Yusuf GÜREL

06042038

Çevre ve Ekoloji

Çevre ve Ekoloji

TSUNAMİ

TSUNAMİ ( Depreşim Dalgaları )

Sunami sözcüğü, dünya dillerine 15 Haziran 1896'dan sonra girmiştir. Japonya’ da, 21000 kişinin hayatını kaybettiği Büyük Meiji Tsunamisi' nden sonra Japonlar' ın yaptığı yardım çağrılarıyla dünya dillerine kendiliğinden yerleşmiştir ve çoğu dillerde, keskin bir “S” ile okunması için başında bir “T” ile yazılır: “Tsunami”. Ama Türkçede bu “T” ye gerek yoktur. En başta Tükçeye de alınan bu yazım şekilinden dolayı Türkiye’ de “Tsunami” denilmeye başlanmıştır.

Tsunamiler, okyanus tabanında jeolojik aktiviteler sonucunda meydana gelen ani taban seviyesi değişimleri gibi nedenlerle denize geçen enerjinin, su ortamında yayılmasıyla oluşan uzun dalgalardır.

Tsunami, depremle oluşan fay kırılması, zemin çökmesi, zemin kayması, zemin göçmesi ya da volkan patlaması gibi olaylarla su ortamına geçen enerji nedeniyle oluşan dalgalardır. Sismik etki ile doğrudan tsunami oluşması için, deniz tabanında oluşacak depremin normal atımlı fay kırılması sonucunda meydana gelmesi gerekir. Normal atılımlı fay demek, fay kırığının olduğu çizginin bir yanındaki zeminin, diğer yandakine göre bir miktar dikey olarak yükselmesi ya da alçalması demektir. Yanal atılımlı fay kırılmalarında zemin, fayın her iki tarafında aynı düzeyde

kaldığından, bu biçimde su düzeyinde değişim pek olmaz. Buna bağlı olarak, yanal atılımlı faylar, denize dikey yönlü önemli bir etki veremediğinden tsunami yaratamazlar. Ancak, yanal atılımlı fayların başladığı ya da sonlandığı noktadaki zemin hareketi, tsunami oluşturabilecek nitelikler göstermektedir. Ayrıca bu tip fay bir deniz altı heyelanı yaratarak bunun bir tsunami oluşturmasına neden olabilir.

Tsunamilerin periyotları 5 dakika ile 1 saat arasında değişmektedir. Genellikle periyotları 20 ile 30 dakika arasındadır. Boyları çok fazladır ( yüzlerce mil ). Okyanuslarda oluşan tsunamiler belki 1000 metre ya da daha büyük bir derinlikte oluşarak yayılmaya başlarlar. Bu durumda dalga yükseklikleri küçüktür. Bu dalgalar deformasyona uğramadan uzun mesafeler boyunca yayılırlar. Sığ su bölgesine yaklaşan bu dalgalar, sığlaşma ve sapma etkileriyle çok büyük bir dalga yüksekliğine sahip olurlar.

Literatürde pratik olarak en büyük tsunamilerin Richter ölçeğine göre 6.5 büyüklüğünden daha büyük ve merkezinin deniz tabanından 60 km’ den az olduğu depremlerin oluşturduğu belirtilmektedir. ( Reeve ve diğ., 2004 ). Ancak deprem

büyüklüğüne bağlı olarak tsunami periyodunu veren bağıntılar mevcuttur. Tsunami dalgalarının yayılma hızları su derinliğinin fonksiyonudur. Okyanusta oluşan bir tsunami dalgasının hızı saatte yüzlerce mil olabilmektedir. Bunların hızları bazen 800 km/ saat’ i geçer. Okyanus tabanı deprem nedeniyle yükseldiğinde dalganın önündeki su seviyesi düşer. Dalganın arkasında kalan suyunda ileri doğru itilmesiyle yüksekliği artar. Kıyıya ulaşan tsunami dalgalarının hepsi kırılmaz. Yüksekliği artan bu tsunamiler kıyı alanı üzerine taşarak önemli miktarda karaları suyun basmasına sebep olur. Kıyıdan uzakta kırılan tsunami dalgaları, kıyı alanına yaklaşan bore dalgalarının oluşmasına neden olur. Çok büyük miktarda suyun kıyı alanını taşkın altında bırakan tsunaminin bu hareketi “tırmanma” olarak adlandırılır.

Tsunaminin oluşmasıyla kıyı alanında yukarıda açıklanan nedenlerle ilk önce suyun çekildiği gözlenir, bu çekilmenin arkasından bir seri dalga gelir. Bu durumda insanlar ilk kırılan dalganın en tehlikeli olduğunu sanmakta ancak arkadan esas tehlike yaratacak dalgalar gelmektedir. Bu nedenle uyarı sistemleri ile okyanusların kıyı alanlarında yaşayan insanlar korunabilmektedirler. Çünkü bu tip tehlikeli dalgalar muhtemelen birkaç saat sonra kıyıya ulaşacaktır. Ancak bu tip uyarı daha az derinliğe sahip denizlerde tsunami dalgasının birkaç dakika sonra kıyı alnına ulaşması söz konusu olacağından yetersiz olabilmektedir. 2004 Pasifik depremi sonucunda meydana gelen tsunami dalgası kıyı alanlarında çok büyük hasar ve can kaybına yol açmıştır.

Tarihteki Önemli Tsunamiler

National Geographic Türkiye - Appenzeller, Northwestern Üniversitesi jeoloji profesörlerinden tsunami uzmanı Emile Okal' a danışarak geçmişte yeryüzüne önemli etkileri olmuş tsunamilere ilişkin aşağıda verilen listeyi derledi.

1-MİNOS, İÖ 1630 DOLAYLARI

Yunan adası Santorini'de, bir yanardağ patlamasının yol açtığı dalgalar Girit'i silip süpürdü -ve belki de Minos uygarlığının çöküşünü hızlandırdı. Bu tsunaminin, Atlantis efsanesinin kaynaklarından biri olduğu söyleniyor.

2-CASCADİA, 1700

Amerika kıtasının Kuzeybatı Pasifik açıklarında gerçekleşen çok büyük bir deprem, dev dalgalara neden oldu. Japonya'da, bu olayın yol açtığı hasarı tanımlayan yaklaşık 300 yıllık kayıtlar bulundu.

3-LİZBON, 1755

Açık denizde oluşan deprem ve ardından gelen dalgalar büyük zarara yol açtı; Voltaire'in Candide yapıtında da bu olaydan söz ediliyor. Barbados'ta dahi hissedilen felaket, Atlas Okyanusu'nun bir ucundan diğerine hasar verdiği bilinen tek tsunami.

4-SANRİKU, 1896

15 Haziran 1896 tarihinde 8.5 büyüklüğündeki Meiji depreminden sonra tarihin gördüğü en büyük tsunimalerden biri meydana geldi. Dalgaların boyu 38.2 metreydi. Yani 12-13 katlı bir apartmanın yüksekliği kadar dev dalgalar oluştu. Tsunami tek bir uyarı bile vermeden Japonya'nın kuzeydoğusunu vurduğunda 20.000'den fazla kişi yaşamını yitirdi.

5-ALEUT ADALARI, 1946

Alaska açıklarındaki tsunami beş saat içinde Hawaii kıyılarına ulaştı. Bu olay, Büyük Okyanus tsunami uyarı sisteminin geliştirilmesini hızlandırdı.

6-ŞİLİ, 1960

9,5 büyüklüğündeki bir deprem (kayıtlara geçen en büyük örnek) Büyük Okyanus boyunca 2200 can alan dalgaları tetikledi. Bu felaket, halkın tsunamilere karşı eğitilmesinin gerekliliği konusunda yetkilileri alarma geçirdi: Buna karşın Hawaii'de, uyarılar yapıldığında insanlar izlemek için rıhtıma toplandı. (Şili açıklarında deniz dibinde oluşan 9.5 büyüklüğündeki bu depremin ardından yine son yüzyılın en büyük, en güçlü dalgaları görüldü. 11 metre yüksekliğindeki tsunami, Şili'de bin, Hawaii'de 61 kişinin ölümüne yol açtı. )

Dalgalar, saatte 750 kilometre hızla Japonya kıyılarına ulaştı ve değdiği yeri yıktı. Tsunaminin katettiği mesafe yani Şili-Japonya arası yaklaşık 17 bin kilometre.

7-PAPUA YENİ GİNE, 1998

Ölümcül dalgalarıyla kıyı şeridindeki çok dar bir alanı vuran bu tsunami, 2000'den fazla kişinin ölümüne yol açarak gözlemcileri şaşırttı. Uzmanlar daha sonraları bunun nedeninin deniz altında bir zemin kayması olduğunu öğrendi; o dönemde bunun tsunamiyi tetikleyen olaylardan biri olduğunu çok az kişi biliyordu. Şimdi ise bu tür kaymaların, birçok kıyıyı tehdit ettiği biliniyor. 

8-GÜNEYDOĞU ASYA, 26 Aralık 2004

26 Aralık 2004 günü Kuzey Sumatra'da biribirlerine doğru hareket eden Burma Levhası ile Hindistan Levhası arasındaki ters fay boyunca meydana gelen 9.2 büyüklüğündeki Güneydoğu Asya depremi deniz tabanının şeklini değiştirmiş, yaklaşık 1200-1300 kilometrelik kesiminin kırıldığı tahmin edilen fay üzerindeki ters atım 15-20 metreye ulaşmıştır. Böylelikle Hint okyanusu tabanının Asya kıtasına doğru hareket etmiştir. Bilim insanları, 9.2 büyüklüğündeki son 40 yılın en güçlü

depreminde ortaya çıkan enerjinin, 26 Aralık'tan günler sonra dahi yer kabuğunu titretmeye yettiğini belirledi. Uzunluğu 1.250 km olan bir çatlak boyunca oluşan deprem, 10 dakika sürmüştü. Bu şimdiye dek kaydedilen en uzun deprem süresi. Derin bir hendeğin bulunduğu bölgede meydana gelen bu şekil değiştirmeye bağlı olarak oluşan kabarma tsunaminin oluşmasına neden olmuştur. Derin sularda çok hızlı olarak hareket eden tsunami kıyıya yanaştığında yükselmiş, suyun geriye doğru çekilmesine neden olmuş ve daha sonra karanın iç kesimlerine doğru su baskını şeklinde ilerlemiştir. Tsunami, Kuzey Sumatra kıyılarında etkisini hemen gösterirken 2 saat sonra Sri-Lanka ve Hindistan kıyılarına ulaşmıştır. Ancak Güney Asya Ülkelerinin çoğunda erken uyarı sisteminin bulunmaması, olanlarda ise gerekli uyarıların zamanında yapılamaması ya da uyarıların dikkate alınmaması can kaybının bu derece büyük olmasına neden olmuştur.

Türkiye’ deki Tsunami Riski

Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Mustafa Erdik, “Büyük bir depremden sonra İstanbul için de tsunami tehlikesi söz konusu, ama depremin vereceği hasarların yanında tsunaminin vereceği hasarlar o kadar büyük değil” dedi.

Prof. Dr. Erdik, dünyadaki plakaların birbiriyle temas halinde olduğunu, birindeki bir hareketliliğin diğerini de tetiklediğini söyledi.Dünyadaki son depremleri hem sismolojik açıdan hem de yol açtığı hasar bakımından yakından incelediklerini belirten Prof. Dr. Erdik, Şili ve Japonya'daki plakaların Türkiye'ye uzak plakalar olduğunu bildirdi.

EN RİSKLİ BÖLGE KÖYCEĞİZ KIYILARI

Sanılanın aksine tsunaminin sadece okyanus kıyılarında meydana gelmediğini iç denizlerde de yaşanabileceğini vurgulayan Erdik, şu bilgileri verdi:“Ülkemizde de tsunami riskinden söz edebiliriz. En büyük tehlikenin olduğu yer Türkiye'nin güney batısı yani Köyceğiz ile Rodos kıyıları. Çünkü en büyük tsunami oluşacak yerlerin başında Girit Adası'nın güneyi geliyor. O tsunamiye Türkiye'nin güney batı kıyıları doğrudan doğruya maruz kalır. Büyük bir depremden sonra İstanbul için de tsunami tehlikesi söz konusu, ama depremin vereceği hasarların yanında tsunaminin vereceği hasarlar o kadar büyük değil. Biz bunu deprem riski içinde değerlendiriyoruz. 500 yıl önce İstanbul 'daki depremlerde tsunami olduğunu biliyoruz, ama yakın tarihlerde hasar yaratacak tsunami olmadı. Depremlerden sonra yapılan deniz ölçümlerinden denizin yükseldiğini ve belli dalgaların geldiğini görüyoruz.”

ÇOK SAYIDA ÖRGÜT ÇALIŞIYOR

Türkiye'de tsunamiyle ilgili büyük çalışmaların yapıldığını ve bir risk haritasının çıkartıldığını belirten Prof. Dr. Erdik, şunları kaydetti:

“Bu çalışmalardan en önemlisini İstanbul Büyükşehir Belediyesi yaptı. Marmara Denizi'nde meydana gelenler tam olarak tsunami değil. Deprem sonrasında Marmara içinde olabilecek deniz altı heyelanlarıyla ilgili bir konu ama bu da tsunamiyle benzer daha da şiddetli etkiler yaratabiliyor. Şu anda tsunami ile ilgili ülkemizde çok sayıda örgüt çalışıyor. Bunlardan en önemlisi UNESCO. Karadeniz ve Marmara'nın da içinde olduğu Akdeniz ve çevresindeki denizlerde tsunamilerin önceden haber verilmesiyle ilgili çalışılıyor. Ülkemiz de burada büyük rol oynuyor. Kandilli Rasathanesi de bu konuda çalışıyor.”

Kaynaklar

• Yüksel, Y. ve Çevik, E. ( 2009 ). Kıyı Mühendisliği. İstanbul: Beta

• Bilim ve Teknik. ( Aralık, 2007 )

• www.ntvmsnbc.com

• www.hurriyet.com

• www.abc.net.au