir Bilsem nedendir bilmezem.

XV. yüzyılın mutasavvıf halk şairleri olarak Kaygusuz Abdal, Hacı Bayram Veli, Eşrefoğlu Rumi ve Kemal Üınıni'yi gösterebiliriz.

Kaygusuz Abdal hakkında bildiklerimiz menkabeden öğrendi­ğimiz kadardır. Menkabeye göre: Asıl adı Gaybi olan Kaygusuz bir­gün avianınaya çıkar. Bir geyiğe rastlar ve ok atar. Ok geyiğin kol­tuk altına saplanır ve yaralı geyik kaçar. Elmalı" da Abdal Musa'nın tekkesine ulaşır. Tekkeden içeri girer. Gaybi gelir, Abdal Musa' dan geyiği ister. Abdal Musa koltuğunun altından oku çıkarır, "Aradı-

-35.9-

--------~------~~~··------~--------ğın bu mu?" diye sor11r. Gaybi attığı oku tanır ve Abdal MuSa'nın müridi olur, Kaygusuz adını alıT.

Mısır' da bir tekke kurarak yolunu yayan Kaygusuz'un tekkesi halife makamı o ian dört Bektaşi tekkesinden biridir. Kaygusuz Ab­dal Bektaşi Halk Edebiyatının kurucusudur.

İnsan yaratıimışlann en azizidir. Bunun için kendini bilmek Al­lah'ıbilmek demektir, insanın yanında alemin bir haşhaş tanesi ka­dar bile kıymeti yoktur.

Bu adem dedikleri El ayakla baş değil Adem manaya derler Suret ile kaş değil

Gerçi et ü deridir Cümlenin serveridir Hakkın kudret sımdır Gayre bakmak hoş değil

Adem mana-yı mutlak Aderndedir nutk-ı hak Adernden gafil olma Nefsi de serkeş değil

Aderndedir külli hal , İlm ü hikmet güft ü kal Adem katında alem Dane-yi haşhaŞ değil

Kendi özünü bilen Maksudun bulan kişi Hakkı bilen doğrudur Yalancı kallaş değil

Elimizde ancak birkaç şiiri bulunan Hacı Bayram'ın Yunu:s Em-re yollında mutasavvıf bir halk şairi olduğunu anlıyoı;uz. ·

.-36'0-

insanda en kıymetli unsur gönüld'(ir. Çünkü didannı ancak gö- . nül görebilir. Gönül şehrinde herşey Allah'ın adını zikreder: ·

Çalab~m bir şar yaratmış İki cihan arasında Bakıcak didar görünür Ol şehrin kenaresinde

• Nagihan bir şara vardım · Ol şan yapılır gördüm

Ben dahi bile yapıldım Taş u toprak arasında

Şakirtleri taş yanarlar Yonup üstada sunarlar Mevla'nın adınanarlar

Taşın her bir paresinde ·

Şehirden oklar atılır İnip caniara batılır Ariflere söz satılır Ol şehrin bazaresinde

Şehir dediğim gönüldür Ne cahildir ne kamildir

. Aşıklar canı sebildir Ol şehrin kenaresinde.

Bu sözüm arifler anlar Cahiller işidip tanlar Hacı Bayram kendi hanlar O şehrin minaresinde

Hacı Bayram'ın tesiri altında yetişen Eşrefo~lu Rumi'nin şiirle­rinde Yunus Emre tesiri görülür .

. -Jô1-

--------------~~~--------------Aşağıdaki şiirde Eşrefoğlu'nıin tasavvufi düşüncesini görüyo­

ruz. Bu dünya geçicidir, bir tuzaktır. Ona aldanmamak lazımdır. Gerçek aşıklar bu tuzağa düşmezler. Dostun sırrına eren için iki dünyanın da hemmiyeti yoktur.

Bu dünyaya venne gönül Dünya sana kalır değil Dünya seven dost katına Yüz ağıyla varır değil

Bu dünyayı derip yığma Ahir koyup gitsen gerek Koyup gideceğin sanan Dünyayı devşirir değil

Bu dünyanın muhabbeti Sol ağulu bal gibidir Ağusun bilen ol bala Parmağını banar değil

Aşıkların gönlü kuşu Düşmez dünya tuzağına Gerçek eren bu dünyayı Hiç muhale alırdeğil

Bu dünyanın ?2hri katı Cana erer mazarratı Zehrini bilmeyen bunun Kendüyü sakınır değil

Eşrefoğlu Rumi sende Eğer şaha mahrem isen Himmetin gözüne kevneyn Zerre denlü gelir değil

XVI. yüzyılın mutasavvıf şairleri arasında Hatayi, Ahmet Sar­han, Üftade ve Ümmi Sinan bulunmaktadır.

-36'2-

~------------~~~--------------XVI. yüzyıl Klasik Türk Edebiyatının Azeri şivesi sanatkarlan

arasında yer alan Hatayı Türkçe ve halk şairleri geleneğine uyarak yazdığı şiirleriyle şöhret yapmışbr. Aşağıdaki dinl-sofiyane şiirin­de, Hak yolunda yürürken pirleri Hatayi'ye nasihat ederler. Feyiz ve irfana ermek kolay değildir. Bu yolda yanıp pişmek, dünya ga­ilelerinden uzaklaşmak lazımdır.

Vardım kırklar yaylasına

Gel berü hey can dediler • Yüz sürdüm ayaklarına

Gir işte meydan dediler

Kırklar bir yerde durdu[(ır Yerlerinden yer verdiler Meydana sofra serdiler Ellokmaya sun dediler

Erenler gönlü ganidir Yuduğu kalbi arıdır Gelişin kandan beridir Söyle ey ihvan dediler

Gir semaa bile oyna Silinsin pak olsun ayna Kırk yıl bir kazanda kayna Daha çiğsin yan dediler

Düşme dünya mihnetine Ttilib ol hak Hazretine Ab-ı kevser şerbetine Parmacığın ban dediler

Gördüğünü gözün ile Söyleme sen sözün ile Andan sonra bizim ile Ol sen de mihman dediler

-36'3-

--~----------~~~--------~~--. Şah' Hattiim nedir halin Dua edip kaldır elin Kesegör gıybetten dilin Cümlemiz yeksan dediler

XVI. yüzyılın kuvvetli mutasavvıf şairlerinden olan Alırnet Sar­han, Bayraınl tarikahnd<lJldır. Aşağıdaki ştirinde Allah' ı bilmek için kendi nefsini bilmek lazım geldiği anlatılmaktadır:

Görmeyen can Yusufun Ken'an'ı bilmez kandedir Öz vücudu Mısrı'nın sultanı bilmez kandedir

Cehd edip tavr-ı beşerden çıkmayan talip bugün Kaldı nisyan içre ol nisyanı bilmez kandedir

Cism· ü canın sımnı fehm etmeyen avareler Gerçi aşıktır veli canını bilmez kandedir

İçmeyen vuslat şarabın yar elinden her zaman Benzer ol mahiye kim ummanı bilmez kandedir

Sırr:-ı canı bilmeyip seyr eyleyen sergeşteler Devr eder devran ile, devranı bilmez kandedir

Müptela-yı aşk olup cananesini bilmeyen Derd ile dermandedir, dermanı bilmez kandedir

Can kulağıyle işit Ahmed Muhammed nutkudur Kendi nefsin bilmeyen Rahman'ı bilmez kandedir.

Yine XVI. yüzyılın mutasavvıf halk şairlerinden olan Ümmi Si­nan, Yunus'un tesiri alhndadır.

Vahdet-i Vücıld'u öğrerılnek için bir mürşid'in irşadı lazımdır . . Mürşid yol gösterir. Kıymetli bir taşın değerinin ortaya çıkması için

sarraf lazınldır. Bir prnarın başında bir testi kırk yıl kalsa.kendiliğin-

-3ô4-

----------------~~~----------~~-· den dolmaz, onu dolduracak bir el lazımdır. Bunun gibi bir tarika­ta girip erenlerin sohbetinde bulunanlar yollaİmı bulurlar.

Erenlerin sohbeti . Eie giresi değil İkrar ile gelenler Mahrum kalası değil

İkrar gerek bir ere •Göz açıp didar göre. Sarraf gerek geuhere Nadan bilesi değil

Bir pınann başına Bir testiyi koysalar Kırk yıl anda durursa Kendi dalası değil

Ümmi Sinan yol ayan Oluptur belli beyan Dervişlik yolu hernan Tae u hırkası değil

XVTI. yüzyılın en mühim mutasavvıf şairleri arasında asnri ba­şında Pir Sultan Abdal, Halveti Seyfullah, Niyazi-i MıSri, Hüda1, Kul Himmet ve Adem Dede'yi sayabiliriz. ·

Ha ya h hakkında elimizde pek az bilgi bulunan Pir Sultan Abdal, Alevi-Kızılbaş şairlerdendir. Aşağıda San Çiğdem adlı şiirirlde Pir Sultan'ın vahdet-i vücud'la ilgili görüşlerini görebiliriz. Kainatta

· .. her zerre Allah'ın adını zikreder.·San Çiğdem burada.hak yolunda bir dervişi temsil etmektedir: · ·

Sordum San Çiğdem' e Sen nerede kışl~rsın Ne sorarsın hey derviş Yer altında kışlarıtn

-:Jô5-·

------------~~~~--------------Sordum San Çiğdern' e Anan baban var mıdır Ne sorarsın hey derviş Anam yer babam yağmur

Sordum San Çiğdern' e Yer altında ne yersin Ne sorarsın hey derviş Kudret Zakması yerim

Sordum San Çiğdern' e Asacığı elinde Hak keliimı dilinde Çiğdernde dervişlik var

Sordum San Çiğdern' e Senin benzin ne san Ne sorarsın hey derviş Hak korkusun çekerim

Pir Sultanım erlerle Yüzü dolu nurlarla Ak sakallı pirlerle Çiğdernde dervişlik var

Pir Sultan' m dervişlerinden olan Kul HimmetAlevi-Bektaşi ede­biyatının kuvvetli şairlerindendir. XVII. yüzyılda yaşadığı tahmin . edilmektedir.

Kul Himmet de bu dünyanın geçici olduğunu, bu dünyada ge­çen ömre yazık olduğunu söyler. Gayesi ummana dalıp hakka ulaş­makhr:

Seyyah olup şu filernigezerim Bir dost bulamadım gün akşam oldu Kendi efkdrımca okur yazarım Bir dost bulmnadım gün akşam oldu

-36'6'-

----------------~~~---------------

•

İki elim gitmez oldu yüzümden Ah ettikçe yaşlar gelir gözümden Kusurumu gördüm kendi özümden Bir dost bulamadım gün akşam oldu

Bozuk şu dünyanın temeli bozuk Tükendi daneler kalmadı azık Yazıktır şu geçen örnüre yazık Bir dost bulamadım gün akşam oldu

Kul Himmet üstadım ummana dalarn Gidenler gelmedi bir haber alam Abdal oldum şal giyindim bir zaman Bir dost bulamadım gün akşam oldu

Halvetiye tarikahnın Mısriyye kolunu kurar. Malatyalı Niyazi-i Mısri XVII. yüzyılın en kuvvetli mutasavvıf şairlerindendir.

Niyazi-i Mısri dostu her yerde arar sonunda aradığını kendisin­de bulur:

Bakup cemal-i yare Çağınnm dost dost Dil oldu pare pare Çağınnm dost dost

Aşkın ile dolmuşum Zühdümü yanılmışım Mest-i müdarn olmuşum Çağınnm dost dost

Mescid ü meyhanede Hanede viranede Kabede puthanede Çağınnm dost dost

-9ô7-

--------------~~~--------------Sular gibi çağ çağ· Dolaşınm dağ dağ

Hayran bana: sayru sağ Çağırmm dost dost

Dünya gamından geçüp Yokluğa kanat açup

·• Aşk ile daim uçup. Çağınnm dost dost ,

Aradığım candadır . Carida ve· hem tendedir Bilir iken bendedir Çağınnm dost dost

Derya olunca nefes Paralanınca kafes Ta kesilince bil ses Çağıntım dost dost

Gökler gibi dönerim Gün gibi dolanınm Devr ile eğlenirim Çağınrim dost dost

Geldim o dost" ilinden Ko ka ko ka gülünden · ·Niyazi'nin dilinden· Çağınrim dost dost .

Yunus Emre'nin tesiri XVIII. yüzyılda da devam eder. Bu yüzyıl~ da yetişen mutasavvıf şairler daha çok aruz vezni ile yazmışlardır. Bu yüzyılda Üsküdaı'lı Zekayi, İzmiı'li Selfuni, Cemali Kaygulu bi­rer divan meydana getlımişlerdir. Bu devrin en meşhur mutasavvıf şairi :Edilne' de yerleşmiş olan Gülşeni Şey hi Sezai' dir (ölm. 1738). Şiirlerinin büyük bir kısinı aruz vezni ile yazılmıştır.

-.Jô8-

----------------~~~------~-------Aşağıdaki ilahide Hüsn ü Mutlak' ın her zerred e tecelli ettiği gö-

rüşü anlatılmaktadır: ·

Nedir bu katreZerde bahr-i umman olduğun cana Nedir bu zerrelerde şems-i taban olduğun cana

Çü sensin zahir ü batın hakikatte olan mevcud Nedir bu naleş-ı gı1nagunda pinhan olfiuğun cana

Demişsin gönnedi kimse beni bu alem içinde Nedir ya bunca yüzden yine seyran olduğun cana

Esir-i derd ü mihnet eyledim dersin ebed çi{n kim Nedir yine gönül derdine dennan olduğun cana

Mekfinlardan miinezzehdir senin ziit-ı şerifin çün Nedir bu kalb-i viranımda mihman olduğun cana

Seni dersin Sezai nar-ı hecr ile edem suziin Nedir yine benimle bende her an olduğun cana

XIX. yüzyılda mutasavvıf şairler arasında Kuddusi, Nigari, Tü­rab!, Harabi. en kuvvetlilerindendir. Kuddusi, Nakşibendi ve Ka di­n tarikatlerine girmiştir. Bir divanı bu.]unmaktadi..r.

Aşağıdaki ilahi de bütün yaratıklarla birlikte Kuddusi ism-i aza­mı zikretrriektedir:

Mest ü hayranım Zar u giryanım Her dem lisanım Hu demek ister

Gözümde yaşlar Akmaya başlar Cümle kurt kuşlar Hu demek ister

-.Jô.9-

~ Pendimi tut gel Bir ere ver el Özlemeden evvel Hu demek ister

Gece ol kaim Gündüzün saim Ehl-i hak daim Hu demek ister

Gezme yabanda Bul hakkı sende Olmağa bende Hu demek ister

Gayriyi koyan Kalbini yuyan Aşıkım diyen Hu demek ister

Terk et sivayı Olma mürayi Seven Hüdayı Hu demek ister

İrfan istiyen İhsan istiyen Canan istiy~ H u demek ister

Ol nefse malik Olmagıl halik Sıdk ile stilik H u demek ister

İns cin melekler Yerler Jelekler Suda semekler Hu demek ister

-370-

--------------~~~~------------Hu ism-i azam Ha· hu de hacarn Kuddusf her dem Hu demek ister

Bir Bektaşi Şeyhi olan Türabi'nin aruz vezni ile yazdığı şililerini ihtiva eden divanı vardır. Ancak Tür~bi ·hece vezni ile yazdığı ilahi ve nefeslerinde güzelliğe erişebilmiştir.

~u dünya geçicidir herşey fanidir, erenlerin yolunda yan bul­mak esastır:

Gel gönül gidelim aşk ellerine, Maksudun yar ise bir tane yeter Fikir kıl ettiğin arnellerine Hevti-yı cerh ile efsane yeter

Meyl-i dünya için gel olma bed-niim Kim aldı [elekten muradınca kiim Ölüm var mı yok mu tihir-ül-encariı Vakit geçirmeye virane yeter

Beyhude işlerin terk eyle mutlak Külli men aleyha fan dedi hak (herşey fanidir) Cihan baki değil hikmetine bak Bu bir söz arife burhana yeter

Türabf gel özün payimtil eyle Rtıh-ı erenlerle kesb-i htil eyle Bu ftini dünyayı bir hayal eyle Geçen geçti gelen nişane yeter

Harabi son devir Bektaşi şairlerinin en kuvvetlilerindendir.

Kainatta Allah'tan başka hiçbir şey yoktur. Herşeyi yaratan odur ve tektir. Allah ol dediği için kainat olmuştur:

-:171-

--------------~~~--------------Ya Rab .senin·mekanın yok Yatağın yok yorganın yok Hem dinzn hem imanın yok Her bir şeyden münezzehsin

· Sesin çıkmaz avazın yok Abdestin yok namazın yok . Hiçbir yere niyazın yok "Kul hüvella hu ahad" sin

Kapın büyük açan yoktur Seni kapıp kaçan yoktur Anan yoktur baban yoktur Ya Rab Allahüssamed'sin

Elmasın yok boncuğun yok Aban keben kocuğun yok Kann kızın çocuğun yok Lemyelid ve Lemyuledsin

Her bir şeye kudretin var Akla sığmaz hikmeti?t var Yetmişiki milletin var Sen Halldk-ı künfekansın

Derya senin sahra senin Dünya senin- ukba senin Bu görünen eşya senin Ve lemyekun lehu küfuen ahadsin

Sağın da var solun da var Eğri doğru yolun da var Bir Harabi kulun da var Sen Hal~ak-ı künfekansın

Netice olarak : Ort.a-Asya' da Ahmet Yesevi ile başlayan Tasav­vufi Halk Edebi ya h Anadolu' da büyük bir gelişme göstermiş XI.

-372-

----------------~~~· ----------------yüzyıldan itibaren devam eden akınlar ve muhaceretlerle birçok azanlar ve dervişler Anadolu'ya girmiş, tasavvufi fikirler Osmanlı imparatorluğunun her sahasına yayılmıştır. İşte bu dini ve tasavvu­fi zemin üzerinde XIII. yüzyılda iki büyük şahsiyet Mevlana ve Yu­nus Emre yetişir. Bu şahsiyetlerin hem geniş halk kitleleri üzerinde hem de kendilerinden soma gelen şairler üzerinde büyük tesirleri görülür. Bu devirde kurulan tekkelerde Şeyhler ve dervişler tasav­vuf fikirlerini sistemli bir şekilde yayar lar. Bu fikirlerlu tesiri ile Tek­ke şij.ri ve Tekke Edebiyah meydana gelir. XVIII. yüzyıldan XX. yüz­yılın başlarına kadar tasavvuftan doğan tarikatların şairleri Mevla­na-Yunus Emre zemini üzerinde zengin bir edebiyat meydana geti­rirler. XV. yüzyıla kadar Ozan denilen şaiı:lere XV. yüzyıldan itiba­ren tasavvuf tesiri ile aşık adı verilir. XIII. yüzyıldan XX. yüzyıla ka­dar bir taraftan Tekke Edebiyalının tesiri ile yukarıda şiirlerinden örnekler gördüğümüz Tekke Halk Şairleri yetişirken bir taraftan da yine bu edebiyattan az çok tesirler alan profan şairler yetişir. Fakat bu tesir şiirlerin ruhuna işliyememiş dışta bir boya mahiyetinde kal­mıştır. Bu şairlerin şiirlennde tasavvuf ıstılahiarı erimemiş bir hal­de bulunur.

XX. yüzyıla kadar halk şairlerinde tasavvuf yukarıda genel ka­rakterlerini gösterdiğimiz gibidir. XX. yüzyıl henüz tamamlanma­mış olduğu için bu devir hakkında karar vermek için vaktin henüz erken olduğu kanaatindeyiz.

(Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmalan Dergisi II,· Prof. Dr. Harun Tolasa Özel sayısı, İzmir 1983)

-.!17.!/-