SOCIJALNO-EKONOMSKI ASPEKTI REKULTIVACIJE ODLAGALIŠTAPOVRŠINSKIH KOPOVA UGLJA U FAZI RESTRUKTUIRANJA EPS-a

Slobodan VUJIĆ1*, Svetozar KOVAČEVIĆ Aleksandra ČANAK-NEDIĆ2, Igor MILJANOVIĆ1, Aleksandar PETROVSKI1

1Rudarsko-geološki fakultet, Katedra za primenu računara, Beograd 2Elektroprivreda Srbije, Beograd

Sažetak: Za potrebe Direkcije za razvoj i investicije Elektroprivrede Srbije, multidisciplinarni tim stručnjaka Akademije inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore, obavio je opsežna istraživanja mogućnosti selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke na površinskim kopovima uglja Elektroprivrede Srbije, u cilju rekultivacije i revitalizacije eksploatacijom degradiranih površina. U radu su izloženi socijalno-ekonomski efekti rudarskih radova na životnu sredinu u ugljenim basenima Elektroprivrede Srbije.

Ključne reči: UGALJ, OTKRIVKA, OTKOPAVANJE, ODLAGANJE, POVRŠINSKA EKSPLOATACIJA, REKULTIVACIJA, REVITALIZACIJA, ZAŠTITA SREDINE

1. UVOD

Za potrebe Elektroprivrede Srbije (EPS), 2004.godine završena je izrada Studije selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke. Nosilac zadatka bilo je Odeljenje rudarskih i geoloških nauka Akademija inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore. Svrha izrade Studije je analiza načina i ocena opravdanosti selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke u funkciji revitalizacije i rekultivacije degradiranih prostora na površinskim kopovima uglja EPS-a. Izrada Studije je u skladu sa nastojanjima EPS-a da problem celovito sagleda i pristupi njegovom trajnom rešavanju na konzistentan način sa standardima iz ove oblasti u visoko razvijenim zemljama. Zadaci Studije su bili:

a. Sagledavanje stanja i iskustava na rekultivaciji površinskom eksploatacijom uglja zahvaćenih prostora, kod nas i u svetu;

b. Analiza postojećih tehnoloških rešenja na površinskim kopovima uglja u sistemu EPS-a, radi sagledavanja mogućih modifikacija u cilju selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke, kao i sagledavanje alternativnih novih rešenja;

c. Analiza i ocena mogućih postupaka rekultivacije degradiranih površina, u varijantama bez i sa selektivnim otkopavanjem i odlaganjem otkrivke;

d. Predlog rešenja organizacije izvršavanja poslova tehničke i biološke rekultivacije;e. Ekonometrijska ocena i definisanje nivoa investicija sa procenama troškova

rekultivacije i revitalizacije;f. Višekriterijumska uporedna analiza;g. Završna ocena i predlog daljih aktivnosti.

* Rudarsko-geološki fakultet, Katedra za primenu računara, 11000 Beograd, Đušina 7, tel. (011) 32 38 564, fax. (011) 33 47 934, e-mail: vujic@rgf.bg.ac.yu

Slika 1. RB Kolubara, pregledna karta rekultivisanih površina

Inicijalnih razloga za izradu ove Studije ima više, jedan od razloga je i zakonska regulativa. Ona nalaže obavezu poštovanja odredbi koje se neposredno ili posredno odnose na probleme rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja degradiranih površina, kojima se uspostavlja niz zahteva u cilju sprečavanja nastajanja trajnih šteta i negativnih posledica po životnu sredinu. Zakonska regulativa eksplicitno nalaže potrebu rekultivacije kao postupka vraćanja prvobitnih prirodnih funkcija i proizvodnih sposobnosti uništenom zemljištu. Iza ovog naloga zakona stoje suštinski razlozi:

1. Moralni i civilizacijski, obaveza i obzir prema čoveku i njegovom potomstvu;2. Etički, zemljište predstavlja obnovljivo prirodno bogatstvo i ne sme biti trajno

degradirano ili uništeno, već sačuvano;3. Ekonomsko-socijalni, rekultivisane i uređene površine, pošto im je vraćena prirodna

funkcija i proizvodna sposobnost, predstavljaju novi egzistencijalni izvor, mogu se ustupati, menjati ili uz materijalnu nadoknadu otuđiti, što je od posebnog značaja za EPS.

EPS danas raspolaže sa 8.737,44(ha) površina zemljišta zahvaćenih površinskom eksploatacijom u Kolubarskom i Kostolačkom ugljenom basenu. Pod odlagalištima je 5.015,60(ha), u Kolubari 3.580,60(ha) i Kostolcu 1.435(ha). Procentualni udeo do sada rekultivisanih površina (bez selektivnog odlaganja) je 32,14(%) u Kolubari i 32,20(%) u Kostolcu. Do 1992. godine prosečno godišnje je rekultivisano u EPS-u oko 100(ha) (Kolubara 71,55 ha i Kostolac 28,87 ha). Zbog teške materijalne situacije i pogoršanih ukupnih uslova privređivanja, od 1992. do 2003.godine radovi na rekultivaciji su bili obustavljeni.

Rekultivacija, uopšteno gledajući, podrazumeva ponovno uspostavljanje biljnih zajednica (vegetacije) na površinama koje su ostale posle eksploatacije uglja. Rekultivacija se može izvoditi periodično (diskontinuitetno) ili u kontinuitetu praćenjem rudarskih aktivnosti. U uslovima EPS-a ona je izvođena diskontinuitetno.

Slika 2. JP PK Kostolac, pregledna karta rekultivisanih površina

Najčešće nije moguće, a nije ni potrebno, da se rekultivacijom restaurira predeo u identično stanje pre eksploatacije uglja. Izabran vid post korišćenja zemljišta mora da zadovolji potrebe lokalnog stanovništva, potrebe prirodnih staništa, osobine novoformiranih zemljišta, post-eksploatacionu stratigrafiju i troškove, odnosno cenu koštanja. Da bi se ovo ostvarilo moraju biti jasno definisano:

Konzervaciona strategija, integracionog ili parcijalnog tipa. U svetu dominira parcijalna konzervaciona strategija, koja rezultira procenama prioritetnih područja za očuvanje vrsta i staništa.

U okviru područja na kojima će se izvoditi restauracija za očuvanje prirode, moraju se jasno definisati glavni ciljevi, da li je to očuvanje prirodnog procesa ili očuvanje vrsta (biodiverziteta).

Za područja koja nisu svrstana u kategoriju prioritetnih, moraju se pronaći rešenja koegzistencije korišćenja zemljišta i njegovog očuvanja.

Pored regulative, za uspešnu rekultivaciju značajan činilac je vlasništvo i način finansiranja. Eksproprisano zemljište (pretežno poljoprivredno u Kolubarskom i Kostolačkom basenu) otkupljeno od poljoprivrednika treba rekultivisati za poljoprivredne namene i zamenu sa poljoprivrednicima prilikom novih eksproprijacija radi daljeg razvoja površinskih kopova. Društvena zemljišta, zemljišta u blizini naselja, treba koristiti osim za poljoprivrednu namenu, za šume, parkove, rekreacione komplekse, staništa životinja i biljaka, za industrijske kapacitete, stambenu gradnju, sportske terene i slično.

Vlasnik celokupnog degradiranog zemljišta je EPS. Iz dva krupna razloga finansiranje rekultivacionih radova, trebalo bi da se obavlja delom i iz društvenih sredstava. Prvi razlog je nacionalna isplativost, odnosno opšta dobrobit da se na gotovo devet hiljada hektara (do sada) površinskom eksploatacijom degradiranog zemljišta, vrate prirodne i ekonomsko-produktivne funkcije. Drugi razlog je moralni, odnosno zaslužena redukcija troškova EPS-a, za saniranje eksploatacionih prostora, pošto je EPS desetinama godina izdvajao i izdvaja

velika sredstva u budžet države na ime zakonske obaveze „o plaćanju naknade za promenu namene korišćenja poljoprivrednog zemljišta”.

Uspostavljanje dobrog vegetativnog pokrivača je uslovljeno hemijskim osobinama zemljišta, teksturom, strukturom i kompaktnošću, sredinom za klijanje i rast biljaka, pristupačnošću vode i drenažom. Obezbeđivanje dobre sredine za korenov sistem je ključ uspešne rekultivacije. Sloj prirodnog plodnog zemljišta (soluma) na površini, pruža šire mogućnosti za rekultivacione opcije i uspešnu rekultivaciju. Najlošija varijanta je nemogućnost da se sačuva sloj prvobitnog plodnog zemljišta. U takvim slučajevima uspeh rekultivacije je limitiran. Selektivno otkopavanje i odlaganje sloja plodnog zemljišta je najbolje rešenje i garancija uspešne rekultivacije.

Izneto u potpunosti objašnjava značaj rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja eksploatacionih polja ležišta uglja, ne samo sa ekološkog, već i sa socijalno-ekonomskog aspekta.

2. SOCIJALNO-EKONOMSKI ASPEKT REKULTIVACIJE

Ciljni zadatak selektivnog otkopavanja i odlaganja plodnog zemljišta, rekultivacije i prostornog uređenja odlagališta površinskih kopova uglja EPS-a, je efektivno i efikasno namensko saniranje i oplemenjivanje degradiranih površina, kao preduslova za ponovno korišćenje ovih područja. Poslovi, podrazumevaju organizacione aktivnosti selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke, biološku rekultivaciju, i upravljanje i gazdovanje novostvorenim resursima na odlagalištima površinskih kopova. Organizacije koje eksploatišu mineralne sirovine i pri tome menjaju prvobitno prirodno stanje sredine, prema važećim zakonskim propisima, obavezne su da po završenoj eksploataciji, prostor zahvaćen eksploatacijom dovedu u prvobitno ili približno prvobitnom stanju u ekološkom i funkcionalnom pogledu. Formalno, ovo izgleda jednostavno, u praksi EPS-a, problem rekultivacije ima međutim složeniju konotaciju, on je višedimenzionalan i na njegovo rešavanje primaran uticaj imaju sledeći ograničavajući činioci:

1.Funkcionalna veza procesa rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja degradiranih površina eksploatacionih polja sa proizvodnim procesima na aktivnim površinskim kopovima;

2.Restruktuiranje Elektroprivrede Srbije, proces koji je u toku i koji ima za ciljeve: unapređenje upravljačkih, finansijskih i performansi u domenu zaštite životne sredine, formiranje nove organizaciono-proizvodne strukture radi prenosa rizika investiranja i odgovornosti na privatni sektor;

3.Socijalno-ekonomski aspekti, prema merilima kao što su instalisani kapaciteti ili proizvodni efekti, broj zaposlenih je veliki. U procesu restruktuiranja planira se redukcija broja zaposlenih i razmišlja o otvaranju novih radnih mesta. Rekultivacioni radovi otvaraju mogućnosti angažovanja radne snage;

4.Hroničan nedostatak finansijskih sredstava za održavanje i investiranje;

5.Troškovi i potreba redukcije troškova rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja površinskom eksploatacijom uglja degradiranih površina. Na ime naknade za promenu namene zemljišta i po drugim osnovama, EPS godinama izdvaja velika sredstva u državnu kasu. Država ima moralnu obavezu da finansijski pomogne i tako umanji troškove EPS-a pri sprovođenju mera rekultivacije;

6.Nacionalni interes i isplativost rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja više hiljada hektara degradiranog zemljišta;

7.Raznolikost i diferentnost mogućih novih sadržaja i namena rekultivisanih površina (poljoprivrede, šumarstvo, urbanizacija, sportsko-rekreativni kompleksi, turistički objekti, arheološko-istorijski kompleksi, parkovi, staništa divljih životinja, vodene površine, retenzije za poplavne vode, industrijski objekti, itd.);

8.Kulturološki faktori zajednice u okruženju, odnosno lokalne kulturološke prilike.

Uvažavajući izneto, postoji više alternativnih rešenja organizacije izvršavanja poslova sanacije, odnosno rekultivacije, revitalizacije i prostornog uređenja degradiranih površina, kao i upravljanja i gazdovanja ovim prostorima u post-eksploatacionom periodu. Sanacioni radovi na odlagalištima površinskih kopova odvijaju se u dve faze: Tehnička rekultivacija i biološka rekultivacija.

Aktivnosti i radovi na tehničkoj sanaciji su u funkcionalnoj i tehnološkoj sprezi sa eksploatacionim aktivnostima, odnosno rudarskim radovima na površinskim kopovima. Mišljenja smo da je logično, racionalno i tehnološki uslovljeno, da organizacija i izvršavanje poslova na tehničkoj rekultivaciji ostane kao integralna – završna faza tehnološkog procesa otkopavanja, transporta i odlaganja otkrivke. Prema ovom predlogu, za izvođenje tehničke rekultivacije, na nivou površinskih kopova i basena, nije potrebno formirati posebne organizacione celine. Organizaciju rada, planiranje, izvršavanje i kontrolu poslova tehničke rekultivacije obavljao bi postojeći menadžment površinskih kopova.

Zavisno od primenjene varijante selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke, doći će do izvesnog povećanja broja angažovanih radnika. Ovo ne znači angažovanje novih radnika, već preraspodelu radnih zadataka unutar postojeće strukture zaposlenih.

Postoji više alternativnih rešenja organizacije izvršavanja poslova biološke rekultivacije, od kojih izdvajamo:

EPS, odnosno Kolubarski i Kostolački basen organizuju izvršavanje i finansiranje (samostalno ili uz podršku države) poslova biološke rekultivacije i trajno upravljaju i gazduju post-eksploatacionim zemljišnim resursima. U ovom slučaju kopovi ili baseni treba da imaju organizovanu stručnu službu i tehničko-operativnu jedinicu za izvođenje bioloških (poljoprivrednih i šumarskih) rekultivacionih radova i eksploatacije. Ukoliko nema interesa da trajno gazduju rekultivisanim površinama, mogu ih menjati prilikom novih eksproprijacija ili ponuditi na prodaju.

Da se nakon tehničke rekultivacije, oblikovane i za biološku rekultivaciju pripremljene površine, koriste za zamenu, na bazi adekvatnog reciprociteta, sa vlasnicima čija se zemlja ekspropriše prilikom širenja kopova, ili ukoliko nema interesovanja za zamenu ponudi na prodaju. Treća alternativa je koncesiono ustupanje tehnički rekultivisanog zemljišta. U sva tri slučaja, EPS ili baseni, moraju uspostaviti superviziju nad biološkom rekultivacijom zemljišta, kako bi pratili izvršavanje obaveza u pogledu uspostavljanja projektovanog vegetacijskog pokrivača (poljoprivrednog ili šumskog) i namenskog korišćenja.

Da se u basenima formiraju i osamostale preduzeća za biološku rekultivaciju čija bi osnovna delatnost bila poljoprivreda i šumarstvo. Zaposlene (bar u osnivačkoj fazi) činili bi isključivo radnici koji predstavljaju tehnološki višak usled restruktuiranja. Osnivački kapital obezbedili bi EPS, baseni i država na ime socijalnih programa kao i moralnih obaveza. Za formiranje ovakvih preduzeća, potrebno je obaviti stručno osposobljavanje radnika i obezbediti neophodne prostorne uslove i moderna sredstva za rad. Vlasnički odnos prema zemljištu koje se ustupa preduzeću može biti postavljen na koncesionoj ili na drugačijoj osnovi i ugovorno regulisan. EPS ili baseni, moraju uspostaviti superviziju i regulativnu kontrolu nad preduzećem radi praćenja izvršavanja preuzetih obaveza.

Da se formira agencija EPS-a ili basena, kao zastupnik vlasnika degradiranog zemljišta i nosilac zadatka. Rad agencije bi se finansirao iz sredstava EPS-a, odnosno basena, i javnih sredstava pošto je rekultivacija dobrobit za celu zemlju. Agencija bi bila odgovorna za planiranje sanacionih radova, realizaciju planova (menadžment), kontrolu izvršenih radova i gazdovanje rekultivisanim zemljištem. Tenderskim putem birala bi i angažovala izvođače radova. Koncepcija korišćenja rekultivisanih zemljišta mora počivati na profitnom principu, odnosno brzom privođenju zemljišta ekološkim i ekonomskim funkcijama. Zaposlene u

agenciji činili bi stručni kadrovi koji su višak pri restruktuiranju EPS-a. Osim pobrojanih mogući su i kooperantski odnosi sa zainteresovanim korisnicima zemljišta. Ovaj model organizacije i izvršenja poslova biološke rekultivacije sličan je nekim modelima primenjenim u zapadnoevropskim zemljama.

Naše je mišljenje da treći i četvrti model, sa aspekta realnosti i uvažavanja relevantnih ograničavajućih činilaca, najviše odgovaraju stanju, mogućnostima i potrebama rudarskih basena Kolubare i Kostolca.

3. ZAKLJUČAK

Površinska eksploatacija uglja zahteva i upravljanje celokupnim prostorom eksploatacionog polja i masama otkrivke. Rekultivacija i restruktuiranje ovih masa nudi brojne mogućnosti u izboru i struktuiranju zemljišta za potrebe i ciljeve čoveka i prirodne zajednice. Izbor post-eksploatacionog načina korišćenja zemljišta treba zasnivati na funkcionalnim i kulturalnim potrebama zajednice okruženja. Dosadašnja iskustva potvrđuju postojanje znanja i mogućnosti da se na površinama rudarskih basena Kolubara i Kostolac urede prostori i obezbede sadržaji multifunkcionalne vrednosti.

Naši površinski kopovi uglja nalaze se u blizini većih gradova, sa velikim brojem stanovnika i stalnom tendencijom porasta broja i promene strukture stanovništva. To nameće potrebu planskog, organizovanog i osmišljenog stvaranja područja koja će moći da udovolje brojnim ekološko-ekonomskim zahtevima u uslovima zdravije životne sredine. S obzirom na intenzitet i raznovrsnost oblika degradacije, neophodno je obnavljanje i nova valorizacija degradiranih prostora. Pri tome, ne mora se insistirati na autentičnoj restauraciji oblika, sadržaja i funkcija koje su postojale pre početka obavljanja rudarskih radova, već se obzirom na promenjene ekološke, društvene, ekonomske, socijalne i druge uslove mogu stvoriti i druge ambijentalne vrednosti ovih predela. U periodu tranzicije, restruktuiranja EPS-a, rekultivacija, revitalizacija i prostorno uređenje odlagališta površinskih kopova uglja, pruža mogućnosti otvaranja novih radnih mesta i upošljavanja dela tehnološkog viška radne snage, pokretanje novih perspektivnih delatnosti, zaustavljanje ekonomske migracije lokalnog stanovništva i sl.

4. LITERATURA

[1] Čanak-Nedić, A., Nedić M. i Tomić D. (2005), THE ROLE OF LAND RECLAMATION IN POST-TRANSITION PERIOD, Balkanmine - First Balkan Mining Congress, Varna, Bulgaria, ISBN 594-91547-2-6, (p. 335-343).

[2] Vujić, S. i dr. (2000) ISPITIVANJE NEGATIVNIH UTICAJA POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE MINERALNIH SIROVINA NA ŽIVOTNU SREDINU I MOGUĆNOSTI ZAŠTITE, Projekat tehnoloških-strateških istraživanja Saveznog Ministarstva za razvoj, nauku i životnu sredinu, (str. 257).

[3] Vujić, S., Kovačević S. i dr. (2004), STUDIJA SELEKTIVNOG OTKOPAVANJA I ODLAGANJA OTKRIVKE, Akademija inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore. Investitor EPS Direkcija za razvoj i investicije, (str. 222).

[4] Vujić, S. & al. (2005), ANTHROPOGENIC EFFECTS OF MINING WORKS ON LIVING ENVIRONMENT IN THE COAL BASINS OF THE ELECTRIC POWER INDUSRY OF SERBIA, Balkanmine - First Balkan Mining Congress, Varna, Bulgaria, ISBN 594-91547-2-6, (p. 344-353).