Syllabus

T ATA 101 VE ATA 102 DERS NOTLARI-EMNALP MALKO

.T..

ATATRK LKELER VE NKILP TARH

ATA 101 VE ATA 102 DERS NOTLARI

OKUTMAN

EMNALP MALKO


I

N DEK L ER

NDEKLER ............................................................................................................................................................... I

ATATRK LKELER VE NKILP TARH ............................................................................................................ 1

GR .................................................................................................................................................... 1 Atatrk lkeleri ve Trk nklp Tarihi Dersi ........................................................................................... 1 Kavramlar .............................................................................................................................................. 1 nklbn Hukuksal Dayana ................................................................................................................. 3 nklbn Hukuki ve Meru Bir ekil Almas .......................................................................................... 4 Trk nklb/Devrimi Hakknda............................................................................................................. 4

TRK NKILBI ........................................................................................................................................................... 5

TRK NKILBINI HAZIRLAYAN SEBEPLER ................................................................................. 5 1. PAKET-DOU/eriden Bak ........................................................................................................... 5 (Osmanlnn Son Dnemlerinde Trk nklbn Hazrlayan Sebepler) .................................................. 5 Bir Genelleme ........................................................................................................................................ 5 Sona Doru ............................................................................................................................................ 8 (Osmanl Devletini ke Srkleyen Etmenler) ................................................................................. 8 Kurtulma/Kurtarma abalar .................................................................................................................. 9 Islahat Hareketleri ............................................................................................................................... 10 Tanzimat Ferman ................................................................................................................................ 11 Islahat Ferman ................................................................................................................................... 12 Adalet Ferman .................................................................................................................................... 13 I. Merutiyet ......................................................................................................................................... 13 II. Merutiyet ....................................................................................................................................... 14 Denge Politikas ................................................................................................................................... 16 1791(1798)-1878 Devresi ..................................................................................................................... 16 1888-1918 Devresi ............................................................................................................................... 17 Dnsel Denemeler/Fikir Akmlar ..................................................................................................... 17 Federalcilik ......................................................................................................................................... 17 Batclk ............................................................................................................................................... 18 Osmanlclk ......................................................................................................................................... 18 slamclk ............................................................................................................................................. 19 Trklk ............................................................................................................................................. 19 II. PAKET-BATI/Dardan Bak ........................................................................................................ 19 (Batdaki Gelimeler ve Osmanlya Dolaysyla Trk Devrimine Etkileri) ......................................... 19 Temel Talar ........................................................................................................................................ 19 Fransz nklb .................................................................................................................................... 21 Amerikan Bamszlk Sava ................................................................................................................ 21 Sosyal sebepler .................................................................................................................................... 22 Dnsel Sebepler ................................................................................................................................ 22 Ekonomik Sebepler ............................................................................................................................... 22 Sanayi Devrimi .................................................................................................................................... 23 Kapitalizm ........................................................................................................................................... 23 Sosyalizm ............................................................................................................................................. 24 Emperyalizm ........................................................................................................................................ 24 Batnn Douya/Osmanlya Etkileri .................................................................................................. 24 Dou/Osmanl zerinde Batl Devletlerin Mcadelesi ........................................................................ 25 III. PAKET/Dou-Bat atmas ........................................................................................................ 26 Douda Durum ................................................................................................................................... 26 Trablusgarp Sava ............................................................................................................................... 28


II

Balkan Savalar .................................................................................................................................. 29 Son Hesaplama/I. Dnya Sava .......................................................................................................... 30 atma ncesi Dou........................................................................................................................... 31 atma/Yzyl(lar)n Hesaplamas ..................................................................................................... 31 Sonun Ayak Sesleri.............................................................................................................................. 33 Can ekien Bir Devlet ........................................................................................................................ 34 Paylama Projeleri .............................................................................................................................. 34 Mondros Atekesi ................................................................................................................................. 35

YEN BR BALANGI .............................................................................................................................................. 36

NKILABIN AKSYON DNEM VE YEN DEVLETN DOUU .................................................. 36 Mondros Sonras .................................................................................................................................. 36 Mustafa Kemal ve Anadolu .................................................................................................................. 38 Bir Kurtulua/Devrime Doru .............................................................................................................. 40 Amasya Genelgesi (21-22 Haziran 1919) .............................................................................................. 40 Erzurum Kongresi ................................................................................................................................ 41 Sivas Kongresi (4-11Eyll 1919) .......................................................................................................... 43 Amasya Grmeleri/stanbul-Anadolu Randevusu ............................................................................... 44 Son Osmanl Mebuslar Meclisi ve Misak- Milli .................................................................................... 46 Yeni Bir Devlet ..................................................................................................................................... 47 Bir Deerlendirme................................................................................................................................ 48 Yerel Hareketlerin Tezleri .................................................................................................................... 49 Ulusal/Kemalist Tez ............................................................................................................................. 50 Osmanl Devletinin Tezi ...................................................................................................................... 51 tilaf Bloku Tezleri ............................................................................................................................... 52 Tezlerin atmas ............................................................................................................................... 53 Sevres ile Misak- Millinin atmas/Kurtulu Sava ......................................................................... 55 Diplomatik Bir Ara/Londra Konferans 27 ubat-12 Mart 1921 ........................................................... 57 Savaa Devam/II. nn Sava ............................................................................................................ 57 Sakarya Sava ve Byk Taarruz ......................................................................................................... 57 Savan Sonu/Mudanya Atekesi .......................................................................................................... 58 Tezlerin Son Randevusu/Lozan Konferans ve Bar Antlamas ............................................................ 58 MLL MCADELEDE DI POLTKA ............................................................................................. 59 Sovyet Rusya ile Mnasebetler ............................................................................................................. 59 Batllarla Mnasebetler ....................................................................................................................... 62

YEN BR DZEN ....................................................................................................................................................... 63

SYASAL NKILPLAR/DEVRMLER ............................................................................................. 63 Saltanatn Kaldrlmas ......................................................................................................................... 63 Cumhuriyetin lan ............................................................................................................................... 64 Halifeliin Kaldrlmas ........................................................................................................................ 64 Demokrasi abalamalar ve Sonular .................................................................................................. 64 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ........................................................................................................ 65 Serbest Cumhuriyet Frkas .................................................................................................................. 65 eyh Sait Ayaklanmas.......................................................................................................................... 65 Suikast Giriimi ................................................................................................................................... 66 Menemen Olay .................................................................................................................................... 66 HUKUK DEVRM/NKILBI ........................................................................................................... 66 20 Ocak 1921 Anayasas ...................................................................................................................... 66 20 Nisan 1924 Anayasas ..................................................................................................................... 66 ETM, RETM VE KLTR ALANLARINDA DEVRMLER .................................................. 67 TOPLUMSAL DEMLER ............................................................................................................. 67 KTSAD VE EKONOMK DZENLEMELER ................................................................................. 68 Tarm ................................................................................................................................................... 68


III

Sanayi .................................................................................................................................................. 68 Ulatrma ............................................................................................................................................. 69 Maliye ................................................................................................................................................. 69 Bankaclk ............................................................................................................................................ 69 Salk .................................................................................................................................................. 69 ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI .................................................................................. 69 GEC BARI DEVRNDE TRKYE 1923-1930 ............................................................................ 69 Lozann Brakt Meseleler ve zm .............................................................................................. 69 Musul Meselesi .................................................................................................................................... 69 Fransa ile Meseleler ............................................................................................................................ 70 Trk-Yunan tabli Anlamazl ....................................................................................................... 71 Trkiye ve Faist talya ........................................................................................................................ 71 Trk-Sovyet Mnasebetleri ................................................................................................................... 72 Doulu Devletlerle Mnasebetler ......................................................................................................... 73 BUHRANLAR DEVRNDE TRKYE 1931-1939 ............................................................................. 73 Milletleraras birlii ve Trkiye ......................................................................................................... 73 Balkanlarda birlii: Balkan Antant .................................................................................................... 74 talya-Habe Sava ve Trkiye ............................................................................................................ 75 Montreux Boazlar Szlemesi ............................................................................................................ 76 Saadabad Pakt ..................................................................................................................................... 77 Sancak (Hatay) Anlamazl ............................................................................................................... 77 Trkiye ve Almanya ............................................................................................................................. 78 1939 Ylnda Trkiye ........................................................................................................................... 79

ATATRKTEN SONRA ............................................................................................................................................ 80

NN DNEM ............................................................................................................................... 80 II. Dnya Sava Yllar ........................................................................................................................ 81 Gelimeler ....................................................................................................................................... 81 D Politika/kinci Dnya Savanda Trkiye ........................................................................................ 82 Fransann Yenilmesi ve Trkiye .......................................................................................................... 82 talyann Yunanistana Saldrmas ve Trkiye ...................................................................................... 82 Balkanlarda Alman Faaliyeti ve Trkiye ............................................................................................... 82 Trk-Sovyet Mnasebetlerinin Dzelmesi ............................................................................................. 83 Trkiye zerinde Alman Basks ........................................................................................................... 83 Trkiye zerinde Yeni Alman Basks ................................................................................................... 83 Trkiye zerinde Mttefiklerin Basks ................................................................................................. 83 Yalta Konferans .................................................................................................................................. 84 Postdam Konferans ............................................................................................................................. 85 Sava Sonras ....................................................................................................................................... 85 DEMOKRAT PART DNEM........................................................................................................... 87

ATATRK DNCE VE ATATRK LKELER ............................................................................................. 89

NDER VE KADRO........................................................................................................................... 89 ATATRKLK VE ATATRK DNCE SSTEM ............................................................ 92 Kavramlar ............................................................................................................................................ 92 Kavramlar Hakknda ............................................................................................................................ 92 Neden Atatrklk?............................................................................................................................ 93 Dayanaklar ......................................................................................................................................... 93 Bir Deerlendirme ............................................................................................................................... 93 ATATRK LKELER ........................................................................................................................ 94 CUMHURYETLK ......................................................................................................................... 95 Kavramlar Hakknda ............................................................................................................................ 95 Kavramlarn Geliimleri ve likileri .................................................................................................... 95 Trkiye'de Cumhuriyetin Geliimi ........................................................................................................ 96


IV

Atatrk ve Cumhuriyet.......................................................................................................................... 98 Cumhuriyetin Getirileri ........................................................................................................................ 98 Cumhuriyetilik .................................................................................................................................... 98 Gnmzde Cumhuriyetilik................................................................................................................. 99 MLLYETLK/ULUSULUK ...................................................................................................... 100 Kavramlar Hakknda .......................................................................................................................... 100 Milliyetilik ....................................................................................................................................... 101 Milliyetiliin Nitelikleri .................................................................................................................... 101 Tarihsel Geliimi ................................................................................................................................ 101 Trklerde Milliyetilik ....................................................................................................................... 102 Atatrk Milliyetilii .......................................................................................................................... 103 lkenin Uygulanmas .......................................................................................................................... 104 LAKLK ........................................................................................................................................... 105 Kavramlar ve Geliimleri ................................................................................................................... 105 Kavram Hakknda .............................................................................................................................. 106 Osmanldan T.C.ne Laiklik .............................................................................................................. 106 Neden Laiklik ? .................................................................................................................................. 108 lkenin Uygulanmas .......................................................................................................................... 108 Trk Devriminde Laiklik ................................................................................................................... 108 Sonu................................................................................................................................................. 109 HALKILIK ..................................................................................................................................... 110 Kavram Hakknda .............................................................................................................................. 110 Trk nklbnda Halklk ................................................................................................................ 110 Uygulanmas ...................................................................................................................................... 111 Sonu................................................................................................................................................. 111 NKILPILIK/DEVRMCLK ....................................................................................................... 112 Kavramlar ve Karlatrmalar ............................................................................................................ 112 Kavram Hakknda .............................................................................................................................. 112 Sonu................................................................................................................................................. 113 DEVLETLK ................................................................................................................................. 113 Kavramlar ve Tanmlar ...................................................................................................................... 113 Kavram Hakknda .............................................................................................................................. 113 Uygula(n)ma(s) ................................................................................................................................. 114 Devletilik-Planlama ve Atatrk ......................................................................................................... 114 Trk Kalknmasnda Devletilik .......................................................................................................... 115 Sonu................................................................................................................................................. 115

GENEL NDEX .......................................................................................................................................................... 116


1

A T A T RK LK EL E R V E NK I L P T A R H

GR nklp Tarihi; eski bir devletin yerine yeni bir devletin kurulmas olaynn sosyo-kltrel, siyasi, hukuki ve iktisadi sebepleriyle birlikte

aklanmasdr. Yeni kurulan devletin kurumlaryla birlikte btn temel zelliklerinin tetkiki, analizi ve anlatmdr1. Trk nklp Tarihi, inklpla yeni ve modern bir devlet kuran milletimizin yakn tarihidir. Bu tarih dilimi, bir taraftan milli egemenlik ve

bamszlk mcadelesini iermekte, dier taraftan da devlet ve toplum hayatnda yaplan kkten deiikliklere yer vermektedi r. Kurulan yeni devletin siyasi rejimi ise, gerek 20. yyn ilk eyreinde yaanan zorlu yllarn, gerekse Trk tarih ve toplumunun gereklerinin gerei olarak, Trk nklbnn amacna, dayand temel ilkelere uygun bir ekilde Atatrklk (Kemalizm) veya Atatrk Dnce Sistemi ats altnda Trk devlet hayatna yn vermektedir. Trk tarihinden ve Trk gereinden kaynaklanan Atatrklk ve Atatrk lkeleri, inklbmz baarya ulatrd gibi devlet varlmz salamakta, gelecekte de kaderimizi gven altna almaktadr2.

Atatrk lkeleri ve Trk nklp Tarihi Dersi Devletin i siyaseti ve milletleraras politika gibi konular dorudan kapsamas; bata siyasi tarih olmak zere, anayasa hukuku, amme

hukuku ve kendisinin siyasi bir olay olmasndan dolay siyasal bilimlerle yakn iliki iinde olan Trk nklp Tarihi , 1934 ylndan beri yksek retim kurumlarnda okutulmaktadr.

Trk nklp Tarihi, 1942 ylnda karlan 4204 sayl kanunla nklp Tarihi ve Trkiye Cumhuriyeti Rejimi; 1968de nklp Tarihi Enstits lmi Danma Kurulu karar ile Trk Devrim Tarihi; 12 Eyll 1980den sonra tekrar Trk nklp Tarihi adlar ile okutulmu ve son olarak da Yksek retim Kurumunun(YK) karar ile Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi ad altnda niversitelerimizde ders olarak okutulmaktadr3.

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi dersinin amac, yeni yetien Cumhuriyet kuana, aydnlarmza Cumhuriyetin ve demokrasinin gerek anlamn tantmak; her bakmdan milli bir ruh ve nitelik tayan inklbmz, sosyal bnye ierisinde yerletirmek, gelitirmek ve inklplk ilkesi erevesinde daha ileri amalara yneltmektir. Bu ders, Trk nklbnn nce iyi bilinmesini salamak ve sonra tantmak ve Milli Mcadelenin mertlik ruhu iinde baarlan eserinin severek, inanarak korunmasn temin etmek iin son derece nemlidir. Milli Mcadele ve nklp devrini yaam, o dnemi hazrlam insanlarn ruhundaki ateleyici unsuru, scakl, heyecan, ulusal alma hayatna kacak olan gen nesillerimize alamak; dnemin toplumsal psikolojisini gnmze yanstmak; genlerimizi yaadmz inklp/devrim prensipleri ile yetitirip hayata ve greve hazrlamak; o dnemin azmini, hrsn, idealizmini, iyi niyetini, toplumsalln gnmze tamak Atatrk lkeleri ve Trk nklp Tarihi dersinin balca hedefleri arasnda yer almaktadr4.

Ders olarak bilimin altnda Trk genliini, milli duygularla dolu olarak yetitirmeyi ama edinen bu ders, 20. yzyln ilk eyreinde Trkiyede yaanan deiimlerin daha rahat anlalabilmesini salamak, bu hareketlerin karakteristiini ve zgnln ortaya koyabilmek amacyla inklp ve benzer kavramlarn deerlendirilmesi ile balamaktadr. Bu dneme kadar Dou ve Batda gerekleen nemli, etkileri ile insanla yn veren balca gelimelere yer verildikten sonra genel bir Osmanl Devlet ve Toplum Hayatna bakla birlikte, Trk nklbna neden olan gelimeler genellikle Bat-Dou atmas daha dorusu ark Meselesi izgisinde ama Osmanl tarihi perspektifini gzard etmeden ele alnmaktadr. Yani Osmanl Devletinin k sreci ile aslnda, Trk nklbna yol aan gelimeler ele alnmakta ve bu devrim hareketi, Batdaki gelimelerle birlikte II. Dnya Savana kadar bu temel zerine ina edilmektedir. Bamszlk mcadelesi ile, Trk devlet ve toplum hayatnda yaplan deiikler incelendikten sonra yeni devletin i siyaseti-d politikas, Trkiye Cumhuriyetinin gnmze kadar kar karya kald problemler ve Cumhuriyeti tehdit eden unsurlar ele alnmaktadr. Son olarak, devlet ve toplum hayatmzn dnsel zemini olan Atatrk Dnce Sistemi ve Atatrk lkeleri ile dersin konular tamamlanmaktadr.

Kavramlar Trkiyede yaanan deiimlerin, hareketlerin, tarih boyunca Bat ya da Doudaki benzerlerinden byk farkllklar olmutur. Yakn

tarihimize baktmzda yine bu karakteristiin devam ettiini fark etmekteyiz. Gerek Trk nklb, gerekse 1960dan sonra Trkiyede yaanan olgular, dnyadaki teki devrim, ihtilal ve darbelerden deiik izgilere sahip olmular, hep bize has bir takm zellikler tamlardr. Bu nedenden dolay yaanm olan bu srelere eitli kesimler tarafndan farkl isimler verilmitir. stelik bununla da yetinilmeyerek bize has/bize zg unsurlar tayan bu hareketler, klasik kalplarn ierisine/erevesine sokulmaya allmtr5. Buna baz ideolojik elikiler ve korkularda eklenince olgularn isimleri sk sk deitirilir hale gelmitir. Doal olarak byle yaklamlar gnmzde bir kavram kargaasna yol amaktadr. Yalnz unu ifade etmeliyiz ki nemli olan olguya verilen isim ya da kavramn ad deildir, nemli olan ve zerinde durulmas gereken olgunun ya da kavramn beyinde oluturduu izlenimdir. Eer beyinde doru izlenim oluuyorsa gerisi hi de nemli deildir. Bu sebeple burada baz kavramlarn tanmlarn vererek, bunlarn birbirleri ile karlatrmalarn yaparak, toplumlarda deiiklik meydana getiren hareketleri tanmaya alacaz.

Toplumlar tarih boyunca durmadan deiikliklere uramlardr. Bu deiiklikler ya, yava yava toplum bnyesini sarsmadan, hrpalamadan meydana gelen deiiklerdir ya da ok abuk toplum bnyesini sarsarak meydana gelen deiikliklerdir.

1 Hamza Erolu, Trk nklp Tarihi, Ankara 1990, s.2.

2 Hamza Erolu, a.g.e., s.1.

3 Hamza Erolu, a.g.e., s.2-6.

4 Hamza Erolu, a.g.e., s.3,4.

5 Saadet Altay, Devrimler Ansiklopedisi, stanbul 1991, s.269.


2

Sosyal ve iktisadi yaplar belirli bir dzeyin stne kan toplumlarda yava yava gerekleen ve toplum bnyesini sarsmadan meydana gelen deimeye evrim veya tekml denmektedir6. Tekmln/evrimin kelime anlam, ilerleme, gelimedir. Tekmlde dier bir ok deiim hareketinde olduu gibi hzl bir aksiyon ve zorlama yoktur, olaylar ok yava geliir7.

Sosyal ve iktisadi yaplar yeterince gelimemi olan toplumlarda ani, derin, kkten ve genel olarak meydana gelen deimelere inklp/devrim denmektedir.

Latince kkenli olup rvolvere kelimesinden gelen, ngilizce karl revolution, Franszca karl rvolution olan inklp, Arapa kkenli bir kelimedir ve kelime anlam ile deimeyi, bir halden baka bir hale dnmeyi ifade eder. Dilimizde, zellikle kullanm dilinde inklp, devrim kelimesi ile e anlamldr8.

nklp/devrim kelimeleri dilimizde iki anlamda kullanlmaktadr. Dar anlam ile inklp, sosyal hayatta ve sosyal messeselerde belli ynlerden radikal deimedir. Bu deime, gelime eklinde ve genel anlamda ele alacamz asl byk devrimin ana amacna uygun olarak gerekleir. Yani, devlet eliyle memleketin sosyal hayatnn ve kurumlarnn, makul ve ll metotlar ile kkl bir surette yeniletirilmesi sz konusudur. Bu anlamda inklp daha ok reform niteliindedir.

Milliyetilik prensibinin doal bir sonucu olarak dil ve tarih inklplar, batllama prensibinin de sonucu olarak apka ve Harf nklbnn kabul ve devletin laikletirilmesi, dar anlamda inklb ifade eder. 1961 Anayasasnda da yer alan Atatrk Devrimleri deyimi, dar anlamda alnan devrimlerin topunu birden belirtmek zere kullanlmtr. Trk nklb veya Atatrk Devrimi denildiinde, geni ve umull/kapsaml anlam ile Kurtulu Mcadelesini de iine alan Byk Trk nklb ifade edilir9. Bu anlam ile yani asl konumuz olan geni anlamyla inklp basit bir olay deildir. Bir lkenin sosyal bnyesinin kkten ve genel olarak deiikliini ifade eder. nemli bir halk hareketi olarak grlr ve genellikle kuvvet kullanmn gerekli klar. nklp, yeni bir sosyal dzenin yerlemesi amacna ynelik olarak da bir tr iktidar ele geirme tekniidir10.

nklp, kavram olarak bir btndr. Eski bozuk dzenin yklmasn ve onun yerine yeni dzenin kurulmasn ierir. Atatrke gre de inklp bu kapsam da tanmlanmtr. Ataya gre inklp, mevcut messeseleri zorla deitirmek demektir. Trk Milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri ykarak, yerlerine milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini temin edecek messeseleri koymu olmaktr.11

Bir devletin temel hukukunun, idare etme tarznn, tekilat ve kurulularnn, sosyal yapsnn, gelenek ve kurallarnn ani, iddetli ve kkten deitirilmesi, bir sistemden dier bir sisteme geilmesi eklinde kapsaml olarak tanmlayabileceimiz inklp kavram safhada/aamada/evrede gerekleir. Bunlar hazrlk, eylem ve yeniden dzenleme/yaplanma aamalardr. Birinci aamay teki l eden fikri cephe (hazrlk aamas ya da dnsel evre), cemiyette deiiklik fikrinin, tohumlarnn atld ve gelitirildii devredir. Dnrlerin, yazarlarn, filozoflarn hazrladklar ve yn verdikleri devredir.

kinci evre, hazrlk evresinin tamamlanmasndan sonra gelir ve aksiyon safhasdr. Eylemin, hareketin yapld, dzenin ykld dnemdir. Yani ihtilal dnemidir. Bu dnem zerinde biraz durmak gerekir. nk, ihtilal ve inklp sk sk birbirleriyle kartrlan kavramlardr. Grld zere ihtilal, inklbn eylem aamasdr ve mevcut otoriteye kar gelmeyi, zora bavurmay ngrr12. Bir devletin mevcut siyasal yapsn, iktidar dzenini ortadan kaldrmak iin, bu konudaki hukuksal kurallara bavurulmakszn, zor kullanlarak yaplan geni bir harekettir, eklinde ihtilali tanmlayabiliriz. Toplumda, halk arasnda siyasal, sosyal ve ekonomik alanlarda oluan farkllklar sonucu meydana gelen ihtilaller, aslnda aralarnda dengesizlik bulunan bu sosyal unsurlarn birbirleriyle en ar biimde arpmasdr13.

Etimolojik anlam ile kartrmay, dzensizlii ve karkl ifade eden, ykc, ani ve altst edici hareketleri artran ihtilal, yeniden dzenleme aamasn iermez ve ifade etmez. htilal ve inklp kavramlarnn zellikle bu nedenden dolay kartrlmamas son derece nemlidir14.

nc ve son evreyi, yklan, bozulan dzenin yerine bir yenisini kurma fiili/eylemi tekil eder. Yeniden kurma ile inklp baarlm olur. nklp, siyasi ve hukuk kimlii olan bir topluluk ierisinde, eskilerin yerini yeni bir idarenin, yeni bir dzenin ve yeni messeselerin almasdr. nklpla topluma, eski duruma gre ileri bir nitelik tayan, ileri bir fikre dayanan yeni bir dzen ve deer get irilmesi zorunluluu vardr. Eer devrimle vcut bulan yeni durum, eskisine gre geri bir nitelik tayor ise, bu bir inklp deil bir irticadr. Burada ilerleme deil gerileme olmutur. Gemie dn, eskiyi geri getirme demek olan irtica, toplumu ileriye ynelten yeni dnya anlayna ve toplumun medeni/ada ihtiyalarn yeni batan dzenleme anlayna kar gelme demektir.

nklbn kstas yani lt, ileriliktir. Toplumda ilerilik kriterini belirtecek olan ey ise deer yarglardr. nklbn ilerilik ve geriliini de deer yarglarnn altnda incelemek gerekir. lerilik ve gerilii tayin keyfiyeti, zamana, topluma ve dnya grne bal olarak deitirilebilir. Deer hkmleri toplumun takdirine braklan hkmlerdir.

6 Hamza Erolu, a.g.e., s.7-14.

7 Veli Ylmaz, Fikri Temizkan, Atatrk lkeleri ve nklplar, stanbul 1994, s.25.

8 Hamza Erolu, a.g.e., s.7.

9 Hamza Erolu, s.13.

10

Hamza Erolu, s.9. 11

Hamza Erolu, s.10,27. 12

Hamza Erolu, s.7-15.

13

Ylmaz, Temizkan, a.g.e., s.25; Erolu, s.7-15. 14

Blent Tanr, Kurtulu (Trkiye 1918-1923), stanbul 1997, s.14; Hamza Erolu, a.g.e., s.8.


3

nklp/devrim eskimi olan, gereksiz olan, ahlaksz olan ykacak, bunu kendi ahlak, zihniyeti adna yeniden yapacaktr. nklp ayn zamanda daha yksek bir adalet idealine ulama ihtiyacnn da ifadesidir15.

nklbn temel olarak unsuru/eleman bulunmaktadr. Birincisi; inklp, her eyden nce bir halk hareketidir. Halk hareketi olmas inklbn sosyal ynn ortaya koymaktadr.

kinci olarak; inklp, mevcut dzeni ykma olaydr. Mevcut dzenin yklmas, mevcut hukuk dzenine kar gelmeyi, kanuna aykr olarak harekete gemeyi gerekli klar. Dayanan direnme hakknda bulan bu toplum hareketi, eskimi, ypranm ve iktidarda bulunanlarn zorla devama altklar eski dzenin yklmasn ngrmektedir.

nc olarak; inklp, yklan dzen yerine yeni bir dzen kurmay ama edinmekle inklbn yeni bir hukuki dzen olduu, ge lecek hukuk dzeninin geerliliinin temelini tekil ettii anlalr16.

nklp/devrim ile kartrlan kavramlardan isyan; kanunlara ve emirlere kar gelmeyi, meru otoriteyi cebir yolu ile deitirmeyi amalar. syan tekilatl bir grubun mevcut politik ve sosyal dzeni ani olarak deitirmek amacyla bavurduu iddet hareketidir. syanda devlet kuvvetlerine kar gelme sz konusudur.

Bu hareket ihtilal ve inklptan farkldr. Onlar gibi nceden yaplm plan, program ve stratejiye dayanmaz, tam tersine ahsi/kiisel tecrbeden fikre giden harekettir, birdenbire ortaya kar, devaml deildir, uzun srmez ve genel halk kitlesine dayanmaz. Tabii ki bu hadise hukuk kurallarna aykrdr. Yalnz bir ihtimal bir ihtilalin balangcn oluturabilir.

Ayaklanma ve bakaldrma ise, isyann balangcn tekil eden, plansz ve programsz hareketlerdir. ki hareket arasnda ufak bi r fark vardr. Ayaklanma daha ok meru dzene fiilen kar gelmedir, yani bu hareket ile mevcut iktidara kar gelinmektedir. Bakaldrma ile ise, mevcut iktidar, dzen aka tannmamaktadr, reddedilmektedir.

Hkmet darbesi; devletin bnyesinde bulunan resmi tekilat veya kurumlardan birinin isyan ederek mevcut hkmeti devirip iktidar ele almasna denmektedir. Bu hareket ile sadece ve sadece iktidardaki kiiler deitirilir, toplumun sosyo-kltrel, siyasi ve iktisadi yapsna dokunulmaz. Mevcut sistem ve rejimin zerinde kkl deiiklikler yaplmaz. Yalnzca ilemeyen kurumlarn daha uygun bir tarzda almalarn temin etmek iin baz tedbirler alnr17.

Islahat; dzeltme, iyiletirme, yoluna koyma anlamndadr. Bat dillerindeki karl reformdur. Reform; yeniden ekillendirme, dzeltme, iyiletirme anlamna gelmektedir. Islahat yada reformlar mevcut hkmetler tarafndan yaplrlar. Kurumlarn aksyan ynleri veya kurumun tm dzeltilir ya da deitirilir. Yava yava ve mevcut kanunlara uygun olarak gerekletirilen bu deiimler ile devlet bnyesi sarslmaz18.

Son olarak, ileriye ynelmek hedefiyle yola kan tm deiimlerin temel hedefi olan adalama kavram; Batllama, modernleme ve uygarlama gibi szcklerin karl durumundadr. Aslnda adalama her alanda, en ileri dnya standartlarn yakalama olarak aklanabilir. nemli olan bu hareketin nasl gerekletirileceidir. Zira gerek adalama gerekse Batllama gibi kavramlar yanl deerlendirildiinde taklitilik, kltr erozyonu, d kltr emperyalizmi, ekonomik smrge durumuna gelme vs. gibi hi ho olmayan olgularn ortaya kmasna neden olabilir. te bu noktada bizim amzdan bilinli adalama kavramn tanmlamak yerinde olacaktr. Trkiye iin adalama, Bat medeniyetindeki ilmi hayat, rasyonel dnme tarzn ve modern teknii almaktr. ada olmann birinci art, kendi kimliini reddetmemek, faydal gelimelere ak olmak ve kendi dmzdaki dnyay fark edebilmektir. ada olabilmek, amzn btn insanla sunduu maddi ve manevi kltr unsurlarndan lkemizin artlarna ve ihtiyalarna gre alabilme, kullanabilme ve deerlendirebilme sanatdr, kabiliyetidir19.

nklbn Hukuksal Dayana nklbn bir evresini tekil eden ihtilal, mevcut dzenin zor kullanlarak yklmasdr. Vatandalarn zulme, yani haksz ve kanunsuz

idareye kar direnme hakk, aksiyon olarak kendini ihtilal, isyan veya hkmet darbesi ile gsterir. Baar salayan ve gayesine erierek ykt dzenin yerine yenisini kuran ihtilal meruluk kazanrsa inklp adn alr. Byle hareketlerin baarl olabilmesi iin de kesinlikle byk halk kitlelerinin desteini alabilmesi, halkn bu hareketi benimsemesi gerekmektedir.

Zor kullanarak meri dzeni deitirmenin kayna, hukuki dayana, zulme kar direnme hakk, ihtilal hakk gibi anlaylar yzyllardr tartma konusu durumundadrlar. Bu anlaylar kabul edenler gibi reddedenler de bulunmaktadr. Doktrinde/retide zulme kar direnme hakkn, Martin Luther, Jean Calvin, Hugo Gratius, Kant ve Hobbes gibi felsefenin nemli isimleri tanmamaktadr. Buna karlk Konfys(M 551-479), Epikras(M 342-271), Saint Thomas dAquin, John Locke, Fichte, Duquit, Esmein ve Hauriou gibi dnrler zulme kar direnme hakkn, baka bir ifade ile, ihtilal ya da daha kapsaml bir hareket olan inklp gerekletirme hakkn savunmulardr.

retiyi bir kenara brakp, belirli bir zamanda belirli bir lkede uygulanan, yrrlkte bulunan hukuka yani pozitif hukuka ayn konu zerinden yaklarsak diyebiliriz ki 18. yydan beri, insanlar hukuksal adan balayan bir takm vesikalar, hukuki metinler dolayl ya da dorudan zulme kar direnme hakkna yer vermektedirler. 1776 Amerikan stikll Beyannamesi zulme kar direnme hakkn kabul etmekte ve aklamaktadr. 1789 tarihli Fransz nsan ve Vatanda Haklar Beyannamesi ve 1791 tarihli Fransz Anayasasnn 33. ve 35.nci maddeleri bu hakk ilan etmektedirler. Bunlardan baka bizde, Trk Anayasa hukuku bakmndan nemli olan 1808 tarihli Sened-i ttifak, ayana, sultann keyfi

15

Hamza Erolu, a.g.e., s.16. 16

Hamza Erolu, a.g.e., s.14,15. 17


Ylmaz, Temizkan, a.g.e., s.25; Hamza Erolu, a.g.e., s.9. 19

Ylmaz, Temizkan, a.g.e., s.25; Hamza Erolu, a.g.e., s.491,496.


4

muamelelerine kar direnme hakkn tanmaktadr. Gnmze doru geldiimizde, modern anayasalarn da zulme kar direnme hakkna dolayl bir ekilde yer vermekte olduklarn grmekteyiz. Bu arada belirtmeliyiz ki 1948 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin nsznde insann istibdat ve baskya kar son are olarak ayaklanmaya mecbur kalmamas iin insan haklarnn bir hukuk rejimi ile korunmasnn esasl bir zaruret olmasnn ilan, zulme kar direnme hakknn nemini milletleraras planda da deerlendirmitir20.

nklbn Hukuki ve Meru Bir ekil Almas htilal yapan fiili hkmetin, kanuni hkmet haline gelebilmesi iin, nce kendi varln merulatrmas ve meru bir hkmet haline

gelmesi lazmdr. htilal, iktidara gemek hrs ile deil, cana kymak hrs ile deil, savunmak iin yaplmaldr. Fiili bir hkmetin meruluu iin baz artlar ileri srlebilir. Bu hkmetin; kamuoyunun tasvibini/onamasn kazanmas ve halkn fiili hkmete katlmas; emniyet ve asayii temin etmesi ve memlekete btnl ile hakim olmas; adaleti rehber klarak, genel hukuk prensiplerine uymas bir zorunluluktur. htilal yapan yeni idare, yeni hkmet, halkn kabul etmesi ile, halkn bu idareyi benimsemesi ile geleceinin daimi ve devaml olaca eklinde grlmeli ve halka da gvenlik salamaldr. Fiili iktidar, kanuni deildir fakat yukarda belirttiimiz hususlar erevesinde meru olabi lir. Bir ihtilal ykt hukuk dzenine gre kanuni saylmaz. Fakat ihtilalin bizatihi kendisi yeni kurduu dzenin hukukunu yaratr ve kendisini kanunlatrr. zetle ihtilalden daha kapsaml olarak inklp eklinde dnrsek, bu, eski hukuk dzenine gre meru ve kanuni deildir fakat yeni , kendi kurduu hukuk dzenine gre kanuni ve merudur, diyebiliriz.

Yeni iktidar, yalnz i hukukta deil, uluslararas hukukta da, insan haklarna gsterdii sayg ve milletleraras ykmllkleri yerine getirmekle meruluunu gsterme imkanna sahiptir. Ancak bu yeni devletin milletleraras camiaya girebilmesi iin dier devletler tarafndan tannmas gerekmektedir. Tanma, eski devletlerle yeni devlet arasnda hukuksal ilikilerin dayana olmaktadr21.

Trk nklb/Devrimi Hakknda Trk nklb ama, hazrlan ve uygulama ynnden dier klasik (Fransz ve Rus nklplar) inklplardan ok farkllklar

gstermektedir. Fikir ynnden hazrlk, inklbn kaynan tekil eder. Fransz htilalini hazrlayan fikirleri, Fransz yazar ve fikir adamlar Voltaire,

Montesquieu, Diderot, Rousseau yzyllar boyunca alma ve eserleri ile ortaya koymulardr. Trk nklb bir doktrin22 hareketinin sonucu deildir ve bir doktrine de bal deildir. Trk nklb Osmanl Devletinin tarihi kaderine tabi olmas gibi bir sonula karlalmas zerine nce bir olay sonra da bu olaya bal bir fikir olarak ortaya kmtr. Yani Trk nklbnda fikri cephe ya da hazrlk dnemi diyebileceimiz sre gereklememitir. Trk nklbnda ite yaanan ihtilal dnemi de mevcut deildir. Bizim hareketimiz klasik inklplardan farkl olarak igale kar milli mcadele, bamszlk ve egemenlik sava ile balamtr. Bu sre ekil olarak belki Trk nklbnn ihtilal dnemi olarak kabul edilebilir. Hazrlk dnemi ise daha ok inklplarla birarada olumutur yani yeniden dzenleme aamasyla iiedir diyebili riz23. stelik Trk nklbnda ilk nce paralanmaya kar rgtlenilmi ve bir devlet kurulmutur. Bu zaten bal bana bir inklptr. Bamszlk savan da bu yeni devlet yapacaktr.

Klasik inklplar, kargaa ve dzensizlik evresi olarak karmza kan ihtilal sreci zerinde ykseldiklerinden zorlaycl k ve bask esi bunlarda ok ar basar. Bizim inklbmzn temelinde ise bu elerin derecesi ve iddeti ok azdr. Ancak balangta baz evrelerin direncini krmak ve onlar disipline etmek iin ll, hi de ar olmayan bir zor kullanmaya gerek duyulmutur.

1789 Fransz ve 1917 Rus nklplarndan farkl olarak Trk nklbnda inklbn hazrln yapanlar, fikri ynden olgunlatranlar ve onu aksiyon alannda baarya gtrenler ayn kiilerdir. Klasik inklplarda her aama da farkl kadrolar rol alrken, Trk nklbnda tm aamalar ayn kadro srtlayacaktr.

20

Hamza Erolu, a.g.e., s.16-22.

21

Hamza Erolu, a.g.e., s.22-25. 22

Yeri gelmiken imdiye kadar kullandmz ya da ileride kullanacamz baz kavramlar da aklayalm. Doktrin: Dini, felsefesi veya siyasi bir renim sisteminin temelini tekil eden dogmalarn veya kavramlarn btnne doktrin denir. Dogmatizm: Felsefe ve bilimde zaman ve mekann zel artlarnn, yani hakikatin somutluu ilkesini dikkate almadan, deimez kavram ve

formllere dayanan dnme tarzn belirten bir terimdir. deoloji: deoloji, fikir, dnce ve inan sistemleridir. Ideoloji adn verdiimiz fikirler btn belli bir zaman ve zeminde belli sorunlara getirilen belli bir zmden baka bir ey deildir. Gnlerden bir gn o zaman ve zemin yani koullar deiince ideolojinin bir ikilem karsnda kalmas

tarihsel bir zorunluluktur. Ya temel izgisini koruyarak kendine yeni bir yorum getirecek ve gndemde kalacak ya da deimeyi reddedecek ad kalacaktr. Gnmz ideolojileri dogmatik- totaliter, pragmatik-demokratik olmak zere iki ana gruba ayrlabilir. Pragmatik-demokratik ideolojilerin temeli dogmatizm deil, pragmatizmdir. Pragmatizm mutlak gerek yerine deneye yani akl ve bilimin gzlem ve

bulgularna dayanr. Dolaysyla zaman iinde deien gerekleri kabul eder. Yani pragmatik-demokratik ideolojilerin politikalarnn temeli, akl ve bilimin verilerine gre deien gerekler ile kiiyi kabul eder. Devlet: Devlet, toplumun rgtlenmesinden domutur. Devlet, belli snrlar iinde yaayan ve ortak baz zelliklere sahip insanlarn kendi

ilerinden kardklar g (egemenlik) ile rgtlenip, yaamalarndan oluan toplumsal bir kurumdur. Vatan, millet, egemenlik ve idari tekilat devleti oluturan temel talardr. Egemenlik: Toplumun rgtlenmek iin bir gce ihtiyac vardr. O toplumun iinden kan bu gce egemenlik denir. lke iindeki ulustan kan;

bir kiiye, gruba veya tm ulusa ait olabilen ynetme gcdr. Blnmez, devredilemez ve en st gtr. Bir devletin oluabilmesi iin gerekli elerden biridir. Bu g ulusun dndan gelirse devlet deil, smrge sz konusudur. 23



5

Son olarak diyebiliriz ki, dierleri yzyllara yaylrken Trk nklb byk lde ok baarl bir ekilde olduka ksa bir zaman dilimi ierisinde gereklemitir24. Trk nklbnn baarsndan bahsetmiken bir konuyu daha akla kavuturmakta yarar var sanyorum. Bir inklbn baars liderine ve daha da nemlisi plan ve programna baldr. II. Merutiyet hareketi ierisinde aktif olarak rol alan ttihat ve Terakkiciler yaptklarn byk bir devrim olarak deerlendirmiler ve evrelerine yle yanstmlardr. Ayn dnem ierisinde Mustafa Kemal onlar youn bir ekilde eletirmitir. Eletirilerinde iki ana unsur bulunmakta idi. Birincisi lider, ikincisi plan ve program eksiklii idi. ttihatlar kendilerini hep Merutiyetin ilanna endekslemiler, sonrasn hi hesaba katmamlard. Trk nklbnda hazrlk dnemi yoktur fakat aslnda bu sre 1907 Misak- Millisinden de rahatlkla anlalaca gibi Mustafa Kemalin kafasnda tamamlanmtr25. Yalnz bu noktaya gelinmiken, bir konuya daha aklk getirmek yerinde olacaktr. Trk nklb ve Trkiye Cumhuriyeti durduk yerde ortaya kmamtr. Trkiye Cumhuriyetinin ortaya k sebeplerini, ancak Osmanlnn iinde bulabiliriz. stelik bu yeni yaplanmann bir takm nemli dinamikleri dorudan doruya 1839da Tanzimat Fermannn ilanyla Trk toplumunda yaanmaya balanan, liberalleme ve demokratikleme asndan da son derece nemli deiimlerin ortaya kt srecin iinden gelmektedir. Bununla birlikte Trk nklbnn hazrlk aamas yoktur. eklinde bizi kesin bir yargya gtren sebep, Osmanl aydn ve yneticilerinin, imparatorluu blecei endiesi ile hep demokrasi ve cumhuriyet gibi kavramlarn karsnda olmalardr. Oysa ki Trk nklbnn ve yeni devletin temel anlaylar bu kavramlara dayanacaktr. Zaten 1839 yl ile balayan, Osmanl devlet ve toplum hayatnda nemli deiikliklerin yapld, bir ok atlmn gerekletirildii II. Merutiyet dnemini de kapsayan srecin amac mevcut sistem ierisinde ya da parlamenter monari sistemi ierisinde Osmanly gelitirip, glendirmek ve yklmasn nlemektir26.

T R K NK I L B I

TRK NKILBINI HAZIRLAYAN SEBEPLER Trk nklb, Klasik Devrimlerden bir ok adan farkl olmakla birlikte, Kurtulu Savan da kapsayan son derece byk ve geni bir

toplumsal deiim hareketidir. imdi soru u olmal: Neden Trk toplumu kapsaml bir inklba/devrime ihtiya duymutur? Bu sorunun cevabn ancak gemie dnp, yapacamz objektif incelemelerle ortaya koyabiliriz. Zira bu toplumun byle byk bir deiim hareketine girimesine neden olan olaylar, davranlar ve olgular dizisi olduka uzun bir zaman dilimine yaylmtr. Bu sreci de zaman, corafya ve toplumsal deimeler/gelimeler vs. gibi ynlerden oluan birer kme halinde grupta ele alabiliriz: Bunlar Osmanlnn son dnemler inde Trk nklbn hazrlayan sebepler; Batdaki siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel gelimelerin inklba etkileri ve devletleraras ilikilerin inklba zemin hazrlayan ynleri eklinde deerlendirmemiz ileride domas muhtemel karklklar nleyecektir. Sonuta bu kmelerin hepsinin toplam, dorudan ya da dolayl, uzak ya da yakn Trk nklbnn sebeplerinin tmn oluturacaktr. lk ele alacamz konu phesiz Osmanl olacaktr. nk sze balarken sorduumuz soruya vereceimiz cevabn nemli bir ksm Osmanlnn devlet ve toplum hayatnda yatmaktadr.

1. PAKET-DOU/eriden Bak (Osmanlnn Son Dnemlerinde Trk nklbn Hazrlayan Sebepler)

Bir Genelleme 13. yyn sonu ve 14. yyn balarn kapsayan sre ierisinde kurulan Osmanl Devleti, 15. yyn sonuna doru tm Orta Dou ile

Kuzey Afrika, Anadolu, Balkanlar ve Dou Avrupann byk bir blmn egemenlik altna alacak boyutlara ulat. Bu dneme kadar kurulan Trk devletleri ierisinde en uzun mrls olan ve yaklak 600 yl varln srdren Osmanl Devletinin dnya tarihinde ayr bir yeri ve nemi vardr.

Devletin kurucular ve yneticiler, onu, bir u beyliinden merkezilemi bir hanedanlk devleti seviyesine karmay; skenderin Makedonya, Sezarn Roma mparatorluklarnn gerekletirdiklerinin ok tesinde, Dou ile Baty, Hristiyanlk ile Mslmanl, eski ile yeniyi birletirmeyi, ayn pota iinde eritmeyi ve kaynatrmay belirli bir sre de olsa baarmlardr. Dolaysyla, Osmanl Devleti, dnyann global bir nitelik almaya balad byle bir dnemde, bu gelimelere katks olan en nemli siyasal teekkllerden biridir27.

Kk bir u beylii iken bulunduu corafyann stratejik durumundan ve gerek Rumeli ile Balkanlarn gerekse Anadolunun siyasi blnmlnden en elverili ekilde istifade eden Osmanl Devleti, kendi i dinamiklerine dayanarak kuruluundan yaklak olarak 400 yl sonra, en geni snrlarna ulam ve ktaya yaylm bulunan byk topraklar kapsamt28. Bu devletin sratle gelimesi; devlete uygulanan bilinli bir politika; disiplinli ve gl bir askeri tekilat; idari siyasetteki incelik; adilane davran; tamamen taassuptan uzak, ho grl bir dini anlaytan ziyade lber Ortaylnn deyimiyle yzyllarn deer birikimi ile ortaya km olan ve biraz da eski Trk devletl erinden gelen, Osmanlnn ok renklilii iinde kendini gsteren, birlikte yaama alkanl; gibi politik ve daha ok manevi sebeplerle olmutur. Osmanl Devletinin gelimesi, yeni toprak kazanlar elde etmesi gelii gzel ve macerac bir ekilde deil, bir program altnda ve bilinli bir yolda gereklemitir. Uygulanan toprak rejimi ve vakflarn kuruluu, ehir ve kasabalarda ilmi ve sosyal messeselerin kurulmu olmas, yalnz halkn deil, Osmanl Devlet dzeninin de salam temellere dayanmasn mmkn klmtr29. Bununla birlikte stanbulun fethi ile uygarlk kuann en

24

Ahmet Mumcu, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, C.2** , Eskiehir 1990, s.5; Hamza Erolu, a.g.e., s.26-27. 25

Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, C.2, stanbul 1997, s.152-156. 26

Ali Krca, Ali Krca ile Siyaset Meydan, 700. Ylnda Osmanl (Mehmet Ali Klbayn konumas), stanbul 1999, s.129; Paul Dumont, Franois Georgeon, Bir mparatorluun lm 1908-1923, vr.Server Tanilli, stanbul 1997, s.143; Hamza Erolu, a.g.e., s.376. 27

Veli Ylmaz, Siyasi Tarih, stanbul 1998, s.65. 28

Veli Ylmaz, a.g.e, s.65-67; Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 1997, s.11. 29

Hamza Erolu, a.g.e., s.48; Kanal 6, Dr.Stress, 11 Temmuz 1999, saat 23:30.


6

geni blgesinde yer alan ve tarihin oluturduu siyasal ve kltrel boluk zerinde kurulan Osmanl Devleti dnyann g merkezi durumuna gelmitir. Bu durum, Fatihin zekas ile birleince, sonuta milletler sistemi kavram ortaya kmtr30. Artk Osmanl mparatorluu Trk Devleti olduu kadar aznlklarn da devletidir. Bu, ayr bir devlet ve toplum sistemidir31. Zaten stanbulun fethiyle birlikte Ortodoks kilisesi ve Avrupann basksna maruz kalan ok sayda Yahudi, Osmanl lkesine gelerek Mslman Trk toplumunun hkmranl altna girmeye balamlard. Hristiyan ve teki dinlerden topluluklar insanlk tarihinde ilk defa kendi iradeleri ile birlemiler, btnlemiler ve kaynamlardr. Byle bir ynetim, zellikle o dnem Avrupasnn ok uluslu devletlerinde grlmemektedir32.

zetlemek gerekirse, Bizans mparatorluu kendisinden nceki on, Grek ve Roma medeniyetleri zerine kurulmutu. Seluklular daha evvelki Trk, Acem ve Trk-slam karm bir uygarlk yaratmlard. Osmanl Devleti ise; batsnda Bizans, dousunda Seluklularn braktklar geni corafi boluun tam ortasnda kurulmutu ve ortaya kan boluu her adan doldurmak durumundayd. Dier bir ifade ile; uygarln merkezinde bulunan Osmanl Devleti, merkezden evreye doru genilemenin tm avantajlarna sahip idi. Bu avantaj onu, bamsz kk bir siyasal konumdan gl; kapsaml ve merkezi bir imparatorlua ykseltmitir33. stelik Osmanl mparatorluu dediimiz bu yap, gerek siyasi gerekse sosyal, kltrel, askeri ve corafi -ki zellikle bu adan Osmanl kuruluunda Anadoludan daha ok Rumelide genileyecek hatta rgtlenmesinde de tekilatlanmasnda da, Rumeliye ncelik tanyacaktr- adan aslnda Doulu olduu kadar, belki de daha fazla Batldr, Avrupaldr34. stanbul merkezli bu imparatorluk devlet yapsyla, toplum hayatyla, siyasetiyle, politikasyla, tm kendisine zg zellikleriyle nc Roma mparatorluudur, Mslman Roma mparatorluudur35.

Osmanl Devletinin banda, varln srdrd yaklak 600 yl boyunca Han, Hnkr, Sultan, Padiah ve Halife gibi nvanlarn bazen bir kan birden tayan 36 kii bulunmutur. Bunlarn hepsi Osmanl hanedanndan kiilerdir36. Osmanl Devletinde btn yetkiler devletin banda bulunan hkmdarda toplanmaktadr. Yavuz Sultan Selimin halife nvann almasndan itibaren padiahlar, hem dnyev hem de uhrev (ahirete ait) yetkileri kendi bnyelerinde birletirmilerdir. Osmanl hkmdar dnyev yetkileri ile sultan, ruhani yetkileri ile halifedir. Halife-Sultan olarak btn devlet yetkilerinin temsilcisidir. Devlet, hkmdardan ayr bir hukuk varlk ve ahsiyete sahip deildir37. Devletin kurulu srecinin balangcnda hanedann btn erkek kua, kendiliinden tahttn yasal hak sahibidir. Bununla beraber en yal ye devletin bana adaydr. Osman Beyle bu uygulama son bulmu ve hkmdarlk iin ehzadelerin rekabeti n plana kmtr. Fatih Sultan Mehmetin ulemann ounluunun uygun bulmasyla devletin iyilii iin koyduu nl karde katli kanunu, bu anlayn yerlemesinin sonucudur. lerleyen srete karde katlinin yerine, ehzadelerin sarayn kafes denilen blmlerinde pasifize edilmeleri gibi bir uygulama, daha sonra ki srete ise, I. Ahmedin 1617deki lmnden itibaren, yeniden hanedann en yalsnn padiah olmas sz konusu olacaktr38.

Din ve kanunla iyiden iyiye bal alanlarda, sultan, snrl da olsa, gerek bir iktidara sahiptir. Dinsel bir nitelik tar; halife olarak, Vezir-i azam Ltf Paann deyimiyle zamannn immdr. Durum byle olmakla birlikte padiahn eriat alannda en ufak bir yetkisi yoktur. Ne yeni bir ey koyabilir bu konuda, ne deitirebilir, onu. eriat yorumlamak bile elinde deildir; bu, hukuku mftilerin iidir, yalnz; sultan onlar atar ve grevden alr, ancak yerlerine geemez. Buna karlk, Orta Asyadan gelen Trk Devlet anlay ve slam hukuk geleneinin en liberal akmlar -zellikle Hanefiler- dinden bamsz bir yasamada bulunmak, kanun yaymlamak olanan salayan bir nerme hakk (rf) tanyorlard hkmdara. Ne var ki, bu kanun, kamu hukuku, idare, maliye, ceza hukuku sorunlaryla yetinmek zorunda olup eriatn yerini alamaz; ancak, onun zddna gitmeden kimi boluklarn doldurur. Osmanllar, devletlerinin oluumundaki somut koullarn gerei olarak -belki de mirass olduklar Orta Asya geleneinin sonucu- hkmdarn bu hakkn alabildiine gelitirdiler. Bylece Osmanl padiahlar Sultan- rf denilen bu kanun yapma hakkn youn bir yasama faaliyeti eklinde kullandlar39.

Devlet ynetiminde hkmdarn ba yardmcs, vezir-i azam/sadrazam denilen ba vezirdi. Vezir-i azam, hkmdar adna btn yetkileri kullanrd, onun genel vekili idi. Sadrazam, btn devlet ilerinden sorumlu idi.

Devlet ilerinin grlmesinde, hkmdara yardmc olmak zere bakanlar kurulu tipinde Divan- Hmayun adl bir organ da bulunmaktayd. Divan- Hmayun, devletin siyasi, idar, mali ve askeri ilerinin grld, inceleme ve mzakere olunduu en yksek devlet kuruluu idi. Bu organ ayn zaman da bir yarg kurumu olarak da hizmet grmekteydi. Ancak padiah, elinde bulundurduu devlet gc nedeni ile Divan- Hmayunun kararlarna uyup uymamakta serbestti. Zaten Osmanl Devletinin ynetim ekli 1876 ylna kadar mutlak monari/mutlakiyet eklinde olacaktr. Bu tarihten sonra Osmanl Devleti merutiyet dediimiz parlamenter monari ile ynetilecektir40.

30

Veli Ylmaz, a.g.e., s.73. 31

Ali Krca, a.g.e.( lber Ortaylnn konumas), s.9. 32

Veli Ylmaz, a.g.e., s.73.

33

Veli Ylmaz, a.g.e., s.67. 34

Jean-Louis BacoueGrammont, Louis Bazn, Irne Beldiceanu, Nicoara Beldiceanu, Paul Dumont, Franois Georgeon, Robert Mantran, Andr Raymond, Jean-Paul Roux, Nicolas Vatin, Gilles Veinstein, Osmanl mparatorluu, C.1, vr. Server Tanilli, stanbul 1995, s.1-150. 35

Ali Krca, a.g.e.( lber Ortaylnn konumas), s.9. 36

Mithat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986, s.244. 37

Hamza Erolu, a.g.e., s.49.

38

Robert Mantran, vd, a.g.e., s.202-204.

39

Robert Mantran, vd, a.g.e., s.206-207.

40



7

Osmanl Devletinin kurulu yllarnda kad-asker(kazasker) denilen devlet grevlileri hukuk sorunlarna bakyor ve kendi blgelerine bal kadlarla, mderris(medrese hocas)lerin atamalarn gerekletiriyorlard. Maalaryla sultann ltuflarndan baka, askerlerin ve devlet grevlilerinin braktklar miras zerinde bir haklar vard. Bu kad-askerler, 16. yyn ortalarndan balayarak, bir baka din grevlisi, stanbul mftisince aptan drlmler; ayn zamanda eyhlislam olarak da atanan bu mfti, ulemann gerek ba ve imparatorluun nde gelen din otoritesi olup kacaktr.

Mftilerin rol ve ayrcal, hukuk sorunlar hakknda gr bildirmek ve zellikle bir siyasal kararn eriata uygunluk derecesini takdir etmekti. Bu sfatla 15. yydan balayarak, bakentteki kimi hukukular byk bir saygnlk ve nfuz kazanabildiler; ne var ki, onlarn sadece dnsel ve manevi otoritelerinden ileri geliyordu bunlar: Devlet rgtnn iinde olmayp (Divan- Hmayuna katlmyorlard), tersine bamszllarn koruyorlard onun karsnda, bunun gibi, dinsel hiyerariye de girmiyorlard. Ulema hiyerarisinde tepeye trmanan stanbul mftisi, eyhlislam olarak, divann dnda kalm olsa da, btn nemli dinsel atamalar, kad ve mderris atamalar kendi egemenliine geti ve artk byk siyasal kararlar sistemli olarak onun onaylamasna tabi oldu41. Padiah tarafndan tayin olunan gerektiinde de grevinden uzaklatrlan, ulemann bakan eyhlislam eriatn bekisi durumunda idi42 ve padiah kendi icraatlar iin ondan dinsel kefalet bekliyordu. Buna karlk, mfti, sultana kar kafa tutabilecek, hatta tahttan indirilmesine izin karan fetva verecek denli kendisini gl hissettiinde, silah hkmdara kar evrilebiliyordu43. eyhlislamlar 19. yyn ortalarndan sonra kabine azas olmular ve bu hal imparatorluun sonuna kadar devam etmitir44.

Maliye ilerinin defterdarlk adl makam tarafndan yrtld Osmanl Devletinde idari tekilat, askeri zorunluluklarn etkisi ile kendisine zg bir yapya ve toprak dzenine dayanmakta idi. Osmanl lkesi idari bakmdan eyaletlere ayrlmt. Eyalet deni len beylerbeyinin mntkas sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar ise kylere blnmt. Sancak beyleri idari, askeri ve gvenlik ilerinden sorumlu idiler. Kazalarda kadlar, hakimlik grevi yaparken, subalar gvenlii salar; alaybeyleri de askeri ilerle ilgilenirdi.

Osmanl Devletinin toprak dzeni balca miri arazi(devlet arazisi), vakf(geliri herhangi bir vakfa ya da bir kuruma ait olan arazi) ve mlk(ahs mal) olmak zere ayrlrd. Miri arazinin en byne has, ortancasna zeamet ve en kne tmar denirdi. Bu ayrm arazinin byklne ve dolaysyla gelirine gre ayarlanmt. Miri arazinin kuru mlkiyeti devlete, iletmesi zerinde yaayanlara aitti. Osmanl Devletinin tebaas/ynetimi altnda bulunanlar bu araziyi ekip bier, buna karlk vergi olarak mahsuln belli bir ksmn has, zeamet ya da tmar sahibine derdi. Geliri orannda asker beslemekle ve onlarn ihtiyalarn karlamakla ykml olan tmar sahipleri kendi alanlarnn gvenlik ve asayiini salamakla da ykml idiler. Bylece devlet zahmetsiz bir ekilde tmarl sipahiler denilen nemli bir askeri gc finanse etmekte, bunun yan sra hem dzenli vergi tahsilini hem de blge gvenliklerini gerekletirmekte idi45.

Tarm ekonomisine dayal bir devlet olan Osmanl, Avrupada ki gelimelerden de etkilenerek tmar sistemini 17. yyda terk ederek yerine, scak para ihtiyacn karlamak daha dorusu para ekonomisine tam gei salayabilmek iin devlete gelir getiren kaynakla r yava yava muayyen bedel mukabilinde ahslara vermeye balad. ltizam usul denen bu sistemde ahslar aldklarnn karln, pein olarak devlete derler, sonra gene hkmet kuvvetine dayanarak bunu halktan tahsil ederlerdi. Ksacas devletin alaca vergiyi pein olarak devlete verirler, stne kendi krlarn, iltizam alabilmek iin verdikleri rveti de ekleyerek bunu halktan zulmle toplarlard. Devlet ve saray giderlerinin artmas, ileri yllarn vergilerinin de mltezimlere tedahl denilen biimde nceden pein satlmas gibi iltizama ilerleyen srete yeni bir biim kazandracaktr. ltizamn bazen kayd hayat artyla/mr boyu, bazen babadan-oula gemek suretiyle sistemlemesi iltizam sahiplerine bir anlamda mlke bir tasarruf salamakta bu da feodal yapy oluturmakta idi. 1856dan sonra iltizam usul kaldrlm sadece aar iltizam devam etmitir46.

Bir Genelleme adl konu bal altnda, buraya kadar, Osmanlnn devlet ve toplum hayat, ama genellikle 16. ya da 17. yylara kadar sren Klasik Osmanl ats gz nne alnarak ele alnm, ve bu ereve iinde Osmanl Devletine ynelik genel bir bak oluturulmaya allmtr. Bu arada rnek olmas asndan, kurumlarn ya da sistemlerin nereden nereye geldiini ortaya koymak niyetiyle ekonomik toprak dzeni ve eyhlislamlk konularnda, bilinli olarak Klasik Osmanl sreci alarak 19. yya ya da imparatorluun ortadan kalkt dneme kadar geliimleri izlenmitir. Aslnda bunlardan genele giderek, Osmanlnn 600 yllk zaman dilimi iinde ne kadar deitiini, Osmanly btn olarak deerlendirmenin ya da ona ynelik bir yargda bulunmann gln anlayabiliriz. Gerekten bir padiahn dnemi, bir sonrakine bir ok adan benzemeyecektir, 1750lerin Osmanls ile 1850lerin Osmanls birbirlerinden ok farkl olacaktr. Kurumsal adan yaklatmzda da aslnda farkl bir ey olmayacak, ok yava ya da ok hzl ama, byk deiimler yaanacak ileri gidiler kadar geri kallarda sz konusu olacaktr. Bu noktada Hangi Osmanl? sorusunun n plana kmas, herhalde beklenen bir durum olsa gerek! Nitekim 15. yyn Osmanl devlet ve toplum modeli, 18. yyn devlet ve toplum modeliyle, 18. yyn ki ise 19. yyn modelinden farkldr ve bu srelerin hi birisi ortak olamaz. Konularmza yaklarken bunun gz nnde bulundurulmas son derece yararl olacaktr. Osmanly Osmanl olarak grebilmek Trk nklbn tanyabilmek, anlayabilmek asndan son derece nemlidir. te, bir dnemin Avrupalsnn gzyle toplarla ilerleyen, gayet nizami harp eden, konvansiyonel silahlarla ilerleyen dnemin sper gcdr Osmanl. 19. yyn Avrupalsnn bak asyla ise bambaka bir Osmanl vardr geni corafyasyla ya da dt durumla emperyalizmin itahn kabartan.

41

Robert Mantran, vd., a.g.e., s.230-231.

42

Hamza Erolu, a.g.e., s.50.

43

Robert Mantran, vd, a.g.e., s.231.

44

Midhat Sertolu, a.g.e., s.325. 45

Hamza Erolu, a.g.e., s.338; Midhat Sertolu, a.g.e., s.338. 46

Midhat Sertolu, a.g.e., s.160-161; Ali Krca, a.g.e.(Mehmet Ali Klbay ve Christoph Neumannn konumalar), s.58,77.


8

Bizim, Hangi Osmanl? sorusuna cevabmz genel ve doal olarak 19. yyn Osmanls eklinde olacaktr. Fakat son dnemin Osmanlsn, daha dorusu kn Osmanlsn oluturan sebeplere genel olarak bir bakla aslnda inklbn zeminini hazrlayan olaylar da ele almaya balam olacaz. k srecini yaayan Osmanl Trk nklbna yol aan olaylar dizisi iinde birinci paketimizi; Batdaki gelimeler, bir uygarlk oluturma abalar ve bunlarn Osmanly etkileyerek onu geriye itmesi ya da ke srklemesi veya onda bir t akm deiikliklere yol amas ikinci paketimizi; 19. yyn sosyal ve iktisadi geliimleri iinde Avrupal devletlerin Osmanl zerinde yrtt politikalar, bunlarn amalar nc paketimizi tekil edecektir. nklba zemin hazrlayan bu paketten ncsnn aslnda ikinci paketteki srecin sonucu olarak ortaya km olduunu gzden karmamak gerekir.

imdi ele almamz gereken soru herhalde u olacaktr: Bu kadar yerleik, her adan kendisine zg bir tarz oluturan Osmanl , nasl ve ne gibi etkenlerle k srecine girecek ve bir inklba/devrime zemin hazrlayacak? Bu sorunun aslnda son derece kapsaml bir cevab var. Fakat bu ok uzun bir inceleme gerektiren ve Hangi Osmanl? sorusunu tekrar tekrar ele almamz gerektiren bir i. Bu nedenle biz mmkn olduu kadar genellemelerle yolumuza devam etmek durumundayz.

Sona Doru (Osmanl Devletini ke Srkleyen Etmenler) 17. yyn sonundan itibaren Osmanl mparatorluunun gerilemesi balamtr. Gerileme deyince, genel olarak Osmanl

mparatorluunun Avrupadaki snrlarnn douya doru gerilemesini anlamak gerekir ilk aamada47. nk yapsal ve toplumsal gerileme siyasal gerilemeden nce balam olsa bile, su yzne kmas hayli vakit alacaktr48.

Osmanl mparatorluu, o muazzam snrlarna fetih ve istila yolu ile ulamtr. Yani imparatorluun genilemesi, kuvvete, devletin askeri gcne dayanmtr. Zamanla bu kuvvet zayfladka, fetih yoluyla kazanlan topraklar elde tutmak imkan da zayflamtr. Ayn sre iinde Akdeniz ve Karadeniz evresi ile Avrupada feodalitelerin yerini merkezi krallklar yani zetle daha gl rakipler almaya balamt49. Bununla birlikte bir devletin, zerinde bulunduu topraklar geniledike, bu topraklar merkezi otorite vastas i le ynetmekte de gleir. Byle bir durumda, ynetim sistemi olarak, bugn yerinden ynetim denen ademi merkeziyet (dcentralisation) sistemini uygulamak bir zorunluluk olur. Osmanl mparatorluu da byle yapt. Lakin vilayetlerin bana getirilen yneticilerin hepsinin ayn yetenek ve nitelikte olmamalar ve bunlardan bazlarnn merkezi otoritenin etkisinden uzak olmann da avantajn kullanarak, ahsi kar ve zaaflarn gerekletirme yoluna gitmeleri, zellikle son dnemlerde imparatorluu ve toplumsal yapy sarsan en nemli faktrler arasnda yer almlardr. stelik Ademi Merkeziyet Sistemi kuvvetli bir merkezi otoriteye ihtiya gsterir. Halbuki Osmanl mparatorluunun askeri bakmdan zayflamas, merkezi otoritenin de zayflamas sonucunu vermitir50. Zaten ynetim kadrolar Kanuniden itibaren yetersiz kalmaya balam bu da merkezi otoritenin durumunu daha da gletirmitir51.

Osmanl mparatorluunun sava ganimeti gibi nemli bir gelir kaynann fetihlerin sona ermesi ile ortadan kalkmas; isyanlar, savalar ve seferlerin devletin masraflarn arttrrken, dier yandan ekonomik dengeyi iyiden iyiye bozmu olmalar; Kanuni dneminden itibaren bata Franszlar olmak zere yabanc devletlere verilen kapitlasyonlarn ekonomik yaralar arttrmas; Sarayda kadnlarn devlet ilerine karmalar, gibi eitli etkenler siyasi k ierden perinlemeye balamtr52.

Koca mparatorluk, snrlar iinde, eitli milletleri, dinleri ve mezhepleri, farkl dilleri ve rklar toplam bulunmaktayd. Esasnda Osmanl Devleti bunlara kar ve zellikle Hristiyan unsurlara kar, Avrupann baka lkelerinde eine rastlanmayan bir hogr gstermi, an en uygar davrann yaparak, bunlar dini inan ve ibadetlerinin her trl uygulamasnda serbest brakmtr. Doal olarak, bu farkl unsurlarn, ilelebed Devlete devaml bir ballk ve sadakat gstermeleri beklenemezdi. Devlet zayfladka, Osmanlnn geni hogrs ile muhafaza ettikleri milli, rk ve dini benliklerini ortaya koymalar kanlmazd. Hele Fransz htilalinin hrriyet fikirlerinden (bkz. Batdaki gelimelerin Trk nklbna etkileri) sonra, bunlar imparatorluk ile balarn koparmak iin her frsat kullanma yoluna gittikleri gibi, zellikle Balkanlarn byk devletlerin politik ihtiraslarnn atma sahnesi haline gelmesi de bunlarn iine yaramtr53.

Ykselme dnemi padiahlarndan Fatih, Seluklu ve Dou Roma mparatorluundan sonra Bat Roma mparatorluunu da zaptederek kuvvetli bir saltanat kurmak istemiti. Yavuz Selim, Fatihin at bat cephesini tespit etmekle birlikte tm Asyay birletirerek byk bir slm mparatorluu vcuda getirmek siyaseti takip ederken, Kanuni Sultan Sleyman her iki cepheyi glendirmeyi ve Akdenizi bir Osmanl gl haline getirdikten sonra Hindistan zerinde nfuz kurarak cihan uml bir siyaseti uygulamt. Ancak, bata da dolayl olarak zerinde durduumuz gibi devletin dahili/i tekilt ve i siyaseti, globallemeyi ngren byle bir d siyaseti desteklemeye yeterli olmam, bu durum i kaynaklarn azalmasna neden olduu gibi milli g unsurlarnn da yeniden tanzimi mecburiyetini ortaya karmtr. Buna, durum ve artlar yeterli gelmediinden, Osmanl mparatorluu kendi kn biraz da kendisi hazrlam oldu54.

47

F. Armaolu, a.g.e., s.12. 48


F. Armaolu, a.g.e., s.12; Veli Ylmaz, a.g.e., s.80.

50

Armaolu, a.g.e., s.12. 51

V. Ylmaz, a.g.e., s.81. 52

V. Ylmaz, a.g.e., s.81. 53


Veli Ylmaz, a.g.e., s.81.


9

k srecinden bahsederken din unsuru zerinde, hem i hem de d zihniyetleri gz nne alarak durmamz gerekir. D zihniyetten kastmz, Ortaadan beri, Avrupada milletleraras mnasebetler demenin, sadece Hristiyan devletler arasndaki mnasebetler demek olduudur. imdi bir Osmanl Devleti kyor ve fethettii topraklarla beraber birok Hristiyan halk da bir Mslman Devletin egemenlii altna giriyor. Hristiyan Avrupa, -Hal Seferlerinin nedenlerini de gz nne alrsak- bunu hayli hayli hazmedemedi doal olarak. Osmanl Devletinin o uygarlk sembol dinsel hogrsn, birlikte yaama alkanln bile, uygarca karlayamad. Bu sebeple, bir yandan Osmanl mparatorluunu Avrupadan kovmann hrsna (bkz. ark Meselesi55) kaplrken, te yandan da Hristiyanl slamn sultasndan(!) kurtarmay kendisine kutsal bir misyon edindi 20. yyn ilk eyreine kadar.

Btn bunlarn stne, Osmanl imparatorluu ada gelimeleri, ne kltr, ne ekonomik ve ne de teknik alanda, yeteri kadar takip edebilmiti56. 15. yyda Batda yava yava balayan, daha sonra eitli ekonomik ve kltrel olaylarn etkisi ile hzn arttran bilimsel, teknolojik ve ekonomik ilerleme, Osmanl toplumuna ok yabanc gelmitir. Yzlerce yl Batdan stn olduu, Avrupadan alnacak bir ey yoktur, ancak verilebilecek bir eyler vardr inanc ve anlay ile yaayan Osmanllar zellikle bilimsel gelimenin dnda kalm hatta biraz ileride aklayacamz unsurlarla kendi kabuuna ekilmi Batda olup bitenlerle ilgilenmek gereini duymamlardr57. Bu hal Osmanl mparatorluunu iten zayflatan bir husus olmutur. Avrupa devletleri arasndaki yakn mnasebetler sonucu, ve zellikle Hristiyan dinine dayanan bir kltr birlii dolaysyla, herhangi bir teknik bulu, herhangi bir alandaki gelime, btn dierlerine yaylrken, bu yenilikler ve gelimeler Osmanl Devletine yeterli lde yansmamtr. Mamafih, bu yeni gelimelerin Osmanl mparatorluunda da kabul iin yaplan teebbsleri, zellikle banaz din adamlarnn nasl tepkiyle karladklarn hatrlarsak i zihniyetten kastmzn ne olduu rahatlkla ortaya kacaktr58. Zaten Osmanlnn k srecinde her alanda hakim olan zihniyet de budur. Osmanl teokratik bir devlet midir? gibi bir soruya bir ok kesim farkl cevap verebilir. nk burada devreye yine Hangi Osmanl? sorusu girecektir. Kurulu, Ykseli dnemleri, hatta Duraklama dnemini de bir kenara brakalm nk hibir zaman bu dnemler tam teokratik olarak kabul edilmeyebilir. Fakat son dnem Osmanls dine deil, din smrsne, dinin yanl yorumlamalarna dayal anlay ile kesinlikle teokratiktir. Devletin byle bir din karakter arzetmesi, byle bir din anlaynn devlet ilerine karmas slahat ve yenilik hareketlerini baltalyor, gletiriyordu. Islahatn mutlaka bu anlaya uygun olmas gerekiyordu. Osmanl mparatorluunun bu karakteri sebebiyle, bu anlaya sahip din adamlar mparatorluun kaderi zerinde sz sahibi idiler. Son dnem devlet ulemas, sadece taassup sebebiyle deil, daha ok menfaatleri dolaysyle tutucu idi ve slahata kar gelirken de, Osmanl Tarihinde saysz rnei bulunduu zere aslnda tehlikeye den kendi menfaatini de koruyordu.

Osmanl mparatorluunun din bir devlet olmas, genel retimin din adamlarnn tekelinde bulundurulmasn gerektiriyordu. Son dnemlerde o eski dneminin en iyi medreselerinden eser kalmam artk tamamen sz konusu dini nitelii tayan retim programlar Orta a usullerine uygun bir ekilde pozitif bilimlere ve felsefeye yer vermemekte idi. Bu eitim sisteminin, rvet, iltimas ve ahlak buhran ile birleince toplumun genel yaps zerideki etkileri hakknda fazla fikir yrtmeye gerek kalmayaca ortadadr.

Askeri kurumlarn bata Yenieri Oca olmak zere dtkleri disiplinsiz, kaytsz ve itaatsiz ortam; tmar sistemi yerine kurulan iltizam usulnn insafsz, ar ve basiretsiz vergilendirme tarz; sermaye birikiminin bulunmamas; sna retimin olmamas59; sanayi casusluunun yaplmamas ve dolaysyla teknolojinin takip edilememesi; kaybedilen topraklarla birlikte yaanan youn g olgusunun yol at sosyo-kltrel ve ekonomik sorunlar; dardan alnan borlar; Batdaki gelimeleri yakalamak amacyla yaplan almalarn yetersi zlii ve Batdan alnan unsurlarn olduu gibi alnarak taklit edilmesinin getirdii baarszlk vs..., bunlar siyasi, askeri, iktisadi, teknolojik ve sosyo-kltrel alardan Osmanly ke srkleyen sebeplerdir60.

Kurtulma/Kurtarma abalar Siyasi, askeri, ekonomik, sosyo-kltrel ve ahlaki alardan zerinde durduumuz sebepler nedeniyle yava yava k srecine giren

ve bilinen sona doru ilerleyen Osmanl, kendisini, bu durumdan daha dorusu bilinen sondan kurtarmak amacyla harekete geecektir. Osmanlnn kendisini kurtarma, tekrar toparlanma abalar ekilde karmza kmaktadr. Bunlar Islahat Hareketleri, Denge Politikas ve Fikir Akmlar gibi balk altnda toplayabiliriz.

55

1798 ylnda Napolyonun Msr igali ile ortaya kan meselenin ad, Napolyonun bozduu Avrupa dengelerini tekrar dzenlemek iin

toplanan 1815 tarihli Viyana Kongresinde konmutur. Aslnda Trklerin XI. yyda Orta-Douya girmeleri ile balamtr. lk aamada

Mslman-Hristiyan(Hal Seferleri gibi) atmas olarak gereklemi, ilerleyen sre ierisinde gerek teknolojinin, gerekse dnya grlerinin

deierek gelimesine paralel olarak hem corafyasn ve etki alanlarn, hem de ilgilendii konular genileterek gnmze kadar devam etmi

Avrupann uygulad politikalar btndr. Son yllarda yaanan bata Bosna-Hersek ve Arnavutluk olmak zere Balkan Sorunlar; Krfez Krizi

ve Trkiyenin dousundaki blc terr faaliyetleri, tarih literatrnde ki adyla ark/Dou Meselesinin gnmze yansmasndan baka bir ey

deildir.

56

Armaolu, a.g. e., s.13. 57

A. Mumcu, a.g.e., s.9.

58


Hamza Erolu, a.g.e., s.51-53. 60

Hamza Erolu, a.g.e., s.51-56; Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, C.I, stanbul 1997, s.20; Veli Ylmaz, a.g.e., s.80-81.


10

Islahat Hareketleri Osmanl mparatorluu, 17. yyn balarndan itibaren, urad devaml yenilgiler karsnda Bat dnyasnn stnln grmeye

balamt. Yani Batnn stnl, tehlikeli bir noktaya ulatnda, Batya kar koyma endiesi ile slahatlar balam ve Batya ancak Batnn silahlar ile kar konulabilecei sonucuna varlmtr. Batnn askeri yeterlilii, stnlnn nedeni deil bir belirtisiydi61. Osmanlnn anlayamad da aslnda bu idi. Bir sz vardr, ki devlet sava meydannda kar karya geldiklerinde her eyleriyle, siyasi, ekonomik, sosyo-kltrel, bilimsel, teknolojik ve ahlaki alt yaplanmalaryla birikim ve donanmlaryla savarlar, silahlar sadece bu unsurlardan oluan btnn simgeleridir. eklinde. Osmanl, 18. yyn ilk yarsnda III. Ahmetten itibaren, Avrupa ile kendi arasnda mevcut olan mesafeyi kapatmak iin bir takm reform hareketlerine giriirken62 bunlar sadece askeri alanda dt durumdan kurtulmak iin yapyordu. k srecinin kapsamn gremeyen Osmanl, sadece bu alanda yapaca reformlarla durumunu dzeltebileceini dnyordu. Nitekim yapt reformlarda bu dncenin paralelinde hep snrl ve dar kapsaml olmutur 18. yzyl boyunca.

Osmanl mparatorluunun kapsaml bir deiime ihtiyac olduunu gren ilk Osmanl padiah III. Selimdir. III. Selim, hkmdarlnn, halkn refah ve mutluluunu salamaya ynelik bulunduuna ve kendisinin de halkn bir hizmetkr olduuna inanan bir padiaht. lke ynetiminin her kesiminin yenilenmeye muhta olduunu grm ve bu konuda yaplmas gerekenler iin tavsiye ve teklifte bulunmak zere bir Meclis-i Meveret(Danma Meclisi) kurmutu. Bu meclise, sizden rey, benden infaz demiti. Bir parlmentonun prototipi saylabilecek bu meclis teklifleri yapacak, III. Selim bu teklifleri yrrle koyacakt. lmden gayr(baka) her hastala ila bulmak mmkndr diyen III. Selim, Osmanlya ila bulmaya alrken, lkede yenilikleri kaldracak zihniyet olmadndan, bu uurda hayatn kaybetti63.

Selimin Nizam- Cedid(Yeni Dzen) adl yenilik hareketlerinin iki karl sz konusudur. Biri, yine Nizam- Cedid ad ile tannan yeni bir orduyu ifade etmekte, dieri bu orduyu da kapsayacak ekilde tersane, donanma ve dier ocaklardaki slah hareketleri ile idare, ilmiye, iktisadi, siyasi, ticari ve diplomasi (zellikle daimi eliliklerin kurulmas) alannda yapt ve yapmay dnd yenilikleri kapsayan btn yenilik hareketlerini ifade etmektedir64. III. Selim zamannda sava teknii kurumlarnn dzenlenmesi, eitim ve retimde yenilikler, rnein Mhendishane-i Bahr-i Hmayun(Deniz Okulu) ve Mhendishane-i Berri-i Hmayun(Topu Okulu) gibi, Bat tesirlerinin szmasn da kolaylatrmtr.

III. Selimin herhalde en byk hatas yeni orduyu kurarken, Yenieri Ocan kaldrmayp, bir sre ikisinin bir arada devam etmesini uygun grmesidir. Bu hata onun lmne neden olacaktr. Fakat bu gelime ileride benzer hareketleri gerekletirecekler iin iyi fakat pahalya mal olmu bir model tekil edecektir. III. Selimden sonra tahtta kan II. Mahmut ilk nce Yenieri Ocan kaldracak, yen ilik hareketlerine daha sonra balayacaktr65. lerleyen srete Mustafa Kemal, harf devrimini ve dier inklplarn gerekletirirken, tarihi iyi bilen, toplumumuzu yakndan tanyan biri olarak, hep hzl ve radikal davranacak, geici bile olsa, III. Selim modelinin verdii ders ile hibir zaman eski ile yeniyi bir arada yaatmayacaktr.

III. Selimden sonra tahta kan II. Mahmutun ilk sadrazam Alemdar Mustafa Paa da slahat ynnde nemli bir adm atmt. Ayan ve Beylerin, kendi balarna buyruk bir ekilde ve merkezi hi kaale almadan hareket ettiklerini gren ve lkenin ynetiminde disiplin ve birlik isteyen Alemdar, bunlarla stanbulda yapt toplantda bir takm kararlar almtr. Bu kararlar Padiahn bir Hatt- Hmayunu ile onaylanmtr ki, buna Sened-i ttifak denir. Bu szlemede taraflar lkenin iyi bir ekilde ynetilmesi iin aba harcayacaklar ve yenilik hareketlerinin gereklemesine alacaklard. Hukuki bakmdan bu belge, Padiahn Ayan bir taraf olarak kabul etmesi ve onunla yetki paylamna gitmesi; Ayann yetkilerinin ve ynetim alanlarnn tespit edilerek bu alanlara Padiahn mdahalesinin nlenmesi gibi hkmleri ihtiva ettii iin hkmdarn mutlak otoritesine getirilmi bir snrlama idi.

III. Selim ve yeniliki tavrlarnn bedelini onunla ayn sonu paylaarak deyen Alemdar tecrbelerini gren II. Mahmut, birinci planda kendi iktidarnn glendirilmesine nem vermekle beraber, lkede bir takm yenilikler yapma zorunluluunu da grmt. Evvela kendi otoritesini tehdit eden ve adam-akll bozulmu olan Yenieri Ocan kaldrd (Vaka-y Hayriye: Hayrl Olay-1826) ve bunun yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye isimli yeni bir askeri rgt kurdu. Bundan sonra, ynetimde disiplini salamak iin, Mehmet Ali Paa hari asi valilerin balar ezildi. Devlet organlarnda dzeltmeler yapld. Maliye, Dahiliye, Hariciye ve Ticaret Nezaretleri(Bakanlklar) kuru ldu. Bunlara mstearlar tayin edildi. Vergilerin slah iin yeni tedbirler alnd. Posta tekilat kuruldu ve ilk defa nfus saym yapld. Harbiye ve Tbbye okullar ald. lk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi(Olaylarn Takvimi) yaynlanmaya baland. Yine eitim ve retim alannda olmak zere, II. Mahmut Avrupaya pek ok renci gnderdi66. Mahmut devrinde, halkn eitli ihtiyalarn karlamak iin devletin faaliyet alan nispeten geniletilmi, eitim, salk ve bayndrlk alannda hizmetlere giriilmitir.

II. Mahmutun bu yenilikleri, phesiz Osmanl toplumuna byk faydalar salamtr. Fakat II. Mahmut daha nceki tecrbeleri grm ve bilmi olduu iin, gerici zihniyetle mcadele edebilecek kkl bir programa cesaret edememitir. Aslnda buna cesaret eden tek kii, tarihimizde Atatrktr zaten onu da nemli klan ynlerinden biri budur. Her ne olursa olsun, Mahmutun mutlak otoritesinin snrlanmasna hi

61



Armaolu, a.g.e., s.218-219. 64

Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hat-t Hmayunlar Nizam- Cedit, Ankara 1988, s.29-186. 65

Erolu, a.g.e., s.55; Armaolu, a.g.e., s.219. 66

Armaolu, a.g.e., s.219.


11

yanamamasna, hatta otoritesini glendirmek iin Batnn kurallarn, kurumlarn almann ve anlamann gereine inanmasna ramen onun dnemi Tanzimat iin hazrlk olarak kabul edilebilir67.

Tanzimat Ferman Sultan II. Mahmutun lmnden sonra yerine geen, gen padiah Abdlmecid, Mustafa Reit Paann uyarsna uyarak yeni

dzenlemelere giriti. Mustafa Reit Paa, hazrlad Glhane Hat-t erifi veya dier bir deyimle Glhane Hat-t Hmayunu diye anlan Tanzimat Fermann Glhane Meydannda Padiahn ve memleketin bykleri ile yabanc devlet temsilcilerinin nnde dzenlenen byk bir merasimde, 3 Kasm 1839da okudu. lan olunan ve Fermanla balayan ve I. Merutiyete kadar devam eden bu devreye Tanzimat Devri denmektedir68.

Tanzimat Ferman ile; Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas; Verginin dzenli bir usule gre ayarlanmas ve

toplanmas; Askerliin dzenli bir ekle sokulmas; Soruturma olmadan, yarglama yaplmadan kimsenin cezalandrlmamas; Hr istiyan ve Mslman btn Osmanl uyruklarnn eit olarak kabul edilmesi69; gibi temel baz haklarn teminat altna alnmas ve bunlara uygun yeni kanunlarn hazrlanmas ngrlmtr70.

Tanzimat Osmanl mparatorluunda III. Ahmetten itibaren balam olan Avrupallama hareketleri dizisi iinde nemli bir merhale tekil eder. Ve bu merhale kendisinden ncekilere oranla ok farkl bir zellik tar. O zamana kadar yaplan yenileme hareketleri, arlkl olarak, Devletin urad askeri yenilgiler gz nnde tutularak, hemen daima askeri alanda vuku bulmutu. Tanzimatn hareket noktas ise, esas itibariyle byle bir endieden domu deildir. Devletin bana gelen gailelerin sebeplerini, gerek Devlet, gerek Osmanl dzeninde grm ve hem bu dzenin temellerini ve hem de Devletin ileyiini yeniden dzenlemeyi ama edinmitir. Bundan dolay, Tanzimat Ferman, hem bir eit nsan Haklar Demeci ve hem de bir bakma anayasal nitelikte ortaya kmtr. Fakat Tanzimat Ferman, phesiz, bir Amerikan veya Fransz Haklar Beyannamesi deildir. nk, her eyden nce, Tanzimat Ferman, bir halk hareketi sonucu halktan gelen bir istein ifadesi olmayp, yukardan aaya, yani, devlet iktidarn kullanan stn otoriteden, hkmdardan gelmitir ki bu, Tanzimat Fermannn zay f tarafdr, halk tarafndan hazmedilmemesinin bir sebebidir. Ayrca Glhane Hat-t Hmayunu, stn otoritenin, padiahn tek tarafl bir beyan, vatandalarna bir ltfu idi. Yeri geldiinde padiah bu haklar geri alabilirdi.

Tanzimat Fermannda esas olarak ferdi haklarn ele alnmasnda, Avrupada gelimekte olan Liberalizm(Hrriyetilik) hareketinin ve 1830 htilallerinin etkisini grmemek mmkn deildir. Esasen Tanzimat, Paris ve Londrada eli olarak bulunan, Louis-Philippein liberal rejimini ve ngilteredeki seim reformunu yakndan takip eden, buralardaki aratrmalar sonucunda Osmanl mparatorluunda da liberal reformlarn yaplmasnn; Mslmanlarla Hristiyanlarn eitliinin salamasnn gerekliliine inanan Mustafa Reit Paann eseridir. Paann dnce sistemi, o zaman ki Osmanl toplumunun ok ilerisinde bulunuyordu. Onun fikirlerini uygulamak iin gereken atmosfer olgunlamamt. Bununla birlikte Reit Paann, Osmanl Devletinde hem Devlet ve hem de Osmanl toplumuna bir ileri hamle yaptrdna da phe yoktur.

Tanzimat Ferman ile padiah, milli egemenlik, merutiyet veya cumhuriyet rejimlerine gidilmeksizin, kendi iradesiyle kendi yetk ilerini snrlamtr. Kendi otoritesinin faaliyet snrlarn izmi ve siyasi gcnn kullanlma eklini, ilk defa belirli bir statye kendisi balamtr. Tanzimat, bu ynleri

Syllabus

Documents

Transcript of Syllabus