MBARZ MROV

TAM ORTA MKTBD TARXN FAL/NTERAKTV

TLM METODKASI

(Ali mktblrin tarix fakltsi tlblri n drs vsaiti)

BAKI - 2011

2

AZRBAYCAN DVLT PEDAQOJ UNVERSTETNN 90 LLK

YUBLEYN HSR EDRM

Mbariz mirov

pedaqogika zr elmlr doktoru

Elmi redaktor: Oqtay Sultanov

tarix zr elmlr doktoru, professor

Ryilr: Akif Abbasov

pedaqogika zr elmlr doktoru,

professor

Mais mrahov

tarix zr elmlr doktoru, professor

Anar skndrov

tarix zr elmlr doktoru, professor

Mbariz Mirziz olu mirov. Tam orta mktbd tarixin fal/interaktiv

tlimi metodikas (Ali mktblrin tarix fakltsi tlblri n

drs vsaiti). Bak, 2011

rs vsaitind fnnin proqram verilib. Proqrama uyun olaraq

problemlr rh edilib. rh ediln problemlr masir prizmadan

baxlb. Drs vsaitind veriln materiallar tarixin tlimi

metodikasnn n aktual msllrin aydnlq gtirir. Tarixin tlimi il

bal tlblri maraqlandran, onlarn mcburi yrnmlri n

nzrd tutulmu 60 saatlq mhazir materiallar verilib. Vsaitd

fal/interaktiv tlim metodlar v onlarn tsnifatna geni yer verilib.

Tarix tlimind yeni tlim texnologiyalarndan istifadnin hm nzri,

hm d tcrbi msllri iqlandrlb. Drs vsaiti bakalavr,

magistr, doktorant, elmi iilr v tarix mllimlri n nzrd

tutulub.

S 95652

0803010407

Mqrifli nri

M.mirov, Yeni nr, 2011

D

3

n sz

Mn yer znd mllimdn yksk ad

tanmram!

Heydr liyev

ziz tlblr, hrmtli oxucular!

Cmiyytin 5559 illik yazdan sonrak tarixind 14513 mharib qeyd

alnb. Tarix elmi xalqlarn, dvltlrin, mhpariblrin v mumilikd

cmiyytin inkiafn izly-izly gln elm sahsidir. Bu baxmdan

Azrbaycan da oxsayl dvltlrdn biri kimi tarix boyu cmiyytin inkiaf

prosesind mlubiyytlr, qlblr, tnzzl v inkiaf proseslrini kerk bu

gnk inkiaf etmkd olan dvltlr srasndadr.

Vtnimiz txminn 70 il Sovet mstmlksi altnda olub.

Sovetlrin I qurultay adlandrlm mclisd, yaranm SSR-nin

trkibind olan Azrbaycan 1922-ci il dekabrn 30-da saat 17.36 dqiqd byk

tmtraqla meydana glmi bu imperiya Belarusun Belovejskaya mesindki

Biskuli saraynda, slavyan respubilkas rhbrlrinin grnd, gizli raitd

1991-ci ilin dekabrn 8-d saat 14.17 dqiqd squt etmsi olmudur. Bellikl,

Sovet imperiyas 68 il 11 ay 7 gn 21 saat 19 dqiqdn sonra mvcudluu sona

yetirdi. Tarix elmindki bu qbildn olan yeniliklrin v maraql hadislrin

smrli tlimi hyati zrurtdn irli glir. Bundan lav yeni qbul edilmi

Thsil Qanunumuzun tlblri sasnda hazrladmz drs vsaiti sosial

sifariin nticsin saslanaraq meydana glib.

Pekar tarix mllimlri yax bilirlr ki, onlar ne il drs deyirs-

desinlr, btn bu mddt rzind onlarn zlri d yrnmkd davam edirlr.

Bu baxmdan qdim latn mslind deyilir: N qdr ki, yrdirik, zmz d

yrnirik. Mllim tkc tarix elminin inkiafn izlmir, hm d z fnnini

tdris etmyi yrnir. Novator mllimlr hm baqalarnn qabaqcl

tcrblrini mnimsyirlr, hm d z faliyytlrindki rasional tcrbdn

istifad edirlr. Tcrbli tarix mllimlrind zn dorultmu sullar

4

toplanr. Bunlarn say artdqca mllimin d pedaqoji ustal v pekarlq

mharti ykslir.

Tam orta mktbd tarixin fal/interaktiv tlimi metodikas adl drs

vsaiti bakalavr, magistr, orta mktbin tarix mllimlri, elmi iilr v

doktorantura pilllrind thsil alanlar n nzrd tutulub. Drs vsaitinin

hazrlanmasnda Rusiya v Avropann mtxssislrinin bu sahd ld etdiklri

nticlrindn v internet resurslarndan da istifad etmiik. Vsaiti

hazrlayarkn A.A.Vaginin, F.P.Korovkinin, N.J.Zaporojetsin, Q.M.Donskoyun,

M..Kruqlyakn, A.A.Yanko-Trinitskayann, P.S.Leybenqrubun, ..Merzonun,

S.A.Yejovann, .M.Lebedevann, A.V.Drujkovann, O.E.Lebedevin,

N.Q.Dayrinin, A.Q.Koloskovun v Azrbaycan Respublikasnn tarixi-metodist

alimlrinin srlrin istinad etmiik.

Tarixin tlim metodikas pedaqoji fnn olduu n .A.Aayevin,

A.N.Abbasovun, .X.Paayevin, F.A.Rstmovun, N.M.Kazmovun,

F.Yusifovun, S.Hseynolunun, Z.Veysovann srlrindn faydalanmq.

Ali mktblrin thsil plannn (tarix fakltlri n) trkib hisssi

Tarixin tlimi metodikas kursudur. Bu kurs glck mllimlrin tarixin

tlimind yksk smrliliyin tmin olunmasnda, yeni cmiyytin fal, qidli

qurucularnn trbiy v inkiaf etdirilmsi n lazmi bacarq v vrdilrinin

qazanlmasnda vacib olan masir metodikann nzri saslar il silahlanmasna

ynldilmidir. Tarixin tlimi kursu tlbnin pedaqogika v psixologiyadan

qavrad biliklri, elc d sonradan seminar v laboratoriya mllrind,

pedaqoji tcrbd, srbst v mstqil ilrin yerin yetirilmsind, kurs v

buraxl ilrind qazand metodiki hazrl nzr almaqla qurulur. Btn

thsil formalar tarixin tlimi metodikas kursunda alnm nzri biliklrin

mhkmlndirilmsin, drinldirilmsin v genilndirilmsin xidmt edir,

glck mllimlrin lazmi tdris bacarq v vrdilrin, tlim-thsil

faliyytinin tkilin yiylnmsin ynldilir.

Vsaitd tarixin tlimi metodikasn elmi-pedaqoji fnn kimi xarakteriz

edilir, pedaqoji elmlr sistemind onun yeri yetrinc rh edilir.

5

Tarixin tlimi metodikasnn mnblri, pedaqoji-psixoloji v baqa

elmlrl laqsi alr. Tarix tlimi tarixi hqiqtlrin drk edilmsi prosesi kimi

msllr aydnlq gtirilir.

Drs vsaitind tam orta thsil sviyysind tarix thsilinin inkiaf, tarix

thsilinin masir sistemi iqlandrlb.

Mktbd tarix tlimi prosesi rh edilib. Bu hissd tarix tliminin

mzmunu drsliklr, drs vsaitlri v digr mvafiq dbiyyatlar

sciyylndirilib. Tlim materiallar, tarixi tsvvrlrin v anlaylarn

formaladrlmas, tarixi biliklrin verilmsi msllri ks etdirilib. Mllim v

agirdlrin tlim faliyytlri sciyylndirilib. Drs vsaitinin birinci hisssind

agirdlrin tlim bacarqlarna geni yer verilib. yani, ifahi v mtnl iin

mahiyyti, elc d tarix drsi haqqndak msllr aydnlq gtirilir.

Drs vsaitind oxsayl qabaqcl tarix mllimlrimizin fal/interaktiv

tlim sahsind ld etdiklri nailiyytlrindn d istifad etmiik. Bu baxmdan

Bakdak 82 sayl mktbin qabaqcl tarix mllimi Nuriyy lyasovann

tcrbsinin xsusi hmiyyt dadn minntdarlqla qeyd edirik.

Drs vsaitind fal/interaktiv tlimin zruriliyi, masir tlimin xsusiyyti

v mahiyyti, anlaylar, mexanizmlr, fal drsin qurulmas, yrdici mhit,

yrdici mhitin nvlri v tkili, qiymtlndirm, fal/interaktiv tlimin

stnlklri kimi msllr aydnlq gtirilib.

Bundan lav fal/interaktiv drs ken mllim nyi bilmlidir v

bacarmaldr msllrin - planladrma, fasilitasiya bacarna yiylnmyin

yollarna, interaktiv drslrin mrhllrin rh verilib. Vsaitd motivasiya,

tdqiqatn aparlmas, informasiya mbadilsi, informasiyann mzakirsi v

tkili, fal/interaktiv tlimin metod v texnikalarna aid yetrli mlumat var.

Kitabdak tarix kabineti, yeni tlim texnologiyalar, tarixin msafdn

tlimi, tarix tlimind agirdlrin mnvi trbiysi, tarix zr sinifdnxaric v

mktbdnknar tdbirlr geni yer vermiik.

Drs vsaitind 60 saatlq mhazirnin materiallar tam hat olunub.

6

Hrmtli oxucu! Drs vsaiti ilk dfdir ki, nr edilir, onun msbt

chtlri il yana, qsurlar da olacaq. Gman edirik ki, drs vsaiti zaman-

zaman ilndikc onun atmazlqlar z xacaq. Biz hmin qsurlar

haqqnda tkliflrinizi gndrmnizi xahi edirik. Ulu Tanr mr imkan vers

glckd daha tkmil v mkmml drs vsaiti hazrlamaq arzusu il sizinl

saollaram.

Mbariz mirov

Pedaqogika zr elmlr doktoru

7

I BLM. MKTBD TARX TLM METODKASI-PEDAQOJ

FNLRDN BR KM

1. Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind dvlt siyastinin

sas prinsiplri. Tarix tlimi metodikas pedaqoji fnlrdn biri kimi, onun

obyekti, predmeti, mqsdlri, tlim-trbiyvi vziflri. Tarix tliminin

mqsdlrinin ilnib hazrlanmasnn mumi prinsiplri

Demokratik, hquqi v dnyvi dvlt quruculuu amal il inkiaf edn

lkmiz thsil sahsind d n sivil lklrin yolu il gedir. Thsil islahatnn v

thsil qanunumuzun mzmunu il tanlqdan aydn olur ki, thsil sahsind

dvlt siyastinin sas prioritetlrini humanizm, demokratiya, brabrlik,

millilik, dnyvilik, keyfiyytlilik, smrlilik, fasilsizlik, varislik v

inteqarsiya tkil edir. Thsil sahsind dvlt siyastinin prinsiplrini

aadak sxemd mumildirilmi kild vermiik:

8

Tarixin tlim metodikas pedaqoji fnn olaraq orta mktbd tarixin

tlimi prosesini yrnir v tarixin tlimini tkmilldirir. O mktbin mumi

tlim-trbiy sistemind tarix tliminin yerini, rolunu, mqsd v vziflrini

myyn edir. Elc d, tlimin mxtlif mrhllrind tarix tliminin

mzmununu myyn edir. Tlim n seiln material v hmin materialn

hans ya mrhlsind verilmsini myyn edir. Tarixin tlimi metodikas

nyi, harada, nec tlim etmk sualna cavab verir.

Metodika nzriyydir, tlim etmk is idir tcrbdir. Nzriyy

tcrbnin rolunu iqlandrd kimi, tarixin tlimi metodikas da tlim

prosesini iqlandrr v ona istiqamt verir. Tarixin tlimi metodikas tarix elmi

il baldr v onun sasn tkil edir. Metodika elminin sas mnbyi tarix

elmidir.

Metodika pedaqoji dbiyyatda mxtlif cr izah edils d, mahiyyt

etibaril Metodika sz qdim yunan sz olub, tdqiqat yolu, drketm

qabiliyyti mnalarn verir. Digr dbiyyatlarda gstrilir ki, metodika sz

tarixin tlim sullarnn mcmusu kimi baa dlr.

Thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplri

Humanizm

Demokratiklik

Brabrlik

Millilik

Dnyvilik

Keyfiyytlilik

Smrllilik

Fasilsizlik

Varislik

nteqrasiya

9

Tarixin tlimi metodikasnn predmetin - orta mktbd tarix

tliminin metodlar, vasitlri, yollar v sullar daxildir.

Orta mktbd tarixin tlimi tin, oxsahli v ziddiyytli pedaqoji

sahdir. Bu tarixin tdrisi prosesind meydana xan qanun, qanunauyunluqlar,

agirdlrin thsili, trbiysi v inkiaf arasndak laqlri yrnmkl ortaya

xr. Metodika agirdlrin yrnm raitini aradrr. Thsilin mqsdi is

tlimin mzmununu myyn edir. Thsilin mqsdin v mzmununa uyun

olaraq tlimin smrli yolu myyn edilir. Tlimin smrliliyi seilmi

metod v mzmunla myyn olunur.

Elmin predmeti dedikd, onun z obyektindn ayrd etdiyi, sediyi

chtlr hans baxmdan, hans nzri v ya praktik aspektlrdn

yanamas nzrd tutulur.

Metodika tlim prosesind tdris fnni olaraq tarix ttbiq ediln v buna

sasn d o, tlim proseslrinin komponentlri arasndak qanunauyun laq v

mnasibtlri daha konkret kild akara xaran, bunun sasnda da thsilin

mqsdini, mzmununu, bilik v bacarqlarn formaladrlmasna olan

tlbatlar myyn edir.

Bellikl tarixin tlimi metodikasna tarixin tlimi metodikasnn

qanunauyunluqlarndan istifad etmk mqsdi il fnnin tlimi prosesini

yrnn pedaqogika elminin bir sahsi kimi trif vermk olar.

Metodika tarixin tlimi prosesinin komponentlri arasndak oxchtli

laqlri tdqiq edir; msln, tlimin mqsdlri (nzrd tutulan nticlr)

tlimin mzmunu (materialn seilmsi) tdris (mllimin faliyyti v drs

vsaitlrinin metodiki quruluu) mktblinin tdris faliyyti (qavray,

tfkkr, yadda saxlamas) tlimin hqiqi nticlri (mktblinin thsili,

trbiysi v inkiaf) arasndak laqlri tdqiq edir. Metodikadak tdqiqat

obyektiv surtd mvcud olan laqlrin akara xarlmasn, tarixin tlimi

prosesinin tkmilldirilmsindn tr onlarn nzri izahn v praktiki

ttbiqinin tyin edilmsini nzrd tutur. Metodika aadak sas praktiki

suallara elmi chtdn saslandrlm cavablar vermlidir: n n

10

yrtmli (tlimin mqsdi)?; nyi yrtmli (tlimin mzmunu)?; nec

yrtmli?; yni mktblinin tdris faliyytini nec tkil etmli v ona

nec rhbrlik etmli (tdrisin metod v priyomlar v drs vsaitlri)?;

tarix mllimlrini nec hazrlamalar (thsilin mzmunu v tlimin

metodikas); Axrnc sual tarix tdrisinin mktb prosesinin yrnilmsindn

qismn knara xr. Bu suala elmi chtdn saslanrlm cavab mktbd

tarixin tliminin v ali mktblrd mllim kadrlarnn hazrlanmas snasnda

veril bilr; bu kitabda biz hmin mslni nzrdn keimycyik.

Mqsd dedikd - balca sylrin ynldiyi nticy atmaq istyi,

yaxud hr hans faliyytin son nticsinin tsvvr gtirilmsidir.

Tarix tlimi mqsdlrinin ilnib hazrlanmasnda drd sas tlb nzr

alnmaldr:

1. vvla, mqsdlr yetimkd olan nsillrin thsili, mnvi trbiysi

v inkiaf nqteyi-nzrindn ox mhm olmaldr. Vtnprvrlik v elmi

dnyagrnn tkkl, agirdlrin tfkkrnn, idrak fallnn,

mstqilliyinin v maraqlarnn inkiaf.

kincisi, mqsdlr mktb tarix kursunun mzmunundan irli glmlidir.

Tarixin tlimi qarsnda hmin kursun mzmununa cavab vermyn mqsdlr

qoymaq ninki faydaszdr, hm d zrrlidir, nki bu tlimin balca

msllrinin hllin mane ola bilr.

ncs, mqsd agirdlrin gcn mvafiq olmaldr. agirdlrin

gcn mvafiqlik o demkdir ki, mktblilr irli srln mqsdlr nail ola

bilr, hm d bu nailiyyt onlarn zehni inkiafn tmin edr. Tlbat myyn

edilrkn tkc agirdlrin idrak qabiliyyti v tarixin tlimin ayrlm vaxt

nzrd tutulmur, hm d metodikann inkiaf sviyysi v drs prosesinin

vsaitlrl tchiz edilmsi nzrd tutulur. Hazrda respublika mktblrinin

ixtiyarnda tarix dair mxtlif, rngarng tlim vsaitlri vardr, metodika

tlimin olduqca tsirli, faydal priyomlarn ilyib hazrlamdr, mllimin elmi

v metodiki hazrl artmdr. Hal-hazrda respublika mktblrind tlimin

nticlrin daha ox tlblr irli srl bilr. Metodikann v tlim

11

avadanlnn daha da inkiaf etmsi agirdlrin inkiaf sviyysi v

mllimlrin hazrlnn artmas il laqdar olaraq tarixin tlimin olan

konkret tlblr daha da artb.

Drdncs, mxtlif inkiafa v qabiliyyt malik olan mktblilrin

tliminin konkret mqsdlrini frdildirmk lazmdr. Drslrd frdildirm

gerid qalan mktblilrin tfkkr v nitqinin inkiafna intensiv surtd

istiqamt vermkd v tarix xsusi maraq gstrn istedadl mktblilrin

tlbatn tmin etmkd zn gstr bilr. Tarix dair sinifdnknar i

tlimin frdildirilmsi n daha geni imkanlar ar.

Tarixin ayr-ayr kurslarnn tdrisi mktbin thsil-trbiy iinin bir

hisssidir: vvla, btvlkd mktbd tarix tdrisinin ardcl tlblrindn

biridir. Buna gr d tarixin ayr-ayr kurslarnn tlimi mqsdlrin onun

mktbd tarix thsilind tutduu yer v mvafiq siniflrin digr tdris fnlri

il onun laqlri nqteyi-nzrindn baxlr.

Tarixin tlimi corafiyann, dbiyyatn, riyaziyyatn, tbitnasln,

tsviri incsntin tlimi il laqdardr. Fnlraras laqlr aadaklardan

ibartdir: a) digr fnlrin tdrisind qazanlm biliklr, bacara v vrdilr

istinad edilmsindn; b) agirdlrin tfkkr v nitqinin btn tdris fnlri n

mumi olan inkiafndan. Msln, ana dili v dbiyyata dair aparlan analoji

ii nzr almadan agirdlrd bacarn inkiafna dair plan trtib etmk

vzifsini qarya qoymaq olmaz. agirdlrin VI sinf glrkn gtirdiklri tarixi

tsvvrlr v anlaylar VII v VIII siniflrd tarixin tdrisi prosesind onlar

n dayaq olur v daha da inkiaf edir. Ona gr d mqsdlri konkret

myyn edrkn agirdlrin digr tdris fnlrinin tlimi zaman n kimi bilik

v bacarqlar qazandqlarn hkmn aydnladrmaq lazmdr.

Tarixin tlimi ninki tkc z zngin biliklr verir v mktblilrin tarixi

tfkkrn inkiaf etdirir, hm d agirdlrin digr fnlrin tlimindn, kitab v

qzet oxumasndan, kinoya, teatra v sair gediindn ld etdiklri biliklri

sistemldirir v mumildirir, bunlarda iqlandrlan faktlara v mnasibtini

hazrlamaqda v bildirmkd mktblilr kmk edir.

12

Cmiyytin yksk ictimai-iqtisadi formasiyaya qanunauyun hrkti olan

tarixi proses haqqnda anlaylarn tkkl v ayr-ayr faktlarn, hr hans bir

lknin ayr-ayr tarixi dvrlrinin yrnilmsi yolu il deyil, tarixin qdim

dvrlrdn tutmu bizim gn qdr olan btn gediini yrnmk yolu il

hyata keiril bilr.

Mktblilrin tarix thsilinin sasn zaman v mkanda toplanm

tarixi faktlar bilmk tkil edir. Tarixin tlimin olan balca tlblrindn

biri d sthiliyin olmamas v faktlarn mnimsnilmsidir.

Faktlar thlil v mumildirmlr n x materialdr. Tarixi faktlarn

mnimsnilmsinin n qdr tlim-trbiyvi hmiyyti olsa da, yen d faktlar

bilmk agirdlr trfindn tarixin drk edilmsinin yalnz birinci pillsidir. Hl

V.Q.Belinski yazmdr ki, ideyasz faktlar ba v yadda n zir-zibildir.

Tarixi tdris etmyin daha yksk pillsi tarixi faktlar arasndak mhm laq

v mnasibtlr haqqnda biliklrin mnimsnilmsi v ttbiq edilmsindn,

agirdlrd tarixi prosesin onlara myssr olan drinlikl tkkl

etdirilmsindn ibartdir.

VI-VII siniflrd tarixin tlimi agirdlri qdim dnya v orta srlr

tarixindki bir sra qanunauyunluqlarn elementar kild baa dlmsin

gtirib xarr v onlarda tarixi inkiafn qanunauyunluqlarnn ibtidai kild

anlalmasnn sasn qoyur; agirdlrd tarixi hadislr arasndak bir sra

sbb-ntic laqlrinin sabitliyi v zrurti anlay ml glir. Mktblilr

mnimsyirlr ki, hmcins hadislr hmcins sbblrdn irli glir, msln,

adamlar zalmlara v mzlumlara blndkd hkmn dvlt yaranr, sinfi

mbariz siniflrin mvcudluunun zruri nticsidir.

Tarixin tliminin n mhm mqsdlrindn biri agirdlrd tarix

dair biliyi mumildirn v sistemldirn tarixi anlaylar sisteminin

tkklndn ibartdir. Bu sistemin sasn ibtidai-icma, quldarlq v

feodalizm, kapitalizm ictimai-iqtisadi formasiyalar haqqnda anlaylar tkil

edir.

13

Qdim dnya v orta srlr dair tarixi biliklr qavrayn emosionall

agirdlrd faktlara qar xsi mnasibt alanmas, agirdlrin tarixin sevimli

qrmanlarnn taleyi il yaamas, ycanlanmas, my mbbt v

rmt, igidlik, vtnprvrlik hisslri, insann xlaqi xasslrinin trbiysi

kimi, tlimin n mm trbiyvi vziflrinin hlli n zruri rtlrdn

biridir. Tarixin tlimi agirdlr incsnt srlrindn ba xarmaq n

elementar bacarqlar verir, yz v min illr bundan vvl yaradlm grkmli

incsnt abidlrindki gzlliyi grmyi yrdir.

Tarixi biliklri mnimsmyin emosionall biliklrin mkmliyi, tarix

maran artmas n v tarixi faktlar tlil edrkn v mumildirrkn

agirdlrin fallq gstrmsi n byk miyyti vardr.

Mlumdur ki, insan tssrat olmadan insanlarn qiqt axtarmas al

olmam, yoxdur v ola da bilmz.

Tarixi biliklrin urluluu v mhkmliliyi, agirdlrd emosiyalar

oyanmasnn rtlrindn biri, onlarda canl v parlaq obrazlarn

yaradlmas, onlarn urunda ictimai yatnn btv mnzrsinin

tkklndn ibartdir. Hkmn nail olmaq lazmdr ki, r bir, tta ycam

ifad olunmu ayr-ayr tarixi faktlar, corafi adlar, xsi adlar agirdlrd

konkret obrazlarla laqdar olsun. Obrazllq agirdlrin tarixi biliklrinin

elmiliyi v mkmliyinin zruri mqddm rtlrindn biri olub, agirdlr

trfindn tarixin gerkliyin moderniz edilmsinin qarsn almaq vasitsi,

onlarda tarix maraq oyanmas v tarixi faktlarn rhi v mumildirilmsi

n rait yaradlmasndan ibartdir.

Tarix dair biliklr agirdlrd cansz, grksiz bir ey kimi yatb

qalmamal, yeni drin v urlu biliklr qazanlmasna xidmt etmlidir. Tarix

dair biliklrin mnimsnilmsi yalnz onlar baa dmk, yadda saxlamaq v

brpa etmyi bacarmaq demk deyil, hm d sonrak tdris faliyytind istifad

etmyi bacarmaq, mlum faktlar yeni faktlarla tutudurmaq, mqayis etmk,

onlardak mumi xasslri v frqlri akar etmk, adisnin inkiafn myyn

etmk, vvl yrdilmi sbb-ntic laqlrini yeni proseslrin rin ttbiq

14

etmk, faktlar mumi anlaylar nqteyi-nzrindn iza etmk v sair

demkdir. agirdlrd tarix dair biliklrin operativliyi biliklrin

sistemldirilmsindn, yni onlarn nec thlil edilmsindn v

mumildirilmsindn v agirdlrin qli inkiafndan asldr

Tarix tliminin mqsdlrinin ilnib hazrlanmasnn mumi

prinsiplri

Tarix tliminin konkret mqsdlrinin ilnib hazrlanmas prinsiplrin

ycam kild yekun vuraq. Mqsdlrin myyn edilmsi cmiyytin

sifariindn irli glir.

Bu mqsdlrdn anslarnn tlimd n drcd yata keiril bilmsi

aadak rtlrin: a) kursun, fslin, paraqrafn, mzmunun spesifikasnn; b)

agirdlrin onu yrnmk n azrlanmasnn - onlarn qli inkiafnn,

onlarda olan biliklrin, bacarq v vrdilrin; c) tlimd istifad oluna biln

vasitlrin; d) tarixin v digr fnlrin sonrak tlimin agirdlrin

azrlanmasnda min materialn rolunun; e) kursun tdrisi n ayrlm

vaxtn nzr alnmas il myyn edilir.

Metodik dbiyyatda vzify bel trif verilir: Vzif mqsdin

yerin yetirilmsi n v grlck konkret ilrin planladrlmas,

mqsd v ntic arasnda atlan addmlar, hyata keirilmsi vacib olan

ilr v mrhllrdir.

1) agirdlr tarixi yrnrkn tarixi inkiafn ardcl mrhllrind

btvlkd tarixi prosesi v ictimai hyatn mxtlif chtlrini xarakteriz edn

n mhm konkret tarixi faktlar mhkm surtd mnimsmlidirlr

agirdlrin yaddan sas tarixi faktlar biliyi il znginlndirmk v

tkmilldirmk mktbd tarix tliminin n mhm vziflrindn biridir;

2) Tarixi faktlarn yrnilmsi agirdlrd konkret tarixi tsvvrlr sistemi

(yni kemiin obrazlarn v mnzlrini yrnmk sistemini) yaratma

nzrd tutur. Bu tsvvrlr tarixi kemiin sas hadislrini ks etdirmlidir;

3) n mhm tarixi anlaylarn agirdlr trfindn mnimsnilmsi,

ictimai inkiaf qanunlarnn onlarn baa dmlri, tarixin elmi surtd

15

qavranlmas, tarixi prosesd xalq ktllrinin v grkmli xadimlrin rolunun

z yalarna uyun mnimsdilmsi;

4) agirdlrin tarix dair biliklrini ttbiq etmk bacarna yiylnmlri,

yeni tarix materialn yrnrkn, ictimai ilrd, hyatda bu biliklrdn istifad

etmlri, kemi dvrn v masir hyatn hadislrindn ba xarma

formaladrmaqla onlarn inkiafna nail olmaq;

5) tarix material zrind mstqil ilmk bacarnn v vrdilrinin,

mtnl (drslik, tarixi snd, elmi-bdii kitab, qzet mtnlri ilmk), xrit v

killr zrind ilmk bacar, plan, konspekt, tezis tutmaq, mhazirni

yazmaq, tarix materialn laqli v sasl surtd rh etmk, ictimai-tarixi

mvzda mlumatlar vermk, mruzlr etmk bacarqlarn formaladrmaq v

s.

Tarixin tdrisi thsil vziflri il yana, trbiyvi vziflri d hyata

keirir, bunlarn n mhmlri aadaklardr:

1. Ermnistanla mharib raitind olduumuza gr tarixin tdrisind

agirdlrd hrbi vtnprvrliyi formaladrmaqla torpaqlarmz hr an

ialdan azad etmy hazr olma trbiy etmk;

2. agirdlri vtn, xalqa, sdaqtl xidmt etmyi, xlaq qaydalarna

hrmt, hquq qaydalarna riayt ruhunda trbiy etmk;

3. Tarix thsilinin trbiyedicilik imkanlarndan istifad etmkl

agirdlrd yksk mnvi keyfiyytlrin v drin elmi dnyagrn

formalamasna nail olmaq;

4. ctimai hyat hadislrin obyektiv mnasibt, tarixi prosesi dialektik

inkiafda grmk, siyasi hadislr analitik thlil baxmndan yanama trbiy

etmk, estetik trbiysini inkiaf etdirmk;

5. Tarixi tliminin thsil, trbiy v inkiafetdirici mqsdlrin uyun

olaraq agird xsiyytinin hrtrfli inkiafna nail olmaq vziflrini yerin

yetirmk.

16

2. Tarixin tlimi metodikasnn mnblri, pedaqoji-psixoloji v

baqa elmlrl laqsi. Tarix tlimi metodikasnn komponentlri v

tdqiqat metodlar

Digr elmlr kimi tarixin tdrisi metodikasnn da mnblri var.

Mlum olduu kimi, tarixin tdrisi metodikas n ox qida ald sahlr tarix,

pedaqogika v psixologiyadr. lbtt, digr elmlrdn d faydalanan tarixin

tdrisi metodikas oxsahli mnblrdn istifad etdiyin gr daim dyiir,

yenilir v tkmillir.

17

Tarixin tlimi metodikasnn mnblrini aadak sxemd bel

mumildirmiik:

Tarixin tlimi metodikasnn mnblri

Qabaqcl tarix mllimlrinin i

tcrbsi

Thsil alanlarn

yaradclq mhsullar

Xarici lk (btn dnya)

pedoqoqlarnn

faydal,mtrqqi pedoqoji

fikirlri

rq xalqlarnn,trk

dnyasnn yazl v ifahi snt

abidlri,

rq v Qrb mtfkkirlrinin

pedoqoji fikirlri

Azrbaycann klassik v masir

yaz v airlri- nin srlri

Tarix

Azrbaycan dvltinin v

hkmtinin thsil,tlim

v trbiyy dair qrarlar

Heydr liyev irsi

Azrbaycan ifahi xalq yaradcl

nmunlri (xalq pedoqogikas

materiallar)

Klassik v masir pedoqoqlarn

fikirlri, onlarn srlri

Qabaqcl tlim,trbiy

mssislrinin tcrbsi

Azrbaycan Republikasnn

Thsil Qanunu

Qurani-Krim, Mhmmd

Peymbrin,byk

vliyalarn,Hzrti linin

klamlar

Etnoqrafiya

Diyarnaslq

Gigiyena

Mntiq

xlaq

ncsnt

Flsf

qtisadiyyat

Corafiya

dbiyyat

Pedaqogika

Psixologiya

Pedaqoji sndlr

Dililik

Sosiologiya

Politologiya

Tarixin

tdrisi

metodikas

elminin

mnblri

Arxeologiya

Antropologiya

Hquq

18

Tarixin tlimi metodikasnn baqa elmlrl laqsi

Tarixin tlimi metodikas elmi metodiki tdqiqat msllrinin hllin

mumi yanamaqdr. Tarixin tlimi prosesinin yrnilmsi yaxn elmlr istinad

edir v hr eydn vvl tarix, pedaqogikaya v psixologiyaya syknir.

Orta mktblrd tarixin tdrisinin forma, metod v thcizat yollarnn

yrnilmsi tarix elminin yrnilmsindn frqlidir. Lakin istifad olunan

tdqiqat metodlar yuxar siniflrd tarixin tdrisind imkan verir ki, agirdlri

alimlrin laboratoriyasna clb etmk mmkn olsun. agirdlr mllimlrin

rhbrliyi altnda bu qanun v hadislrin ba verm sbblrini drk etsinlr.

gr tarix elminin inkiaf, tarix bir tdris fnni kimi tsir edirs pedaqoji elm

is tarixi biliklrin hcm v obstraksiya sviyysini myyn edir. Ona gr d

tarix elminin tdrisind mvffqiyyt nail olmaq n aparlan metodiki

tdqiqatlarda, problemlrin hllind Nyi v nec yrtmli? mslsinin

hllind v tdris praktikasnda pedaqogikann nailiyytini nzr almaq

lazmdr. Tarixin tlimi metodikas psixologiya il sx baldr. Psixologiya

kursundan mlumdur ki, agirdlrin idrak fallnn tkili mqsdi il n

mllim adtn balanc kimi konkret faktlardan istifad edir, onlar xrdalayr,

hr hans bir mslnin izahnda bu xrdalqdan istifad edir. Bu induktiv

metoddur. Bununla yana, masir psixologiya tsdiq edir ki, agirdlr ox

mlumat tkc mktbdn deyil, knar informasiya mnblrindn d alrlar v

bununla da baa dmk, qavramaq qabiliyytin mktbdn knarda nail

olurlar. Demli, idrak faliyytinin tkili deduktiv metodla da ged bilr. Yni

agirdlr vvlc nzri mlumatla tan olurlar, sonra is konkret faktlar

yrnirlr. agirdlr yuxar siniflr qalxdqca deduktiv metod daha ox smr

verir. Psixoloji tdqiqatlara istinad edrk orta mktb n tarix tdrisi

proqramlarnda struktur dyiikliklri edilmidir. Bununla yana psixologiyann

verdiyi mlumatlar agirdlrin (hissiyyat v) dnc qabiliyytinin inkiaf

etmsini tlb edir.

19

Bu v ya baqa tlim metodunu serkn, didaktik msllri hll edrkn

tarixin tdrisi metodikas agirdlrin ya sviyysini v frdi imkanlarn nzr

alr. Masir mrhld tarixin tdrisind agirdlrin idrak faliyytinin

genilndirilmsi n aparlan metodiki tdqiqatlardan misallara baxaq.

Mllimlrin qabaqcl tcrbsin saslanaraq Orta mktblrin yuxar

siniflrind tarixin tdrisi (agirdlrin idrak fall v thsilin smrliliyi) adl

N.Q.Dayri trfindn yazlm metodik mqal ortaya xd. Ardnca .Y.Lerner

Tarixin tdrisi prosesind agirdlrin idrak fallnn inkiaf etdirilmsi sri

v bu kimi baqa tdqiqatlar ortaya xd. Masir mrhld pedaqogika

elminin, psixologiyann v tarixin tlimi metodikasna dair tdqiqatlarn

nticlrin saslanaraq demk olar ki, agirdlrin mstqilliyi, elmi biliklrin

sistemli kild verilmsi sasnda formalar.

20

Tarixin tlimi metodikas baqa elmlrl laqsini sxem klind bel

mumildirmiik:

Flsf Psixologiya Genetika Sosiologiya Mntiq

Tarixin tdrisi

metodikasnn

baqa elmlrl

laqsi

Etika

Antropologiya

Erqonomika

Estetika

dbiyyat

Etnoqrafiya

Gigiyena

Arxeologiya Demoqrafiya Fiziologiya Hquq Tarix Corafiya

Tarixin tlimi metodikasnn baqa elmlrl laqsi

nsan v cmiyyt

21

Tarix tliminin komponentlri. Tarixin tlimi daim inkiafda v bir-birin

qarlql tsir etmkd olan bir sra komponentlrdn ibartdir.

Tarixin tliminin smrliliyinin rtlrindn biri onun mqsdlrinin dqiq

srutd myyn edilmsindn ibartdir. Yetimkd olan nslin mnvi

trbiysinin mumi vziflri tarixin tlimi prosesin ancaq mumi istiqamt

ver bilr, lakin tlim pedaqoji chtdn mqsd aydnl vermk n bunlar

konkret surtd myyn edilmlidir. Tlim prosesind hm bir ne drsi

irlicdn nzrd tutan nisbtn uzaq mqsdlr (msln, agirdlrd

btvlkd ictimai-iqtisadi formasiya haqqnda anlaylarn tkkl), hm d

daha xsusi mqsdlr (yaxn drs n v yaxud htta onun bir hisssi n)

nzrd tutulur. Thsil mqsdlri il yana agirdlrin inkiaf, onlarda

bacarqlarn, hisslr trbiysinin v s. tkkl vziflri d qoyulur.

Tlimin mqsdlri prosesinin fal amili olmas n onlarn trifi d

ixtiyari deyil, elmi trif olmaldr. Bu trif tlimin mumi vziflrindn irli

glir, lakin tlimin btn rtlrini agirdlrin inkiafn, onlarn bilik v

bacarqlarn, drs prosesinin avadanln, fnnin tdrisin veriln saatlarn

miqdarn v sairni nzr alr. Tlim mqsdlrinin trifinin elmiliyi tlb edir

ki, onlar real olsun, yni obyektiv surtd mvcud olan raitd ld edilmsi

mmkn olsun, lakin eyni zamanda yalnz mllimin v agirdlrin myyn

syi nticsind ld edilsin v agirdlrin inkiafn tmin etsin. Tlimin

gediind onun mqsdlri onun nticlrinin ld edilmsi il bilavasit

laqd daim inkiaf edir. Bir mqsd ld edildikdn yeni, daa mrkkb

mqsdlr irli glir ki, bu da tlimd bir yerd donub qalmaa imkan vermir.

Mqsdlr tlimin mumi vziflrin n qdr tam cavab vers, onlar n qdr

konkret qoyulsa, mllim v agirdlr trfindn n qdr drin dnls,

fnnin tlimi mzmunca daa ideyal metodlarna gr is daa aydn mqsdli

v evik olar.

Tarixin tlimin qiymt verilmsinin elmi meyar ld ediln nticlrdn

agirdlrin qazandqlar bilik, bacarq v vrdilrin keyfiyyti v cmindn,

22

mhkm qidnin trbiy edilmsindn, xlaqi keyfiyytlrin trbiysindn,

maraqlarn oyanmasndan, agirdlrin mumi - inkiafndan v s.-dn ibartdir.

Tarixin tlimind yalnz onun qarsnda duran vziflrin llin kmk

edn ct yaxdr.

Tlimin thsil-trbiy nticlri daim inkiaf etmkd olan proses v yaxud

dqiq desk, tlim prosesinin komponentidir: agirdlrin biliklri tamamlanr,

mnalanr, qidy evrilir, bacarqlar tkl edir, agirdlrin mstqilliyi

artr.

Mktblilrin tliminin gedii onlarn material qavramas, onlarn fikri

faliyyti, emosiyas, txyyl, yadda saxlamas v tlimin nticlrinin

hrktind, ia ssas lentd olduu kimi ks olunur. Tlimin ntic etibar

il smarliliyinin yrnilmsi mktblilrin tlim faliyytinin, el buradan da

ona tsir edn amillrin tlimin mzmun v sullarnn thlili v

qiymtlndirilmsi n meyar verir.

Tdrisd olan shvlrin n oxu bel bir mddadan irli glir ki, sanki

agird hr eyi mllimin syldiyi v gstrdiyi kimi v yaxud kitabda rh

edildiyi kimi mnimsyir. gr qiqtd d bel olsayd, o zaman metodikann

vziflri yalnz tdris n material semkl mdudlaard v min

materialn agirdlr ans vasitlrl atdrlmasnn e bir frqi olmazd.

Lakin agirdin ba sandnqa deyil ki, ona azr bilik, bacarq va qid ymaq

mmkn olsun. Biliklr, xsusi il qidlr, bacarqlar v isslr azr kild

verilmir, myyn informasiyann qavranlmas v onun agirdlrin urunda

yenidn ilnib azrlanmas sasnda tkkl tapr. Grkmli psixoloq

S.L.Rubinteyn bel bir sv tsvvrdn kindirmy alr ki, sanki

pedaqoqun tsiri bilavasit agirdin tffkr faliyytini nzr almayaraq, onun

banda agirdin bir nv mal olan eyi dourur. Biliklrin mnimsnilmsinin

arxasnda is tfkkr prosesi durur....

Mnimsniln materialn cmi, mnimsmnin mkmliyi v drinliyi,

trbiyvi tsirinin gc ntic etibar il tlim prosesind agirdlrin tdris

faliyytinin xarakterindn v intensivliyindn: tssratnn parlaql v

23

emosionallndan, agirdlrin tarixin faktlar mnimsmsindn, fikri falln

faydallndan, vvllr mnimsnilmi biliklrin aktualladrlmasndan

asldr. Mktbli tlim prosesind passiv dinlyici v tamaa deyil, prosesin

fal itiraks olduqda onlarn tdris faliyytinin faydall geni surtd artr.

traf almin digr proseslrinin insan trfindn drk edilmsi kimi, tarixin

d mktblilr trfindn mnimsnilmsi idrak nzriyysinin mumi qanunlar

zr gedir. Bununla bel agirdlr trfindn tlim materialnn drk edilmsi

prosesinin z mm spesifik xsusiyytlri vardr. mumi idrak qanunlar

mxtlif elmlrin, msln, riyaziyyatn v tarixin yrnilmsi mxtlif kild

meydana xr; onlardan r birinin drk edilmsinin z spesifikas vardr. Yal

adamlarn drraksi il mqayisd uaq drraksinin z xsusiyytlri vardr,

hm d uaqlar n qdr kiik olsa, bu xsusiyytlr daha artq hiss olunur.

Nayt, agirdlr trfindn tarixin drk edilmsi, elmi idrakdan frqli olaraq,

artq elmin nail olduu biliklrin v elm trfindn ilnib azrlanm

metodlarn mnimsnilmsindn ibartdir.

Mzmun tlim prosesinin mcburi komponentidir; Bundan knarda

mktblinin tdris faliyyti ola bilmz. Tarixin mktb kursunun material

olduqca mxtlifdir. agirdlr faktlar v nticlri, obrazlar v terminlri v s.

mxtlif kild qavrayr, fikirlirlr. Material agirdlrin trbiysin d, onlar

da tfkkrn, fantaziyann, mahidiliyin inkiafna da mxtlif kild tsir

edir.

Mktblilrin tdris faliyytin tlim prosesinin tkilats v rhbri olan

mllim balq edir. Mktbli htta mllimin taprqlarn v mslhtlrini

mstqil surtd yerin yetirdikd d agirdlrin tlim prosesin mllimin

rhbrliyi hyata keirilir: agirdlri mstqil surtd ilmy yrtmk

mllimin balca vziflrindn biridir. agirdlrin tdris faliyytin, xsusil

agirdlrin mstqil iinin tkilin rhbrlik etmkd tlim vsaitlrinin

metodik quruluu mllim kmk edir.

Eyni bir tarixi materialn, msln, hekaynin, shbtin, snd oxunuunun,

klin nmayi etdirilmsinin mxtlif rh priyomlar agirdlrd mxtlif

24

tdris faliyyti oyadr v mvafiq surtd mxtlif pedaqoji nticlr aparb

xarr.

Tlim sullarnn agirdlrin tfkkr v mstqilliyi n stimul yaratmas

xsusil vacibdir. Msln, agirdlrin yunan satirlri il tan olmas

priyomlarndan asl olaraq, bu tanlq ylncli nallarn oxunmasndan ibart

ola bilr v yaxud Yunanstan tarixinin drk edilmsi n istifad oluna bilr.

Materialn baa dlmsi onun rh edilmsi priyomlarndan ox asldr;

mllim tlim materialn ifahi izah edrkn yanilikdn istifad etdikd daha

yax mnimsnilir. Bu v ya digr tlim metodunun tsirliliyi yrniln

materialdan (obrazlar, faktlar, mumildirici nticlr v s.) tlimin

mqsdlrindn, agirdlrin hazrlq drcsindn (inkiafndan, maraqlarndan,

bacarqlarndan v s.) asldr.

Tarix tliminin komponentlrini ks etdirn sxem:

Tarixin tlimi metodikasnn tdqiqat metodlar. Tarix elminin

yrnilmsi msllri onun pedaqoji elmlr, sistemind tutduu yerindn v

onun trkibindn irli glir. agirdlrd tarixi tfkkrn inkiaf msllri,

onlarda idrak mstqilliyinin inkiaf myyn metod v vasitlrin ttbiqini

tlb edir.

Tarix kursunda cmiyytin istehsal, sosial-siyasi v mnvi tcrbsi

ycam kild verilmidir. Tdris metodikasnn aktual msllrindn biri d

orta mktb tarix kursunun ideya siyasi potensialnn z xarlmas, tarix

drslrind trbiy iinin daha smrli qurulmas yollarnn v vasitlrinin

myyn edilmsidir.

Tarix tliminin komponentlri

Tlimin

mqsdlri

Tlimin

mzmunu

Tlimin

sullar

Tarix tliminin thsil trbiy

nticlri

25

sas msllrdn biri d tarixin tdrisi zaman vacib trbiy, thsil v

inkiaf mqsdlrinin mvffqiyytli hlli n metodiki raitin seilmsidir.

Tarixin tdrisi metodikas yeni materialn qavranlmas v agirdlrd mvcud

olan biliklrin n yksk sviyyd istifad olunmas n yollar axtarr v

buradan da biliklrin aktualladrlmas, kurslar v fnlraras laqlrin tmin

olunmas problemi ortaya xr.

Metodika mktb tcrbsinin yrnilmsi sasnda qurulur, bu tcrbdn

mumildirm n material, irli srlm hipotezlrin yoxlanlmas v

aprobasiyas n yollar tapr.

Metodiki tdqiqatlar 2 sas yolla aparlr:

Mahid v eksperiment yolu il

Birinci halda tdqiqat yrtm prosesin mdaxil etmdn tarix tdris

praktikasndan naliyytlr v atmazlqlar haqqnda bilik ld edir. Tdris

praktikasnn analizi aadaklar znd birldirir:

1) Pedaqoji mtbuatda iqlandrlm tcrbnin yrnilmsi;

2) znd tdrisin nticlrini ks etdirn sndlrin yrnilmsi:

(mllimlrin mhazir v mlumatlarnn, agirdlrin yazl ilrinin drs

mzakirlrinin protokollarnn, anket v s.);

3) Drs prosesinin bilavasit mahidsi (drslrd tlim, trbiy v

mzmun mqsdlrin qiymtlndirilmsi v s.).

Tarixin tdrisinin pedaqoji praktikasnn analizi metodiki tdqiqat n

material verir. Qabaqcl pedaqoji tcrbnin yrnilmsi xsusi hmiyyt ksb

edir.

kinci halda eksperiment tcrb ondan ibartdir ki, eksperiment aparan

mqsduyun v bilrkdn tdris prosesin mdaxil edir v qarya

qoyulmu tdqiqat obyektin uyun olaraq tdris prosesini dyidirir, onun

mzmununa, vasitlrin v tlim metodlarna yeni elementlr lav edir.

Tdris prosesinin hr hans komponentini dyidirrkn onun mumi

qanunauyunluqlarna riayt etmk lazmdr.

Eksperimentin nvlri:

26

1) Tcrb drslri. Msln, Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas,

insan v cmiyyt kurslarnn giri drslri. Bzi mktblrd eksperiment

drsliklri d daxil edilir;

2) Eksperimental drslr;

3) Eksperimental mllr (mktbdn knar bir qrup agirdl).

Esperiment (lat: eksperimentu snaq, tcrb, sbut) elmi (pedaqoji-

metodik) ideyann, i metodunun, yaxud priyomunun smrliliyini

aydnladrmaq n xsusi tkil olunmu yoxlamadr. Tdqiqat

eksperimentin gedii zaman sadc hadislrin passiv mahidisi olmayb

onlarn tbii gediin mqsduyun, planl v urlu surtd mdaxil edrk,

buna yrniln pedaqoji proses ya bilavasit tsir etmkl, yaxud proseslrin

ba verdiyi real raiti dyimkl nail olur.

Pedaqoji eksperimentin aadak formalar var:

1. Myynedici eksperiment eksperiment n raitin yaradlmas; 2.

yrdici eksperimentin ttbiqi prosesini znd ks etdirir. 3. Yoxlayc

eksperiment tdqiqatn gediinin nticlrini riyazi hesablamalarla znd

ehtiva edir.

Eksperiment nec qurulur? Mslnin nzri chtdn yrnilmsi, praktiki

mahid v xsi tdqiqat tcrbsi sasnda tdqiqat ilk hipoteza irli

srr. Bu hipotezi hyata keirmk v thsil praktikasnda yoxlamaq n

rtlr irli srlr. Mllimin yaradc ii elmi eksperiment yaxndr. Mhur

pedaqoq Suxomlinski haql olaraq pedaqoji iin elmi tdqiqata yaxn

olduunu qeyd edir. Buna baxmayaraq elmi eksperimentin mllimin yaradc

axtarndan frqi odur ki, mllim praktiki msllri hll edir v onun

nticlri ancaq onun mllimlik faliyytin aid olur. Amma ox vaxt

mllimin ii onu maraqlandran elmi eksperiment sviyysin qdr genilnir.

Elmi eksperimentd bir ox hallarda thsil prosesinin qanunauyunluqlar tdqiq

olunur. Alnm nticlr, bu eksperimentin nec tkil olunduunu yoxlamaq

n elmi sndldirm klind trtib olunur.

27

Tarixin tlim metodikasnn elmi saslar tarixi proseslrin mzini, bu

metodikann pedaqogika v psixologiyann v baqa elmlrin masir

sviyysin uyunluunu ks etdirir.

Tarixin tlim metodikas pedaqoji elmlr aiddir, ona gr ki: 1.

Metodikann yrndiyi predmet tarixin tdrisinin pedaqoji prosesidir; 2)

yrnmnin mqsdi pedaqojidir. Drin dnyagrnn formaladrlmasdr;

3) Tdqiq olunan qanunauyunluqlar pedaqojidir. 4) Tdqiqat metodlar

pedaqojidir mahidlr, eksperimentlr; 5) Nticlrin gstricilri

pedaqojidr thsil, trbiy, inkiaf v tlimdki nticlr.

Baxmayaraq ki, tarixin tdrisi metodikas baqa elmlrl sx baldr v

onlara syknir, onun z tdqiqat sahsi var v bu sah baqalarndan frqlnir.

Orta mktbd tarixin tdrisi elminin nzri v praktiki saslar, thsil prosesinin

z xsusi bir elmin predmetini tlimi metodikasn tkil edir v bu

metodikann z msllri, tdqiqat metodlar v spesifik qanunauyunluqlar

vardr.

Tarixin tlimi metodikasnda istifad olunan tdqiqat metodlarn

sxem klind bel mumildirmiik:

28

dbiyyat

1. Abbasov A.N. Pedaqogika (mxtsr konspekt v sxemlr). Bak.:

Mtrcim, 2007, 80 sh.

2. Vagin A.A. Metodika obueniya istorii. M., 1972.

3. Dayri N.Q. Obueniye istorii v starix klassax sredney kol. M., 1966,

str. 5-10.

4. V-VI siniflrd qdim dnya v orta srlr tarixinin tdrisi metodikas.

F.P.Korovikn v N..Zaparojetsin redaktsi il mllimlr n vsait. B.,

Maarif, 1977, 237 sh.

Tarixin tlimi metodikasnn

tdqiqat metodlar

dbiyyatla i

metodlar

Nzri tdqiqat

metodlar

Tcrbnin yrnilmsi

metodlar

Azrbaycan dvlt v hkmtinin thsil dair

qrarlar

Azrbaycan v xarici lk pedoqoqlarnn

srlri, pedoqoji

fikirlri

Pedoqogikaya dair

mumi v xsusi srlr

Arxiv sndlri v digr

pedoqoji materiallar

ifahi xalq yarad-

cl nmunlri

Mktb,thsil,tlim v trbiyy,pedo-

qoji my hsr

olunmu bdii,elm-ktlvi srlr

Mxtlif elmlr (psixologiya,fnn

metodikalar v s)

zr dbiyyat

Soru pedoqoji dbiyyat (ensklo-

pediya,pedoqoji

lt v s) Dvri pedoqoji

mtbuat

Thsil

Trkib

nduksiya

Deduksiya

Testldirm

Pedoqoji mahid

Pedoqoji msahib

msahib

Pedoqoji shbt

shbt Anketl-

dirm

di

Mkrtb sndlrinin

yrnilmsi

agirdlrin ya- radclq ilri-

nin yrnilmsi

Tcrbdn

snaqdan keirm

Problemli pedo-

qoji vziyytin

yrnilmsi

Pedoqoji eks-

periment

Reytinq metodu

29

II BLM. TAM ORTA TARX THSLNN NKAF MRHLLR.

TARXN TLM METODKASI ELMNN NKIAFI

Bu gn mktb gedn uaqlar Azrbaycann

vtnda yksk mnada vtnda, yksk

biliy malik olan vtnda, yksk xlaqa

malik olan vtnda, dvltiliy sadiq olan

vtnda, vtnprvr olan vtnda olmaldr.

Heydr liyev

1. Tam orta thsild tarix thsilinin inkiaf

SSR-nin mvcudluu dvrnd tarix drsliklri, drs vsaitlri elmi-

pedaqoji dbiyyatlar 1917-ci ilin Oktyabr evriliinin nticlrini znd ks

etdirmidir. II Dnya mharibsindn sonra is ideoloji sahd yeni istiqamt

gtrlmdr bu istiqamtin sasnda sosializm quruculuunun stnlklrini

tlim v trbiy prosesind tbli etmk dururdu.

40-c illrd SSR d yeni tarix drsliklri buraxld. Btn drsliklr a-

qara illstrasiyalarla, tarixi xritlrl tchiz edilmidir. Amma, onlarda suallar,

taprqlar v sndlr yox idi. Onlar hl d agirdlrin mstqil iinin

tkilind mllim az kmk edirdilr. Drsliklr faktlarla, adlarla, tarixlrl

dolu idi. Buna baxmayaraq bu drsliklr mllimin iini myyn drcd

ynglldirdi. 30-40-c illrd lkd sistematik tarix kursunun tdrisi

istiqamtind xeyli irlilyi ba vermidi. Tarixin tdrisi tcrbsind oxlu

metodik material topland. Mtbuatda o vaxtn tlim metodikasna dair mhm

problemlri ks etdirn oxlu mqal v monoqrafiyalar nr edildi. II dnya

mharibsinin balanmas il bu istiqamtd aparlan ilr dayand. Mharibnin

sonuna yaxn Pedaqoji Elmlr Akademiyas yaradld. Onun trkibind Tlimin

Metodlar v Mzmunu nstitutu yaradld. Mhz bundan sonra xsusi

metodikalar inkiaf etdi.

50-ci illrin sonunda thsild ba vern msbt dyiikliklr (daha

keyiyytli drsliklrin, metodik vsaitlrin hazrlanmas, 10 illik thsil

sisteminin ttbiq edilmsi) baxmayaraq mvcud atmazlqlar yen d

qalmaqda idi.

30

1965/66-c tdris ilind icbari orta thsil keid baland. O, dvrd

agirdlrin tarix hazrlnda mhm yeri konkret problem trafnda biliklri

mhkmldn fakltativ kurslar tuturdu. Bu illrd buraxlan drsliklr

agirdlr bilik vermkl yana hm d onlarn mstqil dnc v idrak

faliyytini inkiaf etdirirdi. Drsliklrd mtnlrl brabr hm d sndlr,

sxemlr, cdvllr, illstrasiyalar v mxtlif mlumat materiallar verilirdi.

cbari orta thsilin ttbiq edilmsi il tarixin tlimi metodikas qarsnda da

yeni problemlr qoyuldu. V bu msllrin hllind tarix elmi baqa elmlrl

sx laqd olmal idi. Tlimin keyfiyytinin yksldilmsi v tarixin tdrisi

metodikasnn ilnib hazrlanmas tdris prosesini didaktik materiallarla tchiz

etmy imkan verdi. Tdris killri dsti, applikasiyalar, kontur xritlr,

cdvllr v sxemlr fonoxrestomatiyalar v s. Orta mumthsil mktblrind

kabinet thsil sistemi hrtrfli ttbiq olunmaa baland.

Bununla yana, tarixin tdrisi tcrbsini yrnrkn, agirdlrin tlim v

trbiysind bir sra problemin olduu z xd. Tarixin tlimi metodiksnn n

txirsalnmaz msllrindn biri agirdlrin byk ksriyytind nzr

arpan qavranm biliklrl bu biliklri ttbiq etmk bacar arasndak frqin

aradan qaldrlmasdr.

Bzi dbiyyatlarda qeyd edilirdi ki, gya Azrbaycanda Oktyabr

evriliin qdr thsil sistemi olmayb. Bu tamamil yanl bir fikirdir.

Azrbaycan bu vaxta qdr dnya mdniyytin oxsayl alimlr bx edib.

Bel yksk mdni nailiyytlr ld etmi xalqn ox qdim maarifilik

nnlri var idi.

Azrbaycanda Oktyabr evriliindn vvl neft snayesinin inkiaf il

laqdar hyatn btn sahlrind olduu kimi, thsil sahsind d bir inkiaf

mahid edilirdi. Yeni mktblr, gimnaziya v litseylr almdr. Snaye

burjuaziyas z ehtiyaclarn dmk n azrbaycanl gnclri thsil almaq

n dnyann inkiaf etmi lklrin gndrirdilr. Milli burjuaziya lkd

elmin, mdniyytin v maarifin inkiafna kmk edirdi.

31

Xaricd thsill yana (ayr-ayr sahibkarlar z tbbslri il

gndrirdilr) digr iki yolda var idi. Bunlardan biri dini mktblr

(mollaxanalar v mdrslr), ikincisi, ar hkumtinin tkil etdiyi qza

mktblri idi. Dini mktblrd uaqlara ibtidai savad verilir, onlara sasn

quran oxumaq yrdilirdi. Bel tipli mktblrd tarix aid az mlumat

verilirdi.

ar hkumtinin tkil etdiyi qza mktblrind is tarix fnni Rusiya

maarif nazirliyinin tsdiq etdiyi proqramlar sasnda tdris edilirdi. Mlum

olduu kimi, bu proqramlar din xadimlrinin, arlarn, imperatorlarn v s.

hyatndan, hkmranlndan bhs edirdi. 1869-cu ild qbul edilmi tarix

proqramlar 1917-ci il kimi qvvd olmudur.

Rusiya imperiyasnn trkibind yaayan xalqlarn tarixinin, o cmldn

Azrbaycan xalqnn tarixinin yrnilmsin ar hkumti trfindn fikir

verilmirdi.

Lakin yerlrd mllimlr az da olsa lknaslq materiallarndan istifad

edirdilr. Bel ki, 1880-c ildn balayaraq Qafqaz tlim dairsi trfindn nr

edilmy balayan, Qafqaz tayfa v mahallarnn tsviri n materiallar

mcmusi trafnda toplanan qabaqcl mllimlr Qafqaz xalqlarnn tarixi,

mdniyyti, etnoqrafiyas, lknin tbiti, tsrrfat v s. haqqnda zngin v

qiymtli materiallar toplayaraq, onlar mumildirib hmin mcmd

iqlandrrdlar. Bu, qiymtli materiallardan masir tdqiqatlar yeri gldikc

indi d istifad edirlr.

Msavat hakimiyyti illrind Azrbaycan mktblrind sasn Osmanl

imperiyas tarixi tdris edilirdi. Bu dvrd mktblrd islamlq v trklk

mfkursi alanrd. Tarixi-nbiya, Qrun vsata, Qrun cdid v s. bu

kimi kitablar yrnilirdi.

1920-ci ilin aprel ialndan sonra Azrbaycanda Sovet hakimiyyti

quruldu.

Bu dvrd Azrbaycan hkumtinin qasnda duran balca msllrdn

biri yeni, sovet mktbi qurmaq idi.

32

Faliyyt balayan sovet mktblrind tlim-trbiy v tdris sullar da

yenildirilir, tdris ediln fnlrin masir dvrn tlblrin cavab ver bilmsi

n hr cr vasitlrdn istifad olunurdu. Thsil ideologiyaladrld.

Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin ilk gnlrindn etibarn elmin digr

sahlrind olduu kimi tarix elmi, o cmldn tarixin tdrisi sahsind d

canlanma zn gstrmy balad. Yeni, sovet mktblrind marksizm-

leninizm dnyabaxnn trbiy edilmsi sas yer tuturdu.

agirdlrd marksizm-leninizm dnyabaxnn yaradlmas vzifsinin

yerin yetirilmsind balca yeri tarix fnni v onun tdrisi tuturdu. Bu ox

mhm v tin vzif idi. Bu hr eydn vvl, onunla izah edilirdi ki, ilk sovet

mktblrind drs deyn mllimlrin demk olar ki, ksriyyti khn

mktbin kadrlar idi.

Bundan baqa sovet mktbinin marksizm-leninizm prinsiplri sasnda

hazrlanm proqram v drsliklri d yox idi. Odur ki, sovet mktbind tarix

tdrisini yenidn qurmaq byk tinliklrl qarlard. Maarif komissarl

mktblr n tarixdn yeni proqramlar hazrlanmasna daha ciddi fikir verirdi.

Bu da onunla izah edilirdi ki, sosializm qurucular olan yeni nslin trbiy edilib

yetidirilmsind mktb tarix thsilinin hmiyyti byk idi.

1920-ci ilin yaynda respublikann hrlrind keiriln mllimlrin

konfrans v qurultaylarnda, hmin ilin sentbyar aynda Bakda keiriln maarif

v sosialist mdniyyti iilrinin I mumazrbaycan qurultaynda sas vzif

ziyallar sovet hakimiyyti v yeni sovet mdniyyti trafna clb etmkdn

ibart idi.

gr cbr, hnds, kimya, fizika v s. bu kimi fnlrdn proqram v

drsliklrin hazrlanmasnda inqilabdan vvlki mktblrin bzi msbt i

tcrbsindn istifad olunurdusa, ictimai fnlrin tdrisini tamamil yenidn

qurmaq lazm glirdi.

Respublikamzn maarif orqanlar bu sahd RSFSR maarif komissarlnn

i tcrbsindn istifad edrk, 1920-ci ilin payznda birinci v ikinci drcli

mktblr n ilk tdris planlar nr etdi. Birinci drcli v ikinci drcli

33

mktblr n ilk tdris planlar hazrland. Birinci drcli mktbin tdris

planna Mdniyt tarixi v lknaslq kimi fnlr daxil edilmidi v I-

IV qruplarda tdris olunurdu.

1921-ci ild RSFSR mktblri n nr olunmu ictimaiyyat proqram

sasnda Azrbaycan XMK I v II drcli mktblrdn tr yeni proqram

hazrlad. Bu proqramlar 1923-c ild apdan xd. lk sovet mktblrinin

proqramna ictimaiyyat fnnin daxil edilmsi o zaman mxtlif ictimai elmlrin

iqtisadiyyat, hquq v tarix elmlrinin tdrisi nzrd tutulurdu. Tdris planna

sasn ictimaiyyata I drcli mktblrin IV-V qruplarnda hftd 2-3 saat, II

drcli mktblrin I, II v III qruplarnda 3, IV qruplarnda is 4 saat vaxt

verilirdi. I drcli mktbin IV qrupunun proqram blmdn ibart idi: 1.

Tsrrfat. Texnika v mdniyyt. 2. Maddi mdniyytin inkiaf, 3.

Cmiyyt v mnvi mdniyyt, V qrupun proqram is iki blmdn ibart idi:

1. Briyytin kemi dvrndn mnzrlr. 2. Rusiya v Azrbaycanda XIX

v XX srlrd ictimai hyat.

II drcli mktb proqram iki hissdn ibart idi: 1. Cmiyytin tarixi

tkaml. 2. Cmiyytin tarixi tkamlnn materializm nqteyi-nzrindn

izah v sovet Konstitusiyas. Tbiidir ki, o dvr n bu hadis mktblilrinin

hyatnda byk elmi-pedaqoji dyiiklik idi. 1923-c il proqramlar fnlrin

mzmununu myynldirmkl brabr, ictimai elmlrin tdrisind

mllimlr lazmi pedaqoji istiqamt v gstrilr verirdi. 1923-c ild

buraxlm proqramlar Azrbaycan SSR MK-nn elmi uras trfindn

ilnilmi v komissarln kollegiyas trfindn tsdiq edilmidi.

Qeyd etmk lazmdr ki, bu proqramlarn msbt chtlrindn biri yerli

materialn yrnilmsin hmiyyt verilmsi idi. Msln, proqramda

Azrbaycann XIX-XX srlr ictimai hyatndan mlumat verilmsi tlb

olunurdu. Proqrama Azrbaycanda thkimilik mnasibti, kndd mlkdar

v ruhanilrin hakimiyyti, Bak neft mdnlrind fhllr v kapitalistlr,

Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin qurulmas v s. bu kimi mvzular daxil

edilmidi.

34

vvlki illrin proqramlar kimi 1923-c ilin proqram da stabil deyildi,

mllim proqramda (yerli raitdn asl olaraq) myyn dyiikliklr etmy

icaz verilirdi. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, 1920-1923-c illr

proqramlarnda bir sra nqsanlara yol verilmidi; birincisi, proqramlar

hddindn artq yklnmidi. Odur ki, mllimlr proqramlarn

ynglldirilmsini tlb edirdilr. kincisi, Vtnimizin tarixinin xronoloji

ardcllqla yrnilmsin imkan vermirdi.

Bu dvrn tinliklrindn biri drs kitablarnn olmamas idi. Azrbaycan

Maarif Komissarl baqa fnlrl yana tarix v ictimaiyyatdan da

Azrbaycan dilind drsliklr yaradlmasna xsusi fikir verirdi. Bu tinliyi

tezlikl aradan qaldrmaq n Azrbaycan Maarif Komissarl RSFSR

mktblrind istifad olunan drsliklrin Azrbaycan dilin trcm olunub

nr edilmsi iini xeyli srtlndirdi. Bu mqsdl Maarif Komissarl mktb

bsi yannda ayrca Komissiya yaratmd. lk drsliklr nr olunmaa

balad. Buna misal olaraq D.M.rifovun 1922 v 1924-c illrd nr olunmu

ski mdniyyt tarixi drsliklrini gstrmk olar. D.rifovun kitab, hm

rus v hm d Azrbaycan dilind, prof. L.Kudryavsevskinin Qdimd insanlar

nec yaayrdlar? adl kitab Azrbaycan dilind nr edilmidi.

1925-ci ild nr edilmi ictimaiyyat proqram demk olar ki, 1923-c ilin

proqram sasnda trtib edilmidi. Bu proqramda tlim materiallar fnlr zr

deyil, mxtlif komplekslr zr qurulmudu. Proqram materiallar

blmnin tbiyyt, zhmt v ictimaiyyatn kompleksli yrnilmsini irli

srrd. Msln, I drcli mktbin V qrupunda Knd tsrrfat haqqnda

mvzusunu ken tbit mllimi kinilik, heyvandarlq, balq haqqnda da

mlumat verir v bu sahlr dair bir sra ekskursiyalar tkil edirdi, fizika

drslrind mllim knd tsrrfat altlri, onlarn quruluu v s. haqqnda

mlumat verir, corafiya drslrind is hmin kndin v ya rayonun corafi

vziyyti v tbii raiti il laqdar olaraq myin tkili yrdilirdi. Tarix

mllimi is ictimaiyyat drslrind knd tsrrfatnn ictimai-iqtisadi

vziyytinin thlilini verir v bundan lav, mllim thkimilik hququnun

35

brqrar olmas, XVIII srin ikinci yarsnda kndlilrin thkimilik hququna

qar mbarizsi, 1861-ci il kndli islahat, snayed v knd tsrrfatnda

kapitalizmin inkiaf, 1905-1907-ci illrd kndli hrkat v nhayt Byk

Oktyabr inqilab kndlilr n verdi kimi proqram materiallarn yrdirdi. VI

qrupda fabrik-zavod mvzusu tdris edilirdi, burada keiln btn fnlr hmin

mvzunun yrnilmsin xidmt edirdi. Bu sulla mxtlif fnlrin tlim

materiallar arasnda gya tbii laq yaratmaq nzrd tutulurdu. El buna gr

d bu cr trtib edilmi proqramlara kompleks tlim proqramlar deyilirdi. Bu

cr proqramlarn mnfi chtlri tbii ki, ox idi. Bel ki, kompleks metodu

hm fnlr, hm d biliklr sistemini pozur, tarixin tdrisind mntiqi-xronoloji

v laqsizlik yaradrd. Lakin btn bu nqsanlara baxmayaraq, Sovet

hakimiyytinin ilk illrind buraxlan drsliklr irliy doru byk addm idi,

agirdlr evrilidn vvlki drsliklrd olduu kimi, knyazlarn, arlarn, din

xadimlrinin tarixini deyil, zhmtke xalq ktllrinin yaradclq faliyytini

yrnirdilr. Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulandan sonra mktblrd

tarix-ictimaiyyat fnlri agirdlri vtn mhbbt ruhunda, zalmlara v

istismar siniflr nifrt ruhunda, proletar beynlilliliyi, xalqlar dostluu

ruhunda trbiy edirdi.

Proqram v metodik axtarlarda olan shvlr baxmayaraq, 1920-1925-ci

illrd tarix-ictimaiyyat fnlri zr tlim-trbiynin mzmunu durmadan

yaxladrlrd.

1926-1927-ci drs ilindn etibarn respublikamzda I-II drcli mktblri

birldirn doqquzillik mktblr yaranmaa balad. Azrbaycan Xalq Maarif

Komissarl trfindn 1926-c ild qbul edilmi yeni tdris planna I drcli

mktbin IV-V qruplarnda hftd 3 saat, II drcli mktbin I, II, III

qruplarnda hftd 4 saat, IV qrupunda is hftd 3 saat ictimaiyyat drslri

daxil edilmidi. Bu proqramn nisbtn yax chti ondan ibart idi ki, mktbli

Bizim lk adl blmd z yaad respublika haqqnda az-ox mlumat

alrd. Bel ki, qrupun ikinci blmsinin proqramna Respublikann

iqtisadiyyat (neft, pambqlq, balq, ipkilik, zmlk), Sovet

36

quruluu Azrbaycan SSR Mrkzi craiyy Komitsi, Azrbaycan SSR

XKS , Zaqafqaziya Federasiyas, Azrbaycan arizm zamannda, 1917-

1918-ci illrd Azrbaycanda Sovet hakimiyyti, Azrbaycanda Sovet

hakimiyytinin qurulmas, Sovet hakimiyyti biz n verdi? v s. materiallar

daxil idi. Bu proqramn balca nqsan onda tarixi materiallarn xronoloji

ardcllqla verilmmsind idi.

Mvzularn proqramda dzlmsi ardcl deyildi. Odur ki, vahid tarixi

proses hisslr, paralara blnrd. Qeyd etmk lazmdr ki, bir sra qabaqcl

mllimlr bel kompleks metodlu proqramn leyhin x edirlr.

1929-cu ild Azrbaycan Maarif Komissarl I-II drcli vahid zhmt

mktblri n yeni proqram ilyib buraxd. Bu proqrama sosializm

quruculuu v sinfi mbarizy, Kommunist Partiyas v Sovet dvltinin

siyastin aid materiallar daxil edilmidi. Yeni proqramda tarix material bir

qdr artrlmd.

Azrbaycan Maarif Komissarl Azrbaycan mktblri n ictimaiyyat

v tarix aid nr etdirdiyi vsait v drsliklr Azrbaycan xalqnn

qhrmanlq tarixindn xeyli material daxil edilirdi. Bunlardan Drdnc il

kitabn, 1931-ci ild O.Kazmzadnin yazd Gnc zrbi, (I v II kitab) v

s. kitablar gstrmk olar. Qeyd etmk lazmdr ki, bu vaxt nr ediln bir sra

jurnallar Maarif v mdniyyt (1923), Put kol (1924), xsusn Maarif

iisi (1925) mktblrd tlim-trbiy iinin, hminin tarix-ictimaiyyat

fnninin tdrisini yaxladrmaq sahsind xeyli faydal material verirdilr. Bu

jurnallarda Pedaqoji hazrlq v ictimaiyyatn prinsiplri, Mktb

ictimaiyyatnn tsnifat, Zhmt mktblrind ictimaiyyat kursunun

mzmunu v quruluu haqqnda msly dair v s. mqallr nr edilirdi.

1929-cu ildn balayaraq kompleks layih proqramlarna keilir.

Kompleks layih proqramna sasn hr bir qrup n ild 7-8 kompleks

mvzu gtrlrd. Msln, Bizim hr, Kndd payz, Bizim knd v

s. kimi mvzularn hr biri blmy ayrlrd ki, bu blmlr d tbit, mk

v cmiyyt nqteyi-nzrindn yrdilirdi. Btn fnlrin kompleks layih

37

metodu il yrdilmsi bu v ya digr fnnin agirdlr trfindn

mnimsnilmsi iini xeyli arladrrd.

1931-ci il qdrki dvrd mktblrd tarixin tdrisi vziyytini bel

yekunladrmaq olar: bu mddtd drsliklr mumiyytl lv edilir, onlar

mxtlif tipli ictimaiyyatdan i kitablar vz edir. Drs tlimin tkilat

formas olmaqda z hmiyytini get-ged itirmy balayrd.

Bu dvrdki laborator sulu il aparlan drs v tlim iind mllimin

rolu sasn inkar edilirdi. Bu metodun trfdarlar tlim-thsil prosesinin

leyhin xaraq sinif vzin briqada, drs vzin laboratoriya mlsini

tklif edirdilr.

lkmizdki inkiaf mktblrimizd tlim-trbiy ilrinin keyfiyytini

yaxladrma tlb edirdi. K (b) P MK-nn btidai v orta mktb

haqqnda 5 sentyabr 1931-ci il tarixli qrarnda mktblilrin tlim-trbiysi

sahsind yol veriln nqsanlar sasl surtd tnqid edildi v mktb iinin

keyfiyytini yaxladrmaq yollar gstrildi. Sovet mktbinin sas vziflri

myynldirildi.

Mrkzi Komitnin byk tarixi hmiyyt malik olan qrarndan sonra

ayr-ayr fnlr zr proqramlar yaradlmaa baland. Bu qrarn tarix fnni

tdrisinin inkiafnda byk rolu oldu. Qrarda deyilirdi: Mttfiq

respublikalarn xalq maarif komissarlqlarna tklif edilsin ki, proqramlarn

marksistcsin ilnmsini drhal tkil etsinlr v bu proqramlarda

sistemldirilmi biliklrin (ana dili, riyaziyyat, fizika, kimya, corafiya, tarix)

drst myyn edilmi hcmini tmin etsinlr ki, 1932-ci il yanvarn birindn

etibarn yenidn baxlm hmin proqramlar zr drs verilsin. Bu qrara

mvafiq olaraq Azrbaycan Maarif Komissarl 1931-1932-ci drs ilinin ikinci

yars n ayr-ayr fnlr zr yeni proqramlar hazrlad.

K (b)P Mrkzi Komitsinin btidai v orta mktbd tdris proqramlar

v rejimi haqqnda 25 avqust 1932-ci il tarixli qrarnda Mrkzi Komit tlb

edirdi ki, ictimaiyyat, dil v dbiyyat, corafiya proqramlarnda tarixilik

nsrlri xeyli gclndirilsin, bu fnlrin sas blglri v mvzular lazmi

38

faktik materiala, tarix dair ekskursiyalarla v mqayislrl gstrilsin. Qrarda

deyilirdi ki, ctimaiyyat, dbiyyat, dillr, corafiya v tarix tdris proqramna

SSR xalqlarnn milli mdniyytin, onlarn dbiyyatna, incsntin, tarixi

inkaflarna aid biliklr v elc d SSR lknasl nsrlrini (tbii

xsusiyytlr, snaye, knd tsrrfat, ictimai-iqtisadi inkiaf v s.) daxil

etmk zruri hesab edilsin. Mrkzi Komit yeni tdris planlar v

proqramlarnn yaradlmasn lazm bildiyi kimi, yeni drsliklrin yaradlmas

mslsin d byk hmiyyt verirdi.

Buna gr d Mrkzi Komit btidai v orta mktb n drs kitablar

haqqnda 12 fevral 1933-cu ild qrar qbul etdi. Hmin qrara mvafiq olaraq

Azrbaycan K (b) P Mrkzi Komitsi 20 may 1933-c ild xsusi qrar qbul

etdi. Azrbaycan partiya tkilatnn bu qrarna sasn tarix proqramlar v bir

sra drsliklr Azrbaycan dilind nr edildi. Bu tdbirlr hmiyytli olsa da,

yeni proqram v drsliklrd mlki tarix z yerini tuta bilmmidi. Mktbd

tarixin tdrisini sasl surtd yaxladrmaq n partiya v hkumt yeni

qrar qbul etmli oldu. Bu, SSR XKS v K (b) P Mrkzi Komitsinin

SSR mktblrind mlki tarixin tdrisi haqqnda 15 may 1934-ci il tarixli

qrar idi. Bu qrar mktb tarix thsilinin inkiafnda yeni dvr ad. Qrarda

mktbd tarix drsinin keilmsinin qnatbx olmad, drsliklr v drsin

verilmsi mcrrd, sxematik xarakter dad qeyd olunurdu. Qrar Mlki

tarix drslrini canl v maraqlandrc kild kemk, n mhm hadis v

faktlar onlarn xronoloji ardcll il rh etmk, tarixi xsiyytlrin

xarakteristikasn vermk v s. msllri tarix mllimlrinin sas vzifsi

hesab edirdi. Qrarda deyilirdi: Ancaq bel bir tarix kursu tarix materialnn

agirdlr n lazm olan asanln, yaniliyini v konkretliyini tmin ed bilr;

agirdlri tarixi marksistcsin anlamaa yanadran tarixi hadislrin dzgn

thlil edilmsi v dzgn mumildirilmsi ancaq bu sasda mmkdr.

SSR XKS v K (b) P Mrkzi Komitsi 1935-ci il iyun ay n tarix

proqramlar v tarixdn (qdim dnya tarixi, orta srlr tarixi, yeni tarix, SSR

39

tarixi, asl lklrin v mstmlk lklrinin yeni tarixi) drs kitablar

hazrlama taprdlar.

K (b)P MK-nn btidai v natamam orta mktbd mumi tarixin v

SSR tarixinin ibtidai kursunun keilmsi haqqnda 9 iyun 1934-c il tarixli

qrarnda III-IV siniflrd SSR tarixinin qsa kursu, V-VI siniflrd qdim

dnya tarixi, VI-VII siniflrd orta srlr tarixi keilmsi myyn edildi.

Azrbaycan SSR Xalq Maarif Komissarl 1934-c ild partiya v

hkumtin qrarlarna mvafiq olaraq ibtidai, yeddiillik v orta mktblrimizd

tarix fnninin tdrisin xsusi fikir verdi. Azrbaycan SSR mktblri tarixdn

drs kitablar il tmin edildi. A.estakovun redaktorluu il III-IV siniflr n

SSR tarixinin qsa kursu drsliyi 1937-ci ild Azrbaycan dilin trcm

edilrk apdan buraxld. Bunun ardnca 1940-c ild professor A.V.Miulinin

redaktorluu il V-VI siniflr n Qdim dnya tarixi, professor

E.A.Kosminskinin VI-VII siniflr n Orta srlr tarixi, VIII siniflr n

A.V.Yefimovun Yeni tarix, IX sinif n V.M.Xvostovun redaktorluu il

Yeni tarix, VII-X siniflr n professor A.M.Pankratovann redaktorluu il

3 hissdn ibart SSR tarixi drsliklri apdan xd v 1941-ci ild

Azrbaycan dilin trcm edildi.

Sov. KP Mrkzi Komitsi v SSR Nazirlr Sovetinin Mktblrd

tarixin tdrisind bzi dyiikliklr edilmsi haqqnda 1959-cu il 8 oktyabr

tarixli qrar Sovet mktblrind tarixin tdrisini daha da yaxladrmaq

mqsdi dayrd. Qrarda deyilirdi: Mktblrd tarixin yrnilmsi n

aadak qayda myyn edilsin:

IV sinifd SSR tarixindn epizodik hekaylr;

V sinifd qdim dnya tarixinin elementar kursu;

VI sinifd orta srlr tarixinin elementar kursu;

VII-VIII siniflrd Sovet dvltinin ictimai v dvlt quruluu haqqnda

n mhm mlumat vermkl SSR tarixinin elementar kursu;

IX-XI siniflrd SSR tarixinin sistematik kursu, xarici lklrin yeni v

n yeni tarixinin sistematik kursu. Sonra gstrilirdi: Mttfiq respublikalarn

40

Kommunist partiyalar MK-larna v Nazirlr Sovetlrin taprlsn ki,

mktblrd mttfiq respubilkann tarixini yrnmk mslsini nzrdn

keirib hll etsinlr. Bu gstri sasn Azrbaycan Kommunist Partiyas

Mrkzi Komitsi v Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti Azrbaycan SSR

mktblrind tarixin tdrisind bzi dyiikliklr edilmsi haqqnda 1959-cu il

5 noyabr tarixli qrar qbul etdilr. IV-VIII siniflrd Azrbaycan tarixinin

yrnilmsi myyn edildi. Bu qrara sasn Azrbaycann tarix alimlri ilk

drs vsaiti v drsliklr yaratdlar. 1960-c ild orta mktb n Azrbaycan

tarixi adl drs vsaiti apdan xd. lk drs vsaitinin yazlmasnda v redakt

edilmsind grkmli Azrbaycan tarixilri .S.Sumbatzad, Z..brihamov,

.A.Hseynov, .N.Quliyev v Y.A.Tokorjevski itirak etmidilr.

.Quliyev v E.Mmmdovun Azrbaycan tarixi (7-8-ci siniflr)

kitabnn xmas mktblilri Azrbaycan tarixi zr drslik v drs vsaiti il

tmin etmk sahsind byk hmiyyt malik idi. Hmin tarixi qrarlar

sasnda SSR tarixi v onun trkibind Azrbaycan tarixi zr proqram v

drsliklr yaranr v tarix zr bir sra metodik vsaitlr v mqallr drc

olunurdu. Azrbaycan tarixinin tdrisi metodikas zr elmi-tdqiqat ilri

genilndirilirdi.

Azrbaycan tarixinin daha drindn yrnilmsi Sov. KP v SSR Nazirlr

Sovetinin Mktblrd tarixin tdrisi qaydalarnda dyiiklik edilmsi

haqqnda 1965-ci il 14 may tarixli qrarnn byk hmiyyti oldu. Qrar

SSR tarixinin trkibind Azrbaycan tarixinin yrnilmsi imkann

genilndirdi. Bu qrar on illik orta mktb bazasnda konsentrizmin (1959-

1965-ci illr) lvin, mktb tarix kursunun ardcl v sasl yrnilmsin

imkan yaratd.

Azrbaycan tarixindn drsliklrin yaranmasna diqqt artrlr. Azrbaycan

tarixi zr 7-8 siniflr n yeni drslik (mllifi .N.Quliyev, redaktorlar

.C.Mmmdbyli v .V.Struqunovdur), 1972-ci ild IX sinif n (mlliflri

.Quliyev, E.Mmmdov, redaktorlar .Mmmdbyli v .V.Striqunovdur)

1975-ci ild apdan xd.

41

X sinif n Azrbaycan tarixi drsliyi 1979-c ild apdan xd

(mlliflri E..Mmmdov, K.N.Rhimov, redaktoru prof. .B.Berxindir).

Orta mktlrd tarixin thsilinin inkiaf prosesinin yrnilmsini bu

inkiafn alt mrhldn ibart olduunu gstrdi. Hmin mrhllri aadak

kild mumildirdik:

1. Oktyabr evriliin qdrki mrhl

2. 1920-1934-c illrd Azrbaycan SSR orta mktblrind tarix thsili

3. 1934-1959-c illrd mktb tarix thsili sahsind qazanlm uurlar

4. 1959-1965-ci illrd mktb tarix thsili sahsindki dyiikliklr.

Azrbaycan tarixinin tdrisi msllri.

5. 1965-1984-c illrd mktb tarix thsilinin tkmilldirilmsi

istiqamtind hyata keiriln tdbirlr.

6. 1984-1991-ci illrd mktb tarix thsilinin tkmilldirilmsi

istiqamtind hyata keiriln tdbirlr.

7. 1991-1999-cu ild olan dvr proqram v drsliklrin mstqilliyimizin

v dvltiliyimizin mhkmlndirilmsi istiqamtind tkmilldirilmsi v

yenildirilmsi.

8. 1999-cu ild prezident H.liyevin verdiyi frman il Azrbaycan

Respublikasnn thsil sahsind slahat Proqramnn tsdiqindn bu

gnlrdk hyata keiriln tdbirlr. Bu mrhly orta mumthsil

mktblrind tarix thsilinin masir sistemi daxildir.

2. Tam orta thsild tarixin tlimi metodikas elminin inkiaf

XX srin ikinci yarsnda kemi ttifaqda tarixin tdrisi metodikas elminin

srtli inkiaf mrhlsi hesab olunur. Bu msllr Moskvada, Leninqrada,

Pribaltika Respublikalarnda yetrinc inkiaf etmidi. Tarixin tdris metodikas

elmind tannm alimlrin srasna A.A.Strajev, L.P.Buik, N.V.Andrevskaya,

M.A.Zinovyev, N.V.Andrevskaya, V.N.Bernadski, J.V.Qittis, Y.V.Agibalova,

A.P.Averyanov, L.N.Boqolyubov, A.A.Vagin, M.S.Vasilyeva. P.V.Qora,

N.Q.Dayri, A.V.Drujkova, S.A.Ejova, N.J.Zaporojes, V.Q.Katsova, A.T.Kin-

kulkin, A.Q.Koloskov, N.V.Korovkin, P.S.Leybenqrub, J.Y.Lerner,

42

J.M.Lebedeva, V.A.Orlov, O.E.Lebedev, J.P.Raxmanova, A.F.Rodina,

N.A.Speyikova, T.S.abalina, N.N.Lsenko, M.S.Rvkina, N.M.Oemeeva,

A.J.Aleksandrov, F.B.Qorelik, Q.M.Donskoy, V.O.Punskiy, A.A.Yanko-

Triniskaya v baqalar daxildir. 1980-ci ilin axrlarna qdr kemi ttifaqda

tarixin tdrisi metodikas ixtisas zr 234 nfr pedaqoji elmlr namizdi, 4

nfr pedaqoji elmlr doktoru elmi drcsi almdr. Bu dvrd tarixin tdrisi

metodikas elmi mttfiq respublikalarda da inkiaf edirdi.

Azrbaycan Respublikasnda tarixin tdrisi metodikas ixtisas (13.00.02 -

indeksi) zr namizdlik v doktorluq dissertasiyas mdafi etmi tarixi-

metodistlr haqqnda mlumatlar aadak cdvld mumildirmiik.

sra Mllifin soyad,

ad v atasnn ad

Dissertasiya iinin

mvzusu

Mdafi

etdiyi il

Elmi rhbr

1 Mehdiyev lmirz

M.

Tarix drslrind

bdii dbiyyatdan

istifad

1954-c il

2 Mmmdbyli

amil .

SSR tarixi

kursunda

Azrbaycan

tarixinin tdrisi

metodikas

msllri

1963-c il

3 Paayev Novruz . Azrbaycan SSR

mktblrinin IV

siniflrd SSR

tarixinin tdrisind

lknaslq

materiallarndan

istifad edilmsi

metodikasna dair

1966-c il

4 Korenberq M.. Orta srlr tarixinin

yrnilmsind

tarixin

materialitcsin

anlaynn

formalamas

1967

5 Zahidov sgr S. SSR tarixi

kursunda

Azrbaycan tarixi

materiallar zr

1968

43

mdniyyt

msllrinin

yrdilmsi

6 Aayev dris A. SSR tarixi

drslrind xalq

ktllrinin rolunun

iqlandrlmas

1968

7 Quliyev Mzahir

.

SSR tarixi

kursunda

Azrbaycan

tarixinin

yrnilmsi

prosesind

agirdlrin elmi

ateizm trbiysi

1970

8 Aslanov Qafil M. SSR tarixi

kursunda tarix zr

sinifdnxaric ilr

(Azrbaycan SSR-in

mktblrind

Azrbaycan tarixi

materiallarnn

yrdilmsi)

1980 .Mmmdbyli

9 mirov Mbariz

M.

Hquqi biliklrin

verilmsi prosesind

agirdlrin mstqil

ilrinin smrli

tkili (Azrbaycan

SSR-in mumthsil

mktblrinin VIII

sinifind humanitar

fnlrin materiallar

sasnda)

1985 M.lsgrov,

.Aayev

10 skndrov Tahir

F.

Azrbaycan SSR

mumthsil

mktblrind

ictimai fnlr zr

thsilin inkiaf

(1921-1941-ci illr)

1989 A..ahmirov,

J.N.sayev

11 Mirzyev

Cfrqulu H.

Orta mktbin VIII-

XI siniflrind

humanitar fnlrin

yrnilmsi zaman

agirdlrd mnvi

1992

44

keyfiyytlrin

formaladrlmas

yollar (my dair

materiallar

sasnda)

12 lkbrov Sabir

M.

IX-XI siniflrd

tarixin tdrisind

ktlvi informasiya

vasitlrindn

istifad v tlimin

keyfiyytin onun

tsiri

1995 M.M.mirov

13 sdova Lal H. Azrbaycan

tarixinin tdrisind

bdii dbiyyatdan

istifadnin tlimin

keyfiyytin tsiri

(IX-X-XI siniflrin

materilalar

sasnda)

1996 ..ahmirov

14 Veyisov Arif H. Tarixdn tkrar

drslrinin tkili

zr iin sistemi

(orta mumthsil

mktblrinin V-XI

siniflrinin

materiallar

sasnda)

1997 M.M.mirov

15 lsgrov Bax J. Orta mumthsil

mktblrind

Azrbaycan

tarixinin tdrisi

prosesind

agirdlrin mstqil

ilrinin tkili

1998 M.M.mirov

16 rsoy zkan X. Tarixin tdrisind

mktb mhazir v

seminarlarndan

istifad zr iin

sistemi

1998 M.M.mirov

17 Cbraylov ntiqam

H.

Pedaqoji tmayll

ali mktblrd

Azrbaycan tarixi

tdrisinin nzri v

2007

45

praktik problemlri

18 mirov Mbariz

M.

Tarixin tdrisind

agirdlrd siyasi

mdniyytin

formaladrlmas

zr iin sistemi

2008

19 Musayev Dyant

M.

mumthsil

mktblrind

Azrbaycan

tarixinin tdrisind

interaktiv

metodlardan

istifadnin

imkanlar

2009 O.B.Sultanov

20 Clilov Azr M. Azrbaycan

tarixinin tdrisind

agirdlrd tarixi

anlaylarn

formaladrlmas

zr iin sistemi

2009 V.H.liyev

M.M.mirov

21 Mansurov Leyla . Orta mumthsil

mktblrind

tarixin tdrisind

agirdlrin idrak

fallnn

formaladrlmas

2010 Z.H.Cbraylov

22 Mmmdova N. V sinifd vtn

tarixinin (Ata

yurdu) tdrisind

agirdlrd idrak

falln inkiaf

etdirilmsi

2011 A.C.sgndrov

M.M.mirov

Respublikamzda XX srin ortalarndan tarixin tlimi metodikasnn praktik

istiqamtlrind smrli faliyyt gstrmi Rafiq Xlilovun, Tryan

zizovun, Ramiz Hseynovun, Sabir Aayevin, Elmira Qasmovann, Lal

sdovann, Leyla Mansurovann, Dyant Musayevin, Nzakt Mehdiyevann,

tqdirlayiq xidmtlri qeyd olunmaldr. Bununla yana, kadr hazrlnn,

proqram, drslik v metodik dbiyyatlarn hazrlanmasna z thfsini vern

tarixi-metodistlrimizdn amil Mmmdbyli, Novruz Paayev, Mzahir

46

Quliyev, Mbariz mirov, Tahir skndrov ld edib tkmilldirdiklri

metodik fikir v nzriyylri, elc d qabaqcl tcrbni glck nsillr

trmkl xeyirxah bir i grblr.

XXI srin vvllrind xsusi qeyd edilmli hadis - respublikamzda ilk

df orta mktbd tarixin tlimi metodikasndan M.M.mirov v ali mktbd

tarixin tlimi metodikasndan is .H.Cbraylov doktorluq dissertasiyalar

mdafi etmilr.

Gman edirik ki, glckd cmiyytin inkiaf xsusiyytindn asl olaraq

tarixin tdrisi qarsnda daha ciddi problemlr qoyalacaq. Bizim mqsdimiz

vtnda cmiyyti qurucular yetidirmkdir. Bu cmiyyti qurmaqda v XXI

srin nmunvi vtndann formaladrlmasnda tarixin tdrisi metodikas

elminin gcn gvnirik v inanrq.

Orta mktblrd tarix tliminin inkiaf mrhllrini ks etdirn cdvl

siniflr 15 may

1934-c il

tarixli

K(b)P MK

v SSR

XKS-nin

qrar

8 oktyabr

1959-cu il

tarixli

Sov.KP MK

v SSR

Nazirlr

Sovetinin

qrar

Sov.KP

MK v

SSR

Nazirlr

Sovetinin 14

may 1965-ci

il tarixli

qrar

mumthsil

v pe

mktbi

islahatnn

sas

istiqamtlri

1984-c il

Azrbaycan

Respublikasnn

prezidenti

H.liyevin

1999-cu ild

tsdiq etdiyi

Azrbaycan

Respublikasnn

Thsil

sahsind

slahat

Proqramm il

laqdar inkiaf

dvr

4 SSR

tarixinin qsa

kursu

SSR

tarixinin

epizodik

kursu

SSR tarixi

zr

epizodik

hekaylr

5 Qdim

dnya tarixi

Qdim

dnya tarixi

Qdim

dnya tarixi

SSR tarixi

zr epizodik

hekaylr

Azrbaycan

tarixi zr

epizodik

hekaylr (Ata

yurdu)

6 Qdim

dnya v

Orta srlr

tarixi

Orta srlr

tarixi

Qdim dnya

tarixi

1. Azrbaycan

tarixi qdim

47

orta srlr

tarixi

dvr tarixi

eramzn III

srindk

2. mumi tarix.

Qdim dnya

tarixi n

qdim dvrdn

b.e. V srindk

7 1. Orta srlr

tarixi.

2. SSR

Kontitusiyas

(1936-c il)

19-cu srin

ortalarna

qdr yeni

tarixin

elementlri

il SSR

tarixi

SSR tarixi

qdim

zamanlardan

18-ci srin

sonuna

qdr

Orta srlr

tarixi

1.Azrbaycan

tarixi erkn orta

srlr dvr

2. mumi tarix

erkn orta

srlr tarixi

8 1. Yeni tarix

1-ci hiss.

18-ci srin

sonuna

qdr.

2. SSR

tarixi qdim

dvrdn

XVII srin

sonunadk

SSR tarixi

yeni v n

yeni tarixin

elementlril

1. Yeni tarix

1-ci hiss

SSR tarixi

XIX sr

SSR tarixi

qdim

zamanlardan

18-ci srin

sonuna qdr

1. Azrbaycan

tarixi XI srin

ortalarndan

XVII srin II

yarsnadk

2. mumi tarix

orta srlr

tarixi

9 1. Yeni tarix

2-ci hiss

2. SSR

tarixi 18-19-

cu srlr

1. Yeni tarix

1-ci hiss.

2. SSR

tarixi XIX

srin sonuna

qdr

1.Yeni tarix.

2-ci hiss.

2.SSR

tarixi 20-ci

srin

vvlindn

1937-ci il

qdr.

3. n yeni

tarix. 1-ci

hiss

Yeni tarix. 1-

ci dvr

2. SSR tarixi

XIX sr

1. Azrbaycan

tarixi XVII

srin II

yarsndan

XIX srin

vvllrindk.

2. mumi tarix

yeni tarix.

XVII srin II

yarsndan XIX

srin II

yarsnadk

10 1. SSR

tarixi 20-ci

sr

2. n yeni

tarix (1958-

ci ildn

balayaraq)

1. Yeni tarix.

2-ci hiss.

2. SSR

tarixi XX

srin

vvlindn

1937-ci il

1. SSR

tarixi. 1938-

ci ildn

indiy

qdr.

2. n yeni

tarix. 2-ci

1. Yeni tarix.

2-ci dvr.

2. SSR tarixi

XX srin

vvlindn

SSR-d

sosializmin

1. Azrbaycan

tarixi XIX

srin ortalar-

ndan XX srin

vvllrindk

2. mumi tarix

yeni tarix XIX

48

qdr hiss qlbsin

qdr.

3. Xarici

lklrin yeni

tarixi. 1917-ci

ildn ikinci

dnya

mharibsin

qdr

srin vvl-

lrindn XX

srin vvl-

lrindk

11 1.SSR tarixi

1938-ci

ildn indiy

qdr

2. n yeni

tarix. 2-ci

hiss

1. SSR tarixi

1938-ci ildn

indiy qdrki

dvr

2. Xarici

lklrin n

yeni tarixi.

1939-cu ildn

indiy qdr

1. Azrbaycan

tarixi n yeni

dvr. XX srin

vvllrindn

indiydk

2. mumi tarix

n yeni tarix

XX srin

vvllrindn

indiydk

dbiyyat

1. Thsil haqqnda Qanun. Bak, Hquq dbiyyat nriyyat, 2009, 80

sh.

2. O prepodavanie qrajdanskoy istorii v kolax. Postanovlenie SNK.

SSSR SK BKP (b) ot 15 maya 1934 q. v kn.: Narodnoe obrazovanie v SSSR.

Sb. Dokumentov 1917-1973 qq. M., 1974.

3. O nekotorx izmeneniyax v prepodavanii istorii v kolax Postanovlenie

SK KPSS i Soveta Ministrov SSSR ot 8 oktyabra 1959 q. Tam je.

4. Ob izmenenii poryadka prepodavaniya istorii v kolax. Postanovlenie

SK KPSS i Soveta Ministrov SSR ot 14 maya 1965 q. Tam je.

5. Metodika obueniya istorii v sredney kole. M., 1978. c. 1. str. 15-39.

6. Koloskov A.Q. Vajnaya vexa v stanovlenii i razvitii kolnoqo

istorieskoqo obrazovaniya. Prepodavanie istorii v kole. 1984, 2. str. 2-9.

7. Mmmdbyli ., Paayev N. Azrbaycan SSR-d mktb tarix

tdrisinin inkiaf. //Tarix, ictimaiyyat, corafiya tdrisi. 1980, 2. sh. 27-33.

49

8. skndrov T. Azrbaycan SSR-d 1920-1931-ci illrd II drcli

mktblrin tarix-ictimaiyyat proqramlar. V..Lenin adna AP-nin elmi srlri.

1977, 2.

9. skndrov T. II dnya mharibsi illrind Azrbaycan SSR

mumthsil mktblrind tarix thsili. Pedaqoji Unievrsitet xbrlri.

Pedaqogika-psixolojiya blmsi. 1995, 2.

10. skndrov T. 1946-1960-c illrd Azrbaycan Respublikasnn

mumthsil mktblrind tarix thsili. Pedaqoji tdqiqatlar axtarlar, tapntlar.

N.Tusi adna. ADPU-nun elmi srlr mcmusi. Bak, 1996, 4.

11. Mehdiyev . Azrbaycanda tarix tdrisinin inkiafna dair qeydlr. //

Azrbaycan mktbi, 1945, 2-3.

12. Paayev N. I drcli mktblrd ictimai tarix thsilinin inkiafna dair

(1920-1931). V..Lenin ad. AP-nin elmi srlri, 1986, seriya XI, 1.

13. Paayev N., skndrov T. Sovet hakimiyyti illrind Azrbaycan SSR

mumthsil mktblrind tarix thsilinin inkiaf. V..Lenin adna AP-nin elmi

srlri, 1977, 6.

50

III BLM. TAM ORTA THSL SVYYSND TARIX

THSLNN MASR SSTEM

Dil hr bir milltin milliliyinin sasdr.

Ona gr d hr bir gnc z ana dilini

Azrbaycan dilini, masir Azrbaycann

dilini grk n incliklrin qdr bilsin

v bu dildn istifad etsin.

Heydr liyev

1. Thsil. Thsilin mzmunu v sistemi, thsilalma formalar. Tam

orta thsili bksi.

Thsil sistemldirilmi bilik, bacarq v vrdilr, tfkkr sullarna

yiylnmnin mqsdynl prosesi v nticsi, byyn nslin hyata, my v

ictimai faliyyt hazrlanmasnn mhm rtidir.

Thsilin mzmunu dedikd, tlim prosesind agirdlr trfindn

mnimsnilmsi zruri olan elmi biliklr, praktik bacarqlar v vrdilr,

hminin dnyagr v mnvi-etik ideyalar sistemi nzrd tutulur.

Thsil sistemi mxtlif pilllrdn olan thsil proqramlarnn

mcmusundan, onlar hyata keirn thsil mssislri bksindn, thsil

rhbrlik v onu idar edn orqanlardan, tlim v trbiy ii il mul olan

digr mssis v tkilatlardan ibartdir.

51

Thsil sisteminin quruluunu ks etdirn sxem:

Thsil sisteminin quruluu

Mk

tb

qd

r

trb

iy

v

th

sil

m

um

i o

rta

th

sil

Pe

ix

tisa

s t

hsi

li

Dip

lom

dan

son

rak

th

sil

Mk

tbdn

kn

ar t

lim

-tr

biy

ms

sis

lri

Sr

bs

t t

hsi

l

xti

sasa

rtr

ma

th

sili

Yen

idn

haz

rla

ma

th

sili

Ibti

dai

th

sil

m

um

i o

rta

th

sil

Tam

ort

a t

hsi

l

Tex

nik

i p

e

mk

tb

i

Ort

a ix

tisa

s

th

sili

Ali

ix

tisa

s t

hsi

li

Sta

jke

m

Ord

inat

ura

bak

alav

aria

t

Mag

istr

atura

Dokto

rantu

ra

52

Thsilin pilllrini ks etdirn cdvl:

1. Mktbqdr thsil

2. mumi thsil

3. btidai thsil

4. mumi orta thsil

5. Tam orta thsil

6. lk pe-ixtisas thsili

7. Orta ixtisas thsili

8. Ali thsil

9. Bakalavirat

10. Magistratura

11. Doktorantura

53

tam orta thsilin pilllri

btidai thsil

(I-IV siniflr)

mumi orta

thsil

V-IX siniflr

Tam orta thsil

(X-XI siniflr)

bti

dai

mk

tb

az k

om

ple

ktl

i m

kt

b

Fiziki chtdn

qsurlu uaqlar

n mktblr

Kar

ua

qla

r

n m

kt

b

Kar

ua

qla

r

n m

kt

b

Yar

dm

a m

kt

b

m

um

thsi

l m

kt

bi

Pe

m

kt

bi

v

ort

a ix

tisa

s

nte

rnat

mk

tbi

Gnuza

dl

m

mk

tb

Ort

a m

um

thsi

l m

kt

bi

Bir

f

nni

dr

ind

n

yr

nn

tm

ayll

m

kt

b

Zif eidn uaqlar

n mktb

qli chtdn qsurlu

uaqlar n mktblr

Gim

naz

iya

lits

ey

Xsu

si m

kt

bl

r

inte

rnat

Cmiyytin sosial sifariin sasn thsilalma formalar da mxtlifdir. Bu

mxtliflik insanlarn thsilalmalarn stimulladrmaqdan trdr. Respublika-

mzda thsilalmann formalarn aadak cdvld mumildirmiik:

Azrbaycan Respublikasnda digr thsil mssislrinin znmxsus

quruluu olduu kimi, mumthsil mktblrinin d znmxsus quruluu var.

Thsil qanununa uyun olaraq mumthsil mktblrinin bksini sxem

klind aadak qaydada mumildirmiik.

Tam orta thsilin bksi

54

2.Thsilin mzmununu ks etdirn sndlr

1. Kurikulum

Kurikulum - thsilin ayr-ayr pilllri zr tlimin nticlrini v

mzmun standartlarn, tdris fnlrini, hftlik drs v drsdnknar

ml saatlarnn miqdarn, tlim-trbiy prosesinin tkili, tlim

nticlrinin monitorinqi v qiymtlndirilmsinin keirilm mexanizmini

hat edn dvlt sndidir.

Kurikulum thsil prosesinin mqsdin sasn, mvafiq dvlt

standartlarna uyun kild, bu v ya digr thsil pillsi v istiqamtlri zr

thsilin mzmununa v mnimsnilm qaydalarna aydnlq gtirir. Kurikulum

tdris plann, ayr-ayr fnlr zr tdris proqramlarn, metodik tminatla

laqdar tvsiylri, qiymtlndirm v baqa thsil texnologiyalarn znd

birldirir. Respublikamzda thsilin ayr-ayr pilllri v sviyylri zr

kurikulumlar (thsil proqramlar) hyata kemkddir. lav thsil v

msafdn (distant) thsil zr d thsil proqramlarndan istifad olunur.

1999-cu ild lk Prezidentinin Frman il Azrbaycan Respublikasnda

Thsil haqqnda slahat Proqram tsdiq edilmidir. slahatn mhm

istiqamtlrindn biri d thsilin mzmununun tkmilldirilmsindn v

yenildirilmsindn, dnya thsil sistemi sviyysin atdrlmasndan

ibartdir. sasn 2004-c ildn etibarn lkmizd ardcl hyata keiriln

mzmun dyiikliklri pedaqoji prosesin sistemli planladrlmasn nzrd

tutan kurikulum islahatlar klind reallar. Azrbaycan Respublikasnn

Nazirlr Kabineti 2006-c il oktyabrn 30-da Azrbaycan Rcspublikasnda

mumi thsilin Konsepsiyasn (Milli Kurikulumunu) tsdiq etmidir. Milli

kurikulumda mumi thsil zr tlim nticlri v mzmun standartlar, mumi

thsilin ayr-ayr mrhllrind keiln tdris fnlri, hftlik drs v

drsdnknar ml saatlar, tlim-trbiy prosesinin tkili v idarolunmas,

tlim mvffqiyytinin monitorinqi v qiymtlndirilmsi il laqdar balca

tlblr kompleks halnda ks etdirilmidir. Hmin snd sasnda hazrlanm

55

fnn kurikulumlannda hr bir sinif zr tlimin nticlri, mzmun v

qiymtlndirm standartlar, tlim strategiyalar z ifadsini tapmdr.

Fnn kurikulumlarnda, hr eydn nc tlimin mzmunu verilir. nnvi

proqramlarla mqayisd burada mzmun nticlr formasmda ifad olunur.

Hmin nticlr mktblilrin ld edcklri biliklri, hminin onlarn

faliyytlrini nzr arpdrr. sasn bacarqlardan ibart olan hmin nticlr

minimum tlb kimi tsdiq edildiyi n eyni zamanda standart kimi gtrlr.

Pedaqoji dbiyyatda qeyd edildiyi kimi, fnn kurikulumlarnn didaktik

sasnda nticynmllk, tlbynmllk v xsiyytynmllk prinsiplri

dayanr.

Nticynmllk thsilin ayr-ayr pilllri, konkret siniflr v fnlrl bal

ld edilck tlim nticlrinin qabaqcadan nzrd tutulmasn;

tlbynmllk - tlim mqsdlrinin dvltin, cmiyytin v

thsilalanlarn tlbatm dmsini;

xsiyytynmllk - agirdlrin maraqlarnn, arzu, istk, meyl v

qabiliyytlrini hesaba almaqla mhm v grkli hyati bacarq v vrdilrin

formaladrlmasn mqsduyun hesab edir.

2. Dvlt thsil standartlar

Thsilin ayr-ayr pillllrind mzmunun ilnib hazrlanmasnda dvlt

thsil standartlar znmxsus rol oynayr. Thsilin standartladnlmas

lkmizd vahid thsil mkannn yaradlmas zrurtindn irli glir v

mxtlif tip mktblrd:

thsil alanlar n mumi thsilin vahid sviyysini tmin edirs, digr

trfdn dnya thsil sistemin inteqrasiya olunmamza imkan verir.

Thsil standart - mzunlarn mumi thsil hazrlna veriln

tlblrin mcburi sviyysidir, tlimin v nzartin hmin tlblr uyun

gln mzmununu, metodlarn, formalarn v vasitlrini znd ks

etdirir. Bunlar hm norma, hm nmun v hm d ldr.

Pedaqoji dbiyyatda gstrildiyi kimi, thsil standart dedikd,

thsilin dvlt normalar kimi nzrdn keiriln ictimai ideal v bu ideala

56

nail olmaq zr thsil sistemini ifad edn sas chtlrin sistemi baa

dlr.

Dvlt thsil standartlar myyn dvr n dvlt tlblrini znd

hat edn mumi normalar mcmusu olub, pedaqoji elmin prinsiplrin sasn

hazrlanr. Thsil standartlar mtrqqi beynlxalq meyarlar, milli, mumbri

dyrlr sas gtrlmkl myyn edilir.

Dvlt thsil standartlar thsilin mzmununu, pedaqoji elmin zvlrinin

keyfiyyt gstricilrini, thsilin mxtlif pilllrind agirdlrin (tlblrin)

bilik, bacarq v vrdilrin sviyysini, thsil mssissinin v tlim prosesinin

idar olunmasn, maddi texniki bazan