Tamari - dspace.nplg.gov.gedspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/61589/1/Tamar_Mefe.pdf · 4 wminda...
Transcript of Tamari - dspace.nplg.gov.gedspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/61589/1/Tamar_Mefe.pdf · 4 wminda...
levan gvetaZe
mefeT-mefe T a m a r i
naSromze muSaobisas gaweuli
sulieri Tanadgomisa da saWi-ro winadadebebisaTvis vma-dlob Tbilisis wminda giorgis saxelobis eklesiis (TbilisSi, samtrediis quCaze mdebare) di-
akons, Cems siZes – giorgi xanTaZes.
2014 weli
2
Tu welSi gamarTula ro-disme qveyana, eg imis mefobis dros gaimarTa. mzes Tu ro-disme saqarTvelo gaunaTebia da gauTbia, imis dros yofila; sityvas Tu Zala gamouCenia, gul-sa-simtkice, mklavsa-simagre, eg dalocvilis mefis Tamaris dedobis dros momxdara! is deda iyo, Cven Svilebi... de-dakaci iyo, - kurTxeul ars sax-eli misi! - da dedaboZad ki Seeqmna Cvens qveyanasa.
wminda ilia marTali (ilia WavWavaZe)
ISBN 978-9941-0-7051-8
3
Zvirfaso mkiTxvelo, zustad rva saukunea gasuli mas Semdeg,
rac Cveni eri mefeT-mefed Rirseulad wodebul wminda Tamars gamoeTxova.
CvenTvis, qarTvelebisaTvis dRemde mourCe-nelia uZvirfasesi mefis am wuTisoflidan ga-svlis tkivili. galeuli rvaasi wlis miuxeda-vad, mouSuSebeli WrilobiT gamowveuli mwuxa-reba Taobidan TaobaSi gadadis da kvlavac Tavs gvaxsenebs. cxadia mxolod erTi: ase gagrZel-deba, vidre Cveni samSoblo iarsebebs, mokled vTqvaT, - samudamod!...
saqarTvelos dedaeklesiis didma winam-ZRolma, - brZenma ilia meorem 2013 weli wminda Tamar mefis wlad gamoacxada, radgan mecnierTa mier dadginda, rom 1213 wels gardaicvala sayva-reli mefe.
qarTveli eris sulieri mamamTavris zemoT aRniSnulma mowodebam, survili dabada CemSi, Tamar mefis saiubileo TariRs mec Sevxmianebodi da damewera mokle naSromi am ubrwyinvales wminda mefeze.
vfiqrob, winamdebare wigni gansakuTrebiT sasargeblo iqneba axalgazrda mkiTxvelisaTvis da garkveulwilad xels Seuwyobs maTi sulieri sijansaRisa da mamuliSvilurad aRzrdis saqmes.
avtori
4
wminda mefe Tamari
Tamar mefe qarTveli erisaTvis gansaku-Trebulad sayvareli da Zvirfasia. am udidesi wmindanisa da gvirgvinosnis cxovrebasa da
moRvaweobaze mogviTxroben aramarto qarTuli istoriuli wyaroebi, aramed ucxoel special-istTa mravali masalac.
dResac ki, sazogadoebis gaocebas iwvevs maRal Tanamdebobaze mandilosnis gamoCena da
cxadia, miT ufro qveynis umaRles mmarTvelobiT safexurze warmoCena.
qarTvelebs am mxrivac namdvilad gvaqvs
saamayo. jer kidev meTormete saukuneSi, Cveni samSoblos upirvelesi Tanamdebobrivi savarZeli,
uflisagan umaRlesi sibrZniT dajildoebulma
da garegnuladac umSvenieresma Cvidmeti wlis Tamarma daikava; es 1178 wels moxda, roca sax-
elovanma mefe giorgi mesamem, sakuTari Svili – Tamari taxtis Tanamoziared akurTxa.
giorgi mefem Tanamesaydreobis xuTi-eqvsi
wlis manZilze Zal-Rone ar daiSura imisaTvis, rom Tamari Rirseul mefed Camoyalibebuliyo.
1184 wlis martis miwuruls mefe giorgi
mesame gardaicvala. im mdgomareobis saTavisod gamosayeneblad
da qveyanaSi SinaaSlilobis gamosawvevad, mefis
5
mier damarcxebulma da samarTlianad dasjilma didgvarovnebma, Tamaris taxtis sakiTxi sadavod aqcies. swored amitom, Tamari saqarTvelos same-
fo taxtze saswrafod ganmeorebiT akurTxes. kurTxevis rituali lixTimerelma war-
Cinebulebma da saeklesio moRvaweebma: quTaTelma
episkoposma – antonma da raWa-Takveris erisTavma kaxaberma aRasrules. am ukanasknelma ki, Tamars
jaris mTavarsardlobis da samefos uzenaesi winamZRolobis dasturad xmali Semoartya welze.
Tamaris gamefebiT, Tavdapirvelad gaixares Cvenma tradiciulad Casafrebulma mtrebma: os-malebma da sparselebma. isini darwmunebulni iyv-
nen imaSi, rom qali Tavs ver gaarTmevda qveynis winamZRolobas, verc maT winaaRmdeg brZolas
gabedavda da Zalian male, saqarTvelos kiserze uRels daadebdnen.
rogor mwaredac motyuvdnen Cveni samSob-
los moZuleni, es yovelive, Semdgomma istori-ulma movlenebma cxadhyo.
Tamaris gamefebis oficialuri sazeimo
ritualis damTavrebisTanave, qveynisadmi ara-
keTilganwyobilad moqmedma didebulTa garkve-
ulma jgufma, meWurWleTuxuces yuTlu-arslanis momxreebTan erTad, axalgazrda Tamar mefes ori moTxovna wauyena:
6
ori mefe: Tamari da giorgi III
7
pirveli. mefe giorgi mesames mier, sax-elmwifo marTva-gamgeobis sferoSi dawinaurebu-li niWieri, magram STamomavlobiT dabali war-
momavlobis moxeleTa saswrafod daTxovna da maT adgilebze didgvarovanTa aRdgena-daniSvna;
meore. saxelmwifos marTva-gamgeobis
struqturaSi sagangebo dawesebulebis - `kara-vis~ Seqmna.
didgvarovanma aznaurebma erTsulovnad ga-nucxades Tamar mefes, rom aRar daemorCilebod-nen `ugvaro~ didmoxeleebs da amitom, dauy-
ovnebliv moiTxoves maTTvis Tanamdebobebis Ca-morTmeva.
saqme imaSi iyo, rom aseT `ugvaroTa~ So-
ris, iseTi adamianebi sWarbobdnen, romlebmac qveynisa da giorgi mefisadmi erTguli msax-
urebiT gamoiCines Tavi. gaficulma didgvarovnebma, umTavresad mi-
zanSi amoiRes samSoblos WeSmaritad Rirseuli
Svilebi: amirspasalari yubasari da msaxurTux-ucesi afridoni.
marTalia, es orive pirovneba giorgi mefisa
da TamarisTvisac yvelaze erTguli moxeleebi
iyvnen, magram saxelmwifoSi Seqmnili rTuli
politikuri mdgomareobidan gamomdinare, saqar-Tvelos samefo kari iZulebuli gaxda daTmobaze wasuliyo da qveynisaTvis Tavdadebuli vazirebi
Tanamdebobidan gaenTavisuflebina.
8
Tamaris iniciativiT, samefo karis mier gadadgmuli es iZulebiTi nabiji garkveulwilad SeiZleba mefis mcire marcxadac iqnas miCneuli.
ganTavisuflebuli adgilebis dasakaveblad, didgvarovanTa Soris gaCaRda brZola, romelSic sakuTari programiT warmoCnda mefis vaziri
yuTlu-arslan meWurWleTuxucesi. mas konkre-tuli politikuri mizani amoZravebda da guliT
ewada amirspasalaroba, rac dRevandeli Tav-dacvis ministrobis tolfasia. garda amisa, mis-ive surviliT, saxelmwifos mmarTvelobaSi
garkveuli struqturuli cvlilebebi unda momxdariyo da aucileblad Seqmniliyo `karavi~.
gaficulebs axali saxelmwifo dawesebu-
lebis dafuZneba Tbilisis cnobil ubanSi, maSin-del isanSi (axlandeli avlabari) surdaT. imave
teritoriaze funqcionirebda saqarTvelos uma-Rlesi saxelmwifo dawesebuleba - `darbazi~ da mefis sasaxlec.
darbazis mowvevis uflebamosileba mxolod mefes hqonda.
yuTlu-arslanis mizani darbazis gauqmebasa
da mefis sasaxlis gverdiT, karavis fun-
qcionirebas iTvaliswinebda, Tanac ise, rom did-
gvarovnebs mefisagan damoukideblad da mis Caurevlad gadaewyvitaT qveynis marTvisa da uze-naes marTlmsajulebasTan dakavSirebuli sa-
kiTxebi.
9
gaficulTa mxridan, saxelmwifos marTvis aseTi saxiT mowyobaze Tanxmoba, raRa Tqma unda, faqtiurad niSnavda mefis Zalauflebis gauqmebas.
ase rom, sruliad daufaravad, yuTlu-arslani da misi mxardamWerebi saxelmwifo Za-lauflebis xelSi Cagdebas da mefisaTvis kanon-
mdeblobiT uflebamosilebis CamorTmevas lamob-dnen.
Tavis uerTgules da uaxloes adamianebTan moTaTbirebis Semdeg, didma mefem yuTlu-arslanis dasapatimreblad gankarguleba gasca.
winamZRolis Sepyrobas Seficulebis aRS-foTeba mohyva. maT iaraRi aiRes xelSi da Tamars ultimatumiT miadgnen sasaxleSi, meTauris
saswrafod gasanTavisufleblad. Tamar mefem samefo karTan erTad, goni-
vrulad Seafasa SeTqmulebaSi monawileTa sur-vili da daaskvna, rom moTxovnis Sesruleba qveynis mefis `xelmwifobis dasasrulis~ tol-
fasi iqneboda. gaficulTa Tavkacis dapatimrebam, aznau-
rul opoziciaSi sakmao meryeoba gamoiwvia,
riTac droulad isargebla uWkvianesma Tamar
mefem da Tavisi politikuri gamarjveba
mowinaaRmedge frTis erTsulovnebis dasustebaze aago. axla ukve, opozicionerebi mefis uflebaTa SezRudvis mraval sakiTxSi veRar Tanxmdebodnen
da gansxvavebulad azrovnebdnen.
10
amrigad, qveynis Sinauri viTareba kvlavin-deburad mZime da arastabiluri rCeboda. auci-lebeli Seiqna mdgomareobis umal ganmuxtva.
gonierma Tamarma, qarTvelTa Soris sis-xlisRvris asacileblad, yuTlu-arslanis mom-xreebTan Sesarigeblad da saerTo enis gamosanax-
ad, ori Rirseuli da Wkviani mandilosani: kravai jayeli da xvaSaq coqali wargzavna.
sasurveli Sedegi gamoiRo Tamar dedoflis sibrZnem da qarTvel mandilosanTa mociqulobam goneba gaunaTa ajanyebulebs. maT iaraRi dayares
da TiToeuli maTgani maSinve `movides winaSe Tamarisa da davrdomiT Tayvanisces, da aRiRes fici patronisagan (Tamarisagan), da misces piri
erTgulebisa da nebis yofisa Tvisisa~. wargzavnilebma daiTanxmes gandgomilni,
romelTac mefisagan uvneblobis dasturi miiRes. samefo karma yuTlu-arslanic ki ar dasaja da yvelani uvneblad daubruna Tav-TavianT ojaxebs.
wuTisofelSi xanmokle cxovrebis miuxeda-vad, qveynisaTvis sasicocxlod umniSvnelovanes dros, mravaljer, swored aseTi brZnuli gad-
awyvetilebebis miRebis gamo, keTilmosurne Tamar
mefem qalis patiosani mandilisaTvis TvalSeu-
wvdeneli simaRlis miniWeba SesZlo. `karavis~ dafuZneba uaryofil iqna. Tumca, aRarc mefes darCa sax-
elmwifoebrivi sakiTxebis erTpirovnulad gad-
11
awyvetis ufleba da awi ukve mas sakiTxebi unda gadaeWra samefo darbazSi CarTul didebulebTan erToblivad. amgvarad, didgvarovanTa sakrebulo
darbazi mefis Tanamonawile gaxda. udavod, es mefis Zalauflebis ramdenadme SezRudvas mainc moaswavebda, magram Tu gaviTavaliswinebT did-
gvarovnebs Soris interesTa gansxvavebebs, aseTi struqtura qveyanas saSiSroebas ver Seuqmnida,
vinaidan dapirispirebul jgufSi, TiTqmis nebismier sferoSi azrTa sxvadasxvaoba sufevda.
aRsaniSnavia isic, rom am urTierTdaTmobi-
Ti gadawyvetilebebis miRebiT, sabolood arcer-Ti mxare mTlianad kmayofili mainc ar darCe-nila.
didgvarovanTa mxridan, mefis sawinaaRmde-god azvirTebuli gamosvla, SeiZleba iTqvas,
kraxiT dasrulda, Tumca, Tamaric iZulebuli gaxda raRac daTmobebze mainc wasuliyo.
Zalian male, qveyana sruliad damSvidda.
misi mowinaaRmdege mwignobarTuxuces-Wyondideli miqaelis gardacvalebisTanave, Tamar-ma axal vezirTa daniSvna moaxdina Tanamdebobeb-
ze:
`mwignobarTuxuces-Wyondidlad da vezirad
daamtkices antoni, amirspasalarad – sargis mxargrZeli, mandaturTuxucesad – Wiaberi, meWurWleTuxucesad – kaxaber vardanis Ze,
amiraxorad – gamrekel Toreli, msaxurTux-
12
ucesad – vardan dadiani, CuxCarexad – maruSiani. adgilebze ki `erisTavni mis Jamisani eseni iyvnen: basim vardanis Ze – vanTa erisTavad; kaxaber kax-
aberis Ze – raWisa da Takveris erisTavad da oTaRo SarvaSis Ze – cxumis erisTavad; amanelis Ze – argveTis erisTavad da odiSis erisTavad –
bediani. lixT ameriT: qarTlis erisTavad-rati surameli, da kaxeTis erisTavad – bakur-yma
Zaganis Ze da hereTis erisTavad grigolis Ze asaT; da samcxis erisTavad da spasalarad aCines boco jayeli~.
mefis ufleba-movaleobani kvlav gaizarda da Tamari samefo darbazis mxardaWeriT, qveynis aRmSeneblobiT marTvas Seudga. samefo karTan
erTad, darbazis sxdomebze wydeboda sax-elmwifos umniSvnelovanesi sakiTxebi.
1185 welia. saqarTvelosa da ruseTs erTmaneTTan
savsebiT normaluri urTierToba aqvs.
Tamaris mamida rusudanma, patriarqma, er-ismTavarTa nawilma da rigma warCinebulebma gad-awyvites mefisaTvis saswrafod Rirseuli saq-
mros moZieba. yvelas anerviulebs Tamaris
martoxeloba da fiqrobs imaze, rom qveyanas rac
SeiZleba male mouvlinos kanonieri memkvidre-STamomavali, xolo jars-sardali.
swored amitomac, naCqarevad, TamarTan
SeTanxmebis gareSe SearCies didgvarovnebma
13
ruseTis suzdalis didi mTavris – andria bo-goliubskis vaJi – iuri, mefis saqmrod.
Tamari im qorwinebis winaaRmdegi iyo, ma-
gram arc is surda, rom mowinave mmarTvel wresTan urTierToba gaemwvavebina da iZulebuli Seiqna sakuTari nebis sapirispiro gad-
awyvetilebas daTanxmeboda; TumcaRa, ramdenjerme iTxova: ar aCqarebuliyvnen, kargad gaerkviaT da
aewonaT sasiZos yofa-cxovrebis, gonierebisa da saerTod misi adamianuri bunebis sruli av-kargianoba.
darbazis sxdomaze, qristeanuli ruseTis samefo-suzdalis saxelovani mTavris Svili, saqarTvelos mefis sasurvel qmrad scnes.
Tbilisis amiras, - abulasanis winadadebiT SerCeuli da darbazis mier mowonebuli sasiZo,
romelic im droisaTvis, biZamisis brZanebiT gaZevebuli iyo suzdalidan da yivCaReTs afarebda Tavs, samefo karis davalebiT didma
vaWarma, - zanqan zorababelma TbilisSi Caoiyvana. zemoT ukve iTqva, rom gamarTuli sja-
baasis miuxedavad, yvelaferi umal gadawyda da
mefis `cilobis Tvinier nebisa misisa yves qor-
wili~, romlis gvirgvinad, qarTvelebma giorgi
rusis sardlobiT karniforasa da karsSi, xolo cota mogvianebiT, parTiaSi ilaSqres da didi nadavliT dabrundnen qveynaSi.
14
savaraudod, im brZolebSi, rus mTavar giorgis Tavi ar Seurcxvenia.
drois Zalian mokle periodi dasWirda
Tamaris daJinebuli winaswarmetyvelebis gamarTlebas, simTvralis moyvaruli da yo-velmxriv uzneo bunebis kaci aRmoCnda ruseTis
saxelmoxveWili mTavris Svili da rac usaTuod saTqmelia, imdenad uRirsi, rom `qarTlis
cxovrebaSi~ (`cxovreba mefeT-mefe Tamarisi~) basili ezosmoZRvars SeuZleblad miaCnia masze saubari da ase ambobs:
- `gamoaCndebodes russa skviTurni viTar naRebTa bunebiTni. da simTvraleTa Sina saZagel-Ta uwesoebad iwyo mravalTa, romelTaTvis
nametnav ars werad da Tqumad, raTa ara sigrZed miiwios sityua~.
ornaxevari weli Tamarma didi moTminebiT aitana rusis yovlad uzneo saqcieli, xolo Semdgom, eklesiis msaxurebs sTxova zegavlena
moexdinaT giorgize da erCiaT misTvis cxovrebis ugvan wess ganSoreboda.
samwuxarod, yvela cdam fuWad Caiara da
araviTari sasikeTo Sedegi ar gamoiRo.
amis Semdeg, Tamar mefem pirispir saubarSi
amxila qmris miuRebeli saqcieli da misi sur-vilis SemTxvevaSi Tanadgoma aRuTqva im mizniT, rom orives erTad eRonaT yvelaferi mavne
Cvevisagan gansakurneblad.
15
Tamaris mxridan, aseTi keTili nebis gam-ovlenis miuxedavad, kidev ufro metad gamZin-varda `rusi, viTarca RmrTisagan safarvel-
moZurculi. viTar ityvis werili, `vkurnebdiT babilons da ara ikurneboda~. ara Tu oden ara Seigona, aramed uZviresTa mimarT iwyo da
Seracxilnica kacni ubralod guemna da asoTa aRmogdebiTa tanjna~.
axla ukve, sxva gza-gamosavali aRar darCe-noda Tamars, garda giorgi rusTan ganSorebisa.
mefis darbazis erTsulovani gad-
awyvetilebiT rusi mTavari saqarTvelodan gaaZeves. istorikos-mkvlevarTa umetesobis az-riT, es faqti 1187-88 wlebSi unda momxdariyo.
saxelovani rusi mTavris vaJis saqarTve-loSi Camoyvana da mefeze qmrad xeldasxma
qveynis maRali socialuri fenebis sakmaod gavleniani adamianebis Sors gamiznul garkveul politikur gegmebs iTvaliswinebda da maTi ganx-
orcieleba did zians uqadda Cvens samSoblos. saqarTvelos mefis qmaryofilma datova
Cveni qveyana da bizantiis qalaq konstantino-
polSi gadavida sacxovreblad.
pirveli qorwinebidan oTxi wlis Semdeg,
Tamars erToblivi gadawyvetilebiT qmrad SerTes, saqarTvelos samefo karze rusudanis (Tamaris mamidis) mier aRzrdili, osTa saxelo-
vani mefe jadaronis Svili, bagrationTa
16
sagvareulos uaxloesi sisxlxorceuli naTesavi – daviT soslani.
basili ezosmoZRvari `qarTlis cxovrebaSi~
(`cxovreba mefeT-mefis Tamarisi~) aRniSnavs, rom daviTi yofila `mxne da mxedari Zlieri, rain-dobiTa usworo da mSvildosnobiTa Semmar-
Tebeli, taniT axovani da yovliTurT sikeTiTa~. marTalia, im qorwinebas didgvarovanTa
umetesoba mxars uWerda, magram ukmayofiloTa raodenobac sakmaod sagulisxmo yofila Turme. mowinaaRmdegeTa SedarebiT mcirericxovan jgufs
simSvidis politika aurCevia da davisagan Tavi Seukavebia.
cnobili istorikosi roin metreveli aR-
niSnavs, rom: vaxuSti bagrationis mtkicebiT, daviT soslani bagrationTa osuri Stos war-
momadgeneli iyo da masSi qarTuli genic eria, vinaidan aramxolod mamis, aramed dedis mxrida-nac enaTesaveboda mefe giorgi pirvels da amis
dasadastureblad Semdeg arguments iSveliebs: - giorgi pirvelis Svils (demetres)
anakofiaSi hyolia vaJi daviTi, romelsac gaWir-
vebis Jams, sakuTar bebia aldesTan erTad,
sicocxlis SesanarCuneblad oseTisaTvis Seufa-
rebia Tavi. iq daqorwinebula osTa mefis asulze da bunebrivia, gamxdara im mxaris mefe. daqor-winebulebs SeZeniaT vaJi aToni, aTons-jadaroni,
xolo jadarons, – daviT soslani.
17
1189 wels Tamarma da daviT soslanma iqorwines didubis sasaxleSi.
iqidan moyolebuli isini erTad agvarebdnen
saxelmwifo saqmeebs, awesrigebdnen saSinao da sagareo sakiTxebs; erTi sityviT, WeSmaritad Rirseuli Tanamewyvileni gamodgnen.
SoTa rusTaveli genialuri `vefxistyaosan-is~ dasawyisSive, uzenaesisadmi warmoTqmuli sa-
didebeli sityvebis Semdeg brZanebs: `vis hSvenis, - lomsa, - xmareba Subisa,
far-SimSerisa,
- mefisa mzis Tamarisa, Rawv-badaxS, Tma-giSerisa,-
mas ara vici, Sevhkadro Sesxma xotbisa, Se,
risa, misTa mWvretelTa yandisa mirTma xams
marT, mi, Serisa~. avtori xotbas asxams mzesaviT umSvenieres
Tamars da mis SubiTa da far-xmaliT damSvenebul
loms. am ukvdavi poemis dasasrulSi lomi ukve pirdapir daviTadaa moxsenebuli.
ase rom, eWvs gareSea `Tamaris lomi misi
meuRle daviTia~.
giorgi rusis saqarTvelodan gaZevebisTa-
nave, Tamaris qmrobis mravali msurveli gamoCnda asparezze. ufliswulTa umravlesoba, cxadia, qristeani iyo; Tumca, kandidat sasiZoTa Soris
ramdenime, sxva religiuri aRmsareblobis mim-
18
devaric eria, romlebmac miznis misaRwevad daT-mes sakuTari tradiciuli sarwmunoeba da qri-steanoba aRiares.
gavixsenoT Tamaris meuRleobaze meocnebe mutafradini, romelmac mSoblebis sastiki winaaRmdegobis miuxedavad, uaryo misTvis sa-
Tayvano muhamedis rjuli – musulmanoba da sa-kuTari sasaxlis karis didebulebTan erTad,
uamravi ZvirfaseulobiT Camovida saqarTveloSi sasurveli mefe-qalis xelis saTxovnelad.
samefo karze, Tamaris qmrobis mosurne mu-
tafradini, Cveni tradiciisaTvis Sesaferisi stumarTmoyvareobiT miuRiaT, arc drostareba daukliaT didgvarovani ucxotomelisaTvis,
sakmaod didi xniTac dautovebiaT saqarTveloSi, magram uariT gaustumrebiaT samSobloSi, radgan
Tamaris tolsworad ar miuCneviaT... Tumca, mTlad `xelmocaruli~ mainc ar gauSviaT da giorgi mesamis xarWasTan gaCenili arakanonieri
Svili `uboZebiaT ZRvnad~ da colad. ase rom, marTalia, mutafradini Tamaris
colobas ver eRirsa, magram misi naxevar-
colisdobis didi pativi bedma arguna da arc
mTlad gawbilebuli gabrunebula ukan, radgan
misma qveyanam, iseT Zlier saxelmwifosTan, rogoric imxanad saqarTvelo gaxldaT, moyvruli urTierTobis damyareba namdvilad moaxerxa.
19
mutafradinis Semdeg, aseve uariT gaistum-res saqarTvelodan Tamaris qmrobis kidev mrava-li msurveli, maT Soris didebuli aRsarTan
Sirvan Sahi da marTlmadidebluri qristeanuli saxelmwifo saberZneTis brwyinvale mefe-manoelis vaJic. maT Sesaxeb, zepirsityvierebam
dRevandlamde Semogvinaxa mravali istoria. RmerTis wyalobas ar daugvianebia da
qorwinebidan male, Tamar mefe fexmZimed Seiqna. gaixara qarTvelobam. eri kidev ufro gaxSirebulad da wrfelad
emadliereboda ufals, muxlmodrekili locu-lobda da avedrebda yovladuzenaess qveynisaTvis wulis movlenas.
yovlismpyrobelma ufalma ismina xalxis keTili ndoma da Tamars eyola vaJi `yovliTurT
msgavsi papisa~. axalSobils giorgi daarqves. Semdgom, am saxels laSa (rac ganmanaTebels niS-navs) miemata da swored aqedan warmosdga laSa-
giorgi, igive giorgi-laSa (igive giorgi meoTxe). gavida erTi weli. Tamarma meore Svili, axla ukve asuli Sva,
romelsac Zvirfasi mamidas siyvaruliT, rusuda-
ni uwoda saxelad.
Tamarisa da daviTis orive Svili, moma-valSi saqarTvelos mefeebad moevlina.
Tamar mefis pirveli qmari, rusi mTavari-
giorgi bogoliubski iolad ar Serigebia beds.
20
igi 1191 wels arzrumSi Cavida da saqarTveloSi Camosasvlelad Sesaferisi poli-tikuri situaciis gamwvavebis molodinSi myof,
Casafrebul ramdenime didgvarovanTan kavSiri daamyara. aRniSnul jgufSi gansakuTrebiT aq-tiurobdnen: klarjeTisa da SavSeTis mmarTveli
guzan taoeli, samcxis spasalari boco da msax-urTuxucesi vardan dadiani.
es ukanaskneli mefis mowinaaRmdegeTa jgufs meTaurad moevlina. manve moaxerxa TiTqmis mTeli dasaleT saqarTvelos (afxazeTis,
svaneTis, guriis, raWis, argveTis) mcxovrebTa ajanyebulebis mxareze gadasvla da isini ur-TierT erTgulebis ficiTac SeakavSra.
ajanyebulebs mefis momxreTa dasaxmare-blad surdaT, usazRvrod ganawyenebuli giorgi
rusis gamoyeneba, Semdgom misi iolad marTvis imediT. ficiT gaerTianebulma ajanyebulebma, Tavidan, saqarTvelos didi teritoriis dakavebac
ki SesZles da rusi Tavadi dasavleTis mxaris mefed gamoacxades geguTSi. amis Semdeg, gaficu-lebma goramdec miaRwies. maT gadawyvites javax-
eTisa da TrialeTis aReba. aaoxres oZrxe (ax-
landeli abasTumani).
moRalateTa saboloo mizani TbilisSi ramdenime mxridan erTdroulad SemoWra iyo.
mefe Tamars ar surda qarTvelTa dapiris-
pirebis kidev ufro gamwvaveba da ZmaTa Soris
21
sisxlis Rvris Tavidan asaSoreblad, ajanyebu-lebs mravaljer mouwoda molaparakebisaken, Tumca aman sasikeTo Sedegi mainc ver gamoiRo.
mowinaaRmdegeTa mxare kvlavindeburad jiutobda da agrZelebda agresias.
bunebrivia, Tamars sxva gamosavali aRar
hqonda da qveynis gadasarCenad iZulebuli gaxda Tavisi umTavresi laSqris spasalarisaTvis,
uerTgulesi gamrekelisaTvis ebrZanebina Sesabami-si zomebis miReba.
moRalateTa jgufi erTianad ganadgurebul
iqna mtkvris midamoebsa da nialis velze. da-marcxebulTagan zogma gaqceviT gadairCina Tavi, zogmac patieba sTxova mefes. Tamarma ajanyebul-
Ta nawili (didgvarovnebi) Seiwyala, zogs Tanamdeboba daatovebina, xolo Sepyrobili rusi
Tavadi giorgi ki, saqarTvelodan meored gaaZeva. istorikos-mkvlevarTa umetesobis azriT,
damarcxebulebi sakadrisad, damsaxurebuli sim-
kacriT namdvilad ar dasjilan, magram miRweul iqna metad mniSvnelovani ram, axla ukve maRali saxelmwifo samoxelo Tanamdebobebi, mTlianad
daikaves samefo karisa da Tamar mefis momxre
didebulebma.
gavida ori weli da dadga 1193 weli. Tamaris qmaryofilma, rusma giorgim kidev
wamoyo Tavi, isev scada bedi da saqarTvelosagan
gandgomili qalaq ganZis aTabagis did jariT,
22
qiziyidan (imdroindeli kambeCovanidan) SemoiWra. Tumca, Tamaris erTgulma xornabujis mmarTvel-ma, - saRir maxatlis Zem, sakmaod iolad daa-
marcxa momxvduri, ukuaqcia is da kidev erTxel daamtkica saqarTvelosadmi keTilganwyoba.
meTormete saukunis oTxmocdaaTiani wlebis
dasawyisSi, qveyanaSi Sinauri viTareba damSvidda. momdevno oriode wlis ganmavlobaSi saqarTvelom
daimorCila gandgomili qalaqebi: karnu, bardavi, ganZa da uamravi simdidrec moipova.
yovelive amas, qarTuli saxelmwifos
avtoritetis gansakuTrebuli zrda mohyva, rasac ver Seegua mezobeli TurqeTi, romelmac gad-awyvita gaZlierebuli koaliciuri laSqroba
saqarTveloze. mtris mTavari mizani Cvens mier mierTebu-
li teritoriebis arTmeva iyo. koaliciaSi Sevidnen: erayis, TurqeTis da
iranis adarbadaganis (dRevandeli azerbaijanis)
saxelmwifoebi. Tavdapirvelad, gaerTianebulma laSqarma sparseTis adarbadaganis aTabagis, - abubeqris winamZRolobiT, saqarTvelos ymadnafi-
ci qveynis – Sarvanis dapyroba gadawyvita.
abubeqrma aRsarTan Sarvan-Sahi Sarvanidan
gaaZeva. ymadnaficma aRsarTanma (es swored is
didebuli aRsarTania, romelic saqarTveloSi
adre, Tamaris colad SerTvis TxovniT warudga
23
samefo kars, Tumca bedma ar gaumarTla, ocneba ver aisrula da xasiaTwamxdari gabrunda sam-SobloSi) dasaxmareblad Tamar mefes mimarTa.
Tamarma Tanadgoma aRuTqva Rirseul pi-rovnebas, aT dReSi moaxdina kidec jaris sruli mobilizeba, romelsac winamZRolad daviT sos-
lani dauyena da sabrZolvelad gza dauloca, TviTon ki TbilisSi dabrunda da samSoblos
gadasarCenad RmerTisadmi aRvlenil ganuwyvetel mxurvale locvebSi aRameb-aTenebda.
1195 wlis 16 ivniss, cixe-qalaq SamqorTan
gamarTul omSi Cvenma jarma saxelovani daviT soslanis gonivruli sardlobiT, sastiki marcxi agema mters.
aTabagma gaqceviT gadairCina Tavi. qarTvelTa laSqars didZali avla-dideba
Cauvarda xelT (Tormeti aTasi tyve-meomari, oci aTasi cxeni, Svidi aTasi jori, TxuTmeti aTasi aqlemi da kidev sxva mravali), romelic Tamar
mefem erTgulebisaTvis mTlianad uboZa ymadna-ficebs.
ucnobi avtori `qarTlis cxovrebis~ erT-
erT wignSi (`istoriani da azmani Saravandedi-
ani~) wers, rom Samqoris umniSvnelovanes omSi
warmatebiT usazRvrod gaxarebul Tamars po-eturi niWi gaRviZebia da cxovrebaSi pirvelad, dauweria `iambiko xuTeuli ocdaxuT leqsad~,
24
romelic im istoriuli gamarjvebisaTvis mi-uZRvnia.
aqve, gTavazobT iambikos (TeTri uriTmo
leqsi) teqsts: `casa caTasa damwyeb ars RmerT-mTavroba, Ze saukunobs pirveli da kualadi.
sulman man RmerTman srul yo moqmedebadi, samebiT srulman erTiTa RmrTaebiTa,
miwiT pirvelis, pirmSoisa kacisa. Sen mier misTvis drkura mis ganmgebeli drkui midrka uvnebeli vnebisadmi,
ivno da vneba pirveli uvnebel yo. Sengan Sobilman Cuen Rirs-guyvna aRmoSobad
bneliT naTelsa, naTelTa mxedvelobad. Sengan, qalwulo, romelsa SenTvis daviT
rokvida, Zisa RmrTisa Zed Senda yofad. me Tamar, miwa Seni da mierive, cxebulobasa Rirs myav da Tvisobasa.
edems, RaTirTad, samxriT da CrdiloeTiT Suamflobeli iavars Senda vmrTelob, xalifas droSa Tanave maniaksa
SevrTe, cru-sjulTa moZRurisa
Razod mZRuani,
vin daviT, Zeebr efremis moisarman, moirTxna, moisrna sultniTa, aTabagiT. erans ebrZoles Cem mier misTa spaTa
Cuenni mxedarni, mosavni Senni, sZalo,
25
mowylnes, moswyvidnes agaris naTesavni. muniT moxmulTa niWTagan erTsa amas Senda Sevwirav! mioxe Zeebr, RmerTo~.
ucnobi avtorisve gadmocemiT, `Tamari msgavsad papisa maTisa iqceva~ da ixsenebs did mefe daviT aRmaSenebels, romelmac didgoris
brwyinvale omSi, mtrisaTvis warTmeuli uZ-virfasesi TvlebiT gawyobili oqros yelsabami
xaxulis wminda monasters RvTismSoblis xatis Sesamkobelad uboZa. da ai, msgavsad moiqca Tama-ric, roca Samqoris omSi moxveWili uamravi
nadavlidan, yvelaze Zvirfasad, gmiri Salva ax-alcixelis mier mopovebuli, brZolaSi ga-nadgurebuli xalifas saxelmwifo droSa miiCnia
da es, saqarTvelos Zlierebis niSnad, swored imave monasters Seswira.
Samqoris didma omma cxadhyo, rom saqarTvelos samxedro Zala mniSvnelonad aRe-mateboda axlo aRmosavleTis qveynebisas. gadioda
dro da es gansxvaveba kidev ufro metad izrde-boda.
Samqoris ubrwyinvales gamarjvebas zedized
mohyva gelaqunis (dRevandeli sevanis tbis mim-
debare teritoria, romelic amJamad somxeTis
kuTvnilebaa), araratis dablobis somxuri Temebisa da mdinare Woroxis zemo mxaris Temebis damorCileba saqarTvelosadmi.
26
1203 wels qarTvelebma Sah-armenTa sam-flobelod wodebuli teritoriebic daikaves.
am sinamdvileTa saRad aRmqmeli da
gonivrulad moazrovne Turq mmarTvelTa umetesi nawili, mSvidobianobis SesanarCuneblad, yo-velwliurad isev xarkis gaRebasa da saqarTve-
los ymadnaficobis qveS yofnas amjobinebda. jaris aseT umniSvnelovanes gamarjvebebze
saubrisas, vfiqrob aucilebelia, mokled mainc iTqvas Tamaris mier, pirvelad qveynis samxedro sferoSi dafuZnebul egreTwodebul `monapireTa~
sistemaze, romelic dRevandeli sazRvris dacvis saxelmwifo samsaxuris Sesatyvisia.
monapire faqtiurad erisTavi iyo, oRond
saxelmwifos sasazRvro zolSi. mas evaleboda mtrulad ganwyobili, mimdebare mezobeli qveynis
axlos mdebare samxedro potencialis zusti dadgena.
monapires gankargulebaSi hqonda saTanado
samxedro aRWurviloba saWiro cocxali ZaliT, Tavis dasacavad da bunebrivia, sapasuxo dartymis gansaxorcielebladac.
mtris saomari moqmedebis SemTxvevaSi, mona-
pire valdebuli iyo samefo karisaTvis dauy-
ovnebliv da dawvrilebiT ecnobebina saSiSroebis donis Sesaxeb. amis Semdeg, samefo kari moaxden-da saTanado mobilizacias viTarebis Sesatyvisad
da Seyrida srul laSqars, an meomarTa saWiro
27
raodenobas da mis xelmZRvanelobas daavalebda: mefes, amirspasalars da Tundac imave monapires da miandobda saqmis mogvarebas.
istoriuli wyaroebidan cnobilia, rom Cve-ni laSqris mTlian mobilizebasa da saomar mdgomareobaSi moyvanas, sul raRac aTi dRe
savsebiT hyofnida Turme. meTormete saukunis bolo wlebSi,
saqarTvelos samefo kars, mudmivad saomrad Se-marTuli Turqi dampyroblebisaken mimarTuli hqonia aTamde sanapiro, sadac Tamar mefes mona-
pireoba daukisrebia vaJkacobiTa da erTgulebiT gamorCeuli iseTi didi politikuri da samxedro moRvaweebisaTvis, rogorebic brZandebodnen:
grigolisZeni da maxtlisZeni – hereTsa da kambeCovanSi, zaqaria – gagis mxareSi, zaqaria da
ivane mxargrZelebi – taSir-zorakertSi, sargis Tmogveli da Salva Toreli-javaxeTSi, yvaryvare samcxis spasalari-jayeli – artaanSi, zaqaria
aspanisZe – fanaskertSi~. mecamete saukunis dasawyisSi, Tamaris ini-
ciativiT, mefis karze gaCnda mosazreba Savi
zRvis samxreT nawilis teritoriaze qristeanu-
li samefos Seqmnis Taobaze im mizniT, rom axal
saxelmwifos mxari daeWira TurqeTis winaaRmdeg momavalSi mosalodnel omebSi.
imxanad, bizantia sakmaod Seviwroebul
mdgomareobaSi iyo, radgan keisris taxtis dapy-
28
robiT dainteresebul Turqebs, dasavleTevro-peli `jvarosnebis~ mier, sakeisros miTvisebis ganzraxvac daemata.
male, Tamari iZulebuli gaxda qveynis jaris samxedro moqmedebebi mniSvnelovnad mo-Sorebul teritoriebze gadaetana.
im periodSi, sazRvargareTidan Camobr-Zanebul qarTuli savaneebis moRvaweebs, Tamarma
uzarmazari qonebrivi Sewiruloba uZRvna. Tumca, bizantiis keisarma ukan mobrunebul qarTvel mRvdelmsaxurebs, boZebuli simdidre waarTva da
piradad miisakuTra. im uRirsi moqmedebis gamo, Tavmoyvareo-
baSelaxulma qarTvelTa mefem qarTuli mxedroba
bizantiis swored im mxareSi Seiyvana, romelic saqarTvelos esazRvreboda da, sadac monaTesave
qarTuli tomebi – lazebi (igive Wanebi) cxovrobdnen.
aRniSnuli laSqrobis dros saqarTvelos
jarma daikava: lazeTi, trapizoni, sinopi, kerasunti, samsoni, kotiora da TiTqmis erakliamde miaRwia. im droisaTvis bizantiis im-
peria umZimes mdgomareobaSi iyo, vinaidan kon-
stantinopoli jvarosnebs epyraT.
sakuTari qveynis gasaZliereblad, swored im situaciiT isargebla brZenma Tamarma, bizanti-as moswyvita dakavebuli qalaqebi da axali
ymadnafici qveyana-trapizonis sakeisro Seqmna,
29
romlis mmarTvelad axlo naTesavi da bizantiis taxtis maZiebeli, saqarTvelos samefo karze aRzrdili berZeni ufliswuli – aleqsi komne-
nosi daniSna. wminda mefem trapizonis `imperiis~ SeqmniT,
saimedod gaaZliera Cveni samSoblos sazRvrebi
da rac umTavresia, moaxerxa saqarTvelos poli-tikuri gavlenis saocar niSnulTan gaTanabreba.
amgvarad, Cvens mezoblad, Tamar mefem RvTivboZebuli sibrZnis safuZvelze, qarTvelebiT dasaxlebuli da politikurad saqarTveloze
damokidebuli trapizonis samefo Seqmna. saqarTvelos Zlevamosileba mTeli axlo
aRmosavleTis saxelmwifoebisaTvis naTeli gaxda,
gansakuTrebiT ki, im umagaliTo warmatebebma da-savleTis TurqTa samyaro daadardiana.
mcire aziaSi, maSin yvelaze Zlier da an-gariSgasawev Zalad rumis sasulTno iTvleboda (dRevandeli TurqeTis sazRvrebSi mdebareobda).
misma sulTanma-ruqnadinma adreul periodSi adarbadaganis aTabag abubeqris msgavsad, saqarTvelos winaaRmdeg TurqTa gaerTianebuli
laSqrobis gadawyvetileba miiRo.
ruqnadinma yvela mimdebare mahmadianuri
saxelmwifos TavkacebTan molaparakebis Semdeg, oTxasiaTasiani jaris Segroveba SesZlo da Cveni qveynis asaoxreblad gamoemarTa.
30
mwared motyuvda gaTavxedebuli briyvi ruqnadini, sworad ver Seafasa saqarTvelos siZliere da verc misi udidesi mefis zeadami-
anuri goniereba gaiTvaliswina. diaxac, amitom samarcxvinod daisaja kidec yovladuzenaesi WeSmariti gangebis mier...
arzrumidan ruqn ad-din suleiman Sahma Tavisi elCis meSveobiT, ampartavnuli Sinaarsis
baraTi gamougzavna Cvens saamayo Tamar mefes, romliTac abuCad igdebda yvela qals, TviTon regveni, regvens uwodebda, muslimanTa amoJlet-
vasa da daxarkvaSi adanaSaulebda da TavisTavs uZlevels utolebda (`me nuqardin, sulTani yovlisa cisa-queSisa umaRlesi, mimsgavsebuli
Zlierebasa angelozTasa, Tanamdgomi RmerTisa, movlinebuli didisa mohamedisagan, mogimcnob
mefesa qarTvelsa Tamars. yoveli diaci reguenia da Sen gibrZanebia
qarTvelad aRebad xrmalTa da RmrTisagan
sayuarelisa islemTa erisa daxocad musulman-Ta...~).
gonebadabinduli sulTani viTomda keTil-
mosurned, faqtiurad ki muqariT uTvlida
Tamars da hpirdeboda, rom gamoasworebda mas
erTan erTad da aRarasodes dasWirdeboda xmlis xelSi aReba, oRond saerTo ena gamoenaxaT, qarTvelobas eRiarebina mohamed mociqulis
moZRvreba, uareyo qristeanoba da mis Tvalwin,
31
karavTan daelewaT qristes jvari. mokled, qarTvelebisgan marTlmadideblobis uaryofas da morCilebas moiTxovda suleli ruqnadini.
aseTi utifari werilis gamogzavnis garda, ruqnadinma sityvierad gadmosacemic daavala Turme elCs; ai, isic:
`ukeTu mefeman dauteos rjuli, ipyris sulTanma colad da ukeTu ara dauteos sjuli,
iyos xarWad sulTanisa~. im sacodav elCs saTqmeli wesierad dasru-
lebulic ar hqonia, rom WeSmarit mamuliSvils,
zaqaria mxargrZels ise gaurtyams misTvis, `rom gondakarguli iqve dacemula~.
uWkuo sulTanis moqmedebiT isargebla
saqarTvelos samefo karma, pasuxi Segnebulad daugviana da vidre ruqnadinis elCi mefis re-
zidenciaSi imyofeboda, laSqris saomrad Sekreba moaswro.
qarTvelTa jari daiZra basianisaken.
sulTani swored iq dabanakebuliyo da Tamar mefisagan, misTvis sasurveli pasuxis mitanas eloda elCis mier.
Tamarma qarTvelTa laSqris saerTo
xelmZRvanelobis niSnad, Tavis meuRles, - sax-
elovan daviT soslans uboZa qveynis droSa, xo-lo mxedarTmTavrebad ganamwesa: zaqaria mxargr-Zeli, Salva da ivane axalcixelebi da Torelebi.
32
Tamar mefem fexSiSvelma gaacila jari did manZilze.
mefem samgzis daloca sakuTari jari da
uaxloes adamianebTan erTad, mesxeTSi dabru-nebulma oZrxes (dRevandeli abasTumani) miaSura, sadac uflisadmi, RvTismSobel mariamisadmi da
yvela wmindanisadmi ganuwyvetel locva-vedrebas Seudga.
sulTanis elCi da masTan erTad qarTveli mociqulic, sapasuxo weriliT zustad maSin gaa-gzavnes, rodesac Cveni laSqari miuaxlovda
mtris uricxv meomarTa banaks. Tamaris mier gagzavnili baraTi ruqnadinma
guldasmiT CaikiTxa. ai, misi ZiriTadi Sinaarsi:
- yovlismpyrobeli RmerTis Zalas min-dobilma da maradqalwuli mariamis mvedrebelma,
patiosani jvris pativismcemelma da moimedem, wavikiTxe ruqnadin, mamazecieris ganmarisxebeli Seni mowerili, kargad Sevican aramarTebuloba
Seni, romelTa ganmkiTxavi TviT ufali brZandeba. ver Segignia, rom RvTis saxelis crud dam-ficveli, swored mis mierve daisjeba da kidev
is, rom RmerTis samsjavros ucodinars, sim-
didrisa da jaris siZlieris imedi gqonia. Cven,
qarTvelebs ki, mxolod uzenaesisa da qristes jvris imedi gvaqvs. swored im jvrisa, romelsac ruqnadin, piradad Sen da Senianebi hgmobT da
pativs ar scemT, amitom didi dRe ar giweria da
33
darwmunebuli iyavi imaSi, rom sastikad ga-nadgurdebi...
yvelaferi zedmiwevniT ise aRsrulda,
rogorc Tamarma uwinaswarmetyvela muslimanTa Tavkacs.
qarTvelebma sastikad gaanadgures momxvdu-
ri boroti Zala, romlis mTavarsardalma, yoy-loCina ruqnadinma brZolis velidan samarcxvino
gaqceviT uSvela Tavs da Tavgzaabneulma droSis waRebac ki veRar moaswro.
saxelovani gamarjveba moipoves Cvenebure-
bma. maT ruqnadinis mokavSire sulTnebic daatyveves. erT-erT maTgans, Sepyrobil erzinkis sulTans, Tamar mefem damsaxurebulad gamoutana
saocrad damamcirebeli sasjeli: monad gayida da aRebuli mcire TanxiT, joris ori nali SeiZina.
saqarTvelos jarma mowinaaRmdegis mTeli qoneba da aTasobiT tyve igdo xelT.
koaliciuri laSqari ganadgurda.
aRsaniSnavia, rom aRmosavlur qveynebSi popularuli `karabadini~, swored maSin gaxda xelmisawvdomi Cveni winaprebisaTvis.
es uZvelesi wigni mwignobarTuxuces-
Wyondidelis gankargulebiT saswrafod iTargmna
qarTul enaze. basianis omSi mravalma mamuliSvilma isax-
ela Tavi. maT Soris gansakuTrebulad ki, - dav-
iT soslanma da zaqaria mxargrZelma.
34
Tamar mefe gamarjvebul jars varZiaSi Sexvda.
saqarTvelos dedaqalaq TbilisSi, erma
basianis brZolaSi gamarjvebis aRsaniSnavad udi-desi zeimi gamarTa.
1205 wels basianis omSi gamarjvebam Cveni
qveyana axlo aziis, anu mTlianad uaxloesi aR-mosavleTis mZlavr saxelmwifod warmoaCina.
Tamarma saxelovan daviT soslanTan erTad, zedized orjer (1195 da 1205 wlebSi) moaxerxa muslimanuri saxelmwifoebis koaliciuri
laSqrobebis aramarto mogerieba, aramed TurqTa ori yvelaze Zlieri sasulTnos sruli ga-nadgureba.
axla ukve palestinaSi Turqebis gavlenis qveS myofi jvarosnebic ki, imedis TvaliT Se-
hyurebdnen saqarTvelos da misgan Svelas iTxo-vdnen, xolo Cvens teritoriebTan arsebuli me-zobeli Turquli samTavroebi, erTmaneTis
miyolebiT Tamar mefis moxarke-ymadnaficebi xdebodnen (magaliTad: arzrumis saamiro, er-zinkis sasulTno, arWeSi...).
idga saqarTvelosaTvis udidesi tkivilis
momtani 1207 weli.
gardaicvala SvidmnaTobier Tamar dedo-flis Rirseuli meuRle da TanamebrZoli _ didi daviT soslani, _ saqarTveloze usazRvrod
Seyvarebuli raindi kaci.
35
`qarTlis cxovrebis~ erT-erT wignSi (`is-toriani da azmani Saravandediani~), meistorie gulistkiviliT wers saqarTvelos sayvareli
Svilis gardacvalebaze da ambobs rom, imdroin-deli TvalsaCino winsvliT qveyanaSi damkvidre-bul `esreT sixarulsa SeuTqs mwuxareba~, anu
bunebaSi gamefebuli kanonzomierebiT, iseTi didi aRzeveba, aucileblad Seicvleboda umZimesi wu-
xiliT. asec moxda, `rameTu miicvala soslan daviT, kaci aRsavse yovliTa sikeTiTa~, Sesaxeda-vadac didebuli, RvTisa da adamianis moyvaruli,
uniWieresi mxedarTmTavari, samagaliTo meomari da imavdroulad Tavmdabali pirovneba; man qvey-anas `dautevna orni Zeni: yrma vidreme laSa-
giorgi, xolo asuli rusudan~, da kidev, - dauviwyari saxeli, romelic Rirseulad
damkvidrda Cveni samSoblos yvelaze Zvirfas adamianTa CamonaTvalSi.
mTeli eri cremlTaRvriT swuxda
usayvarlesi pirovnebis am wuTisoflidan naadrevad gasvlas.
daviT soslani didi pativiscemiT dakr-
Zales gelaTSi.
uerTgulesi Tanamecxedris daRupvidan
mokle xanSi, Tamarma saqarTvelos taxtis Tan-amoziared, ufrosi Svili, giorgi-laSa akurTxa.
1208 wels macxovris aRdgomis ubrwyin-
vales dResaswaulze, ardavelis gaTavxedebulma
36
sulTanma isargebla da gamTeniisas, qalaq anisis gaRebuli karibWiT Seesia iqaurobas, sastikad moepyra mozeime mosaxleobas, xolo eklesiebSi
mlocvelebi umowyalod amoxoca, Semdeg ki ukan gabrunda.
gamxecebulma sulTanma qristeanebis um-
Tavresi religiuri dResaswaulis dRes daaxlo-ebiT Tormeti aTasi sruliad udanaSaulo
qarTveli da somexi erovnebis marTlmadidebeli adamiani gamoasalma wuTisofels.
aseTi borotebis sababi ki mxolod is iyo,
rom xalxma sakuTari sarwmunoebisadmi siyvaru-li da ieso qristes erTguleba tradiciisamebr saTanadod aRniSna.
bunebrivia, im amazrzen moqmedebas maSin-deli Zlierebis mqone saqarTvelo iolad aravis
SearCenda da sakadrisad miuzRavda. Tamar mefem, umalve miiRo aucilebeli da Rirseuli gad-awyvetileba usindiso sulTanis Wkuis saswa-
vleblad da eris Tavmoyvareobis saswrafod aR-sadgenad sadamsjelo jari, sworedac mus-limanuri didi dResaswaulis – ramazanis
marxvisas gaagzavna ardavels.
qarTvelTa jari, romelsac saxelovani
amirspasalari zaqaria mxargrZeli sardlobda ardavelSi SeiWra, aiRo qalaqi da sastikad aaoxra, xolo misi arakaci sulTani iolad Sei-
pyro da uRirsi saqcielisaTvis sikvdiliT da-
37
saja; garda amisa, amowyvita zustad imdeni mus-limani, ramdeni qristeanic usamarTlod mokles anisSi aRdgomis dResaswaulze.
laSqrobam aSkarad gamoavlina sparseTis saxelmwifoze saqarTvelos samxedro potencial-is udidesi upiratesoba. swored amitom, Tamar
mefem darbazTan SeTanxmebiT, sparseTis sabo-lood Wkuis swavlebis mtkice gadawyvetileba
miiRo. daiwyo mzadeba laSqrobisaTvis, romelic Tamaris winamZRolobiT gamarTul brZolaTa So-ris didi masStabis ukanasknel omadaa aRiarebu-
li. 1210 welia. brZolisaTvis yovelmxriv SemarTuli qar-
Tuli jari iranis teritoriazea. qarTvelebi sakmaod iolad ipyroben da xarks akisreben:
- masandas, zenjans, Tavrizs, yazvins da mi-anas.
Cveni jarisaTvis mcire winaaRmdegobis
gaweva mxolod qalaq zenjanSi brZolisas moax-erxes iranelebma.
Zlevamosilma Cvenma laSqarma Tamaris me-
TaurobiT, im saxelovan omebSi imdeni nadavli
igdo xelSi, rom iranis danarCeni teritoriebis
ubralod gavlac ki SeuZlebeli gaxda. ukan mobrunebulma qarTvelebma sakadrisad
dasajes mianas gamgebeli, romelmac iq mcvelad
38
darCenili Cveni mcire razmis yvela meomari veragulad sicocxles gamoasalma.
qarTvelTa warmatebulma laSqrobam
sparseTSi, kidev ufro metad aamaRla Cveni qveynis saerTaSoriso avtoriteti. saqarTvelo axla ukve, aSkarad moiazreboda bizantiis impe-
riis memkvidred, xolo misi samefo xelisu-fleba, aleqsandre makedonelisa da keisar
avgustusis aRsrulebul saqmeTa istoriul STamomavlad fasdeboda.
swored amitom, saxelmwifos samefo
droSaze `gorgaslianisa~ da `daviTainis~ gver-diT, `Tamariani~, `aleqsandriani~ da `avRusti-anic~ gamoCnda.
male, Tamar mefem axlo, saWiro da saocrad Tbili urTierToba daamyara egviptel
moqcevsul saladinTan. iqidan moyolebuli, musulmanebs sakmao xnis manZilze mkacrad aekr-ZalaT qristeanTa mimarT udieri mopyroba, xolo
qarTvelebs neba miecaT wminda qalaq ierusalimSi yovelgvari gadasaxdelis gareSe Sesuliyvnen sa-kuTari droSiT.
ieso qristes usazRvrod moyvarulma da
erTgulma Cvenma didebulma dedofalma, saladins
sTxova marTlmadideblebisaTvis kuTvnilebis-amebr, daebrunebinaT jvari, romelzedac ewama kacobriobis mxsneli macxovari.
39
orasi aTasi dinaris safasurad, sulTanma es survili Seusrula saqarTvelos did mefes.
Tamar mefem udidesi RvawliT SesZlo
gaeRrmavebina Cvens samSoblosa da uwmindes ie-rusalims Soris damyarebuli is kavSirebi, ro-melic misi ubrwyinvalesi winaprisa da sisxlx-
orceuli naTesavis, didi daviT aRmaSeneblis (saqarTvelos mefeT-mefed wodebuli, eris sa-
ficari sulmnaTi daviT aRmaSenebeli Tamaris mamis, didi mefis, - giorgi mesames babua brZan-deboda) mefobisas arsebobda.
aq, uneburad maxsendeba meTerTmete sauku-nis meore naxevarsa da meTormete saukunis pirvel naxevarSi wminda qalaq ierusalimSi
moRvawe, sami didi wmindani: ioane, stefane da esaia, romlebic imavdroulad, macxovris
saflavis mcvelebic iyvnen. cxadia, aseTi maRali ndobis mopoveba uflis mier rCeulTa Soris yvelaze Rirseuli erisa da aseTive didebiT
aRvsili misi winamZRolis udidesi aRiareba iyo. diax, qarTvelebi vamayobT Cveni udidesi
warsuliT da wmindanTa dasSi marTlad Seracx-
uli ioanes, stefanesa da esaias (qarTuli samo-
ciqulo dedaeklesia mravalricxovan wmindanTa
Soris marTlis wodebiT moixseniebs oTx did wmindans: ioanes, stefanes, esaias da saqarTvelos ugvirgvino mefes da eris mamad monaTlul, udi-
des mwerals, sazogado moRvawesa da brZenkacs –
40
ilia WavWavaZes) RvTivboZebuli madliT gasxivosnebuli saxeebiT.
sparseTSi saxelovani laSqrobidan dabru-
nebisTanave, gardaicvala qarTuli jaris Rir-seuli amirspasalari – zaqaria mxargrZeli, brwyinvale mamuliSvili, romelic Tanamdebo-
brivad misma Zmam, _ ivanem Secvala. ivane aTabagi WeSmaritad sakadrisi
memkvidre aRmoCnda. is mravali wlis manZilze erTgulad emsaxura samSoblos.
1212 wels swored ivane aTabagma moaxerxa
saqarTvelos samefo xelisuflebis sawinaaRmde-god mimarTuli mTielTa ajanyebis CaxSoba.
ajanyebaSi monawile mTieli fxovelebi da
didoelebi protests acxadebdnen qveynis barSi dakanonebuli ideologiuri da politikuri
meqanizmis mTaSi damkvidrebaze. sam Tves gagrZelebuli ajanyeba, sabolood
kanonzomierad dasrulda mTiel qarTvelTa
marcxiT. Tqma ar unda, qveynisaTvis zustad aseTi
Sedegi iyo sasurveli.
im movlenebidan Zalian male, 1213 wels
Cvens samSoblos eniT auwereli ubedureba daa-
tyda Tavs, - Tamari gardaicvala. rogorc sCans, cxovrebis ganusazRvrelad
mZime tvirTma da gancdebma, axalgazrda asakSi
Seulaxa janmrTeloba Cvens Tamar mefes. is karga
41
xnis manZilze didsulovnad Tavs Zalas atanda da ar amxelda avadmyofobas, radgan erideboda sxvaTa Sewuxebas.
roca metismetad fesvebi gaidga da imZlav-ra senma, SeuZlebeli Seiqna misi dafarva, Tamar-ma mxolod maSin aRiara yovelive.
imxanad, naWarmagevis samefo rezidenciaSi myofi Tamari saswrafod TbilisSi Camoiyvanes da
dedaqalaqis siaxloevs, xeebiT daburuli, siwynariT gamorCeuli adgili SeurCies samkur-nalod sofel tabaxmelaSi.
mTeli saqarTvelo ganurCevlad erovnebisa, gulmxurvaled SesTxovda uzenaess mefis gamo-janmrTelebas. avadmyofobas ise daeria Tavisi
mzakvari xeli wminda sxeulisaTvis, rom yvela saSualeba dagvianebuli aRmoCnda.
qristeanobisa da samSoblosaTvis cviliviT CamoRvenTilma didma Tamarma, am wuTisoflidan gasvlis boloJams, zeciur dasSi damkvidrebamde,
upirvelesyovlisa yovladwminda samebas saqarTvelo da misi xalxi Seavedra, mere Svilebi, bolos ki – sakuTari suli da `mSvido-
biT daiZina sarecelsa zeda~.
daaxloebiT sami aTeuli weli imefa Tamar-
ma `da aRvida winaSe RmrTisa, sada igi mkvidro-ben winaswarmetyvelni da mamaT-mTavarni da mefeni~.
glovam moicva sruliad saqarTvelo.
42
aravin sCanda nugeSis mcemeli, radgan
`mwuxareba zogadi iyo yovelTaTvis~.
qveyanam dakarga usayvarlesi mefeT-mefe,
udidesi qristeani da erisaTvis Tavdadebuli
pirovneba. usazRvrod damwuxrebuli xalxi
dastiroda uZvirfases Svilsa da winamZRols.
gulwrfelad mjera, am wuTisoflidan
gasvlisas warmoTqmuli misi locva dResac
grZeldeba, oRond axla ukve, zeciuri
saqarTvelodan da sworedac rom, gvifaravs
yvela gansacdelisagan da Zalas gvmatebs
qarTvelT!..
vmadlobT yovladwminda samebas imisaTvis,
rom ers samardJamod uboZa ganumeorebeli Tamar
mefe. amin!..
Tamari ormocdaxuTi wlis asakSi gar-
daicvala.
savaraudod, dakrZalulia gelaTSi. Tumca,
zepirsityvierebiT Semonaxulia legendiseuli
versia imis Taobaze, rom anderZis Tanaxmad,
laSa-giorgis wminda qalaq ierusalimSi gad-
ausvenebia saqarTvelos dedad wodebuli Cveni
Tamar mefe.
ganuzomelia eris tkivili imis gamo, rom
dRemde ver moxerxda saTayvano wminda mefis sab-
oloo gansasvenebeli adgilis dadgena.
43
brZensa da gulmowyale Tamars adamianis
sikvdiliT dasjis da wamebis kanoni gauuqmebia
da darbazTan SeTanxmebiT, 1179 wels SemouRia
kanoni mekobreobis winaaRmdeg, romelic iT-
valiswinebda danaSaulSi gamovlenilTa `Zelsa
zeda CamorCobas~.
Tamars am uborotesi danaSaulis aRsak-
veTad specialuri moxeleebis samsaxuric ki
Seuqmnia Turme da misTvis mekobarT-mZebnelebi
daurqmevia. iq dasaqmebulni qveynis mTel teri-
toriaze moqmedebdnen da damnaSavis gamovlen-
isTanave, gzajvaredinze agebul specialur
saxrCobelaze hkidebdnen maSinve, yovelgvari sja-
baasisa da yoymanis gareSe.
aseTi umkacresi, magram samarTliani admin-
istraciuli kanonis miRebis miuxedavad, saqar-
TveloSi danaSaulis es Rrma socialuri
movlena mecamete saukunis pirvel naxevarsac
axasiaTebda, Tumca, gacilebiT naklebi simwvaviT,
vidre sxvagan.
Tamaris mefobisas aRorZinda: soflis
meurneoba, kultura, vaWroba, ekonomika, mSene-
bloba, samxedro da kidev sxva mravali sfero.
swored im periodSia agebuli kldeSi
gamokveTili cametsarTuliani cixe-qalaqi varZia
(misi unikaluroba mTel msoflios aocebs
dRemde), mravali eklesia-monasteri: beTania,
44
berTubani, yinwvisi... Seiqmna marTlacda ganumeo-
rebeli mxatvruli nawarmoebi SoTa rusTavelis
`vefxistyaosani~. moRvaweobdnen: mose xoneli
(`amiran-darejaniani~), ione SavTeli (`abdulme-
sia~), CaxruxaZe (`Tamariani~) da sxvebi; ubadlo
oqromWedlebi:Lbeqa da beSqen opizarebi...
didma Tamarma qedi moadrekina Cveni sam-
Soblos mtrebs saqarTvelos samefo taxtis
winaSe da aramarto ganamtkica sazRvrebi, aramed
misi mniSvnelovnad gafarToebac ki SesZlo.
wminda mefe gansakuTrebuli mokrZalebiTa
da siyvaruliT iRvwoda qarTuli marTlma-
didebluri dedaeklesiis gasaZliereblad, yovel
saSualebas iyenebda RvTismsaxurebis da mrevlis
dasaaxloveblad. man moaxerxa da saqarTveloSi
daabruna mcxeTis yofili kaTolikosi nikolozi,
- patiosnebiTa da niWierebiT saxelganTqmuli
pirovneba, Semdeg ki, moiwvia saeklesio kreba,
romelsac swored es WeSmariti mRvdelmsaxuri
Tavmjdomareobda.
krebas eswreboda qveynis yvela cnobili
episkoposi, monazoni, meudabnoe da saRmrTo
sjulis mcodneni.
krebaze mibrZanebuli Tamari, rogorc
Cveulebrivi adamiani, iseTi TavmdablobiT mie-
axla iq myofT da mimarTa sityvebiT, romelic
daaxloebiT saukunis win, saqarTvelos didi
45
kaTolikos-patriarqis, episkopos leonides gad-
mocemiT aseTi Sinaarsis iyo:
`wmindano mamano, Tqven dadgenili xarT
RvTisagan moZRvrebad da gamgeblebad eklesiisa,
Tqven mogTxovT RmerTi pasuxis gebas Cveni
cxonebis Sesaxeb. miaqcieT mkacri yuradReba qri-
steanTa cxovrebas, keTili mxare am cxovrebisa
ganamtkiceT, xolo rac ugvano da boroti ramaa
masSi, usaTuod mospeT, mohkveTeT da sastikad
akrZaleT dadgenilebiT. gasworeba iwyeT Ce-
miTgan, radganac sidides vatareb mefobisaTvis
da ara RvTis sagmoblad, nu moeridebiT mTavrebs
maTi didkacobis gamoisobiT da nurc ubralo
pirebs SeuracxyofT misTvis, rom igini ubra-
loni arian. Tqven keTili dadgenilebani
moaxdineT, da me maTi SesrulebiT dagexmarebiT,
Tqven swavla mogveciT, da me Tqven swavlas Se-
viTviseb da sxvebsac SevaTviseb, Tqven magaliTi
dagviyeneT win, da mis ganxorcielebas me videb
Tavs. orive mxarem xeli xels mivceT sarwmu-
noebis dacvaSi, rom ar CavcvivdeT RvTis pasux-
isgebaSi Tqven rogorc mRvdlebi, me, rogorc
mefe, Tqven, rogorc umfrosi gamgeni, me,
rogorc ubralo daraji~.
mefis aseTi ganwyobiT gamxnevebulma krebam,
eklesiis winamZRolad nikolozi airCia, taZrebs
CamoaSora uRirsi mRvdelmsaxurebi da Zalian
46
mokle droSi moaxerxa ojaxebsa da TiToeuli
adamianis sulSi wesierebis damkvidreba.
Tamari eklesia-taZrebs mxolod saqarTve-
loSi rodi agebda. man mravali dangreuli RvTis
saxli aRadgina saberZneTsa da ierusalimSi. imave
adgilebSi axali salocavebic aago da bevri mon-
asteri gaanTavisufla urjuloTagan xarkis gad-
axdisagan.
basili ezosmoZRvari `qarTlis cxovrebaSi~
ambobs, rom mxolod yovelives mmarTvels,
yovladuzenaes RmerTs SeuZlia Tamar mefis mier
samSoblosaTvis gaweuli yvela warmatebuli saq-
mis aRwera da rogorc veravin moaxerxa adamianis
Tavze Tmis Reris zusti raodenobis dadgena,
aseve kacTagan aravis Seswevs Zala im udides
naRvawTa srulad gadmocemisa, romelic Tamarma
gaswia.
dRes, ocdameerTe saukuneSi, mravali sax-
elmwifos magaliTze, saxezea xalxis survili
monawileobdes sakuTari qveynis marTvaSi; Tumca,
sinamdvileSi yvelgan, mmarTveli da sruli ba-
ton-patroni, mxolod qveynis xelmZRvanel
struqturebSi moxvedril adamianTa erTi muWa
jgufia.
ai, amitomac kidev ufro maRldeba Tamaris
pirovneba, romelmac jer kidev rvaasi wlis win,
sakuTari nebiT uari Tqva erTmmarTvelobaze,
47
rogorc mefe-xelisufalma Tavadve SeizRuda Za-
laufleba da samSoblos sakeTildReod, erTan
erTad airCia saxelmwifos marTvis swori gza
(dRes demokratiad wodebuli. ise ki, Zvirfaso
mkiTxvelo, qarTvelebs, rogori saamayo mosago-
nari dagvitova keTilmorwmune Tamarma?!).
gamoCenili mwerali, eris sayvareli Svili,
didi istorikos-mkvlevari, aw gansvenebuli
levan sanikiZe Tavis ukvdav `deda istoriaSi~
wminda keTilmorwmune Tamar mefeze brZanebs:
`... yovel wels saxelmwifos mTeli
Semosavlis meaTed wils Raribebsa da uqonel-
upovrebs urigebda. gulis siRrmemde ecodeboda
Tamars uZlurni da sapyarni; Tavis maxloblad
abinavebda maT. sakuTari xeliT aWmevda, sagebel-
saZinebels gauwyobda, daawvenda da gaamxnevebda.
cismare dRes Seusvenebliv iRvwoda.
icoda `wynarma da narnarma, cnobierma~ ada-
mianuri uqmobisagan warmosdgeboda adamianuri
borotebani. yvela dasaqmebuli hyavda. `arca
TviTon uqmobda da arc TvisTa ymaTa auqmebda~.
Sromobda qarTveli xalxi.
Sendeboda taZrebi, savaneebi, sra-
sasaxleebi, cixe-simagreni, gzebi, xidebi, sarwyav-
sairigacio sistemebi...
48
diaci iyo da uyvarda saqmeni samamaconi:
mSvildosan-maxvilosnoba, nadiroba, jiriToba-
mxedroba.
diaci iyo da uyvarda `xelsaqmari~ sadi-
aconi: matylis CeCva da Zafis rTva, qsova da
beWdva, Wra da kerva, qargva da kemsva maneul-
ebad.
daviT soslans da giorgi-laSas misi
xeliT Sekerili da amoqarguli jubebi ecvaT.
sakuTari xeliT naqsov-nakers sakuTari
xeliTve acmevda Raribs, qvrivs, obols, uZlurs,
davrdomils...~
auwonavia Tamaris Rvawli misi qveynisa da
mSobeli eris winaSe.
saqarTvelos udidesi Svili, mudamdRe sam-
Soblos warsulsa da momavalze mafiqrali,
ukvdavi mwerali da mkvlevari pavle ingoroyva
brZanebs:
`... saqarTvelos saxelovani mravalsaukuno-
vani Zveli istoriis manZilze, romelsac amSven-
ebs mTeli wyeba did saxelmwifo moRvaweTa, Tam-
aris gverdiT SesaZloa davayenoT mxolod erTi
pirovneba – daviT aRmaSenebeli, - Rirseuli Tan-
amodase Tamar mefisa.
Tamari iyo udidesi saxelmwifo moRvawe,
magram amiT yvelaferi ar aris Tqmuli.
49
Tamar iyo brZeni xelmZRvaneli erisa, xo-
lo qarTvelma xalxma kidev ufro Seiyvara Tama-
ri imis gamo, rom TamarSi srulyofilad gansax-
ierda namdvili sibrZne didi saxelmwifo
moRvawis, xolo amasTan moraluri sinaTle da
sidiade didbunebovani adamianisa... romlis naTe-
li goneba unaTebda saqarTvelos saxelmwifo-
ebrivi cxovrebis brwyinvale aRmavlobas...~
sayvarelo mkiTxvelo, mjera iolad Sev-
TanxmdebiT imaze, rom aw gansvenebulma ukvdavma
meistoriem, am sityvebiT, mTeli qarTveli eris
gulisnadebi gamoxata.
STambeWdavia, sruliad saqarTvelos erT-
erTi didi kaTolikos-patriarqis, - leonides
mier, wminda Tamar mefis xsenebis dRes, TiTqmis
saukunis win, qadagebisas warmoTqmuli:
`... iSviaTad, rom vinme maTgani Caswvdo-
modes ers ise Rrmad gulSi, rogorc Tamari,
iSviaTia, rom sxvas vismes gaeTbos eris gulis
yvela kunWulebi iseTi nazi da damatyvevebeli
TanagrZnobiT, rogorc Tamar mefes~.
saqarTvelos istoriis WeSmariti
mebairaRes, eris moWirnaxule didi ivane javax-
iSvilis rwmeniT, Tamar mefis pirovneba gan-
sakuTrebulia imiTac, rom is qveyanaSi mSvidi
garemos miRwevas, mxolod Zalisa da mkacri
moqmedebis gamoyenebiT rodi axerxebda. mamaze-
50
cierisagan mowyalebisa da simSvidis umaRlesi
niWiT xvavrielad dajildoebuli, saocrad saTno
da lmobieri keTilmorwmune mefe Zaladobis
sastiki winaaRmdegi yofila; Turme `WiriviT
ejavreboda da ezizReboda sikvdiliT dasja da
sxvadasxva damasaxiCrebeli sasjelebi... rodesac
damnaSave sikvdiliT, an TvaldabnelebiT, an
asoT-amoRebiT unda dasjiliyo, ganaCenis aRs-
rulebisaTvis mefis Tanxmoba da damtkiceba iyo
saWiro, Tamar mefe am Tavis uflebiT
sargeblobda, sasamarTlos ganaCens `mowyalebiT~
ar amtkicebda da am gziT yvela amgvari sas-
jelebi gaauqma da mospo, `Sewyalebulni~ dam-
naSaveni ki msubuqad isjebodnen...~
madlieri qarTveli xalxi mowiwebiTa da
siyvaruliT inaxavs gulSi wminda keTilmorwmune
mefis, samociqulo marTlmadidebluri de-
daeklesiis naTliT gasxivosnebul Tamaris saxes.
misi sidiadis da gansakuTrebulobis aRmniS-
vnelia is faqtic, rom Cvens qarTul taZrebSi,
erTaderT Tamar mefis oTxi urTierTisagan gan-
sxvavebul xats vxvdebiT.
erma, wminda Tamaris mefobis periodi
oqros xanad monaTla.
Zvirfaso mkiTxvelo, Cveni samSoblos is-
toriaSi, im epoqis aSkara liderobis samxilad,
vfiqrob, umjobesi da droulic iqneba, sulmnaT
51
pavle ingoroyvas ukvdavi naSromidan (`giorgi
merCule~), mecnierulad mtkiced dasabuTebuli
teqstis avtoriseuli variantis SemoTavazeba;
ai, isic:
`Tamaris epoqaSi meTormete-mecamete sauku-
neTa sazRvarze da mecamete saukunis dasawyisSi,
saqarTvelos saxelmwifos farglebSi gaer-
Tianebulia mTeli kavkasia, anatoliis da iranis
sanapiroebiT.
am xanaSi saqarTvelosTan politikurad da-
kavSirebuli qveynebi Semdegnairad nawildeba:
a) uSualo samflobeloebi:
1-2. somxeTi, romelic danawilebulia or
samflobelod: anisi da dvini
b) vasaluri muslimanuri samflobeloebi
aRmosavleT kavkasiaSi:
3. Sirvani.
4. darubandi.
5. arani anu ganZa (ganja)
6. naxWevani.
g) vasaluri muslimanuri samflobeloebi
anatoliis sanapiroze:
7. karnu-qalaqi (arzrumi).
8. ezinki (erzinjani)
9. xlaTi.
d) gavlenis sferoebi:
10. trapizonis samefo.
52
`kavkasiis imereTis~ (CrdiloeT kavkasiis)
qveynebi:
11. RunZeTi (avaria) da daRistanis sam-
flobeloebi.
12. durZukeTi (saCeCno).
13. ovseTi.
14. qaSaveTi (saCerqezo).
e) moxarke qveynebi:
15. adarbadagani, Sida-iranis sanapironi~.
rva saukune gavida iqidan, rac Tamari aRar
gvyavs qarTvelT...
Znelad maxsendeba vinme sisxlxorcTagani,
romelic zecad damkvidrebul winaparTa naTel
sulebs ar gaejibros wminda dedoflisa da
saqebari mefis siyvarulSi da imedad ar hyavdes
igi.
WeSmariti mamuliSvilis gulsa da gone-
baSi, ZirSeuryevel, mtkice salocavad damkvidr-
da eris `sulier saunjed da Svebis wyarod~
wodebuli Tamari.
Cveni jiS-jilagisaTvis miuRebelia iseTi
qarTveli, romelsac Tundac mcirediTac ki
ganelebia Tamaris siyvaruli da pativiscema,
ufro metic, xalxi aseT TiTo-orola kinkilas,
vinc `Tamaris qebas daiviwyebs, Tamaris xsovnas
gaiqrobs~, axlosac ar ikarebs eris dauwereli,
magram samarTliani kanonis Tanaxmad.
53
yovladuzenaesma erTi kargi Tvisebac mog-
vmadla qarTvelT: - Tamar mefis mimarT didi
ridisa.
sityvam moitana da survilic gamiCnda
mokled giamboT didubis wminda didmowame gior-
gis saxelobis eklesiis (TbilisSi, samtrediis
quCaze mdebare) winamZRvris, dekanoz antonis
(xanTaZe) naambobi:
- `sruliad ymawvili, TxuTmeti-Teqvsmeti
wlisa var da Tbilisis umniSvnelovanes sionis
wminda taZarSi medaviTned vmsaxureb.
swored iq sruldeba sadResaswaulo rit-
uali.
ganwyobac Sesatyvisia. wuTi-wuTze ve-
lodebiT Cveni uwmindesis mobrZanebas.
erTad vdgavarT axla ukkve wmindanad
Seracxuli mama gabrieli (urgebaZe) da me. Cvens
Soris sakmaod didi asakobrivi gansxvavebis mi-
uxedavad, karga xania, misgan gansakuTrebul yur-
adRebasa da siTbos vgrZnob. bunebrivia, maxarebs
es da zomierad meamayeba kidec.
minda raRac vkiTxo Zvirfas mRvdelmsaxurs
da amisaTvis xelsayrel dros velodebi.
da ai, saeklesio ritualSi nanatri pauzis
dromac moaRwia. vsargeblob amiT da Cems
sayvarel moZRvars vekiTxebi:
54
- mamao, ras metyviT imaze, rom qarTvelebs
saukuneebia mefe aRara gvyavs?
aSkarad Sevatyve, ar eloda am kiTxvas.
ar dabneula.
mcire Seyovnebis Semdeg, alersianad
Semomxeda da mSvidad mipasuxa: umSoblebod dar-
Cenili SvilebiviTa varT axla Cven. warmo-
gidgenia Tamar mefe rom gamogvecxados ras gve-
tyoda?!
guliani kacisaTvis damaxasiaTebeli sinan-
uliT warmosTqva, TvalebSi ki, Znelad Ses-
amCnevma sisvelem mainc Tavisi gaitana da gac-
ilebiT metic sTqva...
ver vityvi, uimedoba davinaxe meTqi mis
sityvebSi, magram erTi kia, brZen pirovnebas,
maSindeli aTeisturi SegnebiT gaJRenTili
yofisaTvis namdvilad ar emeteboda samSoblo
Cveni da didi winapris winaSec, pasuxismgeblobis
mZime tvirTis asawevad, sakuTari beWis
SeSvelebis aucilebloba kargad hqonda Segnebu-
li~.
rac xani gadis, miT ufro Zvirfasi da ax-
lobeli xdeba madlieri eris guls samaradJamod
dauflebuli Cveni Tamari-saqarTvelos pirveli
mandilosani mefe.
gavixsenoT am didebul mefesTan dakavSi-
rebul uamrav legendaTagan erTi:
55
- Turme, didi mefis erT-erT keTilmosurne
pirovnebas misTvis lomis bokveri uCuqnia. male,
is iseTi veeberTela da Tanac avi gamxdara, rom
misi sadari, Sinaur Tu gareul cxovelTa Soris,
kacis Tvals nanaxi ar hyolia.
meistories TxrobiT, mefis sasaxleSi Sey-
vanisas, bokveris Sekaveba warmoudgenlad rTuli
saqme yofila. Tu TamarTan ar miuSvebdnen,
nebismieri winaaRmdegobis damZlevi nadiri yvel-
afers anadgurebda, nacar-tutad aqcevda da
dedofalTan mainc mividoda. amis Semdeg ki,
saocrad Tbili da Tvinieri xdeboda, Tamars
ekvroda da efereboda, xolo wayvanisas, Zlieri
jaWvebiT dabmuli cxare cremlebs Rvrida...
saocari ambavia.
iqneb cotaTi gadametebulic, magram erTia
aq mTavari: naTlad sCans ganwyoba da da-
jerebuloba erisa, Tamar mefis yovelmxriv
siZlieresa da RvTisagan boZebul zebunebriv
SesaZleblobebze!..
arc Tu ise didi xnis winaT, Cveni samSob-
los erT-erTi uZvelesi istoriuli mxaris
ulamazes qalaq axalcixeSi, qveynis imdroindeli
xelmZRvanelobisa da cxadia, sapatriarqos erTo-
blivi SeTanxmebiT, gadawyda samocdaaTtonian
TeTr qvaSi Tamar mefis Zeglis gamokveTa.
56
roca jeri Zeglze, mefis gulis midamoebis
damuSavebaze midga, moxda saswauli:
- zustad gulis adgilze qva gaskda. saqme-
Si mecnierebi Caerivnen. maT aRmoaCines Tbili
siTxiT savse, adamianis gulis formis rbili
masa.
`Tamaris gulad~ monaTluli rbili masa,
dedaeklesiis mamamTavars, ilia meores miutanes.
eklesiis saWeTmpyrobelma is siwminded aRiara
da sapatriarqoSi Rirseuli adgilic miuCina.
gavida cota xani da `Tamaris guli~ Tbi-
lisis sionis wminda taZarSi gadaabrZanes. Cvenma
sulierma winamZRolma ilia meorem, es ambavi
saqarTveloSi momxdar saswaulTa Soris, uflis
kvarTis Semdgom, mTavar saswaulad aRiara.
rvaasi welia qarTvelebi vmadlobT yovla-
dwminda uzenaes samebas erisaTvis mefe Tamaris
movlenis gamo.
2004 wlis 4 ivliss, didma ilia meorem
sionis wminda sapatriarqo taZarSi warmoTqmuli
qadagebisas brZana:
- `gaixseneT Cveni didi wminda mefeebi Ta-
mari da daviT aRmaSenebeli. maT uTvalavi miwie-
ri saunje hqondaT, magram amaze meti hqondaT
sulieri-locva, marxva, mowyalebis saqme.
istoriidan cnobilia, rogor loculob-
dnen es mefeebi. magaliTad, rogor miuZRvoda
57
Tamari fexSiSveli jvriT xelSi Tavis jars da
mere Tavis sasaxleSi ki ar brundeboda, aramed
monasterSi midioda da iq dResa da Rames
RvTisadmi vedrebaSi atarebda, rom jari Sin
gamarjvebuli dabrunebuliyo...~
niSandoblivia, eris moWirnaxule ukvdavi
ivane javaxiSviliseuli daxasiaTeba (`qarTveli
eris istoriaSi~) Tamarisa:
`... bunebam gasaocari silamaziT Seamko
didebuli Tamar mefe da am mxrivac igi qarTuli
ganTqmuli silamazis saukeTeso, sworupovari
warmomadgeneli iyo. qarTveli erisaTvis maSinac
da STamomvlobisTvis didi Tamaris saxeli imi-
tom iyo saTayvanebeli, rom zesTabunebrivis
ZaliT masSi SeerTebuli iyo qalis momxiblavi
mSveniereba da vaJkacuri mamacoba, saxelmwifo
moRvawis sibrZne da umanko, yovlad mowyale,
ganurisxebeli guli. marto is rada Rirda, rom
saqarTvelos uumwvervales samxedro Zlierebis
dros istoriam am nazs da saTuTs arsebas,
umSvenieress qals arguna mefoba... Sors gam-
Wvreteli politikiT, Tamarma brwyinvaled daa-
gvirgvina saqarTvelos saxelmwifo aRm-
Seneblobis is diadi saqme, romelic misi sax-
elovani winapris daviT aRmaSeneblis mier iyo
dawyebuli...~
58
wminda Tamar mefis xsenebis dRed Cvenma
dedaeklesiam 13 Tebervali da 14 maisi daawesa.
yovelwliurad, am dReebSi, gansakuTrebuli
mokrZalebiTa da pativiscemiT aRniSnavs sruliad
saqarTvelo erovnul zeims - `Tamarobas~ da ase
gagrZeldeba samudamod!
Cveni brZeni didi meufis, uwmindesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, mcxeTa-Tbilisis mTavar episkoposis da biWvinTisa da cxum-afxazeTis mitropolitis ilia meoris iniciativiTa da wminda sinodis mxardaWeriT 2013 weli Tamaris wlad gamocxad-da.
bunebrivia, kvlavac gacilebiT meti sixSi-
riTa da madlierebiT gvmarTebs yovladuze-
naesisadmi samadlobeli sityvebiT mimarTva da
rwmenaSi gaZliereba im mxriv, rom saqarTveloze
gadafarebuli kalTa Tamarisa, ufro mcxunvare,
mzrunveli da saswaulmoqmedi diaxac, swored
maSin xdeba, roca eris cxovreba dalxinebuli
veraa!..
59
keTilmsaxuri mefe Tamari
60
zogi ram TqmulTagan wminda mefeze
SoTa rusTaveli
vefxistyaosani (ramdenime nawyveti dasawyisidan)
... vis Svenis, - lomsa, - xmareba Subisa,
far-SimSerisa,
- mefisa mzis Tamarisa, Rawv-badaxS,
Tma-giSerisa,-
mas, ara vici Sevhkadro Sesxma xotbisa Serisa?
misTa mWvretelTa yandisa mirTma xams, marT
miSerisa.
Tamars vaqebdeT mefesa sisxlisa
creml-daTxeuli,
vTqveni qebani visni me ar-avad gamorCeuli.
melnad vixmare giSris tba da kalmad me
na rxeuli,
vinca isminos, daesvas laxvari gulsa xeuli.
mibrZanes maTad saqebrad Tqma leqsebisa
tkbilisa,
qeba warbTa da wamwamTa, TmaTa da bage-kbilisa.
brol-badaxSisa Tlilisa, miT mijriT
miwyobilisa.
gastexs qvasaca magarsa gvrdemli tyviisa
lbilisa...
61
CaxruxaZe
Tamariani qeba mefisa Tamarisi (Sesavali, amonaridebi)
... mo, filosofno, sityviTa arsno,
Tamars vaqebdeT gulisxmiersa!
dionosiTgan, viT enosiTgan
srulni qebani amZleT Zliersa!..
... Suqni krTebian, emuqfebian,
zual iCinebs daqadebulad.
gulisa nebo, mzeo, inebo,
Tamar Cans Senad rusxa mklebulad...
... vin Cndes samyaros, alva ayaros,
an Tamar Cndebis ganmTavrebulad,
meSurneobdes, rad mimyvanobdes,
rome vin iyos moSorvebulad...
... Tamar wynari, Sesawynari,
xma-narnari, pir-mcinari,
mze-mcinari, saCinari,
wyali mqnari, momdinari...
... vin ars ebani? vin ars, bani,
ara ars saTni saxelovnebad!
man caTa maris, manca Tamaris
gan mze abnela maciskrovneblad?...
62
... vin Cnda sawmisad, msgavsad aw misad
winaswar-mTqmeli moswavebulad
cad, saydrad, Rrublad,
Rawv-brol-vard Sublad,
Tamar, Sen gicnob gancxadebulad...
...yo-Ra mizeniT, moxeda zeniT
Tamar Suq-mensa, naTeliersa...
... mtkiced aqvs sjuli, Cans marT-msajuli,
mas rom uxmoben RmrTis saxiersa.
uZrwis havari, sturfobs javari
mSvidsa da wrfelsa da lmobiersa...
ioane SavTeli
abdulmesiani (amonaridebi)
... SemokrbiT, brZenno, aTonelT Zeno,
Tamars vaqebdeT mefed cxebulsa, ...
... viwyo-Ra qebad, Zvil Sekadrebad,
msmenelT vauwyo qveynis mpyrobeli,
mxne, lmobieri, qveli, Zlieri,
haerovani, mtkiced mflobeli,
Saravand-gmiri, orgulT gamgmiri,
mterTa qvesknelad damamxobeli,
63
ritori, brZeni, mefeTa Zeni,
asparezTa zed msparaznobeli...
... aqvs sasoeba mas, saTnoeba,
sarwmunoeba siyvaruliTa.
madlTa talanti, savsed balanti
Seukrebies TviT surviliTa...
... turfa saxiTa cxovlad saxiTa
moyme, mxne, uxvi daibadeni...
... iyvis ra zmiTa, uricxv razmiTa,
gulis-mdebelad TvisTa spaTaTvis,
gorgasliani, daviTiani
droSa iaxlis msrvelad mterTaTvis...
... loms Zliereba, mzes brwyinvaleba,
muSks surneleba Sengan mieca;...
...Tvali xar brmaTa, TviT mzrdeli yrmaTa,
mSierTa puri, usaxlT sarTuli,
mama obolTa, msajuli qvrivTa,
SiSvelT samoslad moniWebuli,...
...Sen, goniero, gulisxmiero,
TviT mecniero, mefev Zliero,
miuxdomelo, miuwvdomelo,
miuTxrobelo, wrfel-saxiero,
ganaTlebulo, ganaxlebulo,
gabrwyinebulo, mzeo ciero,
galaRebulo, galomebulo,
kvla goliaTo, gul-lmobiero!..
... moimuSaken, RvawliT moimken
64
saTnoebaTa mWleuloba.
xar sibrZnis vazi, naTlis embazi,
sulisa qnari, RmrTis mxilveloba.
mefev maRalo, qceva-mdabalo,
lomisa msgavso Zalad da gulad,
alvisa rtoo, yovlad martoo,
mWvretT sasurvelo mosarxevelad,
SuqTa mfenebo, TviT ganmTenebo
ze-samyarosa, merme qve-velad!...
mefe Teimuraz pirveli
Tamaris saxe daviT garejas
mefeni movlen surviliT, Sensa saxesa hmoneben,
Seuracxyofen mnaTobTa, naTlad ar moigoneben,
sxiv-mosierad gimzeren, ukvdav-myofelad
ggoneben,
iSveben, maTTa patiJTa maT lxinTa Seuwoneben.
Sen samebao, erT-arsebao, sam-gvamovnebiT erTo,
ganuwvalebelo,
erT bunebao, uSobelo da Zeo Sobilo, sulo
mamisagan gamomavalo,
65
mosavsa Sensa mefesa, patrons Teimuraz,
meox meyav.
odes moxvide gankiTxvad, qriste, da gamoCndes
madli, dideba
Seni da dasjde cxovelTa da mkvdarTa
msajulad, da ganarCevde
cxovarTa TikanTagan, nu warmavlen marcxeniT
kerZo,
Secodebulsa amas monasa Sensa, aramed momec
Sendoba braleulsa.
dedao usxeulosa naTlisao da mSobelo
sityvisao RvTisao,
saydaro, etlo, Rrubelo naTlisao, me
dabnelebulsa amas
codvaTagan, miTxove Zisa Senisagan
Sendoba bralTagan.
romelni miemTxvivneT Cemsa amas mciresa
naRvawsa – aRsarebasa
wmindaisa samebisasa, gafucebT cxovelsa
mas RmerTsa yovelTasa,
Sendobas hyofdeT Cem codvilsa amis mefisa
TeimurazisaTvis,
raTa qristeman Tqvenca mogces misisa
sasufevelis mkvidroba
da kurTxevisa xmisa misisa smena. amin!
66
rafiel erisTavi
Tamariani (nawyveti istoriuli poemidan)
gardaicvala Tamari. Caesvena qarTlis mTvare,
ubedursa saqarTvelos dRe daadga diax mware,
eri iglovda Sav dResa, dastiroda didi, mdare,
avedrebdnen imis sulsa da sdioda cremli
cxare!..
gaqra mTiebi, mze Tamar, mTlad saqarTvelos
mflobeli,
`rkinis palodgan SavSeTiT, gurgenis zRvamde
mpyrobeli,
erTgulTa jildos mimcemi, urCebTa damamxobeli,
deda da mefe qarTvelTa, laSa-giorgis mSobeli~.
qal-vaJi darCa netarsa, meti ar esva Svilebi:
laSa-giorgi, rusudan, turfani, kvalad
zrdilebi,
maT dauteva moymeni, masTanve gamozrdilebi,
erTgulni, gamWriaxeni da WirSi gamocdilebi.
samefo darCa Zlieri, kargebTan dasadaria,
eklesiebiT Semkuli iyo aq mTa da baria.
67
saswavleblebiT mbrwyinvales hyvanda mravali
jaria.
imaTTa mopirdapires erTxel ar gauxaria!..
cixeebiT, qalaqebiT samefo iyo mkobili,
navTsayudelni gemebiT, navebiT gamowyobili,
dideba Tamar mefisa mefeebs hqondaT cnobili,
zogni aZlevdnen xarkebsa da zogi iyo Zmobili...
grigol orbeliani
Tamar mefis saxe beTaniis eklesiaSi
Sens wminda saxes,
mSvenebiT savses,
saxierebiT gansxivebulsa.
vumzer krZalviTa,
TayvancemiTa,
cremlmoreuli gemTxvevi ferxTa!
mixaris-gimzer,
vwuxvar-da gimzer
da esreT mzera msurs sikvdilamde,
ar gamovfxizlde,
rom aRar vgrZnobde
68
Cemi samSoblos suliT dacemas!
yvavilovani
walkoti Seni,
Senis didebis sxivmoklebuli,
aRara hSvenis,
aRar gvibrwyinvis
Sav droTa ZaliT ferwaxdenili!
da, viT ganvlilsa
sizmarsa tkbilsa,
mzes didebulad Casvenebulsa,
vigonebT Sens dros,
guli gvimagros,
srulad ar wavswydeT cis Semrisxavni!
xniT damaSvralni,
daRonebuli,
Senadve, mefev, movel vedrebiT:
moxedo bedkruls
Sens satrfos-mamuls
da jvariT SeniT akurTxo kvalad.
Seni iveri aRsdges Zlieri
da dadges erad sxva erTa Soris,
wmidiT saydariT, eniT mdidariT,
swavlisa SuqiT ganaTebuli!
zneamaRlebiT, Zlevis dadebiT,
samSoblo miwis siyvaruliTa!..
da gagvicocxldes,
rom kvlavc mogvesmes
69
sityva qarTuli rusTavelisa.
rom ganviRviZneT,
suliT ganvaxldeT
da ganqres bneli umecrebisa!
marad cad Tvalni
maqvs miqceulni,
da me veRar mcnob gulSemusvrilsa,
damcirebulsa,
xmamiRebulsa,
beddakargulis iveriis Zes!
eWviT aRvsilsa,
usasod qmnilsa,
guluimedos, gauxarebels...
vah, Tu rac waxdes,
veRara aRsdges,
veRar ayvavdes axlis SvenebiT
da rac daeca,
is waritaca,
Savman yoranma viT umwe msxverpli?
eh, cru sofelo,
daundobelo,
SenSi keTili sad ars ferucvlel?
dideba Cveni,
cad sxivmimfeni,
nuTu esRa gvaqvs, vxedavT rasaca?
dayruebulsa,
gzaSeuvalsa,
70
udaburs tyeSi taZars darRveuls,
sad saxe mefis,
didis Tamaris,
sCans Zvels kedelze gamoxatulad!
akaki wereTeli
* * *
... gana Tamarni qveynad kvdebian?
saukunidan saukuneSi
ise, viT mTvare, gaaxldebian.
mxolod sikvdilis Semdeg iwyeba
maTi sicocxle dauviwyari
da saTayvanod samaradisod
saero gulis eRebaT kari.
meca yovel wams Tamari saTno
Tvalwin mexatvis gabrwyinvebuli,
imis gamo maqvs suliskveTeba
da misTvis miZgers siwmindiT guli,
is aris Cemi wminda wmindaTa,
Cemi sulisdgma, Cemi gulisdgma,
Cemi arsebis gamaspetaki...
wminda mironi da aiazma...
71
vaJa fSavela didi Tamari
qalo, qarTvelTa sulis dgmav,
qalo,¸qarTvelTa dedao!
tyuilad vambobT Sens sikvdils,
Tamars cocxalsa gxedao.
rusTvelis qebas Cveulo,
mec qebas gagibedao.
ros vgrZnob, imisebr ver vmReri,
rad ar vCumdebi netao?!
ar mogewonos, iqneba,
sTqva: `risTvis iTavxedao,
monad aRzrdilma moleqsem
salami gamibedao?!~
Sen TvalT sxivebma amagzno,
damaTro, amaybedao.
saunjev saTnoebisa,
Cemic miiRe qebao,
vinme sawyalis fSavlisa!
cremli aRara mSrebao.
Tamaris salocavSia
mosCans fSavlebis krebao.
SenTvis msxverplisa SewirviT
qal-vaJi vera ZRebao,
SenTvis daklulis cxvar-Zroxis
72
didi Caxtebi dgebao.
gulSi gvinTixar lamprada,
naTobs da ara hqrebao.
Sens da SoTais marjvenas
vemTxvie, zedi-zedao.
Sena xar eris sicocxle,
Tavi ar momikvdebao!
mowyaled gveqmen qarTvelTa,
Cveno lamazo dedao!
kolau nadiraZe
Tamaris kurTxeva
ukve mesamed sveticxovlis Camohkres zarebs.
kaTalikosi, xelapyrobiT mlocvelebs elis...
da ha, aReben uxucesni samefo karebs-
SemohyavT Tamar ferSemkrTali da TavSiSveli.
umanko Rawvebs, efineba sanTlebis sxivi.
TeTri samosi bisonisa tanzed dahyria.
mamis naboZi yels umSvenebs margalitT mZivi
da wamwamebi giSrisani qveviT dahxria.
SemohyavT Tamar da... uecrad axmiandeba,
agugundeba winaparTa savane didi.
goliaTebad Carazmuli Setortmandeba
73
aTabagebis da raindTa rigebi mSvidi.
daviTis saxlis sagvarovno `osanas~ xmebi
smenas utkboben daCoqebuls trapezis wina.
acxeben mirons da gvirgviniT damZimdnen
Tmebi...
oqros kankeli mis winaSe sanTlebiT,
brwyinavs...
Sewyda galoba da gaisma: `mefe Tamari!~
sakmevlis nislSi odnav arCevs
mRvdelmTavrebs Tvali.
nela adgeba, Sepyrobili idumal ZaliT...
aha, mas welze Semoartyes farTe qamariT,
viT mTavarsardals uzenaess, vaxtangis
xmalic.
RvTaebriv saxes, kidev bavSvurs, vardisfrad
Rebavs
oqros, porfiris da Zvirfasi Tvlebis ciali.
usmens zarebis grialsa da qebaTa qebas.
Tvalebs sWris Suqze raindebis abjarT
kriali.
is veRar amCnevs didebulTa Tavdaxril
krebuls.
idumal gancdiT misi Subli TiTqos fiTrdeba.
axedavs gumbaTs sasoebiT, wams Cafiqrdeba
da netarebiT gauRimebs xalxs daCoqebuls.
74
lado asaTiani
cixis sizmari
roca mTavre Sewyvets kaSkaSs
da bnels Semoixvevs
ise, rogorc daRlil vaJkacs
mZimed sZinavs cixes.
sZinavs cixes, natamali
xmac ar akrTobs smenas,
sZinavs, fiqrebs alamazebs
da sizmarSi xedavs,
rom mis beber galavanze
arwivebi sxedan.
rom kvlav ismens ZvelTa, velTa
niav-qaris nanas,
rom mis beber saZirkvelTan
qarTvelebi dganan,
rom dilisken, roca dneba
muqi Suqi mTvaris,
galavanze gadmodgeba
saqarTvelos Tvali.
ixureba jixurebad
daRrubluli sivrce,
dedofali iyureba
artanujis mxrisken.
75
sZinavs cixes, janiani
TrTis da sizmrad xedavs:
es qarTvelTa jari aris
Tu uRrani xeTa,
es nislia Cveneburi
mzesaviT rom moCans,
Tu qarTvelTa Zveleburi
Calisferi droSa?
visken moaqvT es almebi,
vis uxdian CaCqans;
es Tamari esalmeba
saqarTvelos laSqars.
ixureba jixurebad
daRrubluli sivrce.
es Tamari iyureba
artanujis mxrisken!
sZinavs cixes, magram diliT
mze rom iwyebs kaSkaSs,
eRviZeba, rogorc ZiliT
dasvenebul vaJkacs.
eRviZeba, rogorc sisxliT
gagiJebul mxedars,
eRviZeba, magram ZilSi
naxuls veRar xedavs;
veRar xedavs gaavdeba
aSlis xavsis balans
da gruxunebs naadrevi
76
gazafxulis gvarad.
mere isev alamazebs
sizmriT Tavis sve-beds
da xavsian galavanze
arwivebi Tvlemen.
aleko Sengelia
Tamaris cixe
gza mTas ahyveba da maRla midis
da mTa zviadi Sav Rrublebs ixvevs.
aq gamoCndeba Tamaris xidi,
iq gabrwyindeba Tamaris cixe.
avyvebi biliks da mTaTa zeviT,
isev mTis kalTebs misdevs biliki
piraqeT xidi Cans ZvelisZveli
da kvlav mrisxane cixe-piriqiT.
vkiTxav moxucebs krZalviT da ridiT:
- ra nangrevia im mTebis zemoT?
- zemoT cixea, qvemoT ki xidi
Tamar mefisa, batono Cemo!
ubrwyinavT Tvali da winaparTa
warmodgebian wmida landebi.
me vgviandebi Zvel cixis karTan
da mixaria rom vgviandebi.
77
vaxtang nadareiSvili
Tamar qvaSi?! (Tamar mefe, CaxruxaZe, - qandakebebi nikolaZisa)
qalo, qalo, qarTlis sZalo,
qoSwiTela dedofalo,
TeTri marmarilos qva var-
Zeglad unda gageTalo...
bage qvaSi,
Rawvni qvaSi,
dedofalis Tamarisa?...
misi TavSlis,
mklavTa gaSlis,
an Zu lomis fafarisa,
vin SeiZlos gaqvaveba...
- gaqvaveba Tamarisa...
vin mostacos Zvali spilos,
- vards kokori, saaprilos,
weli misebr vin awvrilos...
nuqardini daamarcxa,
daRlilia, miiZinos...
daamarcxa nuqardini,
qarTlis droSad is mandili-Srialebda!..
daRlilia miiZinos,
pirs Rimili dairbinos...
78
viT gaqvavdes moSriale foCi droSis,
viT miwynardes mobakune misi qoSi...
dedofalis Tamarisa-
saqarTvelos uWknob SroSnis.
tabaxmelas miiZina,
wamwamebi miimZiva,
Rawvni spilosZvalobda,
angelosi hgalobda...
mcxeTas samwyso hgalobda...
dedofalma miiZina-
gvidgas fericvaloba...
tabaxmelas miiZina,
bage gaisifrifana,
mcxeTas samwyo hgalobda:
`sulTa Tana... sulTa Tana...
abreSumi gadifara,
TeTri mkerdi usarCula,
dedofalma miiZina,
sayureni miaCuma...
wkarunoben uzangebi,
qoSs eZeben uzangebi-
dedofalis pawa terfebs,
uzangebSi gamofifqulT-
viTarc peplebs...
wkarunoben uzangebi
lurja mernis frTamalisa,
pawa terfebs daeZeben
79
Tamarisas... Tamarisas...
vumzer Rawvebs saspilosZvles,
pirze dayril aspirozebs,
eg bagebi, eg Rawvebi,
gadaurCnen vis ocnebas?..
qarTlSi darCa Seni sunTqva,
TrialeTze isosneba...
qarTlSi darCa eg tanweli,
odes fiqrTa Sesavlebad,
wiTel qoSTa ver vemTxvie,
ver gaduvel Sensa nebas...
qoSis iagundebi,
qoSis margalitebi,
viT gund-gundad gvritebi,
anu SroSnis kvirtebi-
damrCnen miumTxvevelni,
veRar mivuambore,
bagiT veRar gavbrole-
eg wiTeli qoSebi.
- da guls moaklda Seni sitkbo ra
guli uSenod amoitbora...
Tmanawnavi dagiSruli,
bage vardis buCqiani,
Tamar marad salocavi-
Tamar mzea uCrdilavi...
mze da... qvaSi...
Tamar qvaSi,
80
Tamari qvad gaiTalos?
Rimi tuCze rom Seuwyda-
marmarilom daimTavros?
an gvirgvn qveS CamoTlili,
gauTeTrda Tamars Tma ros?..
dedofalo Tamar,
qarTls nu mouRamav,
moabrwyine almasebi,
sxmulni gvirgvin-qamars...
tkbil ars bage Seni,
rbil ars bage Seni,
wamwamebic netar gaibibinebs...
silbos mag bageTa-
- qva viT gairbilebs,
Rimils mag bageTa
- qva viT gaiRimebs...
da ostatmac CaxruxaZes
roca bage amouWra,
mSvid Rimilad Seni bage Seufina,
ise nazad, ise Tbilad,
mnaxvelTa sTqves:
`CaxruxaZes qeba rodi amouWkna~...
da darbazSi dinjad mdgarma
qeba iwyo Tamarisa,
iwyo sityva moumcdarma
da sisvelec ugrZno Tvalma...
`Tamar wynari~...
81
SerCa bages, viTarc baRebs-
yvavilebi...
warmomidga Tamar qali,
qarTul qvisgan gamoTlili,
gvirgvins esxa margaliti-
mobneuli qviriTiviT-
nuTu mtredi RuRunebda-
vardis Zirze daSlil frTiTa,
frTebic imis mklavebs hgavdnen,
yvavils adre danaTrTvilsa...
da vinatre: misi saxe
ra marjvenma gamoTalos...
momiteve, qarTlis sZalo,
qoSwiTela dedofalo...
ana kalandaZe
Soria Tamar
mzis Rimili aRaCina caman,
vards aRmoxda xmai saocari:
fexSiSveli midioda Tamar...
dedofalo, saiT miiCqari?
Zowisferad iriJraJa caman
82
da pepelas aRviZebda qari.
mdumar iyo, naRvlianic iyo...
mze SeiWra naZvis samefoSi...
da Zvirfasi Tan mihqonda mimyols
margalitiT moWedili qoSi.
mdumar iyo, naRvlianic iyo...
mze SeiWra naZvis samefoSi.
rtos arxevda, nams iSrobda naZvi,
yayaCoebs cecxli enToT tanze.
midiodnen, midiodnen ase...
bolo mainc ar uCanda manZils.
rtos arxevda, nams iSrobda naZvi,
yayaCoebs cecxli enToT tanze.
Cumi nami ireklavda arils;
dedofalsac rogor gaecina,
ros pepela aufrinda wina
Wreli pawawina.
arwivi xmobs, niSania daris,
Cumi nami ireklavda arils;
dedofali laRad myofi naxes,
dro miecaT missa CuxCeraxebs,
swamdaT, magram mainc anugeSes:
nuqardini SenTa fexTa qveSe
daafenso Tavis bairaRebs.
erTgan Sedga, Tvali uswro frTamals,
gamarjvebas uyioda Tamars,
beber kldeze arwivi rom ijda,
83
frTas gaSliso saqme SenTa niWTa.
fexebi xom ar tkenia Tamars?
ara, kldeze Tvali uswro frTamals.
mimwuxrisas, mzei roca dacxra,
dedofali locvad idga taZrad...
- gadmogvxede, RvTismSobelo dedao,
gagvimarjve, qarTvelT mterTa zedao,
saqarTvelo Seni wilmimxvdaria,
gagvimarjve, RvTismSobelo mariam...-
mimwuxrisas, mze roca dacxra,
Tamar mefe locvad idga taZrad.
maRal mTebsa isev nisli faravda,
ar fxizlobdnen nuqardinis karavTan:
ris sifxizle? isec bevrni arian!
risi SiSi? uTvalavni arian!
ra xma ismis netav? saocaria...
qristianTa eklesiis zaria?
gaiRviZeT, es xumroba rodia?
rogor, viTom, qarTvelebi modian?
gons movidnen, ze Semosxdnen spiloTa,
aqlemebis spaTa unapiroTa
Cvensken sZravdnen, Cven gvisevdnen risxviTa
gverdSejarulT, samis wyrTisa isriTa.
roca Zala Zalas vera morevsa,
naTqvamia xerxi sjobso Ronesa:
qarTvelebmac `ze ki ar hkres spilosa:
sardlis rCeviT maSxalebi aanTes,
84
aqlem-spilo cecxlis aliT daafrTxes,
erTurTs xocdnen, Tavi veRar gaarTves.
damrTxal mxedarT cxenTac Tavi waarTves.
movida mcxovrebTa mosvrad da Trevad;
movida Tvisive sisxlisa Txevad.
gabrunda ukanve cuddanaSveri
eha, nuqardin, saqmeni Senni...
gezRo esoden borots da Tamams,
gaqra, nuqardin, ocneba amo,
Soria Tamar...
gza fexSiSvelma gamovlo Tamar
Tavis xalxis da samSoblos gamo.
Sen modiodi xatebis lewvad,
Cvens aRsagvelad pirisgan miwis.
qarTvels javSani akvanSi ecva,
man xmlis xmareba akvanSi icis.
gezRo, nuqardin, borots da Tamams,
qarTveli xalxi undoa mterTan
sustia Tamar... mZlavria Tamar...
da arca Rirs xar mis fexTa mtverTa
mowmendad Zvirfas xamlisgan misa.
Sen misTvis brZane dacxroba mzisa,
mze dacxra Senda.
mze aRmoxdeba mis lamaz pirsa,
ros uamboben saqmeTa SenTa.
au, nuqardin, axlaxan mxolod
icvams mzeqali mzeasxmul qoSebs
85
da ananavebs varZiis qari
saqarTvelois uZlevel droSebs.
eha, nuqardin, bedia mwyrali,
gesmis, sulTano, mRera barbiTTa,
xma molxenisa gaWrili velad?
es-Tamar wynari da Sesawynari
Sens alams gzavnis didis ambiTa
Sewirvad gelaTs.
jansuR Carkviani saqarTvelos saxalxo poeti
Tamari
viTarca naTlis Semosvla
brwyinavda cixis cxra karTan,
mas tansa mzei emosa,
gvirgvini edga varskvlavTa.
Tan axldnen angelosebi
nikofsiidan darubands,
afxazebi da osebi,
qarTvelni, raRa Tqma unda.
mters unda Semovumtero
mzeSi nabani sityvani,
netavi im dros, rusTvelo,
yvelani erTad viyaviT.
86
Tmogvi
me veferebi Sens lamaz sxeuls
da veferebi Tamaris kalTas,
cixis qongurze mtredebi sxedan,
qarebi sxedan mtredebis garda.
maRla afrenen qarebi mtredebs
da frTxialeben caSi mtredebi,
me Seni sxiviT savse maqvs mkerdi
midian wlebi da me vberdebi.
me vberdebi da Soridan gixmob,
aTas wlis miRma gadaxvewili,
zed gulze madgas veeba cixe,
karSemtvreuli da dalewili.
zed gulze madgas, rogorc RvTis risxva,
da eqosaviT Soridan gixmob,
Sen SegiZlia, aiRo sisxli
da momaSoro gulidan cixe.
Sen SegiZlia, Tamaris wyaro
momitano da mkerdze masxuro,
rom Semicodo,
rom Semiwyalo,
rom gamacocxlo da mimsaxuro.
gevedrebi da Soridan gixmob,
aTas wels miRma gadaxvewili,-
es me var, Tmogvis veeba cixe,
karSemtvreuli da dalewili.
87
lida stvilia
saqarTvelos rukas...
- Sen samyaros rukas avseb,
- saqarTvelos rukas!..
...eurada!..
salamursac
da Congursac ukrav!..
moCans saqarTvelos ruka
mTel msoflio Walad!
zed-qarTvelur tomTa kreba
afxaz-mesxur-Wanad!
Zgeren svaneT-samegrelo
saqarTvelos janad!..
fSav-kaxeTi... SigadaSig
dganan `papajvarad~!
Tamar mefis saflavs uvlis
saqarTvelos ruka!
vefxvis tyavad dafenilo,
ris daxeva ukan!
ara vilaiTis vali,
vaxSi ar gmarTebs da...
mijaWvuli mainc SenTan
vdgavar laSqar-deda!
88
Sen samyaros rukas avseb,
upirveles yovlis!
velo samkvdro-sasicocxlo
erovnuli brZolis!
vasil gvetaZe
cxra kuboSi Cawolili dedofali
qalTa mwkrivi TavTan enTo kelaptrebad,
zed daadnes borcvad damdgar maRlobs suli.
dro-Jams vWvretT da moTqmas moTqma emateba
warsulidan RrubeliviT wamosuli:
- cxra kuboTi cxra biliks rom gauyvebi,
sad geZeboT, fiqalo da sanTlisfero.
de, momavlis dedebi da Cauqebi
Semokrbnen da es dReebi gaixsenon...
ferfli mainc mimovCxrikoT trfialebiT
(qarTlis miwa Tu aitans mxolod amdens).
sad wasulan is mxedrebi mxrianebi,
dedofals rom acilebdnen bolo gzamde.
89
muxlis CoqviT mzes Sehfices erTguleba,
amis mowme marto munji mTa-baria.
ufro frTxilad moixilon es buneba-
ufro frTxilad... Tamar mefe abaria.
frTxilad, frTxilad, mefe-qali gaiRviZebs,
yvelas Semwe da yvelafris Semndobari...
erT kuboSi mainc gvemcno am yiJinze,
cxra kuboTi damarxuli dedofali.
dagvenaxa erze fiqriT nawamebi,
mis fexTa win saqarTvelo gaitvrinos,
da miwaSi Cawyobili nawnavebi
erTxel kidev gulianad davitiroT.
naTiTarebi Tamar mefisa
am dros metia tanSi sisxli, siTboc, alersic,
mSoblis Jruantels amoitans xom daZaxebac.
modis aqeTken, Cvenken modis, jvris monasterSi
sakurTxevelTan gasusuli SoTas saxeba.
frTis gaSlasaviT sanatreli es dRe ram aris
da es frTebia, sxvis miwaSi wola eyofa.
dRes usaTuod mas Sexvdeba mefe Tamari
da mowiwebiT muxls mouyris SoTa dedofals.
90
bedis ukuRma Sebrunebam ver miaosa,
Savi waiRo, SeaTeTra bindma Tma-wveri,
dRes TviTon SoTa rusTaveli `vefxistyaosans~
Tamars miarTmevs pergamentze mis gadawerils.
Tvalze, cremlebo, TavisTavad isev inTebiT,
sxva samduravi am trialma ra Tqvas bedisam.
...xelSi uWiravs vefxis wigni, Sig TeTr TiTebis
naTiTarebi Cans furclebze Tamar mefisa.
ubiT atarebs, dedofalo... wlebma amdenma
veRar damala da etyoba verc imaleba...
rvaasi weli, ufro metic, veRar amdeba
jvris monasterSi mowriale bedis wvaleba.
TvalTan moqrolil taiWebze, fiqrno narnariT
misken gibiZgebs, vinc akvani Tqveni arwia.
SoTa iqaa, sadac iyo mefe Tamari,
Tmogvi, xerTvisi, gamoWrili kldeSi varZia.
91
baRaTer arabuli
Tamaris samefo (mesxeTis ciklidan)
sevdiT gvavsebs mwvane nisli-
xavsi naakldamaric;
es cixea fridonisi,
es taZrebi Tamaris...
SoriT SurTxis stvena ismis,
vis ugalobs, netav vis?
es mTebia asmaTisi,
es koSkebi nestanis...
naferebi qarTan dilis
mze sxivebiT fantavs nisls;
es zvrebia avTandilis,
es yanebi fatmanis...
nel niavze sunTqavs veli,
namiT nakamkamari;
es mxarea rusTavelis,
da samefo Tamaris...
92
xalxuri Tamaris epitafia I
ubiss avage saydari,
uwylosa wyali vadine,
zRvaSi Cavyare samnebi,
xmeleTi Cemsken movigde,
ispahans davde begara,
stambuls xaraja aviRe,
amdeni saqmis momqmedma
cxra adli tilo waviRe.
II
ros gavizarde, gavivse,
Tavi caTamdis gaviRe,
misreTs xmali vkar, darubands,
mun sabalaxe aviRe.
dasavleTs palo mivwvade,
raxsis wyals gaRma gaviRe.
amdeni saqmis momqmedma
sruli varZias daviRe.
93
xalxuri
Tamar dedofali viyav
Tamar dedofali viyav,
Tavi Zirs aRar daviRe,
zRvaSi Cavyare samnebi,
xmeleTi Cemsken movigde,
qajebsa davde ijara,
ispaan xarji aviRe,
stambuls xmali vkar, darubands,
Sams sabalaxe aviRe,
usieri mTa gavkafe,
didi Saragza gaviRe,
RadaRuda tye viare,
qvaze saydari avige,
amdeni saqmis momqmedma
cxra adli tilo waviRe.
xalxuri
* * *
hoi, sixarulo, Tamar dedofalo,
yvelaze lamazo Tamar dedofalo,
kbil-margaliti, Tval-warb-giSeri,
Savi dalalebi abreSumisa.
94
Tavze muzaradi, welze-javardeni,
atlas kabaze – rkinis abjari,
cxeni-qviSisferi, lagami-oqrosi,
lagami-oqrosi, taxti-vercxlisa.
ecers mobrZandebi - Tamar dedofalo,
Tamar dedofalo, Taimarali,
yvelgan wvimaa da yvelgan Tovlia,
ecers vakeze mze dgas cxraTvala.
95
ori miTi
Tamari. Tamaris dedas sizmari esizmra,
TiTqos Tamars RmerTma mTeli xmeleTi Caabara
sapatronod. sizmari axda: sami Tvis rom
Sesrulda Tamari, akvnidan wamomdgara, jer xel-
piri gadaubania, mere pirjvari gadausaxavs, Ci-
qila dauxuravs, Seuyria jari da wasula zRvis
piras zRvasTan sabrZolvelad.
Tamarma zRvas gadakra Tavisi erTaderTi
iaraRi – Ciqila, gaapo zRva da xmeleTi gamoaC-
ina. Sua zRvaSi samanebi Cayara, rom sazRvari
daedo zRvasa da xmeleTs Soris, wylis erTi
wveTic rom ar gadmoRvriliyo xmeleTze.
miwa rom gamostaca zRvas da daipyro,
yvelaferi gaamzada adamianTa sacxovreblad:
usieri tyeebi gakafa da gzebi gaiyvana, qalaqi
aaSena da xalxi daasaxla, da rkinis WiSkari
Seaba qalaqs.
bolos ki, maRal qedze saydari aago da
zed oqros jvari daadga.
Tavad erT maRal mTaze avida da iq gamarTa
Tavisi sataxto, iqidan marTavda qveynierebas.
Tamars xmeleTis da cis yvela qmnileba
emorCileboda da mis nebas asrulebda: frinve-
lebs qva da qviSa ahqondaT miuwvdomel kldeebze
cixe-koSkebisa da eklesiebis asaSeneblad.
96
Tamars moTrgunuli hyavda eSmaki da raSad
qceuls daaqrolebda mTels Tavis sabrZanebelSi:
dilas rom qveynis erT kideze aSenebda, saRamoTi
meore kideze gaCndeboda, magram zRva bolomde
ar iyo damorCilebuli, Tavisi simdidre jer
kidev ar gaeca misTvis.
maSin adga Tamari da xelmeored gaemarTa
zRvasTan saomrad da male modrika igi: qarebs
ubrZana, yoveli kuTxidan moetanaT Cala da bze,
gamxmari fiCxi da Tiva, rac ki xmeleTze ipove-
boda, da zRvaSi CaeyaraT. mere Tamarma navTi
daasxmevina zed da cecxli moakidebina. abrialda
cecxli zRvis zedapirze, Sewuxda zRva da SeuT-
vala Tamars, oRond nu gadambugav da, rasac
mTxov mogcemo.
daeTanxma Tamari da zRvam Tavisi jurR-
mulebidan gamougzavna cxovelebi, Tval-
margaliti da didZali dovlaTi.
xalxis TqmulebiT, Tamari ar momkvdara,
mxolod mZinare oqros kuboSi asvenia, kubo sai-
dumlo adgilas aris da angelozebi icaven. mova
dro da Tamari gaiRviZebs. es maSin moxdeba, ro-
ca xalxi metismetad Sewuxdeba da sicocxlis
saso gadaewureba. maSin aRdgeba Tamari, Zlevs
mters da qveynierebis xelmwifobas daibrunebs.
mis samefoSi maradiuli gazafxuli iqneba.
97
Tamaris samoTxe. Tavdapirvelad Tamar
dedofals taxti ialbuzis mTaze edga. mis same-
foSi maradiuli zafxuloi iyo, zamTari ar
icoda. Tovli ar modioda arc mTaze, arc barSi.
mTel weliwads ganuwyvetliv gaismoda gugulis
xma; erTi piri xexili rom yvaoda, meore mwifda
da ase enacvlebodnen erTmaneTs mTel weliwads.
Jamidan Jamze Tamari Cavidoda xolme barad Tavi-
si samefos mosaxilvelad da isev ukan brun-
deboda. magram umetes nawils mTaze Tavis sas-
axleSi atarebda, saidanac mTeli qveyniereba
xelisguliviT Canda.
Tamaris maradiul samefoSi arc sneuleba
iyo, arc sikvdili, radgan dro ar gadioda. ase
imitom iyo, rom Tamars dro-Jamisa da zamTar-
zafxulis gamCeni Suqurvarskvlavi, sxvanairad
ciskris varskvlavi hyavda datyvevebuli.
erTxelac, roca Tamarma barSi Casvla moi-
surva, sasaxlis mcvelad Tavisi erTguli msax-
uri datova da daariga: Sen gabareb mTel sas-
axles. ha, Tormeti oTaxis klite, yvela oTaxis
gaReba SegiZlia, garda meTormetisa. meTormete
oTaxi arafriT ar gaaRo. Tamars swored am
meTormete oTaxSi hyavda gamomwyvdeuli frTiani
sulRumi (zRapruli ucxo frinveli).
Cavida barad Tamari da darCa misi sasaxle
msaxuris anabara. msaxuri cnobismoyvareobam ai-
98
tana, netav ra aris im meTormete oTaxSi dam-
alulio? ratom amikrZala dedofalma misi gaRe-
bao. ver moiTmina da sul pirvelad swored am
akrZaluli oTaxis kari gaaRo. gaiRo Tu ara
kari, gamofrinda iqidan sulRumi da caSi gauCi-
narda. ca moiRrubla, qariSxali atyda, movida
qarbuqi da Tovlma dafara mTeli mTa sas-
axliTurT. msaxuri mixvda, Tu ratom ukrZalav-
da dedofali meTormete oTaxis gaRebas, magram
ra eRona? gvianRa iyo sinanuli.
Tamari am dros eklesias aSenebda baRdaTSi.
Senobas WeriRa aklda, rom kalatozebma moax-
senes: dedofalo qvebs Wirxli moekida da veRar
veweviTo. Tamari mixvda, rom msaxurma akrZalva
daarRvia da wamsve gaswia mTisken. roca ial-
buzis kalTebTan mivida, dainaxa TovliT
gadalesili mTa, sasaxlec ar Canda. Tamarma veR-
ar SeZlo mTaze asvla da darCa barad da daiwyo
dro-Jamma dineba. amieridan dRemde zafxuls Se-
modgoma mosdevs, Semodgomas-zamTari, zamTars-
gazafxuli da ase brunavs weliwadi, erTmaneTs
enacvlebian weliwadis droebi.
99
savedrebeli locva
RmrTivsaTnoiTa mefobiTa da saqmiTa mo-
RuawebisaiTa gabrwyinebulo moqalaqeo zecisa
ierusalimisao, wmidao Tamar! zesTambrZolo
qarTvelTao da siqadulo dedaTao, mowyaleo,
urisxvelo, glaxakTa xelis-aRmpyrobelo da
davrdomilTa mswrafl-Semweo, oxiTa SeniTa
ganmamxiarulebelo mWmunvareTao da simtkiceo
da Zalo sarwmunoebiTa Sendami moltolvilTao!
wmindaTa Soris didebulo da dedaTa So-
ris keTilmsaxurebiTa ganbrwyinebulo, yovladsa-
kvirvelo mefeo Tamar! dedobrivisa Senisa gul-
mowyalebiTa Segvawynaren Sen mier Seyuarebulsa
tkbilsa iesus, RmerTsa Cuensa, raiTa usa-
zRvroiTa mowyalebiTa TvisiTa moxedos dedisa
Tvisisa wilxvdomilsa ersa Cuensa, mtvirTvelsa
saufloisa juarisaisa queyanasa zeda da daicvas
mterisa safrTxisagan da ZmaTa mterobisagan,
xolo sarwmunoebai Cueni missa mimarT kualad
ganaaxlos da aRgvidginos cxebuli Zirisagan
daviTisa, romeli ZaliTa juarisaiTa mohkr-
Zalavs zogad yovelTa sazRuarTa saqarTve-
loisasa da aRamaRlebs da aRadgens simaRlesa
da Zlierebasa Cuensa queyaniT daviwyebisaiT,
raiTa viyoT erT samwyso da ufali iyos mwyems
Cuenda. ganaZliere msaxurebasa Sina uwmidesi da
100
unetaresi, sruliad saqarTvelois kaTolikos
patriarqi, mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposi da
biWvinTisa da cxum-afxazeTis mitropoliti,
didi meufe, mamai Cueni ilia, yovladsamRvdeloni
mitropolitni, mTavarepiskoposni, patiosanni
mRvdelni, qristes mier diakonni da yovelni
samonazvno wesni, ziarni marTlmadidebelisa
eklesiisani da yovelni marTlmorwmuneni
qristianeni.
WeSmaritad brZeno mefeo da axovano mo-
Ruaweo, gvirgvinosano Tamar, didebulo! kualad
aRipyren RuawliT Semosilni xelni Senni zecaTa
meufisa mimarT, romlis winaSe RmrTivbrwyin-
valiTa gvirgviniTa didebul-xar, sanatrelo, da
gviTxove, raiTa mohmadlos eklesiaTa didebai,
samRvdeloTa patiosnebai, mTavarTa keTilad
mwysai erisai, mxedarTa mamacobai, erisaganTa
ucodvelobai da dedaTa krZalulebai, xolo
Cuen moguaniWos keTil-moqalaqeobiT cxovrebai,
quelis saqmiTa ganSuenebai, wmidiTa locviTa
ganaTlebai, aRsarebiTa ganwmedai, ziarebiTa
gabrwyinvebai, patiosnad micualebai, sasufevelsa
damkvidrebai, angelozTa Tana galobai, wmidaTa
Tana sufevai da Sen Tana didebai da madlobai,
rameTu misa hSuenis yoveli didebai, pativi da
Tayuaniscemai, Tana mamiT da suli wmidiTurT, aw
da maradis da ukuniTi ukunisamde, amin.
101
gamoyenebuli literatura:
1. `qarTlis cxovreba~
2. `qarTveli eris istoria~
3. `giorgi merCule~ - pavle ingoroyva
4. saqarTvelos istoriis gamocemebi
(sxvadasxva)
5. `sapatriarqos uwyebani~ (sxvadasxva)
kompiuteruli uzrunvelyofa _ paata axraxaZe
102
sarCevi wminda mefe Tamari ..................................................................... 4 zogi ram TqmulTagan wminda mefeze ............................... 60 SoTa rusTaveli - vefxistyaosani (ramdenime nawyveti dasawyisidan) ................. 60 CaxruxaZe - Tamariani, qeba mefisa Tamarisi, (Sesavali, amonaridebi) ............................... 61 ioane SavTeli - abdulmesiani (amonaridebi) ............. 62 mefe Teimuraz pirveli - Tamaris saxe daviT garejas ................................... 64 rafiel erisTavi - Tamariani, (nawyveti istori-
uli poemidan) ................................... 66 grigol orbeliani - Tamar mefis saxe beTaniis eklesiaSi ........................................ 67 akaki wereTeli, *** gana Tamarni qveynad kvdebian? .............................................. 70 vaJa fSavela - didi Tamari ................................................ 71 kolau nadiraZe - Tamaris kurTxeva ............................... 72 lado asaTiani - cixis sizmari ......................................... 74 aleko Sengelia - Tamaris cixe ......................................... 76 vaxtang nadareiSvili - Tamar qvaSi?! (Tamar mefe, CaxruxaZe, - qandakebebi nikolaZisa).. 77 ana kalandaZe - Soria Tamar ................................................ 81 jansuR Carkviani - Tamari ..................................................... 85 Tmogvi ................................................... 86 lida stvilia - saqarTvelos rukas... .......................... 87 vasil gvetaZe - cxra kuboSi Cawolili dedofali 88 naTiTarebi Tamar mefisa ..................... 89 baRaTer arabuli - Tamaris samefo (mesxeTis ciklidan) ........................................... 91 xalxuri- Tamaris epitafia. Tamar dedofali viyav. 92 ori miTi ........................................................................................... 95 savedrebeli locva .................................................................... 99 gamoyenebuli literatura .................................................... 101