Tarih Konularında Sebep Sonuç

Kafkas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Kafkas University Journal of the Institute of Social Sciences Say Number 14, Sonbahar Autumn 2014, 39-55

DOI:10.9775/kausbed.2014.013

Gnderim Tarihi: 29.09.2014 Kabul Tarihi: 10.11.2014

SOSYAL BLGLER DERS TARH KONULARINDA SEBEP-SONU KAVRAMI VE BU KAVRAMLARIN RETMNE DAR

ETKNLKLER

Cause and Result Concepts in History Subject in Social Studies Courses and

Activities Concerning the Teaching of These Basic Concepts

Yaar KOP Yrd. Do. Dr. Kafkas niversitesi

Eitim Fakltesi lkretim Blm Sosyal Bilgiler retmenlii ABD

[email protected]

z Tarih, gemiteki olaylarn incelendii, bugne ve gelecee k tutan ok nemli bir disiplindir. Sosyal Bilgiler ise insanlar, yaamlar ve birbirleriyle olan ilikilerini konu alr. Hem kendimizi hem de dier insanlar daha iyi anlamamza katkda bulunur; fakat sosyal bilgileri tanmlamak corafya ya da tarih gibi bir disiplini tanmlamaktan daha zordur. nk sosyal bilgiler disiplinler aras ve ok disiplinli bir alandr. Yaptmz bu almada birden fazla disiplini bnyesinde barndrarak nemli, bir o kadar da zor bir misyon yklenen sosyal bilgiler dersinin amacna uygun olarak daha verimli bir hale gelmesine katkda bulunacana inandmz tarih disiplininin gerekli olan unsurlarndan birini ele aldk. Ele aldmz bu unsur sebep ve sonu kavramdr. Bilindii zere hibir konuda, nceki olay bilmeden sonraki olay bilemeyiz; nk btn olaylar birbirleriyle balantldr. Gemite meydana gelen her olayn gnmzde cereyan eden olaylar etkiledii dnlrse sebep ve sonu kavramnn nemi daha da iyi anlalacaktr. Bu nedenle bu almamzda, 1998 ylndan itibaren ok nemli bir konuma gelen sosyal bilgiler dersi tarih konularnda sebep ve sonu kavramnn nasl uygulanmas konusunda, olmas gerekenleri ortaya koymaya altk.

Anahtar Kelimeler: Tarih, sosyal bilgiler, sebep ve sonu.

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

40

Abstract History is an important discipline which lights the future and today by

analyzing the facts in the past. Social studies analyzes human being and

their life. It helps to understand better both ourselves and the other people

,but describing social studies is more difficult than describing geography

and history. Because sociology is a kind of discipline field between

disciplines.

In this research,we took up one of necessary parts in history discipline that

we believe it to support the sociology lesson in order to make it more

efficient according to its target.The part that we took up is a cause and

effect concept. As you know ,we cannot know the last event unless we know

the first event in any subject.Because the events are linked with each other.

If we think that every past events effect todays event, the cause and effect

concept will be understood more and more.

Thats why in our works, we tried to put forward requirements on how we can practice the cause and effect concept in history subjects of sociology

lesson whih has become more important position since 1998.

Keywords: History, social studies, cause and result.

GR nsanlar her zaman gemii bilme istei duymulardr. Gemite

yaayan insanlarn ve toplumlarn balarndan geen olaylar, yaam biimleri hepimizin ilgisini eker. Tarih bilimi de insanlarn bu gemii bilme isteinden domutur.

Tarih, bugn ile gemi arasnda bir olgudur 1. Bilindii zere tarih, iki anlama gelmektedir; birincisi, gereklemi olduuna inandmz ama ortaya karlmam tarih, dieri ise gemile uraan kiilerin belgelere ve kantlara dayanarak kurmaya ve ekillendirmeye altklar gemi imgesi olan tarih

2.

Tarih olaylarn ne zaman, nerede ve nasl meydana geldiini ortaya koyar. Bu bilgileri de belgelere dayandrr. O halde tarih gemiin yaatlmas deil, bilinmesidir3. Ayrca tarih tek tarafl olmayandr4. Tarihi, insanlar oluturur ve gelitirir. Bu maksatla yola ktmzda unu grrz;

1 ZBARAN, S. 1997: Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. s. 10.

2 ZELK, . 2001: Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk. s. 17-18; ZBARAN, S. 1997: s. 11.

3 ZBARAN, S. 1983: Tarihi ve Toplum, E..E.F. Tarih ncelemeleri Dergisi, I, zmir: s. 2.

4 ZBARAN, S. 1987: Tarihin Alan ve Yntemi zerine Son Gelimeler, Tarih ncelemeleri Dergisi, III, zmir: s. 6.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

41

tarih, szle savunulan fiilin ta kendisidir 5.

Tarih genel hatlaryla; insanlarn, zaman ve mekn iinde geirdikleri gelimeleri ve bu insanlarn psikofizik hareketlerini, bu hareketlerin sebep ve sonu mnasebetlerine dayanan ortak deerlerini aratran ve tasvir eden bir bilimdir6.

Tarih bizlere gemite olan olaylar anlatr. Uygarlklarn hangi aamalardan getiini belirtir. Gnmz uygarlnn oluumuna hangi uluslarn, ne gibi katklarda bulunduunu gsterir. Ayn zamanda kiilerin kltrel geliimini de salar. Bilgilerini zenginletirdii gibi dncelerini de gelitirir. Yaamda karlatklar, toplumsal olaylar, daha kolay kavramalarna ve yorumlamalarna yardmc olur. Tarih, uluslara gemiini retir. Atalarnn nerelerde ve nasl yaadn bilmek, insanlar arasndaki duygu ban glendirir. Bylece ulus olma bilinci oluur. Hem gemite yaanm olan olumsuz olaylarn sonularn gstererek, hatalarn tekrarlanmamasna katkda bulunur ve hem de gelecee daha gvenli baklmasn salar. Atatrk; Trk ocuu atalarn tandka, kendinde daha byk iler yapmak iin kuvvet bulacaktr! demitir. nk Trk tarihi atalarmzn baarlar ile doludur. Bu baarlar renmek, bizlere yurdumuz ve ulusumuz iin yapacamz almalarda g verir. Bu nedenlerle tarihi, zellikle kendi tarihimizi ok iyi renmemiz gerekmektedir

7.

TARHTE SEBEP-SONU KAVRAMI Tarih, yaklak 200 yldr ilkretim programlarnn bir parasdr.

Tarih dersleri uzun yllar; nemli isimlerin, tarihlerin, yerlerin, savalarn ve dier olgularn ezberlenmesini gerektiren bir ders olarak grlmtr. Maalesef lkemizde halen bu ekilde devam etmektedir. Bu durum rencilerin, dersi skc ve gereksiz bulmalarna neden olmaktadr. Oysa tarih gemiteki olaylar inceleyerek bugne ve gelecee k tutan ok nemli bir disiplindir 8. Ad geen olayn getii yer ile olayn meydana geldii zaman dilimi o olayn sebep ve sonularn belirlememizde

5 RUBY, C. 1991: Tarih Nedir?, (ev. Bahaeddin Yediyldz), Belleten, C. LV. S. 2/3,Ankara: s. 586.

6 CARR, E. H. 2002: Tarih Nedir? stanbul: letiim Yaynlar. s. 10-13; AHN, H. 1992: Ders Notlar, Erzurum: Mega Ofset. s. 32.

7 KSTKL, N. 1999: Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya: Gnay Ofset, 11-18; ZTRK, C. OTLUOLU, R. 2002: Sosyal Bilgiler retiminde Edebi rnler ve Yazl Materyaller, Ankara: Pegem A. s. 8-9; AHN, H. 1992: 33-34.

8 ERDEN, M. (tarihsiz), Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Alkm Yaynevi, s. 36.


42

gereklidir. nk o yerin iklimi, yaam artlar, madenleri, o zaman iindeki nfusu ve toplumsal deerleri olayn meydana geli sebeplerini oluturur.

Btn olaylar bir zincirin halkalar gibi birbirine baldr. Her olay kendisinden nceki olayn sonucu, kendisinden sonraki olayn sebebidir. nceki olay bilmezsek, sonraki olay kavrayamayz.

Tarih gemiteki olaylarla o olaylarn zaman iindeki akyla ilgilenir. Zira dnyadaki olaylar sadece insanlar tarafndan meydana getirilmemitir. Bir de tabiat olaylar vardr. Bunlar insanlarn dnda vuku bulur. Fakat tarih, insanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelir ve bu tr olaylarla ilgilenir. O halde sebep-sonu ilikisini bu dairede aramak gerekmektedir

9.

Gemiteki her bir olay gnmzdeki olaylar etkilemektedir. rnein; Trk-Yunan ilikilerinin bugnk durumunu anlamak iin gemite Trk-Yunan ilikilerinin nasl olduuna bakmak ve anlamak gerekir. Trkiyedeki brokrasi, demokrasi ve laiklik anlaynn temelinde de Osmanl Devleti dnemindeki olaylar yatmaktadr. Bu nedenle rencilerin gnmzdeki birok toplumsal, politik ve ekonomik olaylar anlayabilmesi iin gemii bilmesi hatta olaylarla ilgili sorulara cevap aramas gerekmektedir

10. nk tarihin incelenmesi, nedenlerin incelenmesi demektir. Tarihi gibi dnen herkes, durmadan niin sorusunu sorar; cevap buluncaya kadar da hi durmaz. Aratrma genileyip derinletike olay karmak hal alr ve nedenler bir olay iin birden fazlayken, teke iner. Bazen de kendi yorum glerini katarak, nedenleri nem srasna gre sralarlar 11. Halbuki tarihiler, gemiteki olaylar aklamak ve yorumlamak iin tek bir nedenin dnda dier disiplinlerden de faydalanmaldrlar. rnein; gemite meydana gelen bir savan nedenini aklamak iin, savaan taraflarn kltrel ve teknik zellikleri olan antropolojiyi, lkenin ekonomik yaplar ve kaynaklar iin ekonomiyi, ynetim biimleri ve lkeler arasndaki siyasi ilikiler iin politikay, lkenin yerkre zerindeki yerleri ve doal kaynaklar iin de corafya y incelemek gerekmektedir

12.

9 KTKOLU, M. 1997: Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul: Kubbealt Neriyat, s. 2-4.

10 ERDEN, M. (tz), s. 36-37.

11 CARR, E. H. 2002: 99-116.

12 DURANT, A. ve Will. 1983: Tarih zerine, (ev. Hseyin Zamantl), stanbul: Hlbe Yaynlar; ERDEN, M. (tz), s. 36; ARSLAN, A. 1983: bn-i Haldun ve Tarih, E..E.F., Tarih ncelemeleri Dergisi, I, zmir: s. 26; BANKS, J. A.


43

Tarihiler, gemie ancak sezgi yoluyla eriebileceklerini dnmelerine ramen, yntemlerinde; yeni vakalar kefetmeyi ve tarihi tenkit ile hatalardan uzak kalabilmeyi hedef almlardr.

Tarih metinlerinde, ekicilik kaygsna dmekten ziyade, yazdklarnn doruluk hesabn vermeyi tercih etmilerdir 13. Bunu yaparken de karlarna iki tane sorun kmtr. Bunlar determinizm olmu olan her eyin neden ya da nedenleri bulunduu ve neden ya da nedenler deiik olmadka farkl bir eyin olamayaca inanc- ve neden-sonu dizilerinde rastlantnn olduudur.

rnein, trafik kazasnda len birisinin olay aratrlrken, olaya neden olan arabann ofrnn deil de, len adam niye dar kt, kmam olsa bu olay olmazd, denilebilir. Ama bu gereki bir gr olmu olsa da geerlilii tam anlamyla kabul edilir bir gr deildir. nk tarihte yorum her zaman deer yarglarna baldr. Buna paralel olarak nedensellikte yoruma baldr.

Tarihte nedensellik ilikilerinin aratrlmas, deer yarglarna bavurmakszn imknszdr. Tarih gelenein kuaktan kuaa aktarlmasyla baladndan, gemite olup bitenler, gelecek kuaklarn yarar iin kaydedilmesiyle gerekleir 14. Bu yzdendir ki doa bilimlerinde aratrma yapmak; neden-sonu ilikilerini saptamak, sosyal bilimlere gre daha kolaydr. nk zerinde allan gerek, hem ok somut hem de ok basittir. Oysa sosyal bilimlerde, somut ve basitlik kavram yerini soyut ve karmakla brakmtr.

te sosyal bilimlerin bir paras olan tarihte de konuyu belirtmekle i bitmiyor. Olaylarn sebebini bilmeden ie koyulmak, akla uygun olmama durumu ortaya karr. Bu yzden sebepleri bulmak lazmdr. Tarihin konusunu oluturan her tarihi olayn iki sebebi mevcuttur. Birisi grnrdeki sebeptir. Dieri ise gerek sebeptir. Bunlar tarihin deimez unsurlarndan(zaman ve mekn) ncsn olutururlar 15.

Bu balamda konu ele alnr ve rencilere de o ynde verilmeye allrsa, verimliliin artaca kanlmaz bir gerek olarak karmza kacaktr.

1973: Teaching Strategies for the Social Studies, Reading Mass: Addison-

Wesley Publishing, s. 213-216. 13

ZBARAN, S. 1987: s. 4-7. 14

CARR, E. H. 2002: 115-122. 15

MEM, E. 1989: Tarih Metodolojisi, Konya.s. 21-27.


44

SOSYAL BLGLER TARH KONULARINDA SEBEP VE SONU KAVRAMI NASIL RETLYOR-NASIL RETLMEL? Doadaki ve toplumdaki olay, obje ve fikirler arasnda baz dzenli

ilikiler vardr. ocuklarn evresindeki olay ve olaylar arasndaki ilikileri kavramalarna yardmc olan ise, genellemelerdir. Genellemeler; birden fazla kavram arasndaki ilikiyi gsteren, ok sayda olay ya da duruma uygulanabilen, olaylarn aklanmasna ve tahmin edilmesine yardmc olan, gzlem sonucu elde edilmi bilgilerdir. renciler bunlara daha kolay anlam verebilirler(Kullanma hazr maddelerin hammaddelerden daha pahalya mal olduu bilinirse, alverite daha dikkatli olunur). Sosyal bilgiler retiminde ilke ve genellemelerin ise temel ilevi vardr. Bunlardan ncs de sebep-sonu ilikisinin betimlenmesidir. Genellemeler, iki kavram arasndaki gzlenen dzenli sebep-sonu ilikisini gsterir. rnein, evlilik oran bolluk dnemlerinde artar ve knt dnemlerinde azalr. Tpk ulamn kolay olduu yerlerde ticaret ve sanayinin gelitii gibi. retmenlerin de, retim hedeflerini belirlerken bu genellemelerden nemli olanlarn semeleri gerekir

16. Fakat tarihin dier bilim dallar gibi bir takm olaylar aklamak zere oluturduu genel kanunlar yoktur. Yani tarih asla tekerrrden ibaret deildir. Her olay birbirinden farkldr. Olaylarn sebepleri ve sonular arasnda benzerlikler olsa da ve genellemeler oluturulsa da hibir olayn ayn artlar altnda tekrar mmkn olmamaktadr. Olaylar arasnda tabii ki sebep-sonu ilikisi vardr. Ayrca bir olayn aklanabilmesinde benzer olaylardan faydalanmak da tarihinin iidir. Ancak bu az nce ifade edilen cmlenin aksini ne yazk ki ispatlayamamaktadr 17.

Leyla isminde bir bayan sosyal bilgiler retmeninin, bu konu hakknda anlattklar olduka ilgin ve acdr:

lkokul 4. ve 5. snf rencilerine sosyal bilgiler ne demek, neler rendiniz dediimde, grnen akn ocuk yzleri; ilkokulu bir ay nce pekiyi ile bitirmi, Anadolu Liseleri snavna girmi ama son snfta ve 4. snfta sosyal bilgilerde ne olduunu bir ay iinde tamamen unutmu, akn yz ifadeli Trkann yz, gzmn nnden bir trl gitmez. Ona sosyal bilgilerin ne demek olduunu anlattmda bunlar nerede yazyor, bana syle diyen, uyanp iinden frlayan ve ocuklara neden zor geldii, 5. snfn neden sadece ezberleneceinin sebebi aktr. ocuklar bu karmaa halindeki ieriklerde kaybolmaktadrlar. Baars Anadolu Lisesine soktuu

16

ERDEN, M. (tz), s. 50. 17

DLEK, D. 2001: Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, Ankara: Pegem A. s. 6


45

renci says ile llen ilkokul retmeni ise ocua bu bilgileri ezberletmekten baka are bulamamakta ve belki de olayn sebebine ve sonucuna vakf olamamaktadr 18.

Zaten hep ayn yntemlerin uygulanmas, olayn sebep ve sonular zerinde durulmamas, tek dzelik yoluyla sknt yaratr. d davranlara zorlar. Krk be dakikalk derste bile, birka yntemin kullanlmas gerekirken, bunun yerine getirilmemesi ezbercilie ve sonuta baarsz ve vasfsz rencilerin ortaya kmasna yol aar 19.

renci abasna arlk veren yntemler, eer snf etkinlikleri yaplanm, uygun program hazrlanm, retmen renci isteklilii salanmsa, snf dzeninin iyi olmad grntsne ramen, daha az istenmeyen davrana sevk ederler. Bu isteni davran, rencinin sessizce oturmas demek deildir. Bakalarn engellememek, kaynaklar olumsuz kullanmamak artyla, amalar dorultusundaki her aba, istenen davran olabilir

20. O zaman varlmas istenilen sonu mevcut sebeplerin verilmesiyle elde edilmi olur. Fakat gnmz Trkiyesinde buna ne kadar dikkat edildii aikr bir durumdur.

Sosyal bilgiler tarih konularnn anlalmasnda, ok nemli bir pay bulunan sebep-sonu kavramlarnn renciye verilmesinde eitli yntem ve teknikler kullanlmaldr. Ne yazk ki bunlar tam anlamyla okullarda eitli sebeplerden dolay uygulanamamakta/uygulanmamakta veya da uygulansa bile istenilen verim alnamamaktadr. Bunlar ksaca yle sralayabiliriz.

Tartma gruplar, takrir, gsteri, bireysel aratrma, alan gezileri, kaynak kiiler, grsel-iitsel aralar, bilgisayar destekli retim, rol oynama, benzetiim ortamlar, edebi rnler ve yazl materyaller ile problem zme gibi metotlar bunlar arasnda saylabilir 21.

18

BLC, L. 1995: lkokul Ders Kitaplarnda Tarih Bilgileri ve lkokul ocuu, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 365.

19 www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (ZDA, Ali. retim lke ve Yntemleri, stanbul: 1997.)

20 BAAR, H. 1999: Snf Ynetimi, stanbul: MEB. s. 114.

21 KSTKL, N. 1999: s. 33-61; YEL, S. 2001: Hayat Bilgisi Dersinde Kullanlan retim Yntemleri ve Materyaller, (Ed:L. Kkahmet), Konu Alan Ders Kitab nceleme Klavuzu: Hayat Bilgisi 1-3, Ankara: Nobel Yaynclk. s. 60-85; ZTRK ve OTLUOLU, 2002: s. 101-160.


46

Aslnda bugn okullarmzda bu metotlarn faydas deil de, bilinen eksikliklerden etkilenerek almalar yaplmaktadr. rnein; anlatmda renciler ok pasif braklm, soru-cevapta ok fazla renci korkutulmu, tartmada amacn dna klm, proje yapacaz diye ok fazla zaman harcanm, problem zmede, gncel bilginin takip edilme nemi kavratlamam, bireysel incelemede olduundan ok hareketsizlik alanm ve skc bir ortam oluturulmutur. Hlbuki tm bu metot, yntem, kaynak ara ve gere ile teknikler sonras ben hi deilse merak ediyorum veya ettim gibi ifadelerin olumas salanmaya allmaldr. Sadece bilgi aktarc olmayan retmen; ahlkl, koruyucu, etkili ve birletirici bir insan olarak daha azn kabul etmemeli, hedef tutmamaldr 22. nk asl amalarndan birisi retme ii olan retmenin, her eyden nce grevlerini bilmesi gerekmektedir. Yani retme grevini, idare ve ynetim grevini, konu alanndaki uzmanln ve elbette ki renci danmanlk grevini 23

Duyduumuzun %10unu, grdmzn %15ini, grp-duyduumuzun %20sini, tarttmzn %40n, kendi katlm ve deneyimimizin %80ini ve bakalarna rettiimizin yine %80ini renip hatrladmz dnrsek ve bugnde okullarda retim esnasnda bunlara dikkat edersek durum olduka iyi bir hal alacaktr 24.

Trkiyede var olan eitimdeki eksiklikler gibi ngilterede de sz konusu durum zamanla mevcuttu. 1971 ylnda 8-13 projesi uygulanm ama eksiklik devam edince; genlere tarihin mant ile deiim, geliim, sebep ve sonu gibi baz anahtar kavramlarn anlamnn retilmesini kapsayan 13-16 projesi 1972 ylnda oluturulmutu. Bu proje ile rencilerin gereksinimlerini tespit etmek ve kabiliyetlerini gelitirmek amalanmt 25. Yaplan projenin muhakkak faydas grlmtr. Bizde ise maalesef bu ynde etkili bir proje almas yaplmamtr/yaplmamaktadr. Bununla beraber tarih konularnn iyi yazlmas art iken, bu bile yazlmyor, hatta niversal bazda okul kitab yazmay brakn, ocuk iin indirgenmi kitaplar bile yaymlanmyor. nk slup ok nemli, ayrca tarih kitaplar

22

HESAPIOLU, M. 1992: retim lke ve Yntemleri,stanbul: Beta Yaynclk, s. 160-188; DEMRCOLU, . 2002. retim Stratejileri (Ed: C.ztrk, D. Dilek), Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Pegem A. s. 143-169; www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (ZDA, Ali. retim lke ve Yntemleri, stanbul: 1997.) ; HEDGES, L. ve dierleri, 1996: Her Ynyle retmen Olabilme, Ankara: MEB. s. 18-19.

23 HEDGES, L. ve dierleri, 1996: s. 9.

24 YEL, S. 2001: s. 63.

25 DLEK, D. 2001: s. 36-39.


47

ve tarih konular akademik sentezlerin el atmad bir tarzda karmza kmaktadr 26. Bu kusur ve noksanlklar kitaplarda olduu gibi programlarda da vardr. Program ve kitap mkemmel de olsa, yetersiz retmenin elinde hibir deer ifade etmez. ayet program ve kitap kt ise, mkemmel bir retmenin rehberliinde verilecek ama iyi sonular dourur 27.

lkretimdeki, sosyal bilgiler ders programnn tarih konularnn gnmze uyarlanmasyla daha kalc bilgi elde edileceinden ve sebep-sonu dhilinde faydalanlacandan tm bunlara nem gsterileceine, elin tersiyle itilmektedir. rnein, Anadolu Uygarl nitesi ilenirken, gelien turizm sektrne uyarlanacak ekilde ilenmemektedir 28. Ayrca bugn sosyal bilgilerin tarih konularnda zellikle Trk dnyas ve Trk devletleri birbirine karm durumdadr(6. snfta Osmanl Devletinin kurulu dneminin, son nite olmas, 7. snfta ykselme dnemi ile balanmas gibi). Bu durum; kavramsal adan, yntem asndan, dnemleme asnda ve sebep-sonu kuram asndan anlaml bir btnlk kurulmamasna yol amaktadr. Dolaysyla var olan durum tekrar gzden geirilmelidir 29.

YAPILABLECEK ETKNLKLER N TAVSYE/NERLER Tarihi reten kiinin, tarih kavramyla bilin kavramnn birbirine

sk skya bal olduunu, hatta birbiri iinde kavramlar olduunu grmek ve gstermek zorunluluu vardr. nyargdan arndrlm olarak renciye sebep ve sonuca varlmas verilmelidir. Eer nyargdan arndrlmazsa tarihten hibir ey renilmemi manas kar 30.

Tarih, insanlarn zaman ierisinde yarattklar; sosyal, ekonomik,

26

ORTAYLI, . 1995: Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 48-50.

27 SAKAOLU, N. 1995: lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 142-143.

28 YILDIRIM R. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Anadolu Uygarlklar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 165.

29 BEHAR, B. E. 1995: Tarih retiminde Trk Dnyas, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 208.

30 TMUN, A. 1995: Doru Bilin Oluturmakta Tarih Eitiminin nemi, Tarih

retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 60.


48

siyasal, kltrel olaylar ve deerlerin ardndaki dnselliin ortaya konulmasyla btnlk kazanr. Hikyecilik ile gerek anlamdaki tarihiliin yol ayrm buradadr. Tarihsel olaylarn ardndaki dnceyi yakalama abasna giriip, eletirerek yorumlamak yani sebep ve sonu zerinde durmak lazmdr 31. Buradaki en nemli grev retmene ve tarih ders kitaplarna dmektedir. nk bu dnem, artk 21. yzyln yetikinlerinin eitildii bir dnemdir. retmenin renciye yol gstermesi iin, ders kitabnn ba ksmna ABDde olduu gibi, gerekirse ek bir blm konulmaldr. Hatta bir yl boyunca retmenin yapmas gereken tm faaliyetlerin bir rnei, retmen kaynak dosyas olacak ekilde oluturulmaldr 32.

Ayrca sebep-sonu ann iyi kavranmas iin kutsal grlen ders kitaplarndan bu unvan alnmal, farkl kaynaklara inilmeli, bunun iinde retmen ve rencinin nndeki engeller kaldrlmaldr 33. nk tarih derslerinin gnmz olaylarnn anlalmasnda ok nemli katklar vardr ve yle de olmaldr. Yeni rlar amak iin; yeni ek dersler konulmal, bu yaplrken de SYM snavnda kmaz cinsinden tutarsz olmamal, kitaplar ise tm bunlara gre hazrlanmaldr 34. rnein, okullarda verilen sosyal bilgiler tarih konularnda, Roma, Bizans ve Seluklu Devleti gibi siyasi konularn sras renciler tarafndan bilinmemektedir. Bu sebep ve sonutan yoksun bir durum arz etmektedir. Tarih ve tarihi konular, anlam olan bir ilikiler ve sreklilik erevesi iinde anlatlmazsa olaylarn aklda kalmas ancak hafza yoluyla salanabilir. Hafza ise, ancak snavlar bitimine kadar bizi korur, sonra ise bizi yanltr. rencilerin yetersizlii ile kitaplarn yetersizlii birbiriyle ilikilidir. O yzden bunu hi gz ard etmemek gerekir 35. Bunun iin tarih retimi erevesinde, tarih konular ve tarih dersleri bilgi ezberlettirilen bir yapdan karlmal, sebep ve sonu dairesinde, rencinin dnebilme, eletirebilme, yorumlayabilme, sentez yapabilme ve olgular arasnda iliki kurabilme gibi yaama dnk yeteneklerin

31

KABAPINAR, Y. 1995: Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 216.

32 ERPULAT, D. E. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Tarih Bilinci: ABD Modeli, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 269-270.

33 KABAPINAR, Y. 1995: s. 223.

34 ZAKA, M. 1995: Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 232.

35 SAKAOLU, N. 1995: s. 142-143.


49

gelitirilebilecei bir yapya brndrlmelidir. Bu yzden tarihsel bilginin oran azaltlarak, tarih retimine ilikin aktivitelerin gelitirilmesi salanmal ve retmene de zaman verilmelidir.

Sadece retmene zaman tanmakla i bitmez. Bunlara ek olarak unlar da yerine getirmek isabetli olacaktr;

Sebep ve sonu erevesinde anlatlan tarzla, kullanlan dil uygun hale getirilmeli, sebep-sonucun daha iyi aktarm iin harita, resim, fotoraf destekleyici aralara daha sk yer verilmeli, karlatrlmal grafik haritalar kullanlmal, gereklerle akan g haritalar ile yanl padiah ve sava resimleri ayklanmaldr. Aksi halde rencilerin yanl sonuca varmalarna engel olamayz36. Bunlarn yerine, sebep ve sonu arasnda iyi bir ba kurmak istiyorsak; evre ve tarih gezileri dzenlemeli, film gsterileri tertiplemeliyiz. Oysaki bunlar yaplaca yerde, mzeler ve ren yerler gezilmemekte, gnlk gazete ve TV haberleri izlenmeyerek sebep ve sonu arasnda bir ba kurulamamaktadr.

Yaplmas gereken, rencilerin olaylar arasnda sebep-sonu ilikileri kurup ba oluturulmalar iin gdlenmeleridir. Bunun iinde rencinin bilme gereksinimini hissedebilecekleri bir evrenin oluturulmas, retmenini model almas, pekitirelerin kullanlmas ve rencilerin ilgisini ekecek ilerin ncelikle verilmeye allmas gerekmektedir. Gdlemenin yan sra olaylar aras ba kurabilecei analojilere de yer verilmelidir(renci bilmedii ve ilgi duymad konuyu merak etmez. Analoji aslnda bilinen malzemeyi aklamaktadr. Yani Osmanl Devletinin yapsn alt katl eve benzetmek bir analojidir)37.

Sosyal bilgiler dersinde rencilere genellemeler de retilmelidir. Bunu retirken de daha etkili olacandan tmevarm yntemi tercih edilmelidir. Bylece renciler; insan-insan, toplum-insan ve insan-evre arasndaki dzenli ilikileri kendi gzlemleri yoluyla bulabilirler. Genelleme retiminde, kavram retiminde olduu gibi rencilere bol rnek verilmeli, ilikilerin renciler tarafndan gzlenmesi salanmaldr 38. Bu

36

ERTRK, B. E. 1995: Trkiyede Ortaokul 1. Snf (6. Snf) Dzeyinde Tarih retimi ve lgili Kitaplarn Kyaslamal Eletirisi, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 250.

37 AIKGZ, K. . 1995: Tarih Derslerinde rencileri Gdleme Stratejileri, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.319-326.

38 ERDEN, M. tz: s. 51.


50

balamda belki de szl tarihinde okullarda retimi iin bir ara olarak kullanlmas, rencilerin Trkiyede daha ok resmi tarihi yeniden reten ezber dersi olan tarihi anlamasna, bunu kendi aratrmalar ile zenginletirmelerine, bu srece katkda bulunabileceklerine inandrmas asndan da byk nem tayabilir 39. Tm bu balardan sonra renciler arasnda ibirlii tevik edilir ve abalar da dllendirilirse istenilen davranlara o kadar abuk ulalm olur.

smi kara tahta olarak kalplaan aslnda renci penceresi olan snf tahtasn daha ok n plana karmak gerekmektedir. Tebeirle beraber gzel bir ikili olan tahtay daha faydal bir ekilde kullanrsak, ara ve gereten yoksunuz bahanesi de ortadan kaldrm oluruz.

Tarihte her olayn grnen ve gerek sebebi olduunu dnrsek ve en basitinden yle bir kavram haritas oluturursak rencilerin konuyu kavramalarn daha da ok kolaylatrm oluruz 40.

Fransada Ekonominin Bozulmas Trkiye Cumhuriyetinin Kurulmas

Fransz htilali Kurulmas Milli Devletlerin Kurulmas

Milliyetilik Hareketleri mparatorlarn Dalmas

Yukardaki kavram haritasndan da anlalaca zere her olay kendisinden sonrakinin sebebi, ncekinin sonucu durumundadr.

Ama her konu iin kavram haritalar oluturulurken sadece harita oluturmak iin oluturulmal, fayda verecek ekilde hazrlanmaldr. (Bkz: ekil 1-ekil 2)

39

SOMERSAN, S. 1995. Szl Tarih, Aratrmaclk ve Tarih Yazmna Katlm, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 377.

40 MEM, E. 2002: Genel Tarih, Konya: Gndz Yaynclk. s. 19-20.


51

Hitlerin Ykselii

Ykselii

..... Ksa Dnem Uzun Dnem

Anti

Kominist

ddialar ...........

....

Nazi Program

Alman Ekonomi Problemleri

Hitabeti

ekil 1: Fazla nem gsterilmeden hazrlanm, sadece ok nedenli olan bir olayn haritas41

41

DAVES, L. and MARSHALL, M. 1991: Preparing to Teach About Causation, Teaching History, s. 20.


52

ekil 2: Daha titiz bir ekilde sebep-sonu ilikisi kurularak ele alnm bir harita

42

42

DAVIES, L.-MARSHALL, M. 1991: s. 21.

Hitlerin Ykselii

Anti Kominist

ddialar

Nazi

Program

Nazi

Destei

Hitabeti

Ksa Dnem .......... Uzun Dnem ------- nemli

------- nemsiz

Alman

Ekonomi

Problemleri


53

SONU Objektif, tutarl ve kiisel olmas gereken retmenin, dersi

renciyi merkeze alarak yrtmeye buradan balamas, sonrasnda renciyi renme ihtiyac hissetmesine sevk etmesi, akabinde de rencinin ilgisini ekerek dnmesini ve eletirmesini salayp sebep ve sonular arasnda bir iliki oluturarak, olaylarn daha iyi ve net bir ekilde anlalmasn salamas, hedeflenen ve olmas gereken bir davrantr.

Hepsinden nemlisi retmen, renci ile arasnda tam ve etkili bir iletiim kurmak ve motive etmek zorundadr. Bunu yaparken de renme konusunu istekle sunmaldr ki, renci olaylar arasnda sebepler ile sonular ilikisini uygun bir ekilde kafasnda oluturabilsin.

Szn ksas, hep bizimle birlikte olan, ona hogrl bakamadmz iin deil, ondan kurtulamadmz iin, onu anlamak mecburiyetinde bulunduumuz bir gemi var arkamzda. Gnlk yaantmzn iplerini tutan, gelecek hayatmz iin yol gsterebilecek bir gemi ve bu gemiin anlalabilir ve anlatlabilir, biime sokulmas anlamna gelen tarih bilimi var elimizde 43.

Hakikaten tarihi yaadmz gne kadar getirip renmemek byk bir hatadr. Tarihi asla renmeyip, onu ihmal etmek ise, cehaletin en bariz tecellisi demektir.

Unutmamak gerekir ki, Pascaln da belirttii gibi; insan kendisini yok edebilecek, kinattan daha asildir44. Bu asaletli ve cretkr olmann dl olarak, tarih insann yzne glmektedir. Sebep ve sonu ilikisini doru manada kullanacak olursak bu yze glme hi dinmeyecektir.

KAYNAKLAR

AIKGZ, K. . 1995: Tarih Derslerinde rencileri Gdleme Stratejileri,

Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.313-329.

ARSLAN, A. 1983: bn-i Haldun ve Tarih, E..E.F., Tarih ncelemeleri Dergisi, I, zmir: s. 9-30.

BANKS, J. A.1973: Teaching Strategies for the Social Studies, Reading Mass:

Addison-Wesley Publishing.

BAAR, H. 1999: Snf Ynetimi, stanbul: MEB. BEHAR, B. E. 1995: Tarih retiminde Trk Dnyas, Tarih retimi ve Ders

Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 196-211.

43

ZBARAN, S. 1997: s. 11. 44

DURANT, A. 1983: s. 89.


54

BLC, L. 1995: lkokul Ders Kitaplarnda Tarih Bilgileri ve lkokul ocuu,

Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 359-367.

CARR, E. H. 2002: Tarih Nedir? stanbul: letiim Yaynlar. ZAKA, M. 1995: Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi, Tarih

retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 228-232.

DAVIES, L.-MARSHALL, M. 1991: Preparing to Teach About Causation, Teaching History, s. 18-22.

DEMRCOLU, . 2002: retim Stratejileri (Ed: C.ztrk, D. Dilek), Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Pegem A.

DLEK, D. 2001: Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, Ankara: Pegem A.

DURANT, A. ve Will. 1983: Tarih zerine, (ev. Hseyin Zamantl), stanbul: Hlbe Yaynlar.

ERDEN, M. (tarihsiz), Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Alkm Yaynevi. ERPULAT, D. E. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Tarih Bilinci: ABD Modeli, Tarih

retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 255-272.

ERTRK, B. E. 1995: Trkiyede Ortaokul 1. Snf (6. Snf) Dzeyinde Tarih retimi ve lgili Kitaplarn Kyaslamal Eletirisi, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 233-254.

HEDGES, L. ve dierleri, 1996: Her Ynyle retmen Olabilme, Ankara: MEB. HESAPIOLU, M. 1992: retim lke ve Yntemleri, stanbul: Beta Yaynclk. KABAPINAR, Y. 1995: Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar, Tarih retimi

ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 212-227.

KSTKL, N. 1999: Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya, Gnay Ofset KTKOLU, M. 1997: Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul: Kubbealt

Neriyat. MEM, E. 1989: Tarih Metodolojisi, Konya. MEM, E. 2002: Genel Tarih, Konya: Gndz Yaynclk. MLAS, H. 1995: Trkiyede Etnosantrik Tarihiliin Pratik Sonular, Tarih


ORTAYLI, . 1995: Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.43-51.

ZBARAN, S. 1983: Tarihi ve Toplum, E..E.F. Tarih ncelemeleri Dergisi, I, zmir: s. 1-7.

ZBARAN, S.1987: Tarihin Alan ve Yntemi zerine Son Gelimeler, Tarih ncelemeleri Dergisi, III, zmir: s. 1-11.

ZBARAN, S. 1997: Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul: Tarih Vakf Yurt


55

Yaynlar. ZELK, . 2001: Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara:

Gndz Eitim ve Yaynclk. ZTRK, C. OTLUOLU, R. 2002: Sosyal Bilgiler retiminde Edebi rnler

ve Yazl Materyaller, Ankara: Pegem A.

RUBY, C. 1991: Tarih Nedir?, (ev. Bahaeddin Yediyldz), Belleten, C. LV. S. 2/3,Ankara: s. 579-586.

SAKAOLU, N. 1995: lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 135-144.

SOMERSAN, S. 1995: Szl Tarih, Aratrmaclk ve Tarih Yazmna Katlm,

Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 368-379.

AHN, H. 1992: Ders Notlar, Erzurum: Mega Ofset. TMUN, A. 1995: Doru Bilin Oluturmakta Tarih Eitiminin nemi, Tarih


YEL, S. 2001: Hayat Bilgisi Dersinde Kullanlan retim Yntemleri ve Materyaller, (Ed:L. Kkahmet), Konu Alan Ders Kitab nceleme Klavuzu: Hayat Bilgisi 1-3, Ankara: Nobel Yaynclk.

YILDIRIM R.1995: Tarih Ders Kitaplarnda Anadolu Uygarlklar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 161-166.

www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (zda, Ali. retim lke ve Yntemleri, stanbul: 1997.)

Tarih Konularında Sebep Sonuç

Documents

Transcript of Tarih Konularında Sebep Sonuç