TARİHTEN BUGÜNE TÜRK DİLİ ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
-
Upload
momentum1961 -
Category
Documents
-
view
406 -
download
3
Transcript of TARİHTEN BUGÜNE TÜRK DİLİ ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
1/28
TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI
Dr. A. Melek ZYETGN
GR
1. Trk dili bugn batda Balkanlarn ularndan douda Byk Okyanusa, kuzeyde Kuzey
Buz Denizinden, gneyde Tibete kadar uzanan ok geni bir alanda dank olarak
konuulmaktadr.
Trk dili tarih geliim seyri iinde dilin kendi doal yapsndan kaynaklanan deimeler
yannda eitli coraf dalmlar, farkl sosyo-kltrel evrelerle iliki gibi d faktrlerle
btn dillerde olduu gibi bir yandan deimi, bir yandan da kollara, diyalektlere ayrlmtr.20. yzyl ncesine kadar genel Trk dili alannda diyalekt farkllklarnn derecesi ok byk
deildi. Ancak bu durum, bugn olduka deimitir. Genel Trk dilinin lehelerini dil
konumuna getirme ynnde almalar olarak tanmlanabilecek Sovyet dnemi merkez dil
planlamas almalar ile dil plnlamas kapsamndaki mahall uygulamalar 20. yzylda Trk
leheleri arasndaki anlalabilirlik orannn dmesine yol aan nemli d faktrlerden biri
olmutur. Dier taraftan Rus dilinin bir st dil olarak btn sosyo-kltrel ve ekonomik,
resm olarak-olmayarak btn kurumlarda konuulmas, yazlmas, ksaca kullanlmas,
Sovyet alan Trk dilinin eitli lehelerini konuanlar ana dili kayb tehlikesiyle karkarya da getirmi, kstl ana dili kullanm, Trk lehelerinin tabi gelimelerini nlemitir.
Leheler aras etkileimin de ortadan kalkm olmas Trk leheleri arasndaki ayrlklarn
keskinlemesine yol amtr. Bununla birlikte btn bu farkllamaya ramen genel olarak
Trk dili ve alt kollarnn temel yaps itibariyle ses, ekil, sz dizimi ve szvarl ynnden
bir btnlk arzettiini de sylemek yanl olmayacaktr (Barutcu 1992: 47)1.
2. Bugn bu konferansta sizlere kkl bir gemii olan Trk dilinin bilinen yazl
balangcndan itibaren tarih geliim srecini, konuulduu geni corafyadaki yaylmn ve
dallanmalarn gz nnde bulundurarak deerlendirmeye ve Trk dilinin tarih dnemlerinisistematize ederek anlatmaya alacam. Ayrca bugne uzanan srete ada Trk dili
alannn snrlarn ve genel zelliklerini ana hatlaryla vermeye alacam. Konumuzun son
derece geni bir alan olmas sebebiyle, kstl bir sre iinde sizlere genel bir perspektif
verebilmek iin, konuyu ayrntklara bomadan, tarihten bugne Trk dilinin yaylma,
dallanma sreleri ve bugne olan uzantlar temelinde ele almaya alacam.
Associate Professor, Ankara University, Faculty of Letter, Department of Turkish Languages and Literature,
ANKARA/ TURKEY [email protected] Ayrca bkz. http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm
1
mailto:[email protected]://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmmailto:[email protected]://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm -
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
2/28
3. Trkler dnya zerine geni sahalara yaylmlar ve bunun sonucu olarak da kendisi ile
mene bakmndan yaknl olan veya olmayan pekok dille temasa gemilerdir. Bu
temaslar neticesinde Trke ile bu diller arasnda karlkl alntlamalar ve etkilemeler
olmu, Trke temasta olduklar bu dillere kelimeler vermi ve baka dillerden de kelimeler
almtr. Trkler tarih sahnesine ktklar dnemlerde bugnk Mool, Manu veTunguzlarn atalaryla, gneyde inlilerle, batda Fin-Ugorlarla temas hlinde
bulunmulardr. Daha sonra bat ve gneybatya yaylan Trkler Hint, ran ve Bizans
medeniyetleri ile tanmlar ve slmiyet ile tanmalarndan sonra da Arap ve ran muhiti ile
sk iliki iine girmilerdir. Arapa ve Farsadan birok kelime Trk diline girmitir. Ayrca
in, Sanskrit ve Slav dillerinden de Trkeye birok kelime girmitir. Ancak tm bu
saydmz dillerle Trkenin yapca ilikisi yoktur. Bunun yannda Fin-Ugor, Mool,
Tunguz, Kore ve Japon dilleri iin ayn eyi syleyemiyoruz. Bu dillerin bazlaryla Trk
dilleri arasnda nemli benzerlikler vardr. zellikle Trke ve Moolca arasndakibenzerlikler dikkat ekicidir. Bu diller arasndaki benzerlikleri inceleyen Avrupal dil
bilginleri, sz konusu dilleri derin bir surette inceleyerek onlarn akrabal ve ortak menei
konusunda eitli teoriler ortaya atmlar ve bu dilleri Ural-Altay ve Altay adlar altnda
toplamlardr.
Bamsz yan ok eski tarihlere kadar gtrebileceimiz Trk dilinin kkeni ve baka
dillerle olan akrabal meselesi olduka uzun saylabilecek bir dnemden beri dilcilerin
ilgisini ekmektedir. Balangta Trkenin Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait olduu
fikri etrafnda ekillenen kken tartmalar, bu alandaki aratrmalarn derinletirilmesinden
hemen sonra terkedilmi, Trk-Mool-Tunguz karlatrmal dil aratrmalar alanndaki
mstakil almalar derinletirilmitir. Altay dil ailesinde yer alan bu dillerin temelde ortak bir
dilden gelip gelmedii konusuna bugn iin zmlenmi bir mesele olarak baklmamakla
birlikte, byk lde kabul gren bir yaklam olduunu ifade etmek gerekir. Bugn genel
kabul gren gre gre esas olarak Trke; Moolca ve Manu-Tunguzca, bunun yannda
son yllarda dhil edilen Kore ve Japon dilleri ile birlikte Altay dil ailesinin bir yesidir.
Dnyada konuulan diller bugn belirli dil aileleri iinde deerlendirilmektedir. Eklemeli
bir dil zelliine sahip olan Trke biraz nce sylediimiz gibi Altay dil ailesi iinde
deerlendirilir. Dil ailesi terimi zel bir dil iin kullanlr. Bir dil ailesi bir ana dilden gelime
yoluyla ayrlm bulunan dillerin tekil ettii topluluktur. Bu gruba giren dillerin ortak bir
kkten gelmesi gerekir. Yani bir dil ailesinden sz edilirken genetik akrabalk sz konusu
olmaldr. Byle bir dil ailesinde, alt kollar geriye gittike ortak bir dilde birleirler. Bu
erevede Altay dil ailesine baktmzda dar anlamyla Trk, Mool, Manu-Tunguz, geni
anlamyla Kore ve Japon dilleri Altay dil ailesi olarak adlandrlr. Altay dil teorisi ile ilgili
almalar bugn Altayistik alannda dnyada ilgi gren ve birok almann olduu bir
2
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
3/28
alandr2. Ben burada bu teoriyle ilgili tartmalara konumuzla dorudan ilgisi olmad iin
girmeyeceim.
Trke ile birlikte Mool, Manu, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kkten, Ana
Altay dilinden geldii teorisini kabul ettiimiz takdirde Trke iin en eski dnem kukusuzAltay dil birlii dnemi (Altay dnemi) olacaktr. Yani Altay devri, Trke-Moolca, Manu
Tunguz ve Kore dillerinin ana bir dil oluturduu hipotetik, faraz bir dnemdir. Bu dnemin
balang ve biti tarihleri bilinmemektedir. Bu dnemle ile ilgili bilgilerimiz de bugn
karlatrmal dilbilim almalarnn bize verdii hipotetik ekillere dayal bilgi ve
varsaymlardan olumaktadr.
Geni bir corafyada konuulan Trke, Altay dil birliinden ayrldktan sonra belirli
karakteristik zelliklerle ayrdmz baz tarihi dnem ve dallanmalara uramtr. Genel
hatlaryla Trk dilinin tarihi dnemlerini u ekilde tasnif edebiliriz:
TRK DLNN TARHSEL DNEMLER
1) Altay Dil Birlii Dnemi
2) lk Trke Dnemi-uva-Trk Dil Birlii Dnemi (Pre-Turkic)
3) Ana Trke Dnemi (Proto-Trke)
4) Eski Trke Dnemi (6.-10.yy)
5) Orta Trke Dnemi (11.-16. yy)
6) Yeni Trke (Yeni Yaz Dilleri) Dnemi (16.yy ve sonras)
7) Modern Trke dnemi (20. yy ve sonras)
Dillerin tarihsel geliim srelerini ayran kesin izgiler yoktur. Dillerin geliim
srelerinin dilbilimsel ltlerle belirlenmesi gerekir. Ancak ou zaman yaz dili olmayan
tarih dillerle, lehe ve azlarla ilgili yeterli filolojik malzemenin bulunamay, dilsel
srelerin tarihsel, siyas, sosyal ve politik olgular araclyla belirlenmesini zorunlu
klmaktadr. Trk dili tarihinin ana kesitlerini oluturan Trk yaz dilleri, leheleri veazlarndaki saysz dallanmalarna karlk snrl saydadr. ou tarih Trk yaz dili
alanyla ilgili elimizde olduka snrl bir dil malzemesi vardr. Dolaysyla Trkenin tarihsel
dnemlerinin tespit edilmesinde, tarih dnemler arasndaki gei ve dallanma proseslerinin,
ilikilerinin belirlenmesinde bu snrl dil malzemesi ou zaman yetersiz kalm, bunun
yannda baka tarihsel, siyas ve sosyal olgular, tarihsel dil srelerinin belirlenmesinde lt
olarak kullanlmtr (Demir-Ylmaz 2003: 63).
2 Altay dil teorisi ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Osman Nedim Tuna,Altay Dilleri Teorisi, Trk DnyasEl Kitab, 2. C., Dil-Kltr-Sanat, Ankara 2002.
3
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
4/28
Bugn Trkenin tarihsel dnemlere ayrlmas meselesi aslnda tam olarak zmlenmi
deildir. Ana hatlaryla ortaya konulan tasnif kabul edilmekle birlikte, tarihsel dnemler
arasndaki gei ve organik balar, tarihlendirme meselesi bugn Trkolojinin hl aratrlan
ve tartlan konularndandr.
Kuramsal Altay dilinden ilk olarak Japoncann, ardndan Korecenin ayrld
dnlmektedir. Japonca ve Korecenin ayrlmasndan sonra Trk-Mool dilbirlii denen
ikinci bir aama sz konusudur. te taraftan ayn ekilde Trkenin Altay dil birliinden
ayrld devir, Trkenin tarih devirleri iinde ilk Trke devri olarak adlandrlr. Yine
hipotetik ekillere dayal bu dneme ait snrl bilgimiz vardr. lk Trke (Pre-Turkic)
dneminin balangc kesin olarak bilinmemekle birlikte; Milattan nce birka bin yllk
dnemi kapsad tahmin edilmekte ve Milat sralarnda sona erdii dnlmektedir. lk
Trke dnemi Trkenin Ana Altaycadan ayrldktan sonraki ilk dnemi kabul edilebilir. Bu
dneme uva-Trk dilbirlii dnemi ad da verilmektedir.
Milat sralarnda balad kabul edilen Ana Trke (veya Proto-Trke) dnemi ise Hun
a ile ilikilendirilmektedir. Proto-Trke veya dier bir deyile Ana Trke, bugn iin
kesin olarak bilinmeyen, ancak muhtemel tarihlendirmesi Hun a olarak yaplan bir devrede
iki ana kola ayrlmtr. Aadaki gibi formle edebileceimiz szkonusu ses denklemi bu
devre iin belirleyici karakteristik olarak grlmektedir:
PT. *-x-, *-x > *-r-, *-r> *-z-, *-z
PT. *-y-, *-y > *-l-, *-l *--, *-
(Dil biliminde proto-dil kavram, kurulmu veya tasarlanm dil anlamn tar. Bir dizi
hipotezlerle kurulmu bir dil modelidir. Proto-dilin zelliklerine yazl dillerin karlatrma
ve analiz edilmesi yoluyla, yani tarih ve karlatrmal dilbilimin metot ve teknikleriyle
ulalabilir. Ayrca yeniden kurma diyebileceimiz rekonstruksyon hadisesi iki ynl bir
trafik gibidir. Burada var olan dilden proto-dile gidi ve geri dn eklinde bir ileyi sz
konusudur.)
Buna gre r/l ynnde gelime gsteren iki koldan biri olan Proto-Ogur kolunun bugnkmodern alandaki tek temsilcisi uva lehesi; tarihsel temsilcisi ise Eski Bulgar Trkesidir.
Bulgar Trkesi, 5. ve 6. yzyllarda Kuzey Kafkasyada ve Karadenizin kuzeyinde yaayan
Bulgar Trklerinin dili idi. Bugn elimizde Bulgar Trkesiyle ilgili ok snrl bir dil
malzemesi vardr. Bu tarih dil bilgileri bugn eski Bulgarca ile uvaa arasndaki ilikiyi
ortaya koymas bakmndan nemlidir.
uvaa dnda kalan btn tarih ve modern Trk yaz dilleri ise z/ ynnde gelime
gsteren Proto-Oguz kolunu temsil etmektedir. Trk dilinin en eski yazl kaynaklarnn
olduu Eski Trke (KkTrk-Uygur), Orta Trke (Karahanl, Harezm, Kpak, aatay,
4
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
5/28
Eski Anadolu Trkesi) tarih yaz dilleri dnemi ile uvaa dndaki bugnk yaz dilleri
ve azlar bu kola aittir.
Eski Trke Dnemi (6.yy-10.yy)Trk dilinin kuramsal olarak Proto Trke dier bir deyile Ana Trke dneminden
sonra gelen ve Trkenin yazl metinlerle bilinen en eski devresi Eski Trke olarak
adlandrlmaktadr. Eski Trke dnemi kendi iinde uzun bir dnemdir. Bu dnem bugnk
bilgilerimiz nda Trk dilinin en eski yazl belgelerinin bulunduu devreyi kapsamaktadr.
Bu dnem ayrca Trkenin ilek bir yaz dili olarak kullanldn da belgelendirebildiimiz
en eski dnemidir. Bu dneme ait yazl belgeler incelendiinde, yaz dili tarihinin, edeb dil
olarak ok eskilere kadar gittii aka grlmektedir3.
Eski Trke dneminde siyas corafyaya hkim unsur, 6. yzyln ortalarnda BatMoolistandaki Altay dalar blgesinde yaayan ve ayn tarihte inin kuzeyinde bugnk
Moolistanda, byk bir devlet kuran (550-630, 680-745) Eski Trkler yani Kktrklerdi.
Bu dnemdeki sz konusu Trke de bu Kktrklerin diliydi. Ayrca bu dil 8. yzyl
ortalarnda Moolistandaki Kktrk egemenliine son vererek orada bir devlet kuran
Uygurlarla (745-840), incandaki Tarm havzasnda Koo-Turfan Uygur devletini (850-
1250) kuran yerleik Maniheist ve Budist Uygurlarn da diliydi.
Eski Trk alarndan bugne kalan metinler; Trklerin kendi dillerinin yazmnda birden
ok alfabeyi kullandklarn gstermektedir. Kktrk dnemine ait metinlerin hemen hemenhepsi Trk Runik yazsyla yazlmtr. Bir anlamda eski Trk anda Runik yazs Trklerin
asl kulland alfabe deerinde olmutur. Yine Eski Trk anda oluan yeni din evreleri
(Maniheizm, Budhizm) yeni alfabeleri de peinden getirmitir. Runik yazsndan sonra Eski
Trke dneminde Mani ve Uygur yazs Trkenin yazmnda kullanlmtr. Yine bu ada
Hristiyan olan Trklerin Uygur alfabesi yannda Sryani alfabesini de kullandklar elde
mevcut olan metinlerden anlalmaktadr. Yine Sogd, Brahmi, Tibet ve in yazlarnn
Trkenin yazm iin az da olsa kullanldn belgeleyen metinler bugn elimizde mevcuttur
(Barutcu-znder 2002: 485).Eski Trke dnemine ait yazl belgelerin byk bir ounluu ta zerine yazlmtr.
Beng ta olarak adlandrlan bu abideler sonsuzluu simgeleyen kaplumbaa kaideleri
zerine oturtulmutur.
Eski Trk andan bugne kalm olan Trk-runik yazl belgeleri olduka geni bir
coraf alana yaylmtr: Gney Sibiryada yukar Yenisey yresinde, Abakan-Minusinsk ve
Tuva blgesinde, Kuzeydou Sibiryada Baykal gl ve Lena kysnda, Moolistann trl
3 Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. F. Sema Barutcu znder, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C.III,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 481-501; Semih Tezcan En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr veretim Dili Olarak Trke, TTK yaynlar, Ankara 1978, 271-383.
5
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
6/28
yrelerinde (en ok Orhon ve Selenga rmaklar boyunda) Krgzistan ve Kazakistann trl
yrelerinde yer almaktadr.
Kktrklerden kalan bu yaztlar arasnda yazl tarihleri en kesin olanlar ve dorudan
doruya Trk dili ve tarihi iin kaynaklk edenler, 8. yzyla ait Orhun Abideleri ya da
Kktrk abideleri olarak bilinen Kltgin (732), Bilge Kaan (735) ve Tonyukuk (720-725?)
yaztlardr. Bugn iin en uzun ve salkl olarak bugne kadar korunan yaztlar Orhun
yaztlar olmutur. Kktrk veya Orhun abidelerinin bulunmas, Trk dili tarihi asndan son
derece nemlidir. Trkoloji almalarna yeni bir boyut getirmi ve aklk kazandrmtr.
zellikle Wilhelm Thomsenin yaztlarn alfabesini 1893te deifre etmesinden ve bu runik
yazl belgelerin Trklere ait olduunun anlalmasndan sonra Trkoloji alanna dnya bilim
evresinde zel bir ilgi gsterilmi, Trkoloji aratrmalar hzla ilerlemitir.
II. Kktrk Kaanlnn yklmasndan sonra Trk Kaanlnn bana geen Uygurlar
devletlerini, Kktrk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurduklar iin, bu devletin yani
bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Eski Trkenin son dnemlerinde Trkler farkl
din muhitlere girmilerdir. zellikle Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlk ile tanan Uygur
Trkleri merkezi Koo olan ve hkimiyeti 400 yl kadar srecek, yerleik hayat dzeninde,
yeni bir devlet meydana getirdiler. zellikle Turfan Uygurlar 10. yzyldan itibaren gelien
ve 11-12. yzylda olgunlua erien Trk medeniyetinin kurucusu olmulardr. Uygur
boylarnn bir ksm inin Kansu blgesine yerlemi ve burada ksa mrl devletler
kurmulardr. Farkl dinler ile yeni bir kltr muhitine dhil olan Uygurlarn kulland dil,
yaz dili gelenei Kktrk dnemi Trk yaz dilinden farkl deildi. Teknik olarak EskiTrke dnemini kendi iinde biz Kktrke ve Uygurca olarak ikiye ayryoruz. Daha nce
de belirttiimiz gibi bu iki dnem arasndaki farklar fazla olmayp, Eski Trk anda 11.
yzyla kadar tek Trk yaz dili gelenei hkim olmutur. Ayn yaz dili baz fonetik
farkllklarla ve deien alfabelerle srekliliini korumu ve ilek bir edeb dil olarak varln
srdrmtr. Uygurca yazma eserlerin ou Sogd yazsnn ilek biiminden gelitirilmi
Uygur alfabesiyle yazlmtr. Bu alfabe Trklerin Trk dilini yazmak iin kulland ikinci
alfabedir. Bunun yannda az da olsa bir ksm metinler Mani alfabesi ile yazlmtr. Yerleik
hayattaki Uygurlar Budizm, Maniheizm ve ve Hristiyanlk evresinde ok zengin bir edebiyatyarattlar. Bu dinlere ait din eserler Uygurcaya evrilmeye baland. Birok din kitab
Sogdca, ince Toharca, Sanskrit ve Tibeteden Uygurcaya evrildi. Ayrca birok konuda
telif Uygurca eserler de yaratlmtr. Ayrca Ge Uygur dnemine ait, Uygurlarn sosyal ve
ekonomik dzenleri ile ilgili sivil belgeler de bugn iin elimizde yer alan nemli
belgelerdendir. Bu dneme ait eserler, 19. yy sonu 20. yy banda ine, incana yaplan
geziler srasnda elde edilmitir. Bu eserler bugn Avrupa merkezlerinde zellikle Dou
Almanyada, Berlinde, Londrada British Museumda, Pariste Bibliotek Nasyonelde,
Leningratta Asya mzesinde, Pekinde, ayrca Japonyada Kyotoda bulunmaktadr.
6
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
7/28
Orta Trke Dnemi (11.yy-16. yy)
Trklerin 10. yzylda slmiyeti kabul ederek yeni bir muhite girmesiyle, Eski Trke
dneminden itibaren sregelen yaz dili gelenei deimemi, aynen devam etmitir. Ancak
slmiyete girmeyle Eski Trke dnemi kapanm ve yeni yaz dilleri oluum srecini
toplayan Orta Trke dnemi (11-16.yy) balamtr.
Bu dnemde Orta Asya steplerinden kan Trk topluluklar Avrasya ve n Afrika
corafyasna yaylmaya balamlardr. Ogurlar ve Kpaklar, Kpak bozkrlarna (Det-i
Kpak) ve Msr-Suriye blgesine; dier eski Trk topluluklar batya, Avrasya
derinliklerine; Uygurlar gneye, incana; Ouzlar ise gneybatya, ran, Anadolu ve
Balkanlara ynelmilerdir. Bylelikle Trk dilli topluluklar Avrasya ve Afrika corafyasnda,
ok sayda siyas oluumun, devletin iinde, en eski dnemlerden itibaren tarihsel gelimeleri
belirleyici birer ge olarak tarih sahnesinde yer almlardr.
Olduka uzun bir sreci kapsayan Orta Trke dnemi iinde snrlar yer yer birbiri iine
geen eitli yaz dilleri olumaya balamtr. Bu dnem eitli Trk yaz dillerinin oluma
dnemidir. Bu dnemdeki yaz dillerini u ekilde sralamak mmkndr: ,
1. Karahanl Trkesi (11-13. yy); 2. Harezm Trkesi (14.yy), 3. Kpak Trkesi (Altn
Orda Kpak Trkesi) (13-16. yy) Memlk Kpak Trkesi (14-16. yy) Ermeni Kpakas
(16-17. yy), 4. Eski Anadolu Trkesi (13-15. yy), 5. aatay Trkesi (15-19.yy).
Karahanl Trkesi (11. yy-13. yy)
Orta Trkenin balang dnemini oluturan ve yine Eski Trkenin zerinde temellenen
Karahanl Trkesi, Karahanl devletinin yaz dili idi. Karahanllarn slm dinini kabul
etmelerinden sonra bakent Kagar nemli bir kltr merkezi hline gelmitir. Divan,
Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakaykgibi gnmze gelen az saydaki Karahanl Trkesi eseri
aslnda Eski Uygurcaya ok yakn zellikler tamaktadr. Ancak szvarlnda Arapann ve
Farsann tesirleri artmtr. Trk dili tarihi asndan en nemli iki eserDivan ve Kutadgu
Bilig, bu dnemin eserleridir.
Eski Trke dneminde Trkenin tek bir yaz dili vard. Orta Trkenin balangdnemini oluturan ve yine Eski Trkenin zerinde temellenen Karahanl Trkesinden
sonra Trk yaz dili farkl kollarda dallanmaya balamtr.
Harezm Trkesi (14.yy)
Trk yaz dili gelenei 11. yzylda, Orta Asyada, yaz dili-edeb dil seviyesinde iki ayr
sahada kendine gelime yolu izmitir. Bunlardan douda olannn merkezi Kagarken, dier
batda yer alan sahann merkezleri Harezm ve Sirderya rmann gneyindeki Yedisu, Merv
ve Buhara gibi ehirler olmutur. Kagar blgesinde gelien Karahanl Trk edeb dili,temelde eski Uygur Trkesine bal idi ve Trklerin slmiyete girmesiyle birlikte slam bir
7
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
8/28
zellik de kazanmt. 12. yzyldan sonra Orta Asyadaki Trk edeb dilinin gelime sahas
Harezm blgesi olmu ve bu sahada gelenek olarak Karahanl Trkesine bal, bunun
yannda Kpak-Ouz unsurlar yannda kendine has dil zellikleri olan ve gei Trkesi
zellii tayan Harezm Trkesi ekillenmitir. Karahanl Trkesi ile aatay Trkesi
arasnda bir gei Trkesi olarak deerlendirilen ve Karahanl Trkesi temelinde, blgedekikuvvetli Ouz ve Kpak dil unsurlarn da bnyesine alarak kendisine has bir geliim yolu
izen Harezm Trkesi, bir taraftan Karahanl-Harezm dorultusunda ilerlerken, etnik
yapsndaki eitlilik ve dilin kurulu ve gelime artlarndaki lehe karklklar yznden
Harezm-Kpak ve Harezm-Ouz dorultusunda gelimitir. Uzunca bir dnem Harezmde
Kpak ve Ouz boylar bir arada yaam, blgede gelien yaz diline kendi dil zelliklerini
vermilerdir. Harezmde yazlm eserlerin Karahanl yaz dili geleneine bal, Ouz-
Trkmen zelliklerini tayan bir dille yazlm olduu grlr (zyetgin 2001: 31).
Trkln en byk boy tekilatlarndan olan Ouzlar, Kpaklar ve Karluk boylarbirbirinden kesin coraf, siyas ve dilsel snrlarla ayrlmamalar ve Avrasya corafyasnda
yzyllar boyunca sren hareketlilikleri nedeniyle, Trk yaz dili ve leheleri srekli etkileim
iinde bulunmulardr. zellikle Harezm sahas bu etkileimin olduu en nemli
alanlardandr.
Tarih Kpak Trkesi (13.-16.yy)4
te taraftan byk Trk boylarndan biri olan Kpaklar da batya olan ilerlemelerinde,
eitli Trk devletleri iinde varlklarn hissettirerek Kpakay bir yaz dili, edeb dil hlinegetirmilerdir. Kpaklarn yaylma alanlarna baktmzda, 10.-11. yzylda Kpak
(Kuman) Trkleri, snrlar douda rti rmandan balayarak Bat Sibiryay, Karadenizin
kuzey bozkrlarn iine alan ve gneyde Krmdan Kuzey Kafkasyadaki Kuban ve Terek
rmaklarna kadar, kuzeyde Orta dil sahasna kadar uzanan alanlarda yaamakta idiler.
Bununla birlikte tarih boyunca eitli sebeplere bal olarak birok Trk ve yabanc
kavimlerle ilikileri olan Kpak Trkleri yerletikleri sahalardaki etnik unsurlarla kararak
kolonize bir toplum olarak varlklarn daima srdrmlerdir.
13. yzyl balarnda cereyan eden ve tm dnyay etkisi altnda brakan Mool istils,
Orta Asyada, Kuman-Kpak Trklerinin yaad sahalarda hem siyas hem de coraf
bakmdan byk deiikliklere sebep olmutur. Batu Hann kumandasndaki Mool ordusu,
1237de dil Bulgarlarnn zerine yrm ve bunun sonucunda dil-Bulgar lkesi byk
lde ykma uramt. Bu gzerghta yaplan seferlerde birok Kuman-Kpak Trk de
Mool ordusunun nne katlm, yerlerinden, yurtlarndan edilmiti.
Baka bir taraftan da Moollarn dil blgesine yaptklar aknlarda nlerine kattklar
pekok Kpak-Kuman Trknn Orta dile Bulgar topraklarna kadar geldikleri ve buradaki
4 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk Denemesi, Kksav: Tengrim Trklk Bilgisi Aratrmalar Dizisi:3,Ankara 2001, 21-37.
8
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
9/28
dil-Bulgar halk ile kaynaarak, bu sahann btnyle Kpaklamasnda byk rol
oynadklar grlmektedir. Ayrca, bu sahada Bulgar Trkesine karlk Kpak Trkesinin
nfuz kazand ve yaygnlat grlr. Kpak Trklerinin gittikleri yerlerde oynadklar
kolonizatrlk rol ve bulunduklar sahalarn Trkleme srecine olan katklarn baka bir
sahada, Kafkasyada da grmek mmkndr. Mool aknlarndan sonra bir ksm KpakTrk Kuban boylarndan ve Kafkas dalar eteklerinden Dastana kadar gitmilerdir.
Buradaki Trk zmrelerinin saysn oaltm ve blgenin Trkleme srecini
hzlandrmlardr. Dnyann drt bir tarafna doru olan bu mecbur glerin bir ksm da
batda Macaristan ve Balkanlara doru olmutur. Bugn Avrupada ve Kafkaslarda bulunan
Kpak varl, bu tarih ve siyas nedenlere bal gelimelerin sonucudur.
G eden Kpak Trklerinin dnda Det-i Kpakta kalan bir ksm Kpak Trknn
Moollarn hakimiyeti altna girdikleri grlr. 1240l yllarda Batu Han komutasndaki
Moollar, tm Det-i Kpak alann ve Krm yarmadasn ele geirmi ve burada yeni birdevlet dzeni tesis etmeye almlard. Her ne kadar Kpak Trkleri Moollarn kurduu
devletler iinde onlarn egemenlii altnda yaamlarsa da Moollar hem kltr hem de dil
bakmndan etkilemiler ve tarih seyir iinde bakldnda olduka ksa saylabilecek bir sre
iinde Moollarn Trklemesinde byk rol oynam ve onlarn kurduklar devlette hakim
g olarak varlklarn srdrmlerdir. Bilindii gibi ingiz Han dneminden itibaren, Trk-
Mool devlet geleneinin oluumunda kkl bir kltre ve medeniyete sahip Trklerin
nemli katklar olmutur5.
1241 ylnda kesin olarak Det-i Kpak sahasnda kurulmu olan Altn Orda devletiiinde Kpak Trkleri hakim g olan Moollarn, siyas, sosyal ve kltrel hayatlar
zerinde olduka kuvvetli tesirleri olmu, bu sahada Moollarn Trklemesinde nemli rol
oynamlardr. zellikle Altn Orda hanlarndan Berke Hann slmiyeti kabulnden sonra bu
Trkleme sreci hzlanm ve Altn Orda devleti bir Trk-slam devleti halini almtr. Berke
Han zamannda devletin, Byk Cengiz birliinden ayrlarak mstakil bir ekilde dnya
tarihinde yerini almasndan sonra Altn Orda devleti baarl, parlak ve meden bir gelime
sreci iine girmi ve bnyesine zengin Kpak unsurunu da katarak devrinde dnyann en
gl devletlerinden biri olmutur. 13. ve 14. yzyllar, Altn Ordann en parlak devirleriolmutur. Trk kltrnn en nemli merkezlerinden biri olan Harezmin de siyas olarak
Altn Orduya balanmasndan sonra Altn Ordu Devletinin dili, kltr daha da
zenginlemi; tarih sahnesinde Kpak Trklerinin medeniyetlerini gsterdikleri, varlklarn
srdrdkleri yer Harezm ve Altn Ordu sahas olmutur. Harezm sahasnda gelien Trk dili
5 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Altn Orda Devlet Geleneinde Uygur zleri, Altn Orda ve
Varisleri kinci Uluslar aras Konferans (22-24 Nisan 2005), (Dz.) Ayaz-Tahir Trkistan dil-Ural Vakf,stanbul (Baslmam bildiri).
9
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
10/28
ve kltr, Altn Orduda 14. yzyldan sonra hzla gelimeye balayan Altn Ordu-Kpak
edeb diline nfuz etmitir6.
Kpaklarn bahsettiimiz bu geni sahalara yaylmalar, tarih Kpak Trkesinin birden
ok kolda, birbirinden nisbeten uzak corafyalarda, farkl dil ve kltr evrelerinde
gelimesine neden olmutur. Tarih Kpak Trkesi 13-16. yzyllar arasnda gney Rusyasteplerinde ve Msr-Suriye olarak snrlarn izebileceimiz n Asyada, yani Msr-Suriye
blgesinde konuulan ve yazlan bir yaz dili olmutur.
Bu muhitlerin banda Det-i Kpak olarak adlandrlan corafyada Altn Ordu devleti
etrafnda ekillenen Kpak Trk yaz dili gelmektedir. Buradaki yaz dili geleneine,
Kpaklarla kavim ad olarak tarihte birlikte anlan Kumanlar ve onlarn konutuklar Kuman
Trkesini de dhil ediyoruz. Tarihte Kpak-Kuman adlar uzunca bir sre yan yana
gemitir. Aslnda bu kavm birlik iki ayr kavmin sonradan birleerek oluturduu bir
birliktir. Kpaklarn yaadklar alanlarda bir araya gelen bu iki kavim kaynam ve ortakdiyebileceimiz bir yaz dilini paylamlardr.
te yandan Kuman-Kpak Trkesine ait de bugn elimizde son derece az belge vardr.
Kpak sahasnda Kumancay karakterize eden en nemli eser bir tr szlk olan Codex
Cumanicustur (Kumanca El yazmas). Altn Ordu evresinde, Harezm yaz dili geleneinin
tesiriyle, Kpak lehesi temelinde ekillenen yaz dilinde verilmi, gnmze kadar gelen
birka nemli edeb eser mevcuttur. Yine Kpak zellikli bir yaz diliyle kaleme alnm o
devre ait resm devlet belgeleri, diplomatik mektuplar, fermanlar olan yarlk ve bitikler vardr.
Genel olarak bakldnda bu dnemden bize kalan eser says son derece azdr. Bu sebepletm bu belgelerin devrin Kpak Trkesi hakknda bize bilgi vermesi dolaysyla nemi
byktr. Altn Orda Hanlnn yklmasnn ardndan kurulan Kazan, Krm, Astrahan,
Kasm hanlklar Altn Orda devlet geleneini srdrmlerdir. zellikle Kazan ve Krm
Hanlkllarnda Altn Orda-Kpak yaz dili bir sre devam etmi, ancak 1475te Krmn
Osmanllara ilhak, 1552de Kazann Ruslar tarafndan igali ile, Tarih Kpak Trk yaz
dilinin gelime sreci bu corafyada son bulmutur.
Kpak Trkesinin n Asyadaki bir dier kolunu, yine Altn Ordu geleneine bal
Memluk-Kpak Trkesi oluturmaktadr.
Memlk-Kpak Trkesi (14-16.yy)7
6 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin,Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil veslp ncelemesi, (nceleme-Metin-Tercme-Notlar-Dizin-Tpkbasm), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara
1996.7 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk Denemesi, Kksav: Tengrim Trklk Bilgisi Aratrmalar Dizisi:3,
10
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
11/28
Kpak Trklnn merkezi durumunda olan Harezm-Altn Ordunun dier Kpak
Trklerinin yaad devletler ve sahalarla da siyas ve kltrel ilikileri olmu, bu sahalardaki
dile ve kltre katk salamlardr. Bunlarn en banda, Msr-Suriye blgesinde Kpaklar
tarafndan kurulmu olan Memlk-Kpak devleti gelmektedir. eitli siyas ve sosyal
sebeplerle n Asyaya, Msr-Suriye blgesine g eden Kpak Trklerinin, yaklak 300yzyl hkimiyet sren bir Memlk-Kpak devleti etrafnda resm yaz dili statsndeki
Memlk Kpakasn oluturduklar grlr. Bugn tarih Kpak Trkesine ait en zengin
dil malzemesini bu sahadan elde edebiliyoruz. Bu alanda Memlk-Kpak Trkesinde
kaleme alnm edeb eserler yannda, szlk ve gramerler Trk dili tarih iin byk bir
neme sahiptir. Bu yaz dilinin en nemli zellii, Arap dilinde Trke iin yazlm ok
nemli szlk ve gramer kitaplarnn olmasdr. Memlk-Kpak dnemi, hem tarih Kpak
hem de genel Trk dili tarihi aratrmalar iin son derece nemli kaynak eserlerin verildii
bir dnem olmutur.Ouz (Trkmen) ve Kpak boylar eitli nedenlerden tr g yoluyla kle ve asker
olarak geldikleri Msr-Suriye sahasnda Arap nfusu iinde sivrilmi, g ve nfuz kazanarak
blgenin Trk hakimiyeti altna girmesinde ve blgenin Trklemesinde byk rol
oynamlardr. Kpak Trklerinden daha nceki zamanlarda blgeye siyas yollarla gelip
yerleen Trkmen (Ouz) boylar balangta bu sahada hakim olan Trk nfusu iken Kpak
Trklerinin gelmesiyle Trkmen unsuru yerine Kpaklar n plana km, dil ve kltrleri
nem kazanmtr. Gelenek olarak Altn Ordu-Kpak Trkesi ile ou zaman e ve paralel
bir geliim gsteren Memlk sahasndaki Kpak Trkesi, alt katman Trkmen Trkesibunun yannda mevcut Trkmenlerin dil potansiyeli ile karma bir yaps olan bir yaz dili
olarak gelimitir. Memlk sahasnda yazlm olan eserlerin dilinde bu karma yap yannda
evre Trk kltr muhitlerinden Harezm ve Anadoludan gelen etkileri de grmek
mmkndr. Memlk-Kpak Trkesi, paralel bir gelime gsterdii Altn Ordu Trkesi ile
eitli evre muhitlerdeki dil ile desteklenmi bir yap iinde Msr-Suriye alannda
gelimitir.
Memlk sahasnda 15. yzyldan itibaren zellikle Anadolu sahasyla siyas ve kltrel
balarn kuvvetlenmesi, Memlk sahasndaki Osmanl nfuzunu artrm ve sonuta MsrnOsmanllar tarafndan fethiyle Memlk-Kpak Trkesinin Anadolu (Ouz) Trkesi ile
karlkl etkileimi neticesinde, Osmanlcalat grlmtr. Dolaysyla bu yzyldan
itibaren Kpaka zellikleri kaybolmutur.
Ermeni Kpakas (16.-17.yy)
Tarihi Kpak Trkesinin ge dnemdeki bir baka kolu da Trk soylu olmayan baka
bir millete, Ermenilere aittir. Kafkaslardan Krma ve Dou Avrupaya geen baz Ermeni
Ankara 2001, 31-64.
11
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
12/28
gruplar Kpakay kullanmaya balamlardr. Dnemin (15.-17. yy) bir tr karma dili olan
Ermeni Kpakas, Ermeni alfabesiyle yazya geirilmitir. Tarih Kpak dil malzemesi
arasnda 16-17. yyda Trkiye, Krm, Moldovya, Romanya, Polonya ve Ukraynada Ermeni
harfleriyle kaleme alnm birok Kpaka metin vardr. Sosyo-linguistik adan ilgin bir
rnek olan bu Ermeniler, kendi dilleri olan Ermeniceyi bilmeyen, yazda, ibadette, ticcaretteve dier alanlarda Kpakay kullanan kiiler olmulardr. Burada Ermenilerle Kpaklarn
ilikilerinin tarihi 12.-14. yylara kadar geriye gitmektedir. Ermeni Kpakas 17. yzyldan
itibaren Slav dilleri iinde eriyip gitmi, ardnda zengin bir Ermeni Kpakas eser klliyat
brakmtr (Demir-Ylmaz 2003: 74-75).
Eski Ouz Trkesi, Eski Anadolu Trkesi (11-15. yy)
Orta Trke dneminin bat kolundaki Trk yaz dilinin ncln Ouzlar yapmtr.
Daha nce 11. yzyln Orta Asyadaki Trk kavimleri iin bir g devri olduunu ifadeetmitik. Batya doru Orta Asyann ilerinden hareket eden bir baka byk Trk boyu da
Ouzlar olmutur. Horosan ve randan batya doru uzanarak 13. yzylda Azerbaycan,
Anadolu ve Irak blgesinde Ouz Trkesi temelinde oluturulan Eski Anadolu Trkesi,
Orta Trke dnemi iinde Bat Trk yaz dili alannn temsilcisi olmutur.
Bugnk Trkiye Trkesinin yazl tarih geliimini Anadoluda 13. yzyldan itibaren
balatabiliriz. Eski Anadolu Trkesi veya eski Ouz Trkesi olarak adlandrabileceimiz bu
tarih devre 13 ve 15. yzyllar arasnda Anadoluda yerleen Ouz Trklerinin kendi
leheleri temelinde kurduklar yaz dilidir. Tarih Trk dilinin bat kolunu oluturan bu sahadaOuz Trkleri 11. yzyldan itibaren varlk gstermeye balam olmalarna ramen
11.yzyldan 13. yzyla kadar olan Ouz Trkesinin geliimi, yaz dili durumuyla ilgili
bilgilerimiz, bu dneme ait fazla yazl kaynak, edebi eser gnmze ulamad iin
yetersizdir. Ayrca 11.-13 yzyl Ouz Trkesinin kendi zel lehe yapsna dayal tam bir
biimlenmeye giremedii iin Karahanl yaz dili geleneinden bsbtn ayrlmad
grlmektedir. Bu nedenle bu devirden kald dnlen birka edeb eserde Karahanl ve
Ouz yaz dili zellikleri kark olarak bulunmakta ve eserlerin dili karma zellik
gstermektedir.Genel izgileriyle Seluklu Devletinin yklndan Osmanl Devletinin imparatorluk
temelleri atna kadar geen dnemi kapsayan 13-15. yzylardaki Ouz Trkesi temelinde
Bat Trk yaz dili, Dou Trk yaz dilinden ayr mstakil bir gelime seyri gstermitir.
Anadolu blgesinin geirdii siyasi ve sosyal gelimelere paralel olarak Eski Anadolu
Trkesi kendi iinde alt blme ayrlr.
1. Seluklu Dnemi Trkesi (11-13.yy)
2. Beylikler Dnemi Trkesi (14.-15yy)
3. Osmanl Trkesine Gei Dnemi (15.yy ortalar)
12
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
13/28
Osmanl Devletinin, Fatih Sultan Mehmedin 1453te stanbulu fethiyle balayan
mparatorluk ana geiiyle birlikte Trk yaz dili de farkl bir gelime boyutuna girmitir.
Bu dnemde olumaya balayan yaz dilinin Eski Anadolu Trkesinden en nemli fark,
dildeki Arapa ve Farsa unsurlarn gerek sz varl, gerekse sentaktik yaplar bakmndan
son derece youn olarak sarlm olmasdr. Devletin ykseli dneminde Osmanlca veyaOsmanl Trkesi yerel bir konuma dilinden, eitli azlar konuanlar arasnda bir iletiim
arac olma durumuna geliti. mparatorluun ok geni alanlar iinde milletler st geerlilik
kazand ve bir prestij dili olarak Arapa ve Farsadan da birok unsuru alarak standart bir dil
durumuna geldi. 20. yzyl banda ise yerine yeni bir yaz diline, Trkiye Trkesine brakt.
aatay Trkesi dnemi (15.yy-19.yy sonu)
Orta Trkenin son dnemini temsil eden aatay Trkesi ise 15. yzyldan 20. yzyl
balarna kadar devam eden yaz dili dnemidir. aatay edeb dili bir yandan Hakaniye
(Karahanl), dier yanda da Harezm Trkesi tesiri altnda aatay ulusundan meydana gelenyaz dilidir. Bu terim geni manasyla Mool istilasndan sonra Orta Asyada meydana gelmi
Trk edebiyat, dar anlamyla Timrller (1405-1502) devrinde meydana getirilen dil ve
edebiyat karlamtr. Klsik eklini Nevayinin eserlerinde bulan aataycann itibar ve
arl son derece byk olmu, bir devlet dili, yaz dili olarak 20. yzyln bana kadar
Ouzlar dndaki Trk boylar ve onlarn kurduklar devletlerde kullanlmtr. aatayca
Rus ve Sovyet politikasnn doal bir gerei ve sonucu olarak, var olan azlarn ve lehelerin
yaz diline dntrlmesi ile, yerini Modern zbekeye ve Yeni Uygurcaya brakarak tarih
sahnesinden ekilmitir.aataycann tarih dnemlerini aadaki gibi tasnif edebiliriz8:
1. Erken (lk aatayca) veya Nevay ncesi devir (15. yyn ilk yars)
Bu dnem Harezm Trkesi ile aatay Trkesi arasnda gei zellii tamaktadr. Klsik
eklini Nevay ile bulan aatayca ile yazlm eserlerde Nevaynin ilk Divanna kadar
(1495) gittike azalan derecede Harezm Trkesi zellikleri yer almaktadr.
1) Klsik aatayca Devri (15. yzyln ikinci ve 16. yzyln ilk yars)
1469-1506 yllar arasnda hkm sren, Herat siyas merkez olmas yannda devrin sanat vekltr merkezi hline getiren Hseyin Baykara ile onun himayesinde bulunan Ali ir
Nevaynin balattklar dnemdir. 1507de zbeklere kar yaplan savata len Baykaradan
sonra Klsik aatay edebiyat eybanler tarafndan Orta Asyada, Babr ile de Hindistanda
olmak zere iki blgede devam etmitir. Ali ir Nevayiye kadar aatay Trk edebiyat
Altn Orda-Harezm leheleriyle kark, dil bakmndan istikrarsz bir durumda idi.
Nevayinin byk dehas bu kark edeb dili; byk ve geni sahalara yaylm olan Trk
boylarnn zbekler, Kazak, Krgzlarn, Uygurlarn, dil-Ural Trklerinin mterek tek edeb
dili hline getirdi. 19. yzyl ortalarna kadar bu durum devam etti.8 Geni bilgi iin bkz. Janos Eckmann, Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, TDK
yaynlar, Ankara 1996.
13
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
14/28
2) Klsik Sonras Devir (16. yyn ilk yarsndan 19. yy sonuna kadar)
Orta Asyann eitli adlar altnda sren 250 yllk siyas birlii 16. yy.n sonlarnda eyban
hkmdar Abdullah Hann lm ile sona ermi ve eyban Hanl Hive, Hokand, ve
Buhara hanlklar olmak zere e blnmtr. Bu hanlklar arasndaki i savalar kltr
hayatnda da etkisini gstermi, gl air ve yazarlarn yetimemesi sebebiyle aatayedebiyat gerilemeye balam ve zamanla yerini zbekeye brakmtr.
Yeni Trke dnemi (16. yy ve sonras)
Modern Trk yaz dilleri dneminin bir nceki safhasn oluturan Yeni Trke dnemi
16. yzyldan itibaren Trk dili alannda mahall dil zelliklerinin mevcut yaz diline girmeye
balad dnemdir. Bir anlamda bu yeni dnem, Modern Trk yaz dillerinin ekillenmeden
nceki hazrlk devresini oluturmaktadr.Tarih boyunca geni bir siyas corafya iinde yer alan Trkln, ayr ayr siyas
teekkllerde bulunmakla birlikte, mterek bir edeb dilde bulutuunu ve 15. yzyln ilk
yarsndan itibaren slm Trk muhitinde iki edeb dil/yaz dilinin mevcut olduunu
biliyoruz. Balkanlar, Anadoluyu ve Azerbaycan iine alan ve Ouz temelinde ekillenen
Bat Trk yaz dili ile Uygur-Karluk az temelinde ekillenen dil-Ural ve Orta Asya sahasn
iine alan Dou Trk yaz dilidir. Her iki yaz dilinin snrlar eitli sosyal, siyas ve coraf
hareketlenmelerle birbirine yer yer gemi, aralarndaki organik ba korumu, ayrca
bulunduu corafya iinde etnik unsurlarnn da yaz diline dahil edilmesiyle yaz dili geliimsreleri tamamlanmtr.
Osmanlcann temsil ettii Hem Bat Trk yaz dili alannda hem de aataycann temsil
ettii Dou Trk yaz dili alannda Trkenin yerel konuma azlarnn yaz dillerini
etkilemesiyle, Genel Trk dillerinde yeni varyasyonlar olumaya balam, 20. yzyldaki
Modern Trk yaz dillerinin temelleri bu dnemde atlmaya balanmtr.
Modern Trk dili dnemi (20.yy-)Modern Trk Dili alan daha ncede sylediimiz gibi Balkanlardan Byk Okyanusa, Kuzey
Buz Denizinden Tibet'e kadar uzanan ok geni bir alandr.
Trk dilinin tarihsel geliim sreci iinde bir takm i ve d faktrlerle eitli kollara,
diyalektlere ayrldn daha nce ifade etmitik.
Bugn Trk lehelerinin byk bir ksm devlet dili, yaz dili, edeb dil, edebiyat dili, vb.
statsnde kullanlmaktadr: Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan
Cumhuriyetleri; Rusya Federasyonu iinde Tataristan, Bakurdistan, uva, Kabartay-Balkar,
Karaay-erkes, Dastan, Tuva, Saha (Yakut), Altay, Hakas Cumhuriyetlerinde, bu
14
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
15/28
cumhuriyetlerin adyla ayn ad tayan Trk leheleri bu saylan cumhuriyet, bamsz
cumhuriyet ve/veya muhtar cumhuriyetlerde belirtilen statye sahiptir. in Halk
Cumhuriyetinde incan Uygur zerk blgesinde yaayan Uygur Trklerinin kendi yaz
dillerini kullanmaktadrlar9.
Bugnk modern Trk dili alann corafi ve lingusitik esaslarda 6 gruba ayrarak sizeksaca bahsetmek istiyorum:
1. Gney-Bat Trk ~ Ouz Trk Leheleri
2. Gney-Dou ~ Uygur ~ Karluk Leheleri
3. Kuzey-Bat ~ Kpak Trk Leheleri
4. Kuzey-Dou ~ Sibirya Trk Leheleri
5. uvaa
6. Halaa
GNEY-BATI TRK LEHELER (OUZ)
1. Trkiye Trkesi
2. Azerice
3. Gagauzca
4. Trkmence
5. Horasanca
Yukardaki be leheyi Ouz grubu Trk leheleri olarak kabul ediyoruz. Bu leheler
iinde Horasancann yaz dili yoktur. Dier Trk leheleri birer yaz dilidir. Trke, Azerice
ve Gagauzca birbirine ok yakn Trkelerdir. Trkmence Ouz grubu iinde zellikli bir
yere sahiptir ve Ouz corafyasnn en dousunda yer alr ve dolaysyla Dou Trkesine
yakn ve temas hlindedir.
Ouz grubu iinde konuur says ve konuurlarnn dalml corafyas bakmndan en
byk grup Trkiye Trkleridir. Trkiye Trkesi, Trkiyede, Kbrs Trk Cumhuriyeti,Balkan lkeleri, Yunanistan, Bulgaristan, Eski Yugoslavya topraklarnda, Makedonya ve
Romanyada, Bat Avrupa lkeleri ile Avusturalya ktasnda konuulmaktadr. Trkiyede
1928 ylnda harf devrimi ile Latin yazs kabul edilmitir. Trk yaz dili stanbul az
temelinde ekillenmitir. Trkiye Trkesi Anadolu ve Rumeli azlar olmak zere zengin
bir alt diyalekt alanna sahiptir.
Gagauz Trkesi Ouz grubunun en kk kolunu oluturur. Ouzcann en batda kalan
bu kolunu konuanlarn byk bir ksm bugn Moldova cumhuriyetinin gneyinde ve
Ukraynann gneybatsnda yaarlar. Ayrca Bulgaristan ve Dobrucada ve Kafkaslarda da9 Bkz. http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm
15
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmhttp://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm -
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
16/28
yaayan Gagauz topluluklar vardr. Gagauzlar Hristiyan Trklerdendir. 20 Austos 1990da
Moldovada Gagauz yeri adl zerk bir devlet kurmulardr. Devletlerinin resm konuma
dilleri, Gagauzca, Romence ve Rusadr. Gagauz Trkesi aslnda dilbilimsel adan
baktmzda Trkiye Trkesinin bir azdr. 1957de Sovyetler birlii iinde yaz dili olarak
resm statsn kazanmtr, 1996ya kadar kiril harfleriyle yazlmtr. Bugn Slavcannyoun etkisi altndadr. zellikle Gaguzcann szdiziminde bu Slav etkisi dikkati eker.
Gagauzcadan sonra Trkiye Trkesine en yakn Trke; Azerbaycan Trkesi,
Azerbaycan cumhuriyeti, Ermenistanda, Grcistan ve en kalabalk olarak randa
konuulmaktadr (Tebriz az, Kakay-Eynallu azlar). Irakta konuulan Kerkk Trkesi
de Azerbaycan Trkesinin bir az olarak kabul edilmelidir. 19. yzyln ikinci yarsnda Rus
igaliyle ikiye blnen Azerbaycann tarihinde Trkmenay antlamas (1828) ile yeni bir
dnem balamtr. Kuzey Azerbaycan Rus hakimiyetine girerken, Gney Azerbaycanda ran
hakimiyeti altna girmi, dolaysyla Azerbaycan Trkl iki farkl fikr ve kltrel, dinievrede yaamtr. slamn ia geleneine bal Gney Azerbaycanllar blgenin Lingua
Francas olan Farsann kuvvetli tesiri altnda, ran kltryle iie yaamaktadrlar.
Trkmen Trkesi ncelikle younlukla Trkmenistan cumhuriyetinde, ran ve
Afganistanda konuulmaktadr. Trkmen Trkesinin bir az olan Trhmen Kafkasyada,
Stavropoldan Astrahana kadar olan yrelerde konuuluyor. Ouz grubu iinde eski Ouz
Trkesinin zelliklerini en iyi korumu olan lehe ise Trkmencedir. Trkmenler kken
olarak Ouz boylarna dayanrlar. 11. yzyl Trk kaynaklarndan itibaren Trkmen
etnonimine kaynaklarda rastlanmaktadr. 1917den itibaren Sovyetler Birlii iinde yer alanTrkmenistan, 1991de birliin dalmasyla 27 Ekim 1991de bamszln kazanmtr.
Bakenti Agabat olan Trkmenistan bugn bamsz Trk cumhuriyetlerinden biridir.
Azeriler gibi Trkmenler de bugn Latin yazsn kullanmaktadrlar. Trkmenler 1996dan
itibaren Latin yazsn kullanmaktadrlar. Trkmen Trkesi, Trkenin ses tarihi aratrmalar
iin son derece nemlidir. Ana Trkenin asl uzun nllerini Yakut ve Hala leheleriyle
birlikte sistemli olarak koruyan bir Trk lehesidir.
Ouz dnyasnn dou kolunda yer alan Horosan Trkesi, rann kuzey-dousunda,
Horosan blgesinde konuulur. Yakn zamana kadar bu Trk lehesi ile ilgili fazla bir eybilinmemekteydi. Bu lehenin Trkmencenin bir az olduu dnlyordu. Ancak Alman
Trkolog G. Doerferin alanda yapt nemli almalarla (1969) Horosan Trkesinin de
Ouz grubu iinde dier leheler gibi e deerde zelliklere sahip bir dil olduu ortaya
konmutur. Horosan Trkesi Trkmenceye benzemekle birlikte birok zellikleriyle ondan
ayrlr.
Ouz lehelerinin konuulduu corafyay ve tahmini konuur saylarn u ekilde
verebiliriz10:
10 Trk lehelerini konuanlarn nfusla ilgili bilgileri H. Boeschoten The Speaker of Turkic Languages, TheTurkic Languages, Lars Johanson/Eva Csato, 1998, s. 1-5)e dayanlarak verilmitir.
16
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
17/28
1. Trkiye Trkesi
Trkiye (70.000.000)
Bulgaristan (tahminen 1.000.000)
Kbrs (150.000)Avusturalya (40.000)
Makedonya (80.000)
Romanya (24.000)
Eski Yugoslavya topraklarnda (tahmini 20.000)
Yunanistan (tahmini 150.000)
Bat Avrupa lkeleri (2.000.000 stnde)
2. Azerice
Azerbaycan (6.000.000)
Ermenistan (40.000)
Grcistan (300.000)
ran (13.000.000)
Irak (400.000)
3. Gagauzca
Moldova (150.000)
Bulgaristan (5000)
Kazakistan (1000)
Romanya (bilinmiyor)
Rusya Federasyonu (10.000)
(Kafkaslar)
Ukrayna (32.000)
4. Trkmence
Trkmenistan (3.000.000)
Afganistan (380.000)
ran (500.000)
Irak (400.000)
17
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
18/28
5. Horosanca
ran (2.000.000)
KUZEY-BATI ~ KIPAK TRK LEHELER
1. Tatarca
2. Bakurta
3. Krgzca
4. Kazaka
5. Karakalpaka
6. Nogayca
7. Karaay-Balkarca
8. Kumuka
9. Karayimce
10. Krm Tatarcas
ada Trk dnyas iinde en kalabalk grup Kpak grubudur. Kpak Trkleri, coraf,
kltrel ve sosyal adan birok mterek unsuru bir arada bulundururlar. Bu Trk boylarnn
birou ayn kavimden teekkl etmitir. Yine btn bu boylarn Kpak boylar olarak
deerlendirilmesinde corafya, tarih ve dil birliinin mhim rol olmutur. Bu saydmz
Kpak boylarnn bir ksm tarihte mstakil bir kavim ad, etnonim olarak gemektedir
(Tatar, Krgz gibi). Bunun yannda asl Kpak Trk kavminin bnyesinden kp zamanla
ayr boy olarak meydana km Kpak Trk boylar da vardr.
Modern Trk dili alannda olduka geni bir corafyaya yaylm olan Kpak lehelerini
coraf esasta e ayrabiliriz: dil-Ural blgesinde konuulan leheler, Aral-Hazar glleri
arasnda konuulanlar ve Hazar ve Karadeniz arasnda (Kafkaslarda) konuulan leheler.
dil-Ural grubu iinde Tatar Trkesi, en byk sayda Tataristanda, sonra Bakurdistan,
Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, in, Trkiye, Finlandiya, Ukrayna, Krgzistan,
Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve baz Avrupa lkelerinde, olduka geni bir corafyada
konuulmaktadr. Rusya dnda kalan Tatarlar olduka geni bir alana yaylm ve byk bir
diaspora oluturmulardr.
Tatarlarn bir ksm 18. ve 19. yzyllarda dil-Ural blgesinden Bat Sibiryaya getmilerdir. Bat Sibirya azlar, rti vadisinde, Tobolsk, Tmen, Tomsk ve Barabada
18
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
19/28
konuulur. Blgedeki Rusann etkisiyle Bat Sibirya leheleri zerindeki Tatarca etkisi
azalmtr.
dil-Ural corafyas iinde Tatarlarla komu olan Bakurtlar vardr. Tatarcaya ok yakn
olan Bakurt Trkesi, byk ounlukla Bakurdistanda konuulur. Tatarlar iin saydmz
oblastlarn bir blmnde de yine Bakurta konuulduu bilinmektedir. Tatarca ve
Bakurta, Kpak grubu iinde gsterdikleri dil zellikleri bakmndan mstakil bir grup
olutururlar. Tataristan ve Bakurdistan bugn Rusya Federasyonuna bal otonom
cumhuriyetlerdir.
Aral-Hazar glleri arasnda konuulan Kpak Trk lehelerinden Kazak Trkesi,
Kazakistanda, Afganistanda, inde, Moolistanda, Trkmenistanda, zbekistanda
konuulmaktadr. 26 Austos 1920de SSCBye bal olarak kurulan Kazakistan, birliin
dalmasndan sonra, 14 Aralk 1991de bamsz Trk cumhuriyetlerden biri oldu.
Kazakaya ok yakn olan bu yzden de Kazakann bir diyalekti saylmas gereken
Karakalpak Trkesi, Sovyet devriminden sonra yaz dili olmutur. Bugn ounlukla
zbekistana bal Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistanda konuulur.
Kpak grubu iinde dil zellikleri bakmndan Kazak ve Karakalpak Trkeleriyle benzer
zellikleri tayan Nogay Trkesi, Aral-Hazar dnda, Kafkasya blgesinde
konuulmaktadr. Bugn Nogayca Karaay-erkes Cumhuriyetinde, zellikle Stavropol
vilayetinde, Dastan cumhuriyetinin eitli blgelerinde konuulmaktadr. Ayrca
Romanyada ve Trkiyede de kk bir Nogay topluluu bulunmaktadr.
Aral-Hazar corafyasnda konuulan bir baka Kpak Trk lehesi de Krgzcadr.
Krgzistanda, zbekistanda, Tacikistanda, inde konuulmaktadr. Krgzlar adlar Orhun
yaztlarnda sk geen eski Trk boylarndan biridir. 31 Austos 1991de bamsz Trk
cumhuriyetlerinden biri olmutur. Krgzca dil zellikleri bakmndan Kpak grubu iinde
mstakil bir yerdedir. 16. yzyla kadar Altaylarda yaayan Krgzlar, bu yzyldan sonra
bugn yaadklar yerlere, Issk gl civarna gelmilerdir. Krgzcann Kuzey-Dou grubundan
Altayca ile yakn benzerlikleri vardr. Krgzcann en nemli zellii, kuvvetli dudak
ekimine bal (labial attraction) yuvarlaklamadr. Ayn zellii Altaycada da grmek
mmkndr.
Karadeniz-Hazar alannda (Kafkasya) konuulan Kumuk Trkesi, Dastan Muhtar
cumhuriyeti snrlar iinde (bakent Mahakale) konuulur. Kumuka Sovyet devriminden
sonra yaz dili olmutur. Azerilerden sonra Kafkasyada yaayan en kalabalk Trk topluluu
Kumuklardr. Bir Kpak lehesi olan Kumukada Ouzcann tesirleri vardr. Yine
Kafkasyada konuulan bir baka Trk lehesi de Karaay ve Balkar Trkesidir. Karaay
Trkesi, Karaay-erkes Cumhuriyetinde, Kuban nehri yaknlarnda, Balkar-Kabartay
cumhuriyetinde konuulur. Bu iki boy kaynaklarda ayr zikredilmekle birlikte dil, tarih ve
kltr bakmndan bir btnlk gsterir ve birlikte deerlendirilmesi gerekir. Rusya dnda
19
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
20/28
Trkiyeye g eden Karaayllar da vardr. Karaayca-Balkarca Sovyet devriminden sonra
yaz dili olmutur.
Kpak grubu iinde yer alan bir baka Trke Krm-Tatar Trkesidir. Krm Tatarcas
Krmda yaayan Kpak kkenli (Tatar, Nogay) Tatarlarn diline verilen addr. Krm
Tatarcas ayn zamanda Krmak ad verilen Krm Yahudilerinin de dilidir. Romanyada
Kstencenin kuzeyinde konuulan Dobruca Nogaycas ile ayn kentin gneyinde konuulan
Dobruca Tatarcas da Krm Tatarcasnn azlardr. 2. Dnya sava sonlarna kadar
Krmda 200.000 kadar Tatar yayordu. Sava sonrasnda baz politik nedenlerle btn
Krm Tatarlar zbekistana srgn edildiler ve uzun yllar orada yaadlar. Bir ksm
Trkiyeye g etti. Krm Tatarlarnn anayurtlarna, Krma dnmelerine ancak son yllarda
izin verilmitir. Ve halen Krmllarn vatanlarna dnme sreleri devam etmektedir. Krm
Tatarcas diyalekt asndan karma bir zellik gsterir. Kuzey diyalekti Nogaycann
tesirindedir. Orta diyalekti Tatarcadr. Gney diyalekti ise gemiteki Osmanl Trkesitesiriyle bugnk Trke gibidir. Literatrde bu Krm Osmanlcas olarak da adlandrlr.
Krm bugn Ukraynaya bal otonom bir cumhuriyettir.
Kpak grubunun en batsnda konuulan lehelerinden biri de Karayimcedir. (Karay, im
ouldur) Bunlar Musev Trklerdir. Kken bakmndan yine Musevi olan Hazar Trklerine
balanrlar. Litvanyada, Bat Ukraynada, Krmda, Polonyada konuulur. Bugn Karayim
Trkesi dil lm, dil kayb tehlikesi ile kar karya kalan Trk lehelerinden biridir.
Konuur saylar gittike azalan ve yok olmaya yz tutmu Trk lehelerinden biridir.
Karaylar dillerini 1930lu yllara kadar brani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmlar.Karayimlere ait eski pekok dini elyazmas metin, doal olarak bran yazsyla yazlmtr.
1. Tatarca
Rusya Fed. Tataristan (2.000.000)
Bulgaristan (11.000)
Kazakistan (340.000)
Romanya (24.000)
Rusya Fed. Bakurdistan (1.000.000)
in (5000)
Trkiye (25.000)
Finlandiya (1000)
ABD (1000)
Avrupa lkeleri (8000)
Ukrayna (86.000)Tacikistan (72.000)
20
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
21/28
Krgzistan (39.000)
Azerbaycan (28.000)
2. Bakurta
Rusya Fed. Bakurdistan (1.000.000)3. Krgzca
Krgzistan (2.400.000)
Afganistan (500)
in (140.000)
4. Kazaka
Kazakistan (7.300.000)
Afganistan (2000)
in (1.000.000)
Moolistan (100.000)
Trkmenistan (80.000)
zbekistan (900.000)
5. Karakalpaka
zbekistan (450.000)
Afganistan (2000)
6. Nogayca
Rusya Fed. Kafkaslar (77.000)
7. Karaay-Balkarca
Rusya Fed. Kafkaslar (70.000) (Karaayca)
(40.000) (Balkarca)
8. Kumuka
Rusya Fed. Kafkaslar (300.000)
9. Karayimce
Litvanya (50)
Polonya (20)
Ukrayna (6)
10. Krm Tatarcas
Krm (200.000)
21
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
22/28
zbekistan (300.000)
GNEY-DOU ~ UYGUR ~ KARLUK LEHELER
1. zbeke2. Uygurca
3. Sar Uygurca
4. Salarca
Bu gruba giren bu drt Trk lehesinden zellikle zbek Trkesi ile Yeni Uygur Trkesi
dorudan aatay Trkesinin modern alandaki temsilcileridir. zbek Trkesi bugn byk
ounlukla zbekistanda, Kazakistann gneyinde, Kuzey Afganistanda, Tacikistanda,Trkmenistanda ve inde konuulmaktadr. Modern zbek Trkesi aataycann
devamdr. aatay yaz dilinde zbeke unsurlar, zellikle aataycann son dneminde,
eybani Hanlar dneminde, 18. yzyldan balayarak gzkmeye balamtr. 27 Ekim
1924te SSCB iinde kurulan zbekistan, 9 Eyll 1991de bamszlna kavumutur.
Bu gruba giren ikinci byk Trk topluluu Uygurlardr. Uygurlar bugn in Halk
Cumhuriyetine bal incan zerk Blgesinde yaamaktadrlar. inin dnda Kazakistan,
Moolistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistanda da Uygurlar yaamaktadr. Uygurlar,
Trk kltrnn en parlak devrini yaatan Eski Uygur Trklerinin torunlardr. Uygurca ile
zbeke birbirine olduka yakndr. Uygurca da zbeke gibi aataycann bir devamdr.
in snrlar iinde konuulan, Gney-Dou Trk leheleri grubuna dahil ettiimiz bir
baka Trk lehesi Sar Uygurcadr. Sar Uygurlar inin Gansu eyaletinde yaarlar. Dil
zellikleri bakmndan, Kuzey-Dou Trk lehelerinden olan Hakasayla, orcayla
uygunlar. Bugn Trk dnyasnda dil kayb, dil lmyle kar karya kalan Trk
topluluklarndan biridir. Gn getike pekok i ve d etkenden dolay Sar Uygurlar arasnda
ana dil kayb artmaktadr. Sar Uygurlarn bir ksm Moollam olup Moolca konuurlar ve
kendilerine ira Yugur diye adlandrrlar. Trke konuan Sar Uygurlar kendilerini Hara
Yugur olarak adlandrrlar. Sar Uygurlarn yaz dilleri yoktur. Bugn Sar Uygurca, incenin,
Moolcann ve Tibetenin tesiri altndadr. Eski Trkenin arkaik baz zelliklerini tad
iin Sar Uygurca, Trk dil tarihi almalar iinde zel bir yere sahiptir. Eski Trk amanist
inanc devam ettirenler yannda Sar Uygurlarn byk ounluu Buddhist-Lamayisttir.
Gneydou ve Gneybat gruplarnn arasnda bir gei zellii gsteren Salar Trklerinin
dili de bu gruba dhildir. Salarlar, ungua-Salar Muhtar vilayetinde, incanda, Gansunun
eitli yerlerinde konuulur. Kendilerine ait bir yaz dilleri yoktur. Salarca Ouzca ile
Kpakaya has zellikleri bir arada bulunduran bir gei Trkesidir. Mslman olan
22
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
23/28
Salarlar bugn yaadklar blgelere 14. yzylda Semerkanttan g ederek gelmilerdir.
Bugn Yeni Uygurcann temel fonetik zellikleriyle evrili durumdadr.
1. zbekezbekistan (16.000.000)
Afganistan (1.400.000)
in (15.000)
Kazakistan (350.000)
Krgzistan (600.000)
Tacikistan (1.000.000)
Trkmenistan (350.000)
2. Yeni Uygurca
in (8.300.000)
Kazakistan (245.000)
Moolistan (1000)
3. Sar Uygurca
in (5000)
4. Salarca
in (74.000)
KUZEY-DOU ~ SBRYA TRK LEHELER
1. Yakuta (Sahaca)
2. Tuvaca
3. Hakasa
4. Altayca
23
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
24/28
Yakutlar Trk dnyasnn en kuzey-dou ucunda Rusya Federasyonuna bal Yakut zerk
cumhuriyetinde yaar. Kendi cumhuriyetleri dnda Rusyann Magadan blgesi ile Sahalin
adasnda da yaayan kk Yakut topluluklar vardr. Yakutlar kendilerini Saha (< yaka)
olarak adlandrrlar. Yakut ismi onlara yabanc literatrde verilen isimdir. 19. yzyllarn
balarna kadar Yakutann Trke olmad aratrmaclar arasnda genel kabul gren birgrt. Ancak 19. yzyl sonlarnda bilim adamlar tarafndan sahada yaplan dil
aratrmalaryla Yakutann Trk dilinin st lehelerinden biri olduu gereini ortaya
konmutur. Yakuta birok arkaik zellii ile Trk dilleri iinde nemli bir yer tutar. Trk
dili tarihi aratrmalar iinde de nemli bir yeri vardr. Yakutistandan daha uzak bir blgede,
Taymr yarmadasnda konuulan, Yakutann az olan Dolgan diyalekti Yakutadan daha
arkaik zellikler tamaktadr. Yakuta Trk dilleri iinde en ok Tuvacaya yakndr.Ancak
bununla birlikte iki lehe arasndaki anlaabilirlik ls fazla deildir. Genel Trk dilinin
geliim srecinden olduka erken ayrld, coraf bakmdan genel Trk dnyasndan ayrdt iin bugnk Trk lehelerine olduka uzaktr. Mool ve Fin-Ugor dilleriyle olan
mnasebetinden dolay dilde yabanclama oran da olduka yksektir. Yakutlar resmi olarak
Hristiyansalar da eski dinleri olan amanizmi aralarnda yaatmaktadrlar.
Tuva Trkesi, balca Rusya Federasyonuna bal Tuva otonom cumhuriyetinde (Bakent
Kzl), konuulur. Ayrca Moolistan Halk cumhuriyetinde, Buryat zerk cumhuriyetinde ve
inin incan eyaletinde kk Tuva topluluklar vardr. Tuvalar kendilerine Tva kiji ya da
Tvalar olarak adlandrrlar. Bilimsel literatrde Uryanhay, Soyot veya Soyon olarak da
geerler. Tuva ad, tarihteki Topa adyla ilikili olmaldr. Dou Hun federasyonuna balolan Topalar Kuzey inde 200 yl sren Topa-Wei devletini kurmulardr (4-6.yy).
Tuvalarn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile amanizm kar bir dinleri vardr. Tuvaca da Eski
Trkenin arkaik zelliklerini tayan zellikli bir Trk lehesidir. Tuvacann az Karagas
(Tofa) diyalekti de zellikli bir lehedir.
Hakas Trkesi ve azlar Rusya Federasyonuna bal Hakas Otonom Cumhuriyetinde
(bakent Abakan), Yenisey, Abakan ve ulm rmaklarnn orta mecrasnda yaayan halklarca
konuulur. Hakasann bir az olan or Trkesi Kemerova eyaletinde konuulur. Hakasa
konuan Trklerin asl ounluunu Sagay-Beltir ve Ka-Koybal-Kzl ve or gruplaroluturur. Hakas yaz dili bu konuulan blgelerde 1944 ylna kadar bir yaz dili olan
orcann yerini almtr.
Bugn inin Manurya blgesinde Harbine yakn bir blgede yaayan Fu-y
Krgzlarnn dili de Hakasaya yakndr. Bu lehe Trkoloji evresinde gzden kam,
zerinde fazla aratrma yaplmam bir Trk lehesidir. Az sayda konuuru kalm
Trkelerden biridir.
Kuzey-Dou Sibirya Trk grubuna giren bir baka Trk lehesi de Altay Trkesidir.
Altayca Rusya Federasyonuna bal Dalk Altay cumhuriyetinde konuulur. Altaycanngney azlar Oyrot, Telengit, Telet ve kuzey azlar Tuba, Kumand, alkanddr.
24
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
25/28
Altayca Sovyet dneminde 1922de yaz dili olmutur. Altayca 1948e kadar Oyrota olarak
adlandrlmtr.
1. Yakuta (Sahaca)
Rusya Fed. Yakutistan (400.0002. Tuvaca
Rusya Fed. (Altay blgesi ve Gney sibirya) (200.000)
Moolistan (6000)
in (400)
3. Hakasa
Rusya Fed. Hakas otonom cum. (58.000)
(10.000) (orca)
4. Altayca
Rusya Fed. (52.000) (Oyrota, Telete)
UVALAR
Trk dilinin tasnifinde kendi bana bir grup oluturan Trke uva lehesidir. Daha
nce de belirttiimiz gibi Genel Trk leheleri ile uvaann geliimi birbirinden tamamen
ayr kollarda olmutur. Ana Trkenin kardei, Ana Bulgarcann devam olan uvaa bir r/l
trkesidir. uvaa bir r/l dili olarak, z/ Trkesi Genel Trk dilinden farkl zellikler tar.
uvaa Eski Bulgar Trkesinin bugnk mirass olarak kabul edilir. uvalar bugn dil-
Ural Trkl iinde saylmaktadr. uvalar bugn Rusya federasyonuna bal
uvaistanda, Tataristanda ve Bakurdistanda yaarlar. uvalar Ortodoks Hristiyanlardr.
uvalarn yaadklar bu blgelerde ok eski alardan itibaren Fin-Ugur halklaryla
mnasebetleri olmutur. uva adna ilk olarak 16. yzylda yazlm bir Rus kaynanda
rastlanmtr. nce Mslman olan uvalar, Ruslar iinde misyonerlik faaliyetleriyleHristiyanlatrlmtr.
uvaa gerek Moolcaya yaknl gerekse Fin-Ugor dilleriyle olan mnasebeti
bakmndan Trk dilleri iinde ayr bir yer tutar. Bugn uvaann olduka farkllaan yaps
yznden, uvaa ile dier Trk leheleri arasnda anlaabilirlik oran olduka dktr. Bir
Trk dili olduunun kabul edilmesi bilim evrelerinde uzun tartmalardan sonra
gereklemitir. 19. yzyl sonunda birok aratrmac uvaay bir Fin-Ugor dili olarak
saymtr. Ancak 20. yzyl banda gelien modern dil aratrmalar neticesinde uvaann
25
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
26/28
Trke olduu ispatlanmtr. uvaa bugn Trk dilleri arasnda bir st-lehe
konumundadr ve lehe tasnifinde ayr bir grupta deerlendirilmelidir.
uvaistan (900.000)
Tataristan (135.000)Bakurdistan (119.000)
HALALAR
Orta randa konuulan bu Trk lehesi yakn tarihte Alman Trkolog G. Doerfer
tarafndan kefedilmitir (1968). Eski Trkenin birok arkaik zelliini tayan zellikli bir
Trk lehesidir ve sahip olduu dil zellikleri asndan Modern Trk leheleri iinde
mstakil bir grup iinde yer alr. Halaann bir yaz dili yoktur.ran (28.000)
Halaa, randa ran dillerinin ve Ouz Trkesinin (Horosanca) tesiri altnda,
bnyesinde arkaik zellikleri tayan ve varln srdren bir Trk topluluudur. Halalarn
atalar olan Argular, ilk merkezi Asyada 759-780 Mani kaynaklarnda zikrediliyor. 8. ve
11.yy arasnda Argular Hala adn kendilerine kazandran Ouz Halalaryla yakn
yayorlard. Mool aknlaryla rana geldiler. randa kaynaklarda ilk 1370te zikredildiler.
Bunlarn bir ksm Kakayda kald, ancak onlar asimile oldular.
ran sahasndaki Trk dilleri arasnda ciddi bir etkileim olmutur. randaki Trk dilleri
zerinde zellikle Alman Trkolog Gerhard Doerferin ok nemli saha ve bilimsel
almalar vardr. randaki farkl kollardan gelen Trk dilleri arasndaki bu etkileimi u
ekilde dile getirebiliriz: Blgenin asl dili Farsa, Azeri, Gney Ouz, Trkmen, Horosan
Trkesini ve Halaay etkilemitir. te yandan Azerbaycan Trkesi Horosan Trkesini
etkilemitir. Ayrca yine Farsa zerinde de Azericenin etkileri vardr. nceki dnemlerde
Horosan Trkesinin zbekeyi etkiledii bilinmektedir. Ayn ekilde zbek Ouz Horosan
Trkesini etkilemitir. Yine Horosan Trkesinin Halaa zerinde tesirleri vardr.
KAYNAKLAR
BARUTCU ZNDER, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C.III, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 2002, 481-501.
---, Trk Leheleri arasnda mterek bir yaz dili teekkl iin neler yaplabilir?, IV. Milli Eitim
Sempozyumu, Adana 1992, s. 47-52.
BOESCHETON, H., The Speaker of Turkic Languages, The Turkic Languages, Lars Johanson/Eva
Csato, 1998,
DEMR, Nurettin, Emine YILMAZ, Trk Dili El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2003.
26
-
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
27/28
DOERFER, Gerhard, The Turkic Languages of Iran, The Turkic Languages, Lars Johanson/va .
Csat (Eds.), 1998, 273-282.
ECKMANN, J., Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, Haz. Osman Fikri
Sertkaya, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1996.
ERCLASUN, Ahmet Bican, Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar,
Ankara 2004.
JOHANSON, Lars, The History of Turkic, The Turkic Languages, Lars Johanson/va . Csat
(Eds.), 1998, 81-125.
---, Trk Dili Haritas zerinde Keifler, (ev.) Nurettin Demir-Emine Ylmaz, Grafiker yay., Ankara
2002.
JOHANSON, Lars, va . CSAT (Eds.), The Turkic Languages, 1998.
KORKMAZ, Z., Trk Dilleri zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, TDK Yaynlar, Ankara 1995.
KPRL, Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1986.
ZYETGN, A. M., Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slpncelemesi, (nceleme-Metin-Tercme-Notlar-Dizin-Tpkbasm), Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara 1996.
---, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk
Denemesi (Ankara 2001)
---, Altn Orda Devlet Geleneinde Uygur zleri, Altn Orda ve Varisleri kinci Uluslar aras
Konferans (22-24 Nisan 2005), (Dz.) Ayaz-Tahir Trkistan dil-Ural Vakf, stanbul (Baslmambildiri).
---, Kpak (Kuman) Trkleri-I,Krm Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Ocak-ubat-Mart, 1994, 16-25.
---, Kpak Trkleri-II, Krm Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Nisan-Mays-Haziran, 1994, 29-40.
TEKN, Talat, Mehmet LMEZ, Trk Dilleri (Giri), Simurg, stanbul 1999.
TEZCAN, Semih, (1978). En Eski Trk Dili ve Yazn,Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 271-325.
TUNA, Osman Nedim,Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, 2. C., Dil-Kltr-Sanat,
Ankara 2002.
YAKUBOVSKY, A. Yu., Altn Ordu ve k, ev. Hasan Eren, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara 1992.
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm
27
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmhttp://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm -
7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin
28/28