Sufizm etikasi kk

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

«Milliy ideya, ruwxiyliq tiykarlari ha`m huqiq ta`limi» kafedrasi

&&&&Sufizm etikasi[[[[ pa`ni boyinsha

L e k ts i ya t e k s t l e r i

Lektor Saparova G

2012-jil

Mundarija Sufizm etikasi pa`ninin` predmeti ha`m waziypalari

1-lektsiya

1.Sufizm taliymatinin` mazmuni. 2.Suvfizinin` a`hmiyetiyu

Sufizmnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi.

2-lektsiya

1. Sufiy so`zinin` kelip shigìwi ha`m onin` ha`r-qiyli mazmun ha`m ma`niste tu`sindiriliwi. 2. Sufizmnin` islam dinine shekemgi ha`m islam dini ta`sirinde rawajlaniwi. 3. IX-a`sir baslarindagì sufizm ma`selesi.

12-13 a`sirlerdegi Sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri

3-lektsiya

1. X-XIII a`sirlerdegi sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

2. Sufizm tariyxatlari negizinde sufizm filosofiyasinin` qa`liplesiwi.

3. Keyingi da`wirlerde payda bolgàn tariyxatlar

Najmiddin Kubro ha`m Kubrobiya tariyxatinin` kelip shigìwi.

4-lektsiya

1. Kubroviya tariyxatinin` o`zinen aldin`gì sufistlik ta`liymatlardan o`zgesheligi.

2. Kubroviya tariyxati ha`r-ta`repleme jetilisken diniy, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda.

Xoja Axmad Yassaviy ha`m Yassaviya taryxati

5-lektsiya

1. XII a`sirde Orayliq Aziyada Yassaviylik tariyxatinin` payda boliwi ha`m shigìs ellerine taraliwi. 2. Axmad Yassaviydin` moralliq ha`m ja`miyetlik-siyasiy ko`z-qaraslari.

Bahawatdin Naqshband ha`m onin` Naqshbandiya tariqati

6-lektsiya

1. Naqishbandiya tariyxatinin` o`zinen aldin`gì sufistlik ta`liymatlardan o`zgesheligi.

2. Naqishbandiya tariyxati ha`r-ta`repleme jetilisken diniy, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda.

7-lektsiya Sufizm bolmis haqqinda 1. Panteistlik xarakterge iye sufizmdegi

bolmis ma`selesi. 2. Sufizmde materialliq du`n`ya haqqinda

tu`sinikler. 3. Neoplatonizm agìminin` sufizmnin`

rawajlaniwina ta`siri. Sufizmde dialektika ma`selelerinin` ushirasiwi

Sufizm filosofiyasinda sotsial-moralliq ma`seleler

8-lektsiya

1. Sufizmde insan manàviyati ma`selesinin` analizleniwi. 2. Sufizm filosofiyasinda isanlardi toparlargà ajiratiwda na`psi tiykargì o`lshem sipatinda qabil etiliwi. 3. Sufizmde adalat ma`selesinin` analizleniwi.

Sufizm filosofiyasinda sotsial-moralliq

ma`seleler 9-lektsiya

1. Sufizmde insan manàviyati ma`selesinin` analizleniwi.

2. Sufizm filosofiyasinda isanlardi toparlargà ajiratiwda na`psi tiykargì o`lshem sipatinda qabil etiliwi.

3. Sufizmde adalat ma`selesinin` analizleniwi.

Sufizmde kamil insan ideyasi 10-lektsiya 1 Ruwxiy barkamal insane tu`sinigi, onin`

shigìs xiliqlarina ta`n ta`repi. 2. Watandisu`yiwshilik, insandisu`yiwshilik

ha`m o`z milletine sadiqliq shaxs ruwxiyatinin` a`hmiyetli o`lshemleri.

1. Kirisiw. Sufizm etikasi pa`ninin` predmeti ha`m waziypalari Jobasi

1.Sufizm taliymatinin` mazmuni. 2.Suvfizinin` a`hmiyetiyu 1.Sufizm taliymatinin` mazmuni. Sufizm taliymatinda ko`rsetiliwinshe, turmisliq mashqalalar menen baylanisli bolgàn joqari niyetlerge,

maqsetlerge jetisiw basqishpa-basqish a`melge asadi. Bul basqishlardin` ha`r birinde insan haqiyqatliqqa a`ste-aqirinliq penen jaqinlasip baradi. En` joqari haqiyqat insan o`z hu`jdani, ishki keshirmeleri arqali jetisken bilim esaplanadi.

Sufizm-adamlardi hadalliqqa, pa`klikke, ten`likke, insan qa`dir qimbatin jerge urmasliqqa shaqiriwshi, barliq musilmanlardin` ten` bolip, ha`rkim o`zinin` hadal miyneti menen ku`n keshiriwin, basqalardin` ku`shinen paydananbasliqti, ja`miyetlik adalat qagìydalarin basshiliqqa aliwdi na`siyatlawshi taliymat. Bul taliyman wa`killeri bunday maqsetlerge adalatli ja`miyet qurip, yaqshi, a`dil patshagà iye bolip gàna emes, ba`lki Allataalagà shin ju`rekten berilip, onin` irzaligìna erisiw arqali jetisiw mu`mkin, dep esaplagàn.

Sufizm-(tasavvuf) shigìs musilman xaliqlarinin` ma`na`wiy turmisi tariyxinda o`shpes iz qaldirgàn ja`miyetlik filosofiyaliq agìmlardin` biri. Ol o`zinin` on a`sirden artiq rawajlaniw jillari dawaminda tariyxiy da`wirlerdin` ja`miyetlik, ma`deniy, ideyaliq ha`m etikaliq ta`replerine say halda tu`rli forma ha`m jo`nelislerde rawajlanip keldi.

Demek sufizm jetiklik ha`m ma`na`wiy kamalat shoqqilarina erisiwdin` jolidur. Dilge Allatalanin` atin

ja`mlew insannin` qa`lbin pa`kleydi, oni iyman, hadalliq, a`dep-ikramliq jaqtan pa`klik, miynetti su`yiwshilik, insandi su`yiwshilik jolina sharlaydi. Sol sebepli de sufizm ta`liymatinda dilge Allatalanin` ismi ja`mlenip, hadal miynet penen ku`n ko`riw insan o`miri ha`m xizmetinin` tiykargì mazmuni sipatinda talqi etiledi. Sufizmnin` bul joli o`zinin` tiykargì ma`nisi jagìnan diniy iqtiqat ha`m iymandi du`n`yaliq mashqalalar menen baylanistiw, olardi adalatli sheshiwge u`les qosiwgà adamlardi bag`darlaw menen de a`hmiyetli.

Sonni da aytip o`tiw kerek, bunnan birneshe jillar ilgeri sufizm ta`liymatina bir jaqlama, qara ko`z a`ynek arqali na`zer taslanip kelindi. Oni diniy-mistik, reaktsion, pessimistlik ta`liymat dep tu`sindirer edi. Sufizm taliymatina biz ma`lim sebeplerge baylanisli obèktiv jantasiwdan marqum bolip keldik. Shu`kiranalar bolsin, gà`rezsizlik quyashinin` nurlarinan na`r alip, biz o`tmish qa`diriyatlarimizgà, sonin` ishinde sufizm ta`liymatina mu`na`sibetimiz o`zgerip, oni duris, qalis ko`z qarastan izertlew imkaniyatlarina iye boldiq.

O`tmish miyrasimizdi teren` u`yreniw, umitilip baratirgàn qa`diriyatlarimizdi qayta tiklew, agàrtiwshiliq-ta`rbiyaliq islerimizde u`lken a`hmiyetke iye. Jurt basimiz Islam Karimov o`zinin` ma`mleket ha`m ja`miyet qurilisi akademiyasinin` ashiliw meresiminde so`ylegen so`zlerinde «`biz o`z rawajlaniw ha`m reformaliq jolimizdan jedellik penen algà ju`riwimiz ushin ku`shli ruwxiy quwat beretugìn milliy ma`deniyatimiz, shigìs filosofiyasinin` o`mirbagìsh ha`m teren` bulaqlarinan na`r aliwimiz ogàda a`hmiyetli»` degen edi.

2.Suvfizinin` a`hmiyetiyu Sufizm taliymati islam bawirinda rawajlanip, Quran ha`m Hadis hiklemtlerinen aziqlangàn, ko`p

jag`daylarda shariyat qagìydalarina su`yengen bolsa da, lekin rasmiy diniy aqiydaparasliq, hakimshilik toparlarinin` ayshi-a`shiretlerge gàrq bolip turmis keshiriw ta`rizine, talawshiliq ha`m ma`npa`tparastliqqa qarsi shigìp, olardin` miynetke naraziliqlarin a`shkaralap keldi. Bul taliymattin` el arasina jayilip, oy-pikir janàlaniwina qanat bergeni, haq ha`m haqiyqatqa ha`wes ziyalilar ju`regin ba`nt etkeninin` sebebi de sol edi. Buni tagì bir na`rse tastiyiqlaydi, sufizm qala o`nermentleri, a`yemnen ma`deniyati rawajlanip kelgen ilim-bilim oraylarinda o`z rawajlaniwin tapqan.

1993 jili watanlaslarimiz musirman Shigìsindagì ulli sufizm oyshillari-yassaviya tariqatinin` tiykarin saliwshi, turkiy klassikaliq poeziyasinin` ataqli wa`kili Xoja Axmad Yassawiydin` 900 jilliq ha`m Xoja Bahowatdin Nagìshband ha`ziretlerinin` u`wo` jilliq yubileylerin nishanladi. Bular o`tmish miyrasimizgà, qa`diriyatlarimizgà bolgàn mu`nasabettin` tu`pten o`zgergenliginin` ayqin da`lili bola aladi.

Keyingi jillarda joqarida atlari tilge alingàn teberik babalarimizgà, uliwma sufizm tariyxina hym taliymatina bagìshlangàn birqansha shigàrmalar ha`m maqalalar payda boldi. Nasafiydin` «`Xoja Axmad Yassaviy»`, Orif Usmannin` «`Bahowatdin Nagìshband taliymati»`, Botir Valixujaevtin` «`Xoja Axror Vali»` shigàrmalari, «`Yassaviy kim edi»`, «`»òyblar haylidin engan chiroqlar»` kibi toplamlar usilardin` qatarinan esaplanadi.

Ha`zirgi waqitlarda filosofiyada sufizmge ayriqsha itibar berilmekte. Biraq bul tarawda o`zbek tilinde a`debiyatlar jeterli emes. Biraq soni aytip o`tiw kerek, sufizmnin` filosofiyaliq taliymati ele ken` ha`m teren` u`yrenilmegen. Bul taraw boyinsha sanawli ilimiy miynetler bar. Bular N.Komilovtin` «`Tasavvuf»`, rus tilinde basip shigàrilgàn M.T.Stepanyannin` «`Filosofskie aspekti sufizma»` degen shigàrmasi ha`m «`Problemi poznaniya sufizma»` maqalasi, A.Muhammedxojaevtin` «`»noseologiya sufizma»` siyaqli miynetleri.

Bekkemleu ushin soraular

1. Sufizm etikasi pa`ninin` waziypalari nelerden ibarat 2. Sufizm etikasi pa`ninin` bu`gingi ku`nde a`hmiyetliligi.

3. Sufizmnin` Shig`is musilman xaliqlarinin` turmisina ta`siri qanday

A`debiyatlar. 1. I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. 2. Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 3. Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998 4. Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 5. Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998 6. Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998 7. Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 8. Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 9. Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 10. Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 11. Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994

2`. Sufizmnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi.

Jobasi 1. Sufiy so`zinin` kelip shigìwi ha`m onin` ha`r-qiyli mazmun ha`m ma`niste tu`sindiriliwi. 2. Sufizmnin` islam dinine shekemgi ha`m islam dini ta`sirinde rawajlaniwi. 3. IX-a`sir baslarindagì sufizm ma`selesi. Sufizmnin kelip shigìwi ha`m rawajlaniwina o`tiwden aldin bul so`zdin` qanday ma`ni an`latatugìnin

bilip aliwimiz za`ru`r. Professor Najmiddin Komilovtin` aytip o`tiwinshe sufiy so`zinin` ma`nisi a`dewir ken` bolip, ol o`z ishine basqa tu`sinik ha`m atamalardi sinìre algàn.

Bunnan basqa da ilimpazlar ha`m diniy ilimler menen shugìllaniwshi insanlardin` pikirlerin esapqa ala otirip biz «`sufiy»`-so`zinin` to`mendegishe segiz tu`rli ma`nini an`latatugìnin bilip aliwimizgà boladi.

a`. Ayirim insanlar bul «`saf» so`zinen kelip shiqqan, sebebi bunday musilmanlar ilahiy jolgà kiriwde birinshi sapta turiwshilar dep esaplagàn.

g`. «`Sufiy»` so`zi «`suffa» so`zinen payda bolgàn, sebebi suffa ta`reptarlari paygàmbarimiz tiri wagìnda aq ta`rki du`n`ya qilgàn dindarlar bolip, sufiylar usilargà eliklegeni ushin da usilay atalgàn .

q. «`Sufiy»` so`zi «`Safo»`(taza) so`zinen kelip shiqqan, sebebi bul insanlardin` qa`lbi quyashtay parlap turadi dep esaplagàn.

n`. Sufiy so`zi «`sufix» so`zinen kelip shiqqan, sebebi bul so`zdin` ma`nisi qanday da bir ha`diysenin` juwmagì degen ma`nisti an`latadi, sufiylardin` ha`reketi de usigàn uqsas bolgànligì ushin usilay atalgàn.

o`. «`Sof»` so`zinen alingàn , yag`niy sap tazaliq, pa`klik, ruwxiy kamalat mazmunina iye dep tu`sindiredi. u`. «`Sofos»`-grek tilinen awdargànda danishpanliq degen ma`nini an`latatugìn so`zden alingàn. w. «rek tilindegi «`Suf»`-so`zinen alingàn bolip faylasuf so`zinin` aqirgì buwini dep tu`siniwshiler de bar. h. Arab tilindegi «`Suf» -so`zinen alingàn bolip, onin` slovarliq ma`nisi ju`nnen tigilgen kiyim kiygen adam

degen ma`nini an`latadi. Sufiylar ko`p halatlarda ju`n ha`m ju`n teklks gezlemelerden kiyim kiygenligin esapqa alatugìn bolsaq

keiyingi keltirilgen mag`liwmat a`dewir durisliqqa sa`kes keledi, sebebi arab tilindegi so`z jasaliw nizamliliqlarina da tuwra keledi.

Eger «`suf»` so`zinen sufiy so`zi kelip shiqqan bolsa, o`z gezeginde sufiy so`zinen «`tasavvuf»`, «`mustasuf»`, «`mutasuf»`, «`mutasavvuf»` so`leri payda bolgàn.

Tasavvuf-bul sufiyliqtin` teoriyaliq ha`m filosofiyaliq dunyaqaras sistemasi bolip tabiladi. Mustasuf- bul o`zin sufiylargà uqsatip, solargà eliklep ju`retugìn, biraqta tiykargì maqseti a`mel-

mansab, mal-mu`lkke umtiliwshi insanlargà qarap aytilgàn termin. Mutasuf-tariqat ha`m haqiyqatta belgili da`rejede erisken, biraq sufiy da`rejesine erise almagàn

insanlargà qaray aytilgàn pikir. Mutasavvuf-bul sufizm ta`liymati bilimdani bolgàn, ta`limi, filosofiyaliq ideyalari, du`n`yaqarasi ha`m

moralliq qagìydalardi ta`n alip, o`z do`retpelerinde sa`wlelendirgen, biraqta sufiyliq jolin a`melde qollanbagàn agàrtiwshi alimlar, jaziwshi shayirlar ha`m t.b bolip tabiladi.

Sufizm o`z ta`liymatlarin Quran ha`m ha`dislerge tiykarlanip rawajlandirdi ha`m bayitti. Biraq ol islam dinine shekemgi dinlerdin` de ta`sirinde rawajlandi. Bul sufizmdegi ha`r-qiyli rituallardin` orinlaniwinda o`z ko`rinisin tabadi.

Keyinshelik sufiyzimde ha`r-qiyli tariyxatlar payda bola basladi. Olardin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri sonnan ibarat, ha`r bir tariyxat o`z mektebine, nizam qagìydalarina iye bolgàn. Ja`ne sonni da aytip o`tiw kerek, ha`r bir tariyxat ogàn tiykar salgàn murshidtin` ati menen atala baslagàn. Murshid muridlerinin` birin o`zine ja`rdemshi etip alip tayinlagàn. Murshid o`lgennen keyin murid ustazinin` xirkasin (tonin) kiyip onin` ornin iyelegen. Solay etip bul xirka qoldan qolgà o`tip usi tariyxattin` timsali bolip qalgàn.

Sufiyzimnin` payda boliwi belgili da`rejede sol da`wirdegi a`piwayi xaliqtin` hu`kimran du`zimge naraziliqtin` passiv formasi boldi degen pikirdi de ayirim izertlewshiler algà su`redi.

Sufiyliktin` da`slepki wa`killeri da`bdebeli turmistan, bayliqtan waz keship zohidlikti tan`lagàn. Usinnan kelip shigìp ayirim izzertlewshiler da`slepki sufiyliqqa qanaat, darveshlik ha`m zohidlik ta`n dep juwmaq shigàradi.

Da`slepki sufiylar insanlardan sol da`rejede ju`z burgàn, ha`tte adamlardan qaship, olar menen ilaji barinsha kem ushirasip, o`zi jasaytugìn shatpalarda taat ibadat penen mashqul bolgàn. Ma`selen, Uvays haqqinda minanday ra`wyatlar bar, ol Arna jilgàlarina tu`yelerdi bagìp ju`rer, hesh kim menen ushirasiwdi, sa`wbetlesiwdi jaqtirmas, adamlar jegen na`rseni jemes, tek gàna qatqan nan menen ku`n keshirer, qaygì ha`siret ne ekenligin bilmes, adamlar ku`lse ol jilar edi, kerisinshe adamlar jilasa ol ku`ler edi.

Ibrahim Adham tuwrali da ra`wyatlar ju`da` ko`p. Ma`selen, ol insan taxt miyrasxori shaxzada boliwina qaramastan, sufiyliqti qabillagànnan keyin taxti da, a`yel bala shagàsin taslap Madinagà jol aladi ha`m pu`tkil o`mirin sol jerde taot-ibadat penen o`tkergen. Onin` haqiyqiy sufiy ekenligin to`mendegi soraw juwaptan da ko`riwimizge boladi. Onnan soragàn ekenU` «`Nege sen u`ylenbeysen`»`. Ol juwap beriptiU` «`Qaysi hayal magàn ash jalanàsh boliw ushin turmisqa shigàdi. Eger mu`mkin bolgànda men o`zimnen-o`zim de ajiralgàn bolar edim»`-dep juwap bergen eken.

Da`slepki sufiylar zohidlik, yaki ta`rki du`n`yashiliq ideyasin qabil etip ja`miyetlik turmistan pu`tkilley shetlesken. Olar tek gàna u`zliksiz tu`rde taot-ibadat penen shugìllangàn. Keyingi da`wirlerge kelip zohidlik qaralana baslagàn. Sebebi bir ta`repten islam dini ushin gu`res bayragì astinda bayliq, mal-mu`lik arttirip atirgàn hu`kimran klass ma`plerine qayshi kele basladi, ekinshi ta`repten miynetsiz basqalar esabinan ku`n keshiriw haram dep esaplana basladi. Sufiy ha`r ta`repleme pa`k bolgàn halda taot-ibadat qiliwi kerek, sebebi onin` maqseti ilahiy ruwx penen birlesiw bolip tabiladi. Sufiyda bul du`n`yanin` ha`zliginen de, aqiretten de ta`me bolmawi kerek. Jalgìz niyet bul quday talanin` jamalina jetisiw boliwi kerek.

IX-a`sir baslarina kelip sufizmnin` teoriyaliq negizleri islep shigìldi, sufiylardin` a`meliy psixologiyaliq mashqlari, o`z-o`zin ta`rbiyalaw ha`m shiniqtiriw usillari qa`liplesti, tariqat, shariat, ma`rifat, haqiqat degen tu`sinikler payda bolip, sufizmnin` usi to`rt bo`limge baylanisli ko`z-qaraslar sistemasi du`zildi-sufizm dara halindagì ilim sipatinda qa`liplesti. Endi biz usi to`rt bo`limge qisqasha tu`sindirme berip o`teyik.

Shariat-bunda shariattin` barliq talaplarina boysiniw kerek. Tariqat-bunda murid o`z pirlerine boysiniwi, o`zinin` ba`rshe qa`lewlerinen waz keshiwi kerek. Ma`rifat -bunda sufiy, biz biletugìn bul du`n`ya Alla taalanin` sa`wlesi ekenligin, ha`mme na`rsenin`

quday taaladan basqishpa basqish kelip shiqqanligìn, jaqsiliq ha`m jamanliqtin` parqin aqil menen emes qa`lb penen an`lawlari kerek.

Haqiqat-bunda sufiydin` shaxs sipatinda jogàlip qudaygà jetisiwi ogàn sinìp ketiwi ha`m na`tiyjede ma`n`gilikke erisiwi dep tu`siniledi.


q. Ñóôèçì íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîëäû

w. Ñóôèçì ò1ëèéìàòûíäà çîõèäëèê äåãåí íåíè áèëäèðåäè

e. Ñóôèçì òàðèéõàòëàðû íåøèíøè 1ñèðäåí ïàéäà áîë2àí

A`debiyatlar.

I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998 Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998 Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998 Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994

3. 12-13 a`sirlerdegi Sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri Jobasi

1. X-XIII a`sirlerdegi sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri. 2. Sufizm tariyxatlari negizinde sufizm filosofiyasinin` qa`liplesiwi. 3. Keyingi da`wirlerde payda bolgàn tariyxatlar. Sufizmnin` rawajlaniw protsessinde X-a`sirde Xorasanda payda bolgàn «`Malomatiya»` sufiylik agìmi

o`zinin` a`jayip mazmuni menen basqa sufiyliq ta`liymatlardan ajiralip turgàn ha`m sufiyliqtin` basqa agìmlarina da ma`lim da`rejede ta`sir etip turgàn. Bul agìmgà IX-a`sirde jasagàn Xorasanliq ataqli sufiy Xamdun al-Qassor tiykar salgàn.

Bul agìmnin` o`zine ta`n o`zgesheligi sonnan ibarat, olar sufiylarda ushirasatugìn sirtqi ko`rinis o`zgesheligi, zikir qiliw, u`rp a`detler arqali haqqa erisip bolmaydi, sebebi bulardin` barligì ri§ alomat (eki ju`zlemeshilik, menmenlik, ju`zekilik h.t.b) dep esapladi.

Riedan qutiliw ha`m iqlasti ku`sheytiriw ushin xaliqqa ko`rsetip islenetugìn ha`reketlerden saqlaniw, qayirli islerdi ilaji bolgàninsha ja`riya etpey jasirin, jalgìz Alla jolinda a`melge asiriw, qa`lbinde alani umitpaw, na`psini jerge urip, na`psi talaplarinan pu`tkilley waz keshiw kerek.

«`Malomat»`-arab tilinde qaralaw degen ma`nini an`latadi. Malomatiyanin` da`slepki ideyalar keyin ala a`ste-aqirin o`z ideyalarinan uzaqlasip, basqalardin` ayaq asti etiliwine sebep bolatugìn qopal ha`reketler islew, jaqsi islerdi jasirip, tek gàna jaman islerdi a`shkara etetugìn tu`sinikler, tariyxattin` tiykargì ideyasina aylanip qaldi. Olardin` ayirim pikirleri, is-ha`reketleri sunizmge tuwri kelmegenligi ushin olar ulamalar ha`m ma`mleket organlari ta`repinen qarsiliqqa ushiray basladi, ha`tteki ayirim malomiy shayxlar o`ltirilgen. Na`tiyjede olar a`shkara is alip bara almaytugìn da`rejege jetti.

Ataqli sufiy Mansur Xallaj o`z pikirlerin ashiq aytatugìn insan bolgàn. Sol sebepli onin`, barliq dinlerdin` tiykari bir olar bir tiykardan aziqlanadi degen pikiri ulamalar ta`repeninen keskin hu`jimge ushirap gàna qalmay, ayirim sufiystlik agìmlardin` da kritikasina sebep boldi. Usi ha`m basqada ha`diyselerdin` sebebinen, ko`pshilik o`zin sufizmnen alip qasha basladi, sufizmge Quran ha`m Sunneden uzaqlasqan dinsizlik sipatinda qaray basladi.

Pikirlerdin` bir-birinen pariq qiliwi sebepli fakixler (islam qanunshinaslari) ha`m sufiylar arasinda kelispewshilikler ju`z berip ha`tteki fakixlerdin` sufiylargà qarsi ha`reketi baslandi. Ko`pshilik sufiylar islam qazilari ta`repinen soraw qilingàn ha`m dinsizlikte ayiplanip o`ltirip jiberilgen.

Sufizm alimlari bunday tu`sinbewshiliklerdin` aldin aliw maqsetinde sufizmnin` islamgà jat emes ekenligin da`lillewge mu`mkinshilik beretugìn ilimiy miynetler, shigàrmalar do`rete basladi.

XI-XII a`sirlerge kelip sufizm ha`reketi tez en jaya basladi. Bugàn sebep, sol waqitlari islam du`n`yasinda siyasiy kelispewshilikler ha`wijge shiqqan edi, onnan qala berse fakixler ha`m filosoflar arsindagì kelispewshilikler de ko`pshilikte turaqli tu`rde o`z isenimlerine berik bolgàn sufiylargà isenimnin` a`dewir artiwina sebepshi boldi.

Usinday topalanlar da`wirinde fakixlar, filosoflar, alimlar o`z ideyalarinin` durisligìn da`lillew maqsetinde shigàrmalar do`rete basladi. Bunday topalanlardan biyzar bolgàn musilmanlar, ha`r qiyli ha`reketlerge qosilmay ha`m aqiret u`mitinde jasawshi sufiylargà eriwdi maqul ko`rdi. Sufiylar bolsa, a`ne usinday qolay pursattan paydalanip, o`z pikirlerin, ta`liymatlarin ele de kenìrek en jaydira basladi. Ma`nsap tartislarinan o`zlerin awlaq tutqan sufiylar ma`mleket hu`rmetine erise basladi. A`ne usinday imkaniyatlar na`tiyjesinde Xujviriy, Kushayriy, Sullamiy, Jurjaniy siyaqli ko`plep sufizm alimlari jetisip shiqti.

Da`slepki waqittan baslap usi bu`gingi ku`nge shekem sufizm alimlariislamnin` botiniy (jasirin), sirli ta`replerin aship berip, taza islam ideyalarin saqlap qalip, basqa jat illetlerdin` sunnagà sheek keltiriwine tosqinliq jasap kelmekte.

Ataqli zohidalardan biri bolgàn Robiya Adaviya, Bsara sufiyliq meketebinin` wa`kili bola tura ha`m tikkeley Xasan Basiriydin` o`zinen sabaq aliwina qaramastan onin` pirleride o`zgeshelikler seziledi. Onin` pikirinshe insan dozaq qorqinishi ha`m beyish ha`wesliginde jasawi kerek emes al, tikkeley allagà ashiq bolip onin` jamalina jetisiwdi maqset etip jasawi kerek dep juwmaq shigàradi. Bunin` menen ol sufizm tariyxina «ìlahiy muhabbat»` tu`sinigin birinshi bolip alip kirgen sufiy bolip tariyxta qaldi.

Ol «ÌlahimA` Sagàn dozagìn`nan qoriqqanim ushin ta`wbe qilip ibadat qilip atirgàn bolsam, meni dozaq otinda ku`ydirA` Eger ja`nnetin`nen u`mit etip ibadat qilip atirgàn bolsam magàn ja`nnetin`di haram qilA` Eger tek seni jaqsi ko`rgenim ushin ibadat qilip atirgàn bolsam, meni jamalin`nan mahrum qilma, ParvardigarimA` «Àllani su`ygen insan, su`yiklisine qosilmagànsha onin` ko`z jasi, eziliwleri tawsilmaydi»`-degen pikirlerdi keltiredi.

Fikix alimlarinan biri «ulam il-Xalil sufiylardi dinsizlikte ayiplap, insan menen Alla-ta`la ortasinda muhabbat boliwi mu`mkin emes, dep musilmanlardi olargà qarsi qoygàn ha`m xaliyfagà sufiylardi qaralap arzi etedi. Sonda xaliyfa jetpis sufiydi tuttirip soraw aliw ushin qazigà tapsiradi. Tergewden keyin qazi xalifagà to`mendegishe juwap bergenU` «` Egerde bul adamlar muvahhid bolmasa, jer ju`zinde hesh-bir muvahhid joq»`-dep juwap beredi.(muvahhid allani jalgìz dep biliwshi). Bul juwaptan keyin sufiylar da`rha`l azat etilgen. Islam tariyxinda bul waqiya «`»ulam al-Xalil isi»` dep at qaldirgàn.

Sufizm ilimi qa`liplesip, o`siwi na`tiyjesinde sufizm filosofisi da du`n`yagà keldi ha`m islam ideologiyasin mazmuni jagìnan a`dewir bayitti, islamnin` qatan` nizam-qagìydalar dini bolip qaliwinan saqlap qaldi ha`m islamnan basqa isenimlerden u`stin boliwina ja`rdem etti.

Sufizm filosofiyasinin` en` ulli wa`kili so`zsiz, Muxiyddin ibn al-Arabiy bolgàn. Onin` sufizm filosofiyasi

bu`gingi ku`nge shekem hu`rmet penen tilge alinbaqta. Solay etip, sufizm islam du`n`yasinda bir ilim, tu`sinik, ta`liymat ha`m o`mir ta`rzi sipatinda ta`n alindi.


q. qw-qe 1ñèðäåãè ñóôèçì òàðèéõàòëàðûíû4 5çãåøèëèãè íåäå

w. Íàõøáàíäèÿ òàðèéõàòûíû4 5çãåøèëèãè íåëåð

e. ßññàâèÿ òàðèéõàòûíû4 èíñàí 31ëáèíè4 ðó7õûéëû2û äåãåíäå íåíè ò6ñèíåìèç

A`debiyatlar. 1. I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. 2. Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 3. Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998 4. Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 5. Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998 6. Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998 7. Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 8. Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 9. Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 10. Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 11. Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994

rrrr. Najmiddin Kubro ha`m Kubrobiya tariyxatinin` keli p shigìwi. Jobasi

1. Kubroviya tariyxatinin` o`zinen aldin`gì sufistlik ta`liymatlardan o`zgesheligi. 2. Kubroviya tariyxati ha`r-ta`repleme jetilisken diniy, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda. Najmiddin Kubro ta`liymati ha`m ol jaratqan Kubroviya tariyxati pu`tku`l du`n`yagà ma`lim ta`liymat

bolip tabiladi. Ha`zirgi ku`nlerde de bul tariyxatqa a`mel qiliwshi insanlar musilman du`n`yasinda ko`plep tabiladi. Evropa ma`mleketlerinde de bul ta`liymatti u`yreniwshiler, agitatsiya qiliwshi ha`r-qiyli sho`lkemler, ilimiy oraylar ko`plep ushirasadi. Najmiddin Kubro ulli alim, filosof agàrtiwshi sipatinda da tariyxta iz qaldirgàn. Onin` atina qosip jazilatugìn «`Najmiddin»`, «`Kubro»` so`zleri de alimnin` bilimliligin esapqa alip ogàn berilgen biyik ilimiy da`reje bolip tabiladi. Tiykarinda «`Najmiddin»`-so`zi dinnin` juldizi, «`Kubro»`-so`zi bolsa ulli alim degen ma`nini an`latadi.

N.Kubro da`slepki bilimdi o`zi tuwilip o`sken Xorezmde aldi. Biraq ol bul bilimler menen sheklenip qalmadi ha`m ilimiy dereklerde aytiliwinsha keyin ala Misirliq alim Ruzbexan Vazon al-Misriy qolinda ta`lim algàn. Sol da`wirlerde Misir musilman a`lemindegi sufizm ilimi a`dewir rawajlangàn ma`mleketlerden biri edi.

Ruzbexannin` o`zi bolsa ko`plegen shigìs ma`mleketlerine ati tarqagàn mutasavuff danishpanlarinan biri bolgànligì tariyxtan ma`lim.

N. Kubro sufizm filosofisi haqqindagì ha`r-qiyli ko`z-qaraslardi, haqiyqatti biliw prossesine jandasiwdin` sol da`wirdegi ko`rinislerin teren` analizledi. Biraqta bul bilimler menen qanaatlanbastan, olardi bayitiw, sufizm filosofiyasina janàliqlar engiziwge ha`reket etti. Ol ustazi Baba Farajdin` ideyalarin, ta`liymatlarin qanshelli teren` u`yrenbesin, onnan qanaatlanbadi. Bul salada N.Kubro aldingà su`rgen ideya-ilahiy ha`m du`n`yaviy haqiyqattin` birligi ha`m o`z-ara baylanisli ekenligin ta`n aliwdan ibarat edi.

Ta`rki du`n`ya qilip, jalgìzliqta(xilvat) otirip haqyqatti biliwge ha`reket etiw sufizm filosofiyasinin` metodi bolip esaplanadi. Basqa hesh na`rsege itibar bermey, ilahiylikke jaqinlasiwgà ha`reket etiw sufizmdegi haqiyqatliqqa erisiwdin` jalgìz joli dep ta`n alingàn. Zikir qiliw arqali insan biyhush halatqa keledi, sol waqitlari gàna insan Allanin` jamalina jetisiwi mu`mkin.

N.Kubro menen ustazi arasindagì kelispewshilikler de tiykarinan, usi ma`selelerge baylanisli kelip shiqti. Ol o`z ustazin qanshelli hu`rmet qilgàni menen, ol sizip Bergen shegaranin` ishinde qaliwdi qa`lemedi.

Alim N.Komilovtin` ko`rsetiwinshe , Kubrodagì ustazina salistirgàndagì o`zgeshelik, onin` a`lemi Kabir ha`m a`lemi Sagìr ortasindagì qatnasiqlardi analizlegende aniq ko`rinedi. A`lemi Kabir-bul ilahiy du`n`ya, a`lemi Sagìr-insan. Haqiyqatliqti biliwde a`lemi ka`birdin` orni, a`hmiyetti ulli dep esaplanadi. Insan ishki ruwxiy keshinmeler, taàt-ibadat joli menen a`lemi Kabirdegi ilahiy haqiyqatti izleydi, ogàn jan ta`ni ha`m iymani ienen jaqinlasip bara beredi. Alani biliw, onin` jalgìzligìn ta`n aliw, ilahiy qwdirettin` mazmunin qa`lb penen an`lawgà intiliw de a`lemi Kabirdi biliw joli bolip tabiladi. Bul haqiyqatqa tiykarinan zikir, intuitsiya, ishki ruwxiy analiz tiykarinda erisiledi. Insan Alla-ta`lani ko`z benen ko`rip, qulaq penen esitpese de, ogàn ishki ruwxiy umtiliw arqali jetisedi. Sol ta`repinen alip qaragànda N.Kubro intuitiv biliwdin` a`lem haqiyqatligìn biliwdegi a`hmiyetin biykarlamaydi.Biraqta a`lemdi biliw a`lemi Sagìrdi tuwri, teren` an`law, analizlew menen baylanisli. Insan a`lemi Kabirdin` bir bo`legi. Demek, a`lemi Sagìr haqqindagì bilimlersiz a`lemi Kabir haqqindagì ko`z-qaraslardi toliq dep bolmaydi.

Sufizmge insan problemasin alip kiriw de N.Kubronin` ulli xizmetlerinin` biri bolip esaplanadi. Sufizm shegeralangàn, ta`rkidu`n`yashiliq shegerasinan shigìp, haqiyqiy insan problemasin izzertley baslagànnan son` gàna filosofiyagà aylandi.

Kubroviya tariyxati o`zinen aldin`gì sufizm ta`liymatlarinan ko`birek insan problemasin ortagà qoyiwi menen ajiralip turadi. Onda insan tek gàna ilahiyatqa intiliwshi, o`zin pu`tkilley umitip jibergen maqluq emes, ba`lki ja`miyetlik imkaniyatlari bar bolgàn kwsh sipatinda da analiz etildi.

Kubroviya tariyxati rawajlangàn ha`r ta`repleme jetilisken, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda N. Kubronin` Misir, Iran h.t.b ma`mleketlerde ju`rgen da`wirlerinde aq ha`r-ta`replemp qa`liplesken ha`m ko`pshilikke ma`lim bolgàn.

N.Kubro bir qatar Shigìs ma`mleketlerinde jetik dinshunas mutasavvuf sipatinda tanilgànnan keyin ustazi Ruzbexannin` ko`rsetpesi menen o`z ana watani Xorezmge keldi ha`m meshit(xonahaq) qurip janà tariyxatti agitatsiya qila basladi. Onin` ati Xorezmde a`lle qashan belgili bolgànliqtan onin` do`geregine ko`plep sha`kirtler toplana basladi. Olar o`z ustazinan ta`lim algànnan keyin Kubroviya tariyxatin Shigìstin` ko`plegen ma`mleketlerine tarqatti.

A`ste-aqirin Kubroviya tariyxati sufizmnin` en` ko`p tarqalgàn tariyxatlarinin` birine aylandi. Bul ta`liymat tu`rli ma`mleketlerdegi sharayat ha`m imkaniyatlargà maslasip rawajlana basladi.

Bekkemleu ushin soraular q. Êóáðàâèÿ òàðèéõàòûíû4 íåãèçëåðè íåëåðäåí èáàðàò w. Êóáðàâèÿ òàðèéõàòû íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîë2àí

e. Êóáðàâèÿ òàðèéõàòûíäà ê1ìèë èíñàí ì1ñåëåñè

A`debiyatlar. I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998 Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998 Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998 Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994

5. Xoja Axmad Yassaviy ha`m Yassaviya taryxati Jobasi

1. XII a`sirde Orayliq Aziyada Yassaviylik tariyxatinin` payda boliwi ha`m shigìs ellerine taraliwi. 2. Axmad Yassaviydin` moralliq ha`m ja`miyetlik-siyasiy ko`z-qaraslari. Xoja Axmad Yassaviy-yassaviya tariyxatinin` tiykarin saliwshi, ataqli shayir, filosof sufiy, islam

ideologlarinan biri bolip, ha`zirgi Qazaqstannin` Chimkent oblasti Chayram awilinda tuwilgàn. Onin` tuwilgàn jili aniq emes. Oni aà`0q jili tuwilip aàùù` jili degen pikirler de bar. Biraqta ayirim ra`wyatlarda oni a`q0 jil jasagàn deydi. Al onin` o`zi shigàrmalarinda a`gò` jil jasagànin aytip o`tedi.

Odamlardan fayzu futux ololmadim, Yuz yigirma beshga kirdim, bilolmadim Usi mag`liwmatlargà tiykarlanip Axmad Yassaviy a`gò` jildan artiq o`mir su`rgen dep juwmaq

shigàriwimiz mu`mkin. Axmad Yassaviydin` atasinin` ismi Ibrohim ibn Mahmud ibn Iftixor bolip, onin` ata tegi Paygàmbarimiz

jiyeni ha`m ku`yewi bolgàn ha`ziret Alige barip taqaladi. Anasinin` ismi Aysha bolip, oni ko`pshilik dereklerde Qarasash ayim dep te atagàn. Aysha Musa shayxtin`

qizi bolgàn. Xoja Axmad Yassaviy w jasqa tolgànda a`kesi qaytis boladi. Xoja Axmad Yassaviydin` ata-anasi o`z

da`wirinde-aq ko`zge ko`ringe itibarli insanlar bolgàn. Bunin` ayqin da`liyli sipatinda XI a`sirde Ibrohim ata mahbarasi, XII-XIII a`sirde Aysha anna mahbarasinin` qurilgànin aytip o`tiwimizge boladi. Bul jaylardi bu`gingi ku`nge shekem isanlar ziyarat etedi. Xoja Axmad Yassaviydi ziyarat etiwge kelgen insanlar da`slep usi eki mahbarani ziyarat etedi.

Ra`wyatlarda aytiliwinsha, Paygànbarimiz sahabalari menen xurma jep sa`wbetlesip otirgàninda, olargà qarapU` «`Qay birinìz mine usi menin` amanatimdi kelejek a`wladlargà jetkeresizW»`- dep soragàn. Bul waziypani orinlawdi sahabalardan biri bolgàn Arslanbab o`z moynina aladi. Sonda paygàmbar alayhisalam ogàn bir xurma beripti deU` «`Menen keyin Ahmad atli bir bala du`n`yagà keledi. Siz a`lbette oni izlep tabin` ha`m ogàn bul xurmani berin`, ol islam dininin` quwatlandiriwshi en` jetik insani boladi»` degen eken.

Ha`zireti paygàmbardin` duwasi ja`rdeminde Arslanbob uzaq o`mir ko`ripti ha`m bul amanati iyesine tapsiriw ushin ko`p ellerdi gezip shigìpti.

Arsanbab aqiri Axmadtin` atasi qaytis bolgàn jili Tu`rkistangà kelip, Paygàmbarimiz ta`riyplegendey bir w jasar bala mektepke ketip baratirgànin ko`ripti ha`m ogàn sa`lem beripti bala sa`lemge a`lik algànnan keyin, Arslanbabqa qarap «`Baba amanatimdi berin`»` dep soragàn. Arslanbab bul sorawdan albirap qalip «Èy, valiy sen buni qaydan bilesen`»` dep sorapti. «Àlla bildirdi»` dep juwap beripti bala. Arslanbob onnan ismin` kim dep soragànda, ol Ismim Axmad degen juwapti esitkennen keyin Paygàmbarimiz amanatin iyesine tapsirgàn eken. Ra`wyatlarda qaragànda sol waqitta Arslanbab q00 jasqa kirgen eken.

Ja`ne bir ra`wyatlargà qaragànda Axmadtin` ne ushin Yassaviy dep ataliwi so`z etiledi. Aytiwlarinsha, Axmad jasagàn da`wirde Samarqandta Yassaviy atli bir hu`kimran bolgàn eken. Ol barqulla qisti Samarqandta, al jazi Tu`rkistan taw janbawirlarinda o`tkizedi eken. Ol ah awlawdi ju`da` jaqsi ko`redi eken. Bir ku`ni Tu`rkistandagì Qarochiq tawi a`tirapinda an`gà shiqsa awi hesh ju`rispepti. Bunnan ashiwi kelgen patshaU` «`Qarochiq tawi jer betinen pu`tkilley joq etilip jiberilsin»` dep pa`rman beripti.

Patshanin` a`mirin ba`rjay etiw ushin pu`tkil Tu`rkistan elati Jiynalipti, mollalar duwaxanlar o`zinin` ka`ramatin ko`rsetiw ushin ha`r qiyli duwalar oqiy baslapti. Olar jeti ku`n, jeti tu`n duwa oqipti, biraq taw o`z orninda tura beripti. Sonda patsha jiynalgànlargà qarata, ne ushin tawdi sho`ktirip jibermeysizler dep soragànda alamannin` ishinen birew shigìp «`Patshayim biz qolimizdan klegeninshe duwalar oqip atirmiz, biraqta kimdur bizin` duwalarimizdi o`zinin` issi demi menen qirqip taslap atir, bolmasa taw a`lle qashan sho`kken bolar edi»` dep juwap beripti. Patsha «`jurtinìzja ka`ramatli kisilerden ja`ne kimler qaldi»` dep soragànda, ogàn «`Sayramli Ibrohim shayxtin` uli Axmad jaqinda atasinan ayirilip, aza tutip otir, sol ushin oni bul jerge alip kelmedik»` depti.

Aradan ko`p o`tpey patsha xizmetkerleri Axmadti alip kelipti. Jas Axmed duwagà qolin ko`tergennen-aq taw a`ste sho`ge baslapti, dua tamam bolip ha`mme qolin tu`sirip qarasa tawdan nam nishan qalmagàn eken. Taw orninda bolsa tegislik payda bolipti. Jas Axmedtin` karamatina qayil qalgàn patsha, bunnan keyin Balani Axmad Yassaviy dep atawdi buyiripti.

Axmad Yassaviydin` ustazlarina keletugìn bolsaq, ol da`slepki ta`limdi o`z atasi shayx Ibrohim atadan ha`m medresedegi ustazi Shaxobuddin Isfijobiydan algàn.

Axmad Yassaviy jasi g`0 jetkenshe Tu`rkistannin` Sayram u`lkesinde jasap da`slepki ilimlerin iyeleydi. Sonnan son` Yassige ko`ship o`tedi. Ha`m ilim ha`m piyr izlep kelgen Axmad keyinshelik bul jerde jasap qaladi.

Tu`rkistandagì bar barliq ilimlerde iyelep bolgànnan keyin, Axmad Yassaviy g`w jasinda sol da`wirdin` en` joqari ilim oraylarinan esaplangàn Buxorai sharifke keledi ha`m Yusuf Xamadaniy menen ushirasip ogàn qol beredi.

Men yigirma etti eshda piyrni topdim Harna kwrdim, parda Bilan sirni epdim Ostonasi estanibon izin wpdim

Ul sababdan haqqa sig`nib keldim mano Dereklerde kelitiriliwinshe, Xoja Axmad Yassaviy n`0 jil piyrinin` xizmetinde bolip, onnan sufizmnin` barliq

sirlarin teren` u`yrenedi. Kamalat shoqqisina shiqqan Axmad xalifaliq (orinbasar) xirqasin (ton ma`nisinde) piri, mashaixlar ustazi

Yusuf Xamadaniydan kiyip, onin` o`liminen son` ber neshe jil Buxarada turadi, keyin xalifaliq waziypasin Adulxoliq «ìjdivoniygà tapsirip o`z jurti-Yassige qaytadi.

Yassaviya tariyxatinda bul du`n`ya islerine oppozitsion ko`z qaraslar u`stin keledi. Buni to`mendegi qosiq qatarlari tastiyqlaydiU`

Jondan keshgan chin oshiqlar Dune demas Nafsi wlik, obu taom gàmin emas Bu duneda sudu zien bulsa bilmas Dune kelib jilva qilsa bokkani ywq Sonin` ushin Axmad Yassaviy o`z zamanasindagì sotsialliq ha`m moralliq illetlerge qarsi shigàdi ha`m o`z

hikmetlerine qatti kritikalaydi. Bul kritikadan mola iyshanlarda, a`meldarlarda shette qalmaydi. Yassaviya tariyxatinda bayliq, bul du`n`ya la`zzetleri inabatqa alinbaydi, kerisinshe qaralanadi. Sebebi olar

insannin` qudaygà umtiliwi jolinda artiqsha, kesent etiwshi na`rse dep tu`siniledi. O`tkinshi bul du`n`yagà, bayliqqa ha`wes qoyiw alla taalagà ha`wes qoyiwgà kesent etedi dep esaplaydi. Sol sebepli bul du`n`yanin` ta`shwishlerinen waz keshiw kerek. Basqasha aytqanda Yassaviya tariyxatinda qoldi da, kewildi de bul du`n`yadan ajiratip alip qudaygà bagìsh etiw kerek dep esaplaydi. Sol sebepliU`

Jondin kechub elgìz Haqni jonga qwshum Ondin swngra dare bwlib twlub toshdim «`Lamakonni»` sayr etibon maqom oshdim Dune wqbin yuz ming taloq qwdim mano dep u`q jasinda ilahiet ashigì bolip jer astina kirip taot-ibidatqa beriledi. Yassaviy pikirinshe Alla tala

jamalina erisiw tek gàna uzlat-xilvatta, zikru samoda dep esaplaydi. Xoja Axmad Yassaviy tek gàna ataqli ulama bolip qalmastan, jaqsi shayir ha`m agàrtiwshi filosof ta

bolgàn. Xoja Axmad Yassaviy ko`p gàna sha`kirtler jetistirip shigàrgàn. Olardan en` ataqlilari Mansur ata, Sayyid

ata, Swfi Muxammed donish, Hakim ata (Sulayman Baqirgàniy) Lar bolgàn. Xoja Axmad Yassaviydin` to`rtinshi sha`kirti Hakim ata Tu`rkistan mashayxlarinin` ustazi bolip tuwilgàn

jeri Xorezm bolgàn. Sulayman Baqirgàniy xaliqti hu`rmet etiw ha`m qa`dirlew, ha`mde waqitti gà`nimet biliw kerekligi haqqindaU`

Har kim ko`rsen` Qizir bil Ha`r tu`n ko`rsen` Qa`dir bil Xoja Axmad Yassaviy tariyxati Orta Aziya ha`m Iranda ken` tarqalgàn.

Bekkemleu ushin soraular q. ßññàâèÿ òàðèéõàòû íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîëäû

w. ßññàâèÿ òàðèéõàòûíäà2û áóë ä6íüÿíû ò1ðèê åòè7 äåãåí ñ5çèíè4 ì1íèñè íå

e. ßññàâèÿ òàðèéõàòûíäà èíñàíûéëû3 1äàëàòëû3 ìèéíåò ñ6éè7øèëèê ï1çèéëåòëåðè íåëåðäåí èáàðàò

A`debiyatlar.


6. Bahawatdin Naqshband ha`m onin` Naqshbandiya tariqati Jobasi

1. Naqishbandiya tariyxatinin` o`zinen aldin`gì sufistlik ta`liymatlardan o`zgesheligi. 2. Naqishbandiya tariyxati ha`r-ta`repleme jetilisken diniy, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda. Bahawatdin Naqshband (Saiyd Muhammad ibn Jololiddin, a`qa`h-a`qh9) –ulli shayx, o`z ati menen

naqishbandiylik agìmi, yag`niy tariqatinin` tiykarin saliwshi. Buxara janindagì Kasri Hijduvan awilinda tuwwilgàn ha`m usi jerde qaytis bolgàn.

Naqishband jasliq gezlerinen baslap aq sufizm jolina kirgen, yag`niy «ìnsan quday menen»`, «ìnsan quday ushin»`, «ìnsan qudaygà»` degen aqiydalargà (dogmalargà) tiykarlangàn ha`m tasauuif dep atalatugìn diniy-filosofiyaliq agìmgà o`zin bagìshlagàn. Ol tasauuif sirlarin u`yrene baslagàn, Qurani Karim, tafsir, hadislerdi puxta iyelegen.

Naqishband tariqati orayinda moral`diq ha`m a`dep-ikramliq qagìydalarina izbe-iz a`mel etiw ideyasi turadi. Ol insanlardi hadal, pa`k boliwgà, o`z miyneti menen ku`n ko`riwge, mu`ta`j adamlargà ja`rdem beriwge, kemtar ha`m aq kewil boliwgà shaqiradi. Ol islamdi tazalaw, buringì taza halina qaytariw ideyasin algà su`rgen, insanlardi faqrlikke, kambagàlliqqa shaqiradi, lekin qayir soraw esabinan emes, al tek te o`z miyneti menen jasawdi jaqlaydi. «`Dilin` allahda, qolin` miynette bolsin»` deydi. Usi qagìydagà a`mel qilgàn Naqishband diyxanshiliq penen shugìllanadi, sonnan algàn o`nimler na`tiyjesinde ku`n keshiredi. Keyin bolsa shayi gezlemelerdi ren`li gu`ller menen bezegen, atasi menen birlikte temir ha`m mis buyimlarqa tu`rli nagìslar salgàn. «`Naqishband»` laqabi sonliqtan onin` ka`sibi-ka`rin de bildiredi.

Naqishband tasauuifti ken` na`siyatlap, Arabstan, Iran ha`m Orayliq Aziyanin` ko`p qalalarinda bolgàn. O lbu du`n`ya islerinen ju`z burmasliqti, joqari iyman ha`m iqtiqatqa iye boliwdi, mudami dilinde qukdaydi oylap miynet etiwdi, haram-iplas islerden o`zin tiyiwdi na`siyat etedi, urliq, o`tirik so`ylewshilik, da`mego`ylik, bayliqqa qizigìw kibi illetlerdi qaralaydi, adamlardi birlikke ha`m dosliqqa, mudami sa`wbette boliwgà shaqiradi.

Bahowatdin Naqishband ha`m onin` ta`liymati Orayliq Aziya ja`miyetlik filosofiyaliq, diniy-etikaliq ham ko`rkem pikir rawajlaniwina a`sirler dawaminda unamli ta`sir ko`rsetip keldi, mustaqil Uzbekiston ha`m o`zbek milletinin` o`tmishi, filosofiyaliq ha`m ma`na`wiy mirasin u`yreniwge ha`m milliy tikleniwimizge xizmet etti.

Naqishband do`retiwshiligin u`yreniw ha`zirgi O`zbekstan ushin ja`da` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri. «a`p sonda, o`tmish ajdadlarimiz oy-pikiri, shigàrmalari, o`sir qagìydalari, ta`liymatlarin u`yrenbey turip janà O`zbekstannin` na`wbettegi waziypalarin, strategiyaliq rawajlanih jo`nelisi ha`m onin` basqishlarin belgilew qiyin. Sol ta`repten ulli ajdadlarimiz o`miri ha`m ta`liymatlarin u`yreniw aktual waziypalardin` biri ekenligin ba`rshemiz jaqsi bilemiz.

Lekin bunday oqiw u`yreniw ma`selenin` bir tamani. Ma`selenin` ja`ne de a`hmiyetlirek ekinshi ta`repi bar. Biz ha`zirgi ku`nge shekem tiykarinan ulli oyshil ajdadlarimiz o`miri, xizmeti ha`m ta`liymatlarinin` tavsifi ha`m ta`ripin beriw menen sheklenbektemiz. Bunday is te a`hmiyetli ha`m za`ru`r. Biz o`zimizge janà du`n`ya ashpaqtamiz.

Ma`selenin` ekinshi ja`ne de a`hmiyetlirek tamani sonnan ibarat, biz o`tmishimizdegi oyshillar qanday sebeplerdin` ta`sirinde zohidlikti, tarkidu`n`yaliqti (o du`n`yaliqti) na`siyatlawdi o`z ta`liymatlarinin` tiykari ha`m omirtqa su`yegi etip algàn, ne ushin Evropa alimlari pu`tkilley basqa ideyalardi algà su`rgen, bizin` oyshillarimiz bolsa du`n`yanin` ta`shuìshlerinen, turmis la`zzetlerinen waz keshiwdi uqitrgàn-mine usinday sorawlargà juwap bermek lazim. Bunday izertlew ha`rbir talimattin` ha`m filosofiyaliq ko`z qarastin` usi territoriyada, usi xaliqta bar shart-sharayatlargà, tariyxqa baylanisli ekenligin aniqlap beredi.

Bunday juwmaqtan logikaliq kelip shigàtugìn janà pikir sonnan ibarat, zaman o`zgeriwi menen o`mirge bolgàn talap haì iqtiyalar da o`zgermegi lazim. Belgili tariyxiy sha`rt-sharayatlar xaliqtin` pikir-zikirin sipatlawshi oyshillarimizdan zohidlikti, tarkidu`n`yaliqti na`siyat etiwdi da`wir waziypasi, dep olardi sol jo`neliske shaqirgàn bolsa ha`s bul na`rse o`zbek xalqinin` milliy xarakteri, turmis ta`rizi ha`m mentalitetine unamli ta`sir ko`rsetip kelgen bolsa, endi bul tarawda tu`pten o`zgeris jasaw ushin ba`rshe tiykar bar. Bunday tu`p o`zgerislersiz biz aldin`gì millet ha`m rawajlangàn ma`mleket bola almaymiz.

Tariyxiy dereklerdin` ko`rsetiwinshe Xoja Bahowatdin Naqishbandtin` shigìsi ata ta`repinen Haziret Aliyge, anna ta`repinen bolsa Abu Bakr Sidiqqa barip taqaladi.

Bbdul Xolik «ijduvaniy ha`mde Bahowatdin Naqishband ta`repinen jaratilgàn, keyin ala «`naqishbandiya»` tariqati de pat algàn printsipler aà` attan ibarat bolip esaplanadi.

1. Xush dar dam-ha`rbir na`pesti xushyarliq penen aliw. 2. Nazar bar qadam-ha`rbir qa`demdi abaylap basiw. 3. Safar dar vatan-o`z wataninda, u`yinde bola turip pikiri zikri menen oy juwirtiw. 4. Xilvat dar anjuman-o`zi xaliq ishinde a`nju`manda bola turip, xiluette (jer astinda) otirgàn siyaqli

Allanin` zikirinde boliw. 5. Ed kard-til ha`m dil menen zikir etiw. 6. Bozgasht-zikir payitinda ha`mme na`rseni yadtan shigàrip, Allanin` yadinda boliw. 7. Nigoh dosht-bir na`peste «`Kalimai tayiyba»`ni dil arqali tilde takirar etiw. 8. El dosht-Allani mudam yad etip, gà`pletten saqlaniw. 9. Vuqufi zamoniy-o`z halinan sergek bolip, shekir etip jasaw. 10. Vuqufi adatiy-zikirlerde belgili a`detke bagìniw.

11. Vuqufi qalbiy-dilni Alla zikiri menen sergek etiw. Naqishbandiyliktin` tiykargì ma`nisi «`Dilin` Allahta, qolin` miynette bolsin»` urani esaplanadi. Bunin`

menen ulli babamiz ha`mmeni miynet etiwge shaqirgàn. O`z waqtinda mongol ziliminan azat boliw ushin xizmet qilgàn bul uran bu`gingi ku`n ushin da ogàda g`hmiyetli. a`99q jili Bahowatdin Naqishbandtin` u`wo` jilliq yubileyi nishanlandi.

Xoja Bahowatdin tapqan-tutqanlarinin` ha`mmesin jetim-jesirlerge, qa`ste-biysharalargà inam etti. Hu`kimdarlardi insapqa shaqirdi.

Bekkemleu ushin soraular q. Íàõøáàíäèÿ òàðèéõàòû íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîë2àí

w. Íàõøáàíäèÿ òàðèéõàòûíû4 ñóôèçìäå òóò3àí îðíû 3àíäàé

e. Íàõøáàíòû4 «¹îëû4 èñòå, 31ëáè4 àëëàäà» äåãåí ñ5çèíè4 ì1íèñè 3àíäàé


7. Sufizm bolmis haqqinda Jobasi

4. Panteistlik xarakterge iye sufizmdegi bolmis ma`selesi. 5. Sufizmde materialliq du`n`ya haqqinda tu`sinikler. 6. Neoplatonizm agìminin` sufizmnin` rawajlaniwina ta`siri. 7. Sufizmde dialektika ma`selelerinin` ushirasiwi. Sufizmnin` bolmis haqqindagì ta`liymati panteistlik xarakterge iye. Panteizm so`zi latin tilinen alingàn

bolip «`pan»`-ha`mme, «`teizm»`-quday degendi an`latadi. Usinnan kelip shiqqan halda filosofiyada panteizm filosofiyada ta`biyat penen qudaydi birlestirip jiberiwshi ta`liymat sipatinda isletiledi.

Soni da aytip o`tiw kerek, filosofiya tariyxinda, anigìraq aytqanda Shigìs filosofiyasinda panteizmnin` eki formasi qa`liplesken. Birinshisi «`vahdat al-vujud»`-yaki a`lem birligi dep atalip, bunda ta`biyattin` barliq elementleri a`ste aqirinliq penen qudadan ajiralip shiqqan degen pikir u`stemlik etedi. Quday jaratiwshi sol sebepli ol ta`biyattagì ha`mme na`rselerde o`z ko`rinisin tabadi. «`Vahdat al-vujud»`-ta`reptarlari qudaydi misli bir o`rmekshige uqsatadi. Olar o`rmekshi o`zinen jip shigàrip tor toqigàni siyaqli, quday da o`zinen barliq bolmisti shigàrip turadi, bir-birden real` na`rse ha`m haqiyqatliq bul quday tala, al qalgàn barliq zat ha`m ha`diyseler onin` nuri yaki sa`wlesi esaplanadi.

Panteizmnin` ekinshi formasi «`vaxdati mavjud»`-bolip, «`bolmis (mavjudod) birligi»` dep ataladi. Onin` ta`reptarlari materialliq du`n`yani, ta`biyattin` obèktiv bar ekenligin ayta otirip, oni quday dep ataydi. Olardin` pikirinshe, quday materialliq du`n`gà sinìp ketken bolip, usi biz ko`rip bilip turgàn materialliq du`n`yanin` o`zi birden-bir jaratiwshi.

Panteistlik du`n`yagà ko`z-qarastin` birinshi formasi, vahdati vujud Shigìsta ken` tarqalgàn bolip, sufizm filosofiyasi da du`n`yani tu`siniw ha`m tu`sindiriwde sogàn tiykarlanadi. Buni biz nemets klassik filosofiyasinin` ko`rnekli wa`killerinin` biri «egeldin «`Shigìs shayirlarinin` derlik barligì da panteist, bul olardin` ha`r bir predmetti tu`sinip an`lawinda panteist`lik pozisiyada boliwinan an`lawimizgà boladi. Sol sebepli panteizm ko`birek Shigìsqa ta`n qubilis»` degen pikirinen bilip aliwimizgà boladi.

Sufizm ta`reptarlari, materialliq du`n`ya ha`m ondagì ha`r qiyli zat ha`m ha`diyseler quday nurinin` taraliwi menen jaraladi dep tu`sinedi. Ma`selen, sufizmnin` ko`rnekli wa`killerinen biri Farididdin Attor bilay dep jazadiU` «`Bizin` ko`zimiz ko`retugìn janimiz sezetugìn zatlardin` barligì haqiyqat bar. Olar o`z atamasin ilahiy nurdan aladi. Bul nurdin` haqiyqiy ismi-jandur. Ol arqali eki a`lem payda bolgàn. Demek, du`n`ya ilahiy nurdin` sa`wlesinen ibarat»`.

Ja`ne de, shayir Abulmajid Sanoiy minaday dep jazadiU` «` Sen quyashsan`, biz mayda bo`lekshelermiz. Senin` nurin`siz biz jasay almaymiz.

Materialliq du`n`yadagì zatlardi qudaydin` nurinan jaralgàn, sonin` aqibeti dep qaraw barliq sufizm ta`reptarlari ushin xarakterli. Mutasavvuf Abdurahmon Jomiy buni ja`ne bir ma`rte tastiyqlaydiU`

Sen nursang, ikki du`n`ya esa uning soyasi, Sen soyaning payda bwlishiga asossan, Sen ma`nisan, u va bu esa uning surati, Surat esa, sensiz mavjud bwlmaydi. Demek, Jomiydin` pikirinshe de, a`lemdegi barliq zatlar qudaydin` sayasinan ibarat. Sufizm barliq zat ha`m predmetlerdi, insanlardi ilahiy nurdi sa`wlelendiriwshi ayna dep atawi menen

birgelikte, quday da ha`r-qiyli abstrakt na`rselerdi payda etip turiwshi ayna dep uqtiradi. Sufizm ta`liymatina ko`re, quday ha`m ol jaratqan na`rseler bir-biri menen baylanisqan, o`z-ara sa`wleleniwshi birlikti payda etedi. Bul birlikti, yag`niy sufizmnin` «`vahdati vujudga»` tiykarlangàn panteistlik pozitsiyasin ja`nede Jomiyge mu`ra`ja`t etip onin` so`zlerinen da`rriw-aq bilip aliwimiz mu`mkin. Ol o`zinin` «`Lavoix»`(Lavhalar-u`zindiler) shigàrmasinda bilay dep jazadi.

Tangrini olamdan ajralgan dep hisoblama Zero, barcha olam tangridadir, tangri esa olamda. Sufizm panteizmi o`z tamirlari menen a`yemgi Orta ha`m Jaqin shigìsta, Hindistan, Orta Aziya, Iran, Misir

xaliqlarinin` ideyaliq-filosofiyaliq ko`z-qaraslarina (Buddizm, zarastrizm h.t.b) barip taqaladi. Quday ha`m bolmistin`, yag`niy ta`biyattin` birligi haqqindagì sufizmnin` panteistlik ta`liymati quday ha`m

ta`biyatti bir-birine qarama-qarsi qoyiwshi, birinshisin ekinshisinen absolyut u`stin qoyiwshi islamnin` ta`liymatlarina salistirgànda bir qansha progressiv ha`diyse edi. Vahdati vujud, ati menen ma`lim bolgàn panteizm Jaqin ha`m Orta shigìs oyaniw da`wiri turmisinda u`lken rol` oynagàn aldagì filosofiyaliq pikirlerdi ha`mde insarparvarliq ideyalardi su`wretlewshi o`zine ta`n formasi boldi.

Sufizmning vahdati vujud taliymatinin` qa`liplesiwinde sol da`wirde ken` tarqalgàn agìm neoplatonizm u`lken a`hmiyetke iye boldi. Tiykarin saliwshi Plotin (g`0n`-gù`9) bolgàn neoplatonizm a`sirimizdin` baslarinda antik quldarliq ja`miyettin` krizisinin` na`tiyjesi sipatinda ju`zege keldi.

Neoplatonizm rawajlaniwdin` u`sh basqishin-aleksandriya (Plotin), Siriya (Yamblix) ha`m Afina (Prokl) da`wirlerin basip o`tti. Plotin ta`liymatina ko`re, Adam qudaydan emanatsiya (zuhd) boliw na`tiyjesinde payda boladi. Absolyut birlik, ha`mmeni birlestiriwshi ilahiyat quyashtan nur tarqatqanday, o`zinen Rux ajiratip shigàradi, bul rux bolsa o`z na`wbetinde «`du`n`ya»` ruwxin payda etedi. Emanatsiyada baslangìsh derek-ilahiyat, so`niwdin` son`gì basqishi bolsa materialliq. Plotin oni «`jawizliq»`, «`joqliq»`, «`jahalat»` dep ta`riypleydi. Solay eken, ilahiy

derekten ajiralip shiqqan nur u`sh basqish-rux, jan, materialliqti jaratip, so`nip baradi. Plotin o`z shigàrmalarinda insannin` quday da`rejesine joqarilawin, yag`niy insanda o`z a`tirapindagìlardi

umitip, aqilin jogàltip, ta`sirleniwge tu`siwin, ekstaz halatinda quday menen toliq birlesiwge umtiliwin ta`riypleydi. Bunday «`muxaddes»` insan quday menen birlesedi. Neoplotonizmnin` son`gì iri wa`killerinin` biri Prokl (nà`0-n`ho`) qudaydi birinshi sebep dep ta`n aladi ha`m a`lemnin` qudaydan rawajlaniwin uliwmaliqtan jekkelikke, a`piwayidan quramaliqqa o`tiw formasinda ta`riypleydi.

V a`sirde neoplatonshi Pter Iver Proklinnin` «`»eologiya elementleri»` miynetin qisqartip qayta islep «`Sebepler haqqinda kitap»ìn jazadi. Bul kitapta quday menen a`lemnin` birligi haqqindagì ta`liymat algà su`riledi. Joqarida aytip o`tilgenindey bul shigàrma VIII-IX a`sirlerde arab tiline awdariladi. Na`tiyjede shigìs oyshillari onin` menen tanisiw imkaniyatina iye boladi.

Meloddin` baslarinda payda bolgàn emanatsiya teoriyasi o`z evolyutsiyasi protsessinde oyaniw da`wirinde ta`biyatti u`yreniwge bolgàn qizigìwdin` ku`sheyiwi haqqinda ta`biyatshunasliqtin` azi kem rawajlaniwi na`tiyjesinde basqasha ma`nige iye bola basladi. Emanatsiya arqali qudaydi ta`biyat penen birlestiriw ideyasi janàsha forma ala basladi. Bul bolsa du`n`yaliq ilimler, aldagì filosofiyaliq pikirlerdin` rawajlaniwina imkan berdi.

Neoplatonizmnin` emanatsiya taliymatinan paydalaniw xristian, yaxudiy ha`m musulman dinlerinin` tiykargì aqidasi-qudaydin` ta`biyattan absolyut uzaqligì ideyasinan azi kem sheginiwge alip keldi. Bul ideyagà ko`re, quday ta`biyattan absolyut u`stin turiwshi shaxs sipatinda analizlendi. Ta`bit o`zinshe hesh qanday nizamliliqlargà iye emes, quday o`zi qanday qa`lese solay jasaydi. Ol neni qa`lese soni isleydiU` qa`lese jaratadi, qa`lese joq etip jiberedi. A`lemde jalgìz quday tala gàna hu`kimranliq etedi.

Sufizm a`lemdi, barliq obektiv realliqti ekige bo`lediU` Za`ru`riy vujud (vujudi vojib) ha`m imkaniy vujud (vujudi mumkin). Za`ru`riy vujud hesh na`rsege baylanisli

bolmagàn bir pu`tinlikti quraydi, ol en` bilgir, erki bekkem dana ta`n`ri tala. qalgàn ha`mme na`rselerimkaniy ta`rizde bar bolip, onnan yaki, za`ru`riy vujud bolgàn ta`n`riden kelip shigàdi. Quday ha`mme na`rsenin` sebepshisiU`

Butun dunè uning sanatining natijasidir U hamma narsalarning sabapshisi va swngi nuqtasidir. Quday waqit ha`m kenìslikten tisqaridagì sap absolyut bolmis. Ol ma`n`gi ha`m o`zgermes, qalgàn

na`rseler bolsa o`zgeriwshen` o`tkinshi. Sufizm qudaydi bir tsifrina uqsatadi. Sebebi ha`mme sanlardin` tiykarin bir tsifri quraydi. Ha`mme sanlar birden kelip shigàdi, biraq birdin` o`zi hesh na`rseden kelip shiqpaydi. Ol tiykar basqa sanlardin` sebepshisi. Quday da da`l usinday. Olb du`n`yadagì ha`mme na`rselerdin` sebepshisi, absolyut mohiyat.

Sufizm boyinsha ilahiy mohiyat uliwmaliq aqildi keltirip shigàradi. Ol ilahiy mohiyatti sa`wlelendiriwshi joqari baslama esaplanadi. Uliwmaliq aqil sap mohiyattan keyin quramaliliq da`rejesinde en` joqari orinda turadi. Uliwmaliq aqil jalgìz qudaydan nurlaniw arqali kelip shiqqaninday, onnan tap usi jol arqali uliwmaliq jol kelip shigàdi. Emanatsiyadan keyingi basqishta «`sap materiya»` turadi. Ol ilahiy mohiyatti jerdegi ma`vjudatlar menen baylanistiriwshi qural esaplanadi. Ol quday menen du`n`ya, jan menen dene arasindagì qanday da bir zat. Saf materiya ilahiy emanatsiyada aqirgì yaki to`rtinshi basqish bolip, oni sezimler ja`rdeminde biliw mu`mkin emes. Onin` sezimlik aniqligì formagà baylanisli. Sof materiyanin` forma menen qosiliwi na`tiyjesinde «`ta`biy materiya»`-ot, hawa, suw ha`m topiraq kelip shigàdi. Olardin` ha`r-qiyli o`z-ara qosiliwi na`tiyjesinde ta`biyattagì tu`r o`zgerisleri kelip shigàdi.Du`n`yaliq ta`rtip ha`m go`zzalliq materialliq bo`leklerdin` o`z-ara qosiliwina baylanisli. Quday tek gàna jaqsiliq, go`zzalliqti jaratadi, jamanliq bolsa to`rt materialliqtin` naduris o`z-ara ta`sirinin` na`tiyjesinde payda boladi. Sof materiyadan emanatsiya arqali kelip shigìp atirgàn materiyanin` ja`ne bir formasi-bul juldizlar ha`m sogàn usagàn basqa aspan denelerin quraytugìn materiyalar. Aspan deneleri de forma menen materiyanin` qosiliwi na`tiyjesinde payda boladi. En` joqari forma esaplanatugìn quday bul absolyut mukammal dep esaplanadi. Absolyut mukammallik tek gàna materiyagà forma beriwshi baslangìsh bolip gàna qalmastan, ba`lki materialliq jaratilistin` son`gì tochkasi bolip ta esaplanadi. Sebebi barliq materialliq protsesslerge formani jetilistiriwge ha`reket etiw ta`biy qubilis bolip esaplanadi. Sonin` ushin materialliq protsesslerdegi teris ha`reket, yag`niy anigìraq aytqanda materiyadan formagà qaray intiliw (emanatsiya) ju`z beredi. Bunnan son`gìligìnda ha`mme na`rse qudaygà qaytadi degen na`tiyje kelip shigàdi.

Sufizmde barliq aspan ha`m jer denelerin to`mendegishe bo`leklerge bo`ledi. Birinshisi «`sof shakl»` ha`m «`sof materiyadan»` turiwshi aspan deneleri bolip, olargà o`zgeris ha`m jemirilip joq boliw jat halat bolip tabiladi. Ekinshisi jerdegi bar mavjudodlar. U`shinshisi aspan ha`m jer mavjudotlari arasinda baylanistiriwshi qural waziypasin atqariwshi insan bolip tabiladi. Insan «`so`ylewshi jan»` ha`m «`shirik dene»` den ibarat. Bul eki kategoriyanin` birinshi ilahiy bolsap ekinshisi duneviy esaplanadi. Bul insannin` qarama-qarsi ta`replerden quralgàninan derek beredi.

Sufizm ta`liymatina go`re, ta`biy materiyadan quralgàn barliq zatlar u`sh na`rsege mu`ta`jU` bular kenìslik, waqit ha`m ha`reket. Ta`biy materiya bul u`sh zatsiz jasay almaydi, yag`niy sufizm sof materiyadan kelip shiqqan ta`biy materiyagà kenìslik ha`m waqitta ha`reket ha`m o`zgeris ta`n ekenligin atap o`tedi. Uliwma algànda sufizmnin` bolmis haqqindagì ta`liymatlarinda biz dialektikanin` ko`p gàna elementlerin ushiratiwimizgà boladi.

Ma`selen sufiy Abulmajid Sanoi bilay deydiU` Du`n`ya bir agìp turgàn da`r`yagà megzes. Planetelar bolsa, onda ju`zip ju`rgen kemelerdi esletedi. Sanoiydin` pikirinshe, du`n`ya barliq waqitta o`zgeris ha`m ha`rekette, ol turgìnliq ne ekenligin bilmeydi.

Sonin` ushin insan tiri eken turgìnliqtin` ne ekenligin bilmesligi kerek. Sanoiydin` bul joqarida keltirilgen pikirleri

a`yemgi grek filosofi «eraklittin` bolmis, onin` barqulla o`zgerip turatugìnlig` haqqindagì pikirlerin esletedi. Sufizm filosofiyasi du`n`yadagì barliq na`rseler qarama-qarsiliqlardan ibarat ekenligin le aytip o`tedi.

Sufizm boyinsha, du`n`ya materialliq bolgàn to`rt elementten quralgàn eken, bul elementler bir-birine qarama-qarsi bolgànligìna qaramasian, o`z-ara tigìz baylanista. Qarama-qarsiliqlar bolmagànda edi, insanlar arasindagì alaawizliq, o`lim de, uliwma o`mir de bolmas edi. Demek o`mir bir-birine qarama-qarsi to`rt elementtin` birliginen ibarat. Buni Jaloliddin Rumiy to`mendegishe bayan etediU`

To`rt element to`rt qus siyaqli bir-biri menen tigìz baylanisqan. Olardi bir-birinen kesellik yaki o`lim ajirata aliwi mu`mkin. Olardin` bir-birinen ajiraliwgà ha`reket etiwi kesellikke alip keledi. Olardi tek gàna ilahiy ku`sh gàna birgelikte uslap turadi.

A`lbette Rumiydin` pikirinde qarama-qarsiliq bar. Ol bir ta`repinen kesellik ha`m o`lim materialliq bo`lekshelerdin` idirap ketiwine alip keledi dese, ekinshi ta`repinen kesellik ha`m o`lim usi bo`lekshelerdin` idiap ketiwinin` tiykargì sebebi etip ko`rsetiledi. Biz ushin Rumiy ta`repinen qarama-qarsiliqliqlardin` birliginin` so`z etiliwi bolip tabiladi.

Qarama-qarsiliqlardin` birliginen kelip shiqqan halda Rumiy zarastrizmdegi jaqsiliq ha`m jamanliq qudayi haqqindagì dualistlik ko`z-qarasti kritikalaydi. Onin` pikirinshe, jaqsiliq ha`m jamanliq bir-birinen ajiralgàn halda, dara halinda jasawi mu`mkin emes. Olar bir-birin toliqtiradi, belgileydi. Sonin` ushin o leki quday ta`repinen jaratilgàn boliwi mu`mkin emes. Bul haqqinda ol minaday dep jazadiU`

Qa`ne magàn hesh qanday jaqsi ta`repi bolmagàn jaman na`rseni, sonday-aq, hesh waqitta jaman ta`repi bolmagàn jaqsi na`rseni ko`rsetip ber. Usigàn tiykarlanip biz jaqsiliq ha`m jamanliq qudaylari bar dep esaplawshi zardushiylik ideyalarina qosila almaymiz. Sen da`slep jaqsiliqtin` jamanliqsiz, ha`m kerisinshe jamanliqtin` jaqsiliqsiz boliwi mu`mkin ekenligin da`liylep ber, sonda biz eki qudaydin` bar ekenligine isenemiz. Bunday boliwi mu`mkin emes.

Bunnan quday ta`biyatti qarama-qarsiliqsiz jaratpagàn degen pikir kelip shigàdi. Materialliqti qarama-qarsiliqsiz ko`z aldimizgà keltiriwimiz mu`mkin emes, sebebi hesh bir na`rseni qarama-qarsi ta`replerisiz an`latiw mu`mkin emes.

Solay etip, sufizmnin` bolmis haqqindagì ta`liyamatlari panteistlik xarakterge iye. Panteizm Shigìs orta a`sir filosofiyaliq ta`liymatlarinda ken` en jaygàn.

Panteizmnin` Orta a`sirde ken` tarqaliwinin` o`zine ta`n sebepleri bar. Ol en` da`slep qudaydi materialliq du`n`yadan ajiratip aliwshi ra`smiy diniy ideolgiyagà oppozitsiya

sipatinda payda boldi. Ekinshiden, panteizm bolmisqa bolgàn idealistlik ko`z-qaraslardi materialistlik ko`z-qaraslar menen

uliwmalastiriwgà uriniw sipatinda payda boldi. U`shinshiden, panteizm qudaydi bolmisqa sin`dirip jiberiw arqali, oni gà`rezsiz bolmis sipatinda bar boliw

mu`mkinshiligin joqqa shigàriwgà shekem barip jetti. To`rtinshiden, o`zindegi materialistlik ta`repleri menen panteizm Kalamgà, ilahiyat haqqindagì diniy-

idealistlik ta`liymatlargà qarsi turdi. Bunnan tisqari, Shigìs panteiziminin` en` a`hmiyetli ta`replerinin` biri du`n`yani dialektikaliq tu`siniw

elementlerinin` bar boliwi bolip tabiladi. Bekkemleu ushin soraular q. Ñóôèçìäåãè äèàëåêòèêà ýëåìåíòëåðèíè4 óñûëëàðû 3àíäàé

w. Ñóôèçì áîëìûñ 8à33ûíäà2û ò6ñèíèãè 3àíäàé e. Ìàòåðèÿ õ1ì ôîðìà ò6ñèíèêëåðèíè4 ñóôèçìäå òàë3ûëàíû7 5çãåøåëèêëåðè 3àíäàé


8. Sufizm ta`liymatinda biliw teoriyasi Jobasi

1. Sufizmde materialliq ha`m ilahiy du`n`yani biliw mashqalalari. g`. Sufizmde materialliq du`n`yani sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliw. 2. Sezimlik biliw ha`m aqil ja`rdeminde biliw arasindagì baylanislar. n`. Sufizmde aqil ja`rdeminde biliwge diniy irratsional biliwdi qarsi qoyiw. Sufizm du`n`yani ekige bo`letugìnin biz o`tken temalardan jaqsi bilemizU` olardin` biri bizdi qorshap

turgàn materialliq du`n`ya bolsa, ekinshisi ilahiy du`n`ya bolip tabiladi. Sufizm ta`liymatlarinda aytiliwinsha, materialliq du`n`yani biliw sezimlik biliwlerden baslanip aqil

ja`rdeminde biliw menen juwmaqlanadi. Sezimlik biliwdin` o`zin sufizm ishki ha`m sirtqi dep ekige bo`ledi. Bul haqqinda sufiy agàrtiwshilarinan biri Aziz Nasafi minaday dep jazadiU` «`Bolmisti (materialliq du`n`yani) individual jan eki tu`rli qabil etedi-ishki ha`m sirtqi sezgileri menen. Sirtqi sezgilerge esitiw (sam`), ko`riw (basar), iyis seziw (shamm), da`m seziw (zavq) ha`m seziw (lams) kiredi. Ishki sezgilerge uliwmaliq sezimler (hissi mushtarak), ko`z aldina keltiriw (mutasavvira), instink (vahm) ha`m aqil kiredi»`.

Uliwmaliq sezimler arqali insan tek gàna gu`zetip turgàn predmetlerin emes, ba`lki aldin ko`rgen na`rselerin de bile aladi. Sirtqi sezim qabil etken na`rselerdi, uliwmaliq sezimler de qabil ete aladi. Uliwmaliq sezimler ko`riw (mubosirot), iyis seziw(mashmuot), da`m seziw(muzaviqot), dene (mulammisot) sezgileri qabil etken zatlarinin` mohiyatiga kirip baradi. Sezgi ag`zalarindagì uliwmaliq sezimler bir pu`tinliginshe qabil etiledi. Sezimlerimiz tuwridan-tuwri ta`sir etip turgàn zatlar (shohid) haqqinda mag`liwmat beredi, ko`z aldina keltiriw sezilmeytugìn joq zatlar (gàyip) haqqinda mag`liwmat beredi. Basqasha qilip aytqanda suwdin` renìn biz ko`z benen, mazani da`m biliw arqali, iyisti murin arqali, suwiqti dene arqali, dawisti qulaq arqali qabil qilsaq, uliwmaliq sezimler olardin` ha`mmesin birgelikte qabil etip qiyalgà jetkizip beredi. Sonin` ushin uliwmaliq sezimler dara halindagì sezgi ag`zalarinin` mag`liwmatlarin saqlaw orni esaplansa, yad onin` mazmunin saqlawshi organ esaplanadi.

Sufiylar instinktti ekige bo`ledi. Birinshisi tiykarlawshi ku`sh (quvvai boisa), ekinshisi ha`rekettegi ku`sh (quvvai foila). Tiykarlawshi ku`sh seziw organlari qabil etip algàn zat ha`m ha`diyselerdin` formalarin qayta islep qiyalgà jetkerip beredi ha`m ha`rekettegi ku`shtin` akitvlesiwine sebepshi boladi. Bunin` aqibetinde ha`reketlendiriwshi ku`sh denenin` ayirim ag`zalarin, yaki deneni toligì menen ha`reketke keltiredi. Ha`reketlendiriwshi ku`sh tiykarlawshi ku`sh penen tigìz baylanista ha`m ogàn boysinadi.

Solay etip, seziw ku`shleri bolgàn dene sezgisi, da`m sezgisi, esitiw sezgisi, ko`riw sezgisi sirtqi materialliq du`n`yanin` insannin` sezgi ag`zalarina tikkeley ta`siri na`tiyjesi bolatugìn bolsa, ishki ruwxiy ku`shler yag`niy uliwmaliq-ko`z aldina keltiriw, eslew, pikirlew zat ha`m predmetler tuwridan-tuwri ta`sir etpegen payitta olardin` obrazlarin qayta tikleydi.

Sonni aytip o`tiw kerek, sufiylardin` ishki ha`m sirtqi ku`shler haqqindagì pikirleri Shigìs oyaniw da`wiri oyshillarinin` pikirleri menen sa`ykes keledi.

Ma`selen, Ibn Sino ishki ku`shlerdin` tu`rlerin analizler eken, olardi insan miyinde jaylasqan ornin da ko`rsetip beredi. Ibn Sinonin` pikirinshe, ishki ku`shler de bes sezgiden turadi. Bul en` da`slep uliwmaliq sezgi ku`shi (idrok) bolip miydin` aldin`gì qarinshasinda jaylasadiN` este saqlaw aldin`gì miy qarinshasinin` arqa tamaninda jaylasqanN` ko`z aldina keltiriw ku`shi aldin`gì miy qarinshasindaN` pikirlew (fahmlash) ku`shi orta miy qarinshasinin` arqa ta`repindeN` yad ku`shi miydin` arqa qarinshasinda jaylasqan.

Ataqli sufiylardan biri Aziz Nasafi ishki ha`m sirtqi ku`shlerdin` tu`rleri haqqinda aytar eken, bul barada Ibn Sinonin` pikirlerine toliq qosilgàn halda sezimler menen aqil ortasindagì ayirmashiliq sonnan ibarat, sezimler jagìmli ha`m jagìmsiz na`rselerdi qabil etse, aqil jaqsiliq ha`m jamanliqti an`lay aladi dep jazadi.

Ishki ku`shler, yag`niy aqliy biliwdin` formalari barliq mag`liwmatlardi materialliq du`n`yadagì zat ha`m ha`diyselerdin` tikkeley insannin` sezim ag`zalarina ta`siri na`tiyjesinde payda bolgàn sezimlik biliwdin` ha`r-qiyli formalarinan aladi. Bul arqali sufiylar sezimlik biliw menen aqliy biliw arasindagì baylanisti ta`riyplemekshi boladi. Ma`selen, ishki ha`m sirtqi ku`shler, sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliw arasindagì o`z-ara qatnas haqqinda Aziz Nasafi o`zinin` «`Maqsad-ul-akso»` miynetinde to`mendegilerdi jazip qaldirgànU` «`Ku`ndelik aqil-jer ha`kimidur. Du`n`yanin` kelejek rawajlaniwi ha`m qarap boliwi da sogàn baylanisli. Ishki ha`m sirtqi ku`shler onin` ja`rdemshileri»`

Sufizmnin` basqa bir wa`kili Abuljamid Sanoi de sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliwdin` o`z-ara baylanisin tap usi formada analizleydi. Ol bir ta`repten sezimlik biliwdin` a`hmiyetin kemsitse, ekinshi ta`repten aqliy biliwdin` a`hmiyetin ko`klerge ko`teredi. Onin` ushin aqil ku`sh, al sezimler bolsa kerisinshe passiv ku`sh. sonin` menen birge Sanoi biliwdin` bul eki formasi arasindagì baylanisti biykarlamaydi. Agàrtiwshi aqildi biyik jaygà uqsatsa, sezimlerdi ogàn alip shigìwshi za`n`gige uqsatadi. Demek bunnan sezimlersiz aqliy biliwdin` boliwi mu`mkin emesligi haqqinda juwmaq islewimizge boladi.

Sufizmnin` ja`ne bir wa`kili Jaloliddin Rumiy de sezimlik ha`m aqliy biliw haqqinda bir qansha bahali pikirlerdi bayan etken. Sezimlik ha`m aqliy biliwdi suwdin` ko`bigi menen agìsina uqsatadi. Onin` pikirinshe, suwdin` u`stindegi ko`bikler suwdin` ha`reketinin` na`tiyjesi. Biz ko`bikti ko`remiz, biraq da`r`yanin` teren`ligin esapqa almaymiz. Insan sirtqi ha`diyseler arqasindagì na`rseni, yag`niy mohiyatni biliwi kerek degen pikirdi aytadi. Bul jerde ol aqildin` roli ju`da` ulli pikir toqtamina keledi. Rumiy aqildin` biliwdegi rolin sonshelli ko`klerge ko`teredi, al sezimlerdin` rolin ju`da` pa`s da`rejede dep tu`sindiriwge ha`reket etedi. Ma`selen,

Sho`p sharlar tiniq suwdin` tu`bin ko`riwge kesent etkenindey, bizin` sezimlerimiz de haqiyqatqa erisiwde bizge tosqinliq qiladi. Jalgìz insan aqli gàna bul tosqinliqlardi buzip o`te aladi.

Sufizmde aqildin` o`zin de bir neshe tu`rlerge bo`ledi. Aqildin` en` joqari basqishi aql kull (umumiy aql) dep ataladi. Ol birinshi ha`m en` isenimli ha`r ta`repleme rawajlangàn aqil. Aqildin` onnan keyingi tu`ri haetiy aqil (aqli maom) dep ataladi.

Ayirim sufiylardin` ta`liymatlarinda, anigìraq aytqanda Sanoidin` biliw haqqinda pikirlerinde aqildin` ja`ne bir tu`rin ushiratiwimizgà boladi. Ol erisilgen aqil (aqli mustafad) dep ataladi. Sanoidin` pikirinshe insannin` barliq ha`reketlerin erisilgen aqil basqaradi. Aqildin` bul tu`ri ta`jiriybege tiykarlanadi. Ta`jiriybesiz omirdin` o`zi boliwi mu`mkin emes.

Ta`jiriybesiz bolmis joqliqqa ten`. Ta`jiriybe bul erisilgen aqil. Sufizm ta`liymatina ko`re, to`rt element-suw, hawa, ot, topiraqtan quralgàn materialliq zatlar ishinde

ba`rqulla gu`res bolip turadi. Ha`mme na`rseler usi gu`res na`tiyjesinde payda boladi. Eger kesh bolmagànda, deydi olar, insanlar ku`ndizdin` ne ekenligin bilmey o`tip keter edi. Mine usi ku`ndizge qarama-qarsi ta`rep-kesh bolgànligì ushin da insanlar ku`ndizdin` ne ekenligin bile aladi. Solay etip, qudaygà qarama-qarsi basqa ku`sh bolgànda edi, insanlar qudaydin` mohiyatini bilgen bolar edi. Onday qarama-qarsi ku`sh joq. Bul tuwrali Aziz Nasafi qiziqli bir misal keltirediU`

Bir ku`ni baliqlar toplanisip a`n`gime qurisadi. A`n`gime suw haqqinda. Adamlar bizin` ta`g`dirimiz suwgà baylanisli deydi. Biz bolsaq suwdin` ne ekenligin bilmeymiz deydi baliqlar. Sonda bir baliq turip, pa`len bir da`r`yada dana bir baliq bar ekenin, ol suwdi ko`rgenligin ha`m onin` ne ekenligin ayta alatugìnina isenetugìnligìn aytadi. Ha`mme baliqlar sol dana baliqtin` aldina bariwgà qarar etedi. Uzaq jollar ju`rip baliqlar sol ko`pti ko`rgen baliqtin` aldina jetip keledi ha`m ogàn kelgendegi maqsetin bayan etedi. Sonda dana baliq to`mendegilerdi bayan etediU`

Ey, butun umrini muxaddas narsani bilishga bagìshlagan. Ering eningda bwlsa-yu sen wning dardida hasrat cheksang. Ey, dare enida turib, tashnaliktan iztirob chekan. Ey, xaziyna ustida wtirib. Kambagàllikda umrini wtkazgan. Bul so`zlerdi aytip bolip dana baliq «`tu`sindin`lerme»` dep soraw beripti. Olar yaq dep juwap beripti. Sonda

dana baliq aytadiU` qa`ne magàn suwgà qarama-qarsi bolgàn zatti ko`rsetin`lershi, sonda men sizlerge suw ne ekenligin aytip beremen. Buni esitken baliqlar «èndi tu`sindik, suwdin` mohiyatin tu`sindik»` dep juwap beripti.

Tap usigàn uqsas qudaygà qarama-qarsi zat bolmagànligì sebepli oni sezimler ha`m aqil ja`rdeminde bilip bolmaydi.

Materialliq du`n`yani biliw protsessinde sezimlik ha`m aqilliy ta`replerinin` o`z-ara qatnas ma`seleleri soni ko`rsetedi, uliwma sufizm ta`liymati biliw protsessindegi ishki ha`m sirtqi ku`shlerdin` tutqan ornin biykarlamaydi. Sufizm ta`liymatinda biliwden maqset bul ilahiy mohiyatni, ilahiy haqiyqatti biliwden ibarat. Sufiy filosoflardin` pikirinshe, biliw (ma`rifat) ilahiy ku`shti onin` barliq atributlari menen biliwden ibarat. Alla taalanin` so`zi barU` «`Men jasirin gà`ziyne edim ha`m sizdi jaqsi ko`rip qaldim, Meni bilip alin`lar»`. Insan maqluqatlardin`, a`lemnin` gu`ltaji, Allanin` jerdegi xalifasi eken, demek onda allanin` sipatlari boliwi ta`biy hal. Bunnan tisqari, «`jasirin gà`ziyne»` bolgàn Alla taala ilim hikmetlerdin` bir bo`legin insanlardin` qa`lbine jaylagàn. Yag`niy insanlar «`jasirin gà`ziyneni»` saqlawshilar. Sol sebepli insan ilahiy mohiyatni biliwge umtiliwi kerek. Biraq bul joldi tan`lagàn solik (insan) bir qansha basqishlardan-moqomatlardan o`tiwi lazim. Maqomat, ma`nzil degen ma`nini an`latadi. Tiykargì maqomatlar to`mendegilerden ibaratU`

Tavba (ta`wbe)- qaytiw degen ma`nini an`latadi. Yag`niy kamalatqa, en` joqari moralliq sipatlargà qaytiw. Ta`wbeni-esiklerdin` esigi dep te ataydi, sebebi tariqatqa qa`dem qoygàn insannin` niyeti usi ta`wbesinde ayan boladi. Ta`wbeti haqiyqati sonnan ibarat, insan qudaygà intiliw jolinda tosqinliq etetugìn barliq na`rselerden waz keshiwge ant etedi, barliq mu`mkinshiliklerin ha`rektlerin allagà qaratadi, da`slepki turmis ta`rzinen pu`tkilley waz keshedi. Ta`wbe o`z ishineU` kufrdan qaytiwU` sha`riyat ta`repinen ma`n etilgen jaman islerden qaytiw. Ta`wbenin` mohiyati o`z nuqsanlarin ko`re biliw, o`zinin` awhalin an`law, jaman isler, jaman minez ha`m jaman pikirden qaytiw, du`n`yanin` ma`nisizligi, arzimaytugìnligìn an`lap, adalatsiliqlardan qaytiwdi an`latadi. Qorqiw na`tiyjesinde ju`z beriwshi ta`wbe tek gàna a`piwayi insanlargà ta`n paziylet, al sufiylarda bolsa bul qorqiw arqali emes al o`z qa`lewi, qa`lb qa`lewi menen ju`z beretugìn o`zgeris.

Varà (parhez-o`zin asiraw) manawiy za`rer kelitiriwshi gu`manlardan saqlaniw degen ma`nini an`latadi. Shibliydin` ko`rsetiwinshe, varànin` u`sh ko`rinisi barU` til varàsi yag`niy tildt biyma`ni ga`pler ushin isletpeslik, gìybat-o`sek, jalagà berilmeslikN` ko`z varàsi-gu`manli na`rselerden saqlaniw, gu`nali na`rsege na`zer salmasliqN` qa`lb varàsi-kewil qa`lemegen na`rselerden saqlaniw, ta`me etiwden saqlaniw, o`limnen qorqiw.

Zuhd- bul varànin` dawami esaplanadi, biraqta bunda awqat ha`m ishimliklerden saqlaniw, hadal ha`m haramdi ajiratip biliwge ko`birek a`hmiyet beriledi.

Fakr-Buda quday aldindagì bendelikti shin kewilden joqari da`rejede a`melge asiriw na`zerde tutiladi. Quday aldinda o`zin a`zzi esaplaw, barliq a`lem, Alla taalagà tiyisli ha`tteki insannin` qa`lbi de o`ziniki emes, sebebi ol da jaratqannin` mu`lki ekenligin moyinlaw. Fakrni usilay an`lagàn sufiy gàna sufizm mohiyatiga jetip bara aladi.

Sabr- shidam. Sufiylar tilinde qiyinshiliqlargà shikayat etpeslik, a`sirese quday taaladan basqagà o`z nalasin esittirmew. Sabir-iymannin` yarimi delinedi, sebebi sufiydin` dushpani bolgàn na`psi sabir arqali jilawlanadi.

Xavf-qa`lbtin` isenimnen, iyman shegerasinan shigìwi, ekileniw. Waqtinsha shaytan hiylesi de kewilge

qa`wip saladi. Solik (sufiyliq jolina tu`sken insan) azaptan emes, ba`lki na`psi ma`kirinen qorqadi. Rajo-u`mit etiw. Qa`lbtin` kelejekte suìykli Alla taalanin` jamalina jetiwge bolgàn u`miti. Tavakkal-barliq jaqsi jaman ha`diyselerdi Alla taaladan dep biliw, tek gàna parvardigargà su`yeniw. Insan

ju`da` ko`p na`rselerdi a`melge asira aladi, biraq bulardin` ha`mmesi ulli ta`n`rinin` qu`dretinin` o`z ko`rinisin tawip atirgànligì dep biliw.

Rizo-insan qa`lbindegi barliq kirlerdin` juwiliwi. Usinnan keyin ilahiy ku`shti biliw protsessi baslanadi. Sufizm ta`liymatina ko`re, bul protsess mushohidadan

baslanip, son` kashf ha`m ilhamgà o`tiledi. Sufizmde kashf-bul sirli tosqinliqlardi, perdelerdi joq etiw arqali muhaddes na`rsege erisiw. Kashf arqali solik o`zinin` seziw organlari ha`m mushohida arqali ilahiy ku`shtin` obrazin, o`zgesheliklerin ha`mde sirli ta`replerin o`zi ushin aship aniqlap aladi. Bugàn tek gàna sirtqi seziw ag`zalari ja`rdeminde erisiw mu`mkin emes.

Kashf to`mendegi basqishlardi o`z ishine aladiU` Xotira kashfi-bunda solik miyine, qiyalina kelgen ha`mme na`rselerden tek gàna haqiyqatqa jaqin bolgàn

pikirlerdi tan`lap aliwi ha`m olardi uliwmalastiriwi za`ru`r. Sebebi bul qiyalgà keletugìn barliq pikirler haqiyqiy bola bermewi, olardin` ishinde shaytan ta`sirindegi pikirler de boliwi mu`mkin.

Kashfi ayen-bul basqishta solik da`liyllewdi talap etetugìn pikirlerden waz keshiwi, tek gàna konkret haqiyqatti biliwge ha`reket etedi.

Mavhum ayen narsa-bunda solik waqiyaliqqa sirtqi sezim organlarinin` ja`rdemisiz ishki ko`z benen an`lawgà ha`reket etedi.

Idrok qilinaetgan narsa-bul protsesste solik muhaddes sirlardi onìnda yaki tu`sinde an`lay baslaydi. Bunday joldi tan`lagàn solik o`z ishki du`nyasin ilahiy haqiyqatta tiyisli bolmagàn pikirlerden tazalap haqiyqatti biliwge umtiladi. Na`tiyjede ol kashfiy nazariy da`rejesine barip jetedi. Solik o`z qa`lbinin` qa`lewine qulaq salip ja`nede algà umtilsa, kashfi siriy, yag`niy kashfiy ilohiy da`rejesine barip jetedi. Ilahiy ku`shti biliwdin` en` joqari basqishi-kashfi ruxoniy bolip tabiladi.

Xwja Muhammad Porso o`zinin` «`Risolai kashfiya»` shigàrmasinda, solik ilahiy ku`shti shariyat nizamlarina so`zde emes, ba`lki a`melde de zohiran ha`m botinan toliq a`mel qilgànda ha`m en` joqari haqiyqat basqishina jetiskende gàna bile aladi. Bul da`rejege jetisken soliktin` ko`z aldinda ilahiy marhamat ja`rdeminde ilahiyat du`n`yasi ashilip ol ogàn a`ste aqirinliq penen o`z qa`biletine ilayiq kirip baradi. Solik bul tarawda ja`ne de tinbay shugìllansa, ol biliwdin` u`sh basqishina erise aladiU`

1.Qa`lbtegi ha`r qiyli tosqinliqlardi jenìw. 2.Qa`lbti ha`r qiyli du`neviy sapalardan tazalaw. 3.Ruwxiy shan`lardan azat boliw Solay etip, sufizm aqliy usil arqali biliwge diniy, irratsional biliwdi qarsi qoyadi. Sufizge ko`re solik

haqiyqatti ilahiy nur nur-il-loh arqali bile aladi. XIV a`sirdin` ko`zge ko`ringe sufiylarinan biri Abdurazzoq Kashoniy bul haqqinda to`mendegi pikirlerdi

keltiredi. Ilahiyat ilimi yag`niy ilmi laduniy tek gàna Alla taalagà jaqin adamlargà tiyisli. Ogàn aqliy ha`m logikaliq da`liyller menen emes, al ilahiy marhamat ha`m ixtirom arqali erisiledi. Ilahiyat ilimi ta`biyat ilimlerinen usi ta`repi menen ajiralip turadi, ol Alla taalanin` so`zlerin seziw organlarinin` qatnasisiz ilahiy nur arqali bilip aladi.

Vahdati vujud ta`reptarlari solik Alla taalagà jaqinliqti sezgende gàna oni bilgen boladi, dep esaplaydi. Biraq jaqinliqtin` o`zi ha`r qiyli boladi.

1.waqit boyinsha jaqinliq 2.kenìsliktegi jaqinliq 3.sapaliq jaqinliq 4.ilahiy jaqinliq Aqil ja`rdeminde da`slepki u`sh jaqinliqti biliw mu`mkin. To`rtinshi jaqinliqti, yag`niy ilahiy jaqinliqti

biliwge aqil a`zzilik etedi. Solay etip, sufizm biliwdi ekige bo`ledi. Birinshi materialliq du`n`yani biliw, ekinshisi ilahiy du`n`yani biliw.

Sufizm boyinsha, insan materialliq du`n`yani, ondagì zat ha`m ha`diyselerdi biliw mu`mkinshiligne iye. Bul biliw seiw organlarinan baslanadi. Seziw organlarimiz materialliq du`n`yadagì zat ha`m ha`diyseler haqqinda da`slepki maqliwmatlardi beredi. Bul ele haqiyqiy bilim emes. Zatlardin` mohiyatin biliw aqil ja`rdeminde a`melge asiriladi. Soni aytip o`tiwimiz kerek sufizm biliwdin` bul eki basqishin bir-birinen ajiralmagàn halda tu`sinedi.

Biraq sufizm ta`liymatinda sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliw ilahiy zatti (aspannin` argì jagìndagì du`n`yani) biliw ushin jetkilikli emes. Uliwma aytqanda ilahiyatti biliw ha`r qanday insangà berille bermeydi. Ilahiyatti sufiyliqtin` barliq sha`rtlerine a`mel qilatugìn ha`m na`tiyjede ilahiy Rux penen birigiwge miyassar bolgàn shaxslar gàna bilw mu`mkinshiligine iye. Haqti biliwde sufizm irratsional biliw metodlarin qollaydi.

Soni aytip o`tiw kerek, sufizmnin` ilahiyatti biliw haqqindagì ko`z-qaraslari ra`smiy musilman dininin`, anigìraq aytqanda sha`riyat nizamlarina qayshi keledi. Ra`smiy ilam dini insan jaratiwshi dep esaplanatugàn Alla talani biliwge qa`dir emes dep esaplaydi.

Bekkemleu ushin sorawlar q.Ñóôèçìäåãè à3ûëäû4 ò6ðëåðè 3àíäàé

w. À3ëè ìóñøàôàä ò6ñèíèãè , îíû4 êåëèï øû2û7û õ1ì áèëè7äåãè îðíû 3àíäàé

e. Ñóôèçìäå áèëè7äè4 ìà3ñåòè, èëà8èé 8à3ûé3àòòû4 ò6ñèíè7 õ1ì î2àí åðèñè7è 3àíäàé æîë ìåíåí

àëûï áàðûëàäû.


8. Sufizm filosofiyasinda sotsial-moralliq ma`seleler Jobasi

1. Sufizmde insan manàviyati ma`selesinin` analizleniwi. 2. Sufizm filosofiyasinda isanlardi toparlargà ajiratiwda na`psi tiykargì o`lshem sipatinda qabil

etiliwi. 3. Sufizmde adalat ma`selesinin` analizleniwi. Insan ushin qaygìriw, onin` ruwxiy kamalatin oylaw sufizm filosofiyasinin` tiykargì ma`selelerinen biri

bolip tabiladi. Sufizm tariyxinda ha`r qiyli bag`dar ha`m tariyxatlar almasip turgàn bolsada insan ruhxiyligì ma`selesi hesh bir tariyxat na`zerinen shette qalgàn emes. A`sirese insannin` botiniy du`n`yasi, ishki qarama-qarsiliqlari, Rux ha`m dene arasindagì gu`res sufiylardi qiziqtirip kelgen. Olar insanda eki qarama-qarsi ku`sh-ruwxiy ha`m shaytaniy ku`sh quwatlardin` barligìn, insan usi shaytaniy ku`sh quwatlardan qutilip Alla tala su`yetugìn paziyletlerge iye boliwina ja`rdem etiwge ha`reket etedi. Insannin` o`mirdegi orni, ja`miyet bolip jasaw ta`tiplerine de usi ko`z-qarastan turip qaragànN` sol sebepli sotsialliq kelispewshilikler, uris ja`njeller, mu`lkiy ten`sizliktin` tu`p deregi ha`m tiykargì sebebin de sufizm insan ta`biyatinan izleydi, haywaniy ku`shlerdi jenìwden baslaw kerek tu`sindiredi. Sufiylar insan ta`biyatindagì unamsiz ku`shlerdi uliwma at penen «`na`psi»` yaki bolmasa «`nafsi ammora»` dep atadi ha`m ogàn qarsi gu`reske atlandi. Mal du`n`ya jiynaw, na`psi za`ru`rliklerine tiykarlanip jasaw, haywaniy xirslar qatti qaralandi, insandi na`kasliq ha`m pa`leketlerden qutqariwdin` birden-bir tuwri joli-na`psini o`ltirip qanaat penen hadal jasaw, Rux ha`m erikti shiniqtira otirp, insanda insaniyliqti, yag`niy ilahiyliqtin` jenìsin ta`miynlew za`ru`r dep insanlardi u`gitledi.

Usi pikirler ulli shayxlardin` «`sufizm»` tu`sinigine Bergen ta`riyplerinde aniq ko`rinedi. Sufizm degenimiz neW degen sorawgà Shayx Nuriy «`Sufizm-na`psi la`zzetlerinen waz keshiw»`, Shayx

Safiy «`Sufizm-na`psi ma`nzillerin basip o`tiw»`, Shayx Ravim «`Sufizm-quday jolinda na`psiden waz keshiw»`, ataqli sufiy shayir Bobo Tohir «`sufizm-o`limi joq o`mir ha`m o`miri bolmagàn o`limdur, yag`niy nafsaniy-haywaniy o`mirde o`lmek ha`m insaniy o`mirde jasamaq»` dep ta`riyp beredi.

Ayirimlar na`psini qan`gìgàn iyt, yaki Rux etegine jabisqan patasliqqa, ayirimlar bolsa jep toymas ajdarha, yaki jalgàn timsali bolgàn Ta`jjalgà megezetedi. A`psanalargà ko`re, Ta`jjal aqiri zamanda jer astinan shigìp, du`n`yanin` barliq bayliqlarin insanlargà ko`z-ko`z qilip, insanlardi haq jolinan azgìradi, insanlar Alla talani da o`zlerin de umitip, Ta`jjal artinan dozaqqa jol aladi. Demek, na`psi adamdi adamshiliqtan shigàradi, ha`r-qanday gu`na`lardi islewge sebepshi bolip, baxitsiz etedi. Qurani Karimnin` «`Hamza»` su`resinde aytiliwinsha, mal toplawgà mehr qoyip jasagàn adam mal-mu`lki menen «Àllanin` na`zerinde janip, nabit boladi»`. Qurannin` ko`p ayatlarinda ziqna bay Korunnin` ashinarli ta`g`diri na`psinin` sum ekenligine misal etip keltiriledi. Korun ziqnaliq timsali sipatinda a`debiyatta da so`z etiledi. Korun ju`da` ko`p altin jiynap, hesh kige bermegeni ushin aqiri mal-mu`lki menen qosa jer jutqan delinedi a`psanalarda. Ha`tteki insandi ja`nnetten mahrum etken de na`psidurN` ra`wyatlargà qaragànda, Adam ata shaytannin` so`zine kirip, Alla taala ruxsat etpegen biyday da`nesin jep ko`redi ha`m sol sebepli ja`nnetten quwdalanadi. Sebebi ja`nnet ruxlar ma`kani, na`ps bolsa ruxti bilgàydi. Biz tubalawshiliq da`wirinde dinge quwdalawgà barilip ketip, bul ra`wyatti masqara ettik, kritikaladiq. Biraqta bul ra`wyat Quranda keltirilgen bolsa da ol xaliq isenimi-antik da`wir danishpanlarinin` isanlar baxtin oylap, aytqan hikmetleri ekenligin tu`sinbedik. Bul ra`wyat negizinde insandi ulig`law, onin` tiykarinda pa`k ekenin tastiyqlap, sol pa`klikke sol tiykargà qaytiwgà u`git bar ekenligi ko`rinip tur.

Na`psinin` jaman ekenligin an`lap biliw-bul ilahiylikti qalaberdi o`zligin`di an`law demekdur. Bahawaddin Naxshbandtin` «Ò`z na`psin`nin` jamanligìn an`law-o`zligin`di an`law demekdur»`-degen hikmetli so`zi biykar aytilmagàn. Xoja Ahmad Yassaviydin` shigàrgàn juwmaqlarinin` biri sonnan ibarat, na`ps ishki, lekin ku`ta` qa`wipli dushpan. Ol insandagì bir pu`tinlikti sindiradi. Onin` qa`lewlerinen, ruwxiy qa`terjamliq joqqa shigàdi. Sol sebepli na`psige jenìlgen patsha-gadadur, na`psiden u`stinlikke, jenìske erisken gada-patshadur. Na`psini jenè algàn insannin` gùrurin ha`m insaniy qa`dir qimbatin hesh kim ayaq asti ete almaydi. Sol sebepli Yassaviy qudaygà iltija qilip bilay deydiU`

Xudovando, solgil meni wz ywlingga, Nafs ilgida xarob, ado bwldim mano Fisqu fujur tulib toship, haddan oshti «àrkob bwlib isèn ichra qoldim mano Sufizmda aytiliwinsha, na`psi insanlarda ashko`zlikti, tek gàna o`zim bolsam boldi ma`nisindegi ko`z-qarasti

payda etedi. Insan na`psi qarmagìna tu`skennen keyin hesh na`rseden qaytpastan, haramnan jerkenbesten, basqalardin` esabinan bolsada jaqsi jasawdi oylaydi. Aqibetinde ol zalim, biyrehim, na`tiyjesiz bolip qaladi.

Sufiy shayirlarinin` biri Fariddin Attor da barliq ja`njel ha`m urislardin` negizinde na`psi ba`lesine ushiragànliq jatadi dep esaplaydi. Shayir, a`meldarlar bayliq arttiriw jolinda ha`r-qanday iplas islerden de qaytpaytugìnligìn o`z ko`zi menen ko`redi. Attor o`z hikayalarinin` birinde to`mendegilerdi bayan etediU` Iskandar Zulxarnayin Chin ma`mleketin basip algànnan keyin, u`lken ziyapat beredi. Chin patshasi sonda Iskandar aldina ha`r qiyli awqatlar emes al ba`lki tabaqlargà toltirip altin ten`ge ha`m altin buyimlardi qoyadi. Sonda Iskender Chin patshasina qarap «`Mazali awqatlar ornina menin` aldima ne ushin altinlardi qoydin`W Aqiri men altin jemeymen gòy»`-deydi. Ogàn juwap retinde Chin patshasiU` «`Sen bul jerge awqat jew ushin kelmegensen`-gòy. Awqatti sen o`z ma`mleketin`de de tawar edin`. Seni bul jerge baslap kelgen na`rse bayliq emespe aqiri.

Uristan, talan-tarajdan maqset usi emespe. Ma` al jep otirin`»`-degen eken. Demek bayliqqa ha`wes qoyiw na`psi qa`lewlerine erk beriwden kelip shigàdi. Sonin` ushin Attor baylar

ha`m saray a`meldarlarin na`psi ba`lesine joliqqanlar dep ta`riypleydi. Bunnan sonday juwmaq shigàriwgà boladi, na`psige jol berip bayliqqa intiliw insandagì jaqsi pa`ziyletlerdi

joq etip, oni ruhxiy jaqtan gedey etip qoyadi. Na`psige jol bermeslik bul pa`klik girewi. Sufizmnin` movlaviya mazqabina derek Jaloliddin Rumiydin` moralliq ko`z-qaraslarinda da na`psi ma`selesi

u`lken orin tutadi. Onin` pikirinshe, na`psi bul insannin` haywaniy pa`ziyletlerinen esaplanadi. Sonin` ushin insan hesh qashan na`psinin` quli bolip qalmasligì kerek, yag`niy o`zindegi haywaniy pa`ziyletlerdin` u`stin keliwine jol qoymasligì kerek, bolmasa ol qorqinishli haywaniy ku`sh duzagìna tu`sip qaladi. Ra`wyatlarda bilay delingen «`Sizin` en` u`lken dushpaninìz-bul na`psi. Onin` menen ba`rqulla gu`resiwinìz za`ru`r, oni tutqinliqta uslap qamap qoyin`. Ol azat eken, siz azat emessiz. Na`psige qarsi gu`res insannin` o`z azatligì ushin gu`resi bolip tabiladi»`.

Joqarida aytilgànlardan kelip shiqqan halda, soni aytiw kerek, sufiylar na`psi degende tek gàna jep ishiwdi na`zerde tutpagàn, bul tu`sinik kenèyip ha`m teren`lesip, bayliq, mu`lk, taj-taxt ma`selelerine jalgànip ketedi.

Sufizm filosofiyasinda insanlardi tayipalargà bo`liwde de na`psi tiykargì o`lshem sipatinda paydalaniladi. Sufizm insanlardi u`sh tayipagà bo`ledi.

Birinshi tayipa insanlargà sezimlerge beriliwshen` insanlar kiredi. Ol martabai nafs dep ataladi. Bunday insanlar Qurangà, Muhammad paygàmbargà, Alla taalagà isensede a`melde oni orpinlay almaydi ha`m sezimlerge berilip jasaydi. Olar na`psi ha`m sezimlerdin` quli esaplanadi. Olardin` orni dozaqta delinedi. Biraqta olar dozaq azabinan qutiliwi mu`mkin . bunin` ushin olar na`psini jilawlap sezimlerge berilmesligi, ta`wbe etip Alla taalagà siyiniwi kerek.

Ekinshi tayipagà qa`lb a`mri menen is ju`rgiziwshi insanlar kiredi, yag`niy martabai qalb. Ogàn ruwxiy ha`m aqliy ta`repten ka`mil insanlar kiredi. Olar sezimlerge berilmeydi, na`psi talaplarinan u`stin turadi. Olar Alla talani ha`m qurandi ta`n aladi, Muhammed paygàmbardi ta`n aladi. Olar kalamdi ilahiy bilim ekenligin. Onin` qu`diretin ulig`laydi. Bul topargà kiriwshilkr Alla talani barliq na`rselerde ba`rqulla sezip turadi. Bunday insanlar qa`telespeydi ha`m haq so`zdi so`yleydi. Olar Alla taalagà jaqin bolip ilahiy nur menen suwgàrilgàn.

U`shinshi tayipagà Rux adamlari kiredi, yag`niy martabai Rux. Bul topargà kiriwshi insanlar ha`r qa`demde ha`m ha`mme na`rsede Alla talani tikkeley ko`rip turadi. Olar ushin insanlar Alla talani sa`wlelendiriwshi ayna bolsa, Alla tala bolsa, o`z na`wbetinde insanlardi sa`wlelendirip turiwshi ayna esaplanadi. Olar ha`r ta`repleme pa`klikke erisken shayxlar ha`m a`wliyeler.

Bunnan ko`rinip tur, sufizm boyinsha kamil insan-bul na`psi qa`lewlerine qul bolmagàn, aqildi sezimlerden u`stin qoya alatugìn, ruwxi absolyut ruhxqa baylanisqan, payiz kramatqa bay, qa`lbi jaqsiliqlargà toli pa`kize zatlar.

Sufizmnin` ko`rnekli wa`killeri ka`mil insan haqqinda pikir ju`riter eken, olar insanlardagì rehimlilik, miyrim-sha`paà`t, insanparvarliq siyaqli pa`ziyletlerdi ulig`laydi. Bunday pa`ziyletlerdi adamiyliqtin` nagìz ko`rinisi ekenligin atap o`tedi. Usi pozitsiyadan turip o`z zamanindagì ha`kimlerdi xaliqparvarliqqa, miyrim-sha`paà`tke shaqiradi.

Shayx Sa`diy bilay dep jazadiU` Ba`rshe insanlar bir-birinin` ag`zalaridur, sebebi jaratilista olar bir ga`wharlan alingàn. Turmis bir ag`zani

awritqanda, qalgànlari da zirqiraydi. Sonin` ushin sen basqalar turmisinan biyxabar bolsan`, onda sen insan degen atqa ilayiq emessen`.

Xoja Axmad Yassaviy bul haqqinda bilay dep jazadiU` «àriblarni kwrgan erde og`ritmangiz «àriblarga ochig`lanib swz qotmangiz Zaif kwrib gàriblarga tosh otmangiz Bu duneda gàribliktek balo bwlmas Xoja Axmad Yassaviy iyman tili menen insanparvarliqti ulig`laydi, desek qa`te bolmaydi. Allanin` qa`hri

gà`zeblerinen qoriqpay insanlargà ziyan jetkerip, biysharalardin` ko`zinen jas agìziwshi bawritaslargà ol iymansizlar dep qaragàn ha`m zulimliqlardi o`zinshe ayiplagàn. Onin` pikirinshe, musilman da, gàyri din wa`kili de haèsh kimge azar bermesligi kerekU`

Sunnat ermish, kofir bwlsa, berma ozar Kwngli qattiq dilozardon xudo bezor Soni da aytip o`tiw kerek, sufizmdegi rehimlilik, qanaat, hu`jdan, namis, saqiyliq, wapa, dosliq,

biradarliq siyaqli moralliq qagìydalar X a`sirdegi a`yemgi Hindistan ha`m Maverannahrde hu`kim su`rgen javonmardlik ha`reketinin` moralliq talaplari menen uygìnlasip ketken. Javonmardlik (futuvvat) ma`rtlik degendi an`latadi. Futuvvat da sufizm de islamiy tariyxatlar bolip insandi pa`kleniwge, miyrim-sha`paà`t, saqiyliq ha`m ma`rtlik pa`ziyletlerin iyelewge iytermeleydi. Usi ta`repinen ilahiyat ishqinda du`n`yadan waz keshken, denesin ruwxiy kamalat jolina bagìsh etken darvish penen piradarliq, pidayiliq tuygìlarina sadiqliq ekewinde de wygìnlasqan.


Áàõàóàääèí Íà3øáàíäèéäè4 «í1ïñè »õà33ûíäà àéòûë2àí 8èêìåòëåðè 3àíäàé

w. Ñóôèçì ôèëîñîôèÿñûíäà2û èíñàíëàðäû òîïàðëàð2à àæûðàòû7äà í1æè òèéêàð2û 5ëøåì ñûïàòûíäà 3àáûë

åòèëè7è 3àíäàé ò6ñèíèëåäè

e. Ñóôèçìäå ñîöèàë-ìîðàëëû3 ì1ñåëåëåð äåãåí íå

A`debiyatlar.


9 Sufizm filosofiyasinda sotsial-moralliq ma`seleler Jobasi

1. Sufizmde insan manàviyati ma`selesinin` analizleniwi. 2. Sufizm filosofiyasinda isanlardi toparlargà ajiratiwda na`psi tiykargì o`lshem sipatinda qabil etiliwi. 3. Sufizmde adalat ma`selesinin` analizleniwi.

1. Sufizmde insan manàviyati ma`selesinin` analizleniwi. Insan ushin qaygìriw, onin` ruwxiy kamalatin oylaw sufizm filosofiyasinin` tiykargì ma`selelerinen biri

bolip tabiladi. Sufizm tariyxinda ha`r qiyli bag`dar ha`m tariyxatlar almasip turgàn bolsada insan ruhxiyligì ma`selesi hesh bir tariyxat na`zerinen shette qalgàn emes. A`sirese insannin` botiniy du`n`yasi, ishki qarama-qarsiliqlari, Rux ha`m dene arasindagì gu`res sufiylardi qiziqtirip kelgen. Olar insanda eki qarama-qarsi ku`sh-ruwxiy ha`m shaytaniy ku`sh quwatlardin` barligìn, insan usi shaytaniy ku`sh quwatlardan qutilip Alla tala su`yetugìn paziyletlerge iye boliwina ja`rdem etiwge ha`reket etedi. Insannin` o`mirdegi orni, ja`miyet bolip jasaw ta`tiplerine de usi ko`z-qarastan turip qaragànN` sol sebepli sotsialliq kelispewshilikler, uris ja`njeller, mu`lkiy ten`sizliktin` tu`p deregi ha`m tiykargì sebebin de sufizm insan ta`biyatinan izleydi, haywaniy ku`shlerdi jenìwden baslaw kerek tu`sindiredi. Sufiylar insan ta`biyatindagì unamsiz ku`shlerdi uliwma at penen G`na`psiG` yaki bolmasa G`nafsi ammoraG` dep atadi ha`m ogàn qarsi gu`reske atlandi. Mal du`n`ya jiynaw, na`psi za`ru`rliklerine tiykarlanip jasaw, haywaniy xirslar qatti qaralandi, insandi na`kasliq ha`m pa`leketlerden qutqariwdin` birden-bir tuwri joli-na`psini o`ltirip qanaat penen hadal jasaw, Rux ha`m erikti shiniqtira otirp, insanda insaniyliqti, yag`niy ilahiyliqtin` jenìsin ta`miynlew za`ru`r dep insanlardi u`gitledi.

Usi pikirler ulli shayxlardin` G`sufizmG` tu`sinigine Bergen ta`riyplerinde aniq ko`rinedi. Sufizm degenimiz neW degen sorawgà Shayx Nuriy G`Sufizm-na`psi la`zzetlerinen waz keshiwG`,

Shayx Safiy G`Sufizm-na`psi ma`nzillerin basip o`tiwG`, Shayx Ravim G`Sufizm-quday jolinda na`psiden waz keshiwG`, ataqli sufiy shayir Bobo Tohir G`sufizm-o`limi joq o`mir ha`m o`miri bolmagàn o`limdur, yag`niy nafsaniy-haywaniy o`mirde o`lmek ha`m insaniy o`mirde jasamaqG` dep ta`riyp beredi.

Ayirimlar na`psini qan`gìgàn iyt, yaki Rux etegine jabisqan patasliqqa, ayirimlar bolsa jep toymas ajdarha, yaki jalgàn timsali bolgàn Ta`jjalgà megezetedi. A`psanalargà ko`re, Ta`jjal aqiri zamanda jer astinan shigìp, du`n`yanin` barliq bayliqlarin insanlargà ko`z-ko`z qilip, insanlardi haq jolinan azgìradi, insanlar Alla talani da o`zlerin de umitip, Ta`jjal artinan dozaqqa jol aladi. Demek, na`psi adamdi adamshiliqtan shigàradi, ha`r-qanday gu`na`lardi islewge sebepshi bolip, baxitsiz etedi. Qurani Karimnin` G`HamzaG` su`resinde aytiliwinsha, mal toplawgà mehr qoyip jasagàn adam mal-mu`lki menen GÀllanin` na`zerinde janip, nabit boladiG`. Qurannin` ko`p ayatlarinda ziqna bay Korunnin` ashinarli ta`g`diri na`psinin` sum ekenligine misal etip keltiriledi. Korun ziqnaliq timsali sipatinda a`debiyatta da so`z etiledi. Korun ju`da` ko`p altin jiynap, hesh kige bermegeni ushin aqiri mal-mu`lki menen qosa jer jutqan delinedi a`psanalarda. Ha`tteki insandi ja`nnetten mahrum etken de na`psidurN` ra`wyatlargà qaragànda, Adam ata shaytannin` so`zine kirip, Alla taala ruxsat etpegen biyday da`nesin jep ko`redi ha`m sol sebepli ja`nnetten quwdalanadi. Sebebi ja`nnet ruxlar ma`kani, na`ps bolsa ruxti bilgàydi. Biz tubalawshiliq da`wirinde dinge quwdalawgà barilip ketip, bul ra`wyatti masqara ettik, kritikaladiq. Biraqta bul ra`wyat Quranda keltirilgen bolsa da ol xaliq isenimi-antik da`wir danishpanlarinin` isanlar baxtin oylap, aytqan hikmetleri ekenligin tu`sinbedik. Bul ra`wyat negizinde insandi ulig`law, onin` tiykarinda pa`k ekenin tastiyqlap, sol pa`klikke sol tiykargà qaytiwgà u`git bar ekenligi ko`rinip tur.

Na`psinin` jaman ekenligin an`lap biliw-bul ilahiylikti qalaberdi o`zligin`di an`law demekdur. Bahawaddin Naxshbandtin` GÒ`z na`psin`nin` jamanligìn an`law-o`zligin`di an`law demekdurG`-degen hikmetli so`zi biykar aytilmagàn. Xoja Ahmad Yassaviydin` shigàrgàn juwmaqlarinin` biri sonnan ibarat, na`ps ishki, lekin ku`ta` qa`wipli dushpan. Ol insandagì bir pu`tinlikti sindiradi. Onin` qa`lewlerinen, ruwxiy qa`terjamliq joqqa shigàdi. Sol sebepli na`psige jenìlgen patsha-gadadur, na`psiden u`stinlikke, jenìske erisken gada-patshadur. Na`psini jenè algàn insannin` gùrurin ha`m insaniy qa`dir qimbatin hesh kim ayaq asti ete almaydi. Sol sebepli Yassaviy qudaygà iltija qilip bilay deydiU`

Xudovando, solgil meni wz ywlingga, Nafs ilgida xarob, ado bwldim mano Fisqu fujur tulib toship, haddan oshti Gàrkob bwlib isèn ichra qoldim mano Sufizmda aytiliwinsha, na`psi insanlarda ashko`zlikti, tek gàna o`zim bolsam boldi ma`nisindegi ko`z-

qarasti payda etedi. Insan na`psi qarmagìna tu`skennen keyin hesh na`rseden qaytpastan, haramnan jerkenbesten, basqalardin` esabinan bolsada jaqsi jasawdi oylaydi. Aqibetinde ol zalim, biyrehim, na`tiyjesiz bolip qaladi.

Sufiy shayirlarinin` biri Fariddin Attor da barliq ja`njel ha`m urislardin` negizinde na`psi ba`lesine ushiragànliq jatadi dep esaplaydi. Shayir, a`meldarlar bayliq arttiriw jolinda ha`r-qanday iplas islerden de qaytpaytugìnligìn o`z ko`zi menen ko`redi. Attor o`z hikayalarinin` birinde to`mendegilerdi bayan etediU` Iskandar Zulxarnayin Chin ma`mleketin basip algànnan keyin, u`lken ziyapat beredi. Chin patshasi sonda Iskandar aldina ha`r qiyli awqatlar emes al ba`lki tabaqlargà toltirip altin ten`ge ha`m altin buyimlardi qoyadi. Sonda Iskender Chin patshasina qarap G`Mazali awqatlar ornina menin` aldima ne ushin altinlardi qoydin`W Aqiri men altin jemeymen gòyG`-deydi. Ogàn juwap retinde Chin patshasiU` G`Sen bul jerge awqat jew ushin kelmegensen`-gòy. Awqatti sen o`z ma`mleketin`de de tawar edin`. Seni bul jerge baslap kelgen na`rse bayliq emespe aqiri. Uristan, talan-tarajdan maqset usi emespe. Ma` al jep otirin`G`-degen eken.

Demek bayliqqa ha`wes qoyiw na`psi qa`lewlerine erk beriwden kelip shigàdi. Sonin` ushin Attor baylar ha`m saray a`meldarlarin na`psi ba`lesine joliqqanlar dep ta`riypleydi.

Bunnan sonday juwmaq shigàriwgà boladi, na`psige jol berip bayliqqa intiliw insandagì jaqsi pa`ziyletlerdi joq etip, oni ruhxiy jaqtan gedey etip qoyadi. Na`psige jol bermeslik bul pa`klik girewi.

Sufizmnin` movlaviya mazqabina derek Jaloliddin Rumiydin` moralliq ko`z-qaraslarinda da na`psi ma`selesi u`lken orin tutadi. Onin` pikirinshe, na`psi bul insannin` haywaniy pa`ziyletlerinen esaplanadi. Sonin` ushin insan hesh qashan na`psinin` quli bolip qalmasligì kerek, yag`niy o`zindegi haywaniy pa`ziyletlerdin` u`stin keliwine jol qoymasligì kerek, bolmasa ol qorqinishli haywaniy ku`sh duzagìna tu`sip qaladi. Ra`wyatlarda bilay delingen G`Sizin` en` u`lken dushpaninìz-bul na`psi. Onin` menen ba`rqulla gu`resiwinìz za`ru`r, oni tutqinliqta uslap qamap qoyin`. Ol azat eken, siz azat emessiz. Na`psige qarsi gu`res insannin` o`z azatligì ushin gu`resi bolip tabiladiG`.

Joqarida aytilgànlardan kelip shiqqan halda, soni aytiw kerek, sufiylar na`psi degende tek gàna jep ishiwdi na`zerde tutpagàn, bul tu`sinik kenèyip ha`m teren`lesip, bayliq, mu`lk, taj-taxt ma`selelerine jalgànip ketedi.

Sufizm filosofiyasinda insanlardi tayipalargà bo`liwde de na`psi tiykargì o`lshem sipatinda paydalaniladi. Sufizm insanlardi u`sh tayipagà bo`ledi.

Birinshi tayipa insanlargà sezimlerge beriliwshen` insanlar kiredi. Ol martabai nafs dep ataladi. Bunday insanlar Qurangà, Muhammad paygàmbargà, Alla taalagà isensede a`melde oni orpinlay almaydi ha`m sezimlerge berilip jasaydi. Olar na`psi ha`m sezimlerdin` quli esaplanadi. Olardin` orni dozaqta delinedi. Biraqta olar dozaq azabinan qutiliwi mu`mkin . bunin` ushin olar na`psini jilawlap sezimlerge berilmesligi, ta`wbe etip Alla taalagà siyiniwi kerek.

Ekinshi tayipagà qa`lb a`mri menen is ju`rgiziwshi insanlar kiredi, yag`niy martabai qalb. Ogàn ruwxiy ha`m aqliy ta`repten ka`mil insanlar kiredi. Olar sezimlerge berilmeydi, na`psi talaplarinan u`stin turadi. Olar Alla talani ha`m qurandi ta`n aladi, Muhammed paygàmbardi ta`n aladi. Olar kalamdi ilahiy bilim ekenligin. Onin` qu`diretin ulig`laydi. Bul topargà kiriwshilkr Alla talani barliq na`rselerde ba`rqulla sezip turadi. Bunday insanlar qa`telespeydi ha`m haq so`zdi so`yleydi. Olar Alla taalagà jaqin bolip ilahiy nur menen suwgàrilgàn.

U`shinshi tayipagà Rux adamlari kiredi, yag`niy martabai Rux. Bul topargà kiriwshi insanlar ha`r qa`demde ha`m ha`mme na`rsede Alla talani tikkeley ko`rip turadi. Olar ushin insanlar Alla talani sa`wlelendiriwshi ayna bolsa, Alla tala bolsa, o`z na`wbetinde insanlardi sa`wlelendirip turiwshi ayna esaplanadi. Olar ha`r ta`repleme pa`klikke erisken shayxlar ha`m a`wliyeler.

Bunnan ko`rinip tur, sufizm boyinsha kamil insan-bul na`psi qa`lewlerine qul bolmagàn, aqildi sezimlerden u`stin qoya alatugìn, ruwxi absolyut ruhxqa baylanisqan, payiz kramatqa bay, qa`lbi jaqsiliqlargà toli pa`kize zatlar.

Sufizmnin` ko`rnekli wa`killeri ka`mil insan haqqinda pikir ju`riter eken, olar insanlardagì rehimlilik, miyrim-sha`paà`t, insanparvarliq siyaqli pa`ziyletlerdi ulig`laydi. Bunday pa`ziyletlerdi adamiyliqtin` nagìz ko`rinisi ekenligin atap o`tedi. Usi pozitsiyadan turip o`z zamanindagì ha`kimlerdi xaliqparvarliqqa, miyrim-sha`paà`tke shaqiradi.

Shayx Sa`diy bilay dep jazadiU` Ba`rshe insanlar bir-birinin` ag`zalaridur, sebebi jaratilista olar bir ga`wharlan alingàn. Turmis bir

ag`zani awritqanda, qalgànlari da zirqiraydi. Sonin` ushin sen basqalar turmisinan biyxabar bolsan`, onda sen insan degen atqa ilayiq emessen`.

Xoja Axmad Yassaviy bul haqqinda bilay dep jazadiU` Gàriblarni kwrgan erde og`ritmangiz Gàriblarga ochig`lanib swz qotmangiz Zaif kwrib gàriblarga tosh otmangiz Bu duneda gàribliktek balo bwlmas Xoja Axmad Yassaviy iyman tili menen insanparvarliqti ulig`laydi, desek qa`te bolmaydi. Allanin` qa`hri

gà`zeblerinen qoriqpay insanlargà ziyan jetkerip, biysharalardin` ko`zinen jas agìziwshi bawritaslargà ol iymansizlar dep qaragàn ha`m zulimliqlardi o`zinshe ayiplagàn. Onin` pikirinshe, musilman da, gàyri din wa`kili de haèsh kimge azar bermesligi kerekU`

Sunnat ermish, kofir bwlsa, berma ozar Kwngli qattiq dilozardon xudo bezor Soni da aytip o`tiw kerek, sufizmdegi rehimlilik, qanaat, hu`jdan, namis, saqiyliq, wapa, dosliq,

biradarliq siyaqli moralliq qagìydalar X a`sirdegi a`yemgi Hindistan ha`m Maverannahrde hu`kim su`rgen javonmardlik ha`reketinin` moralliq talaplari menen uygìnlasip ketken. Javonmardlik (futuvvat) ma`rtlik degendi an`latadi. Futuvvat da sufizm de islamiy tariyxatlar bolip insandi pa`kleniwge, miyrim-sha`paà`t, saqiyliq ha`m ma`rtlik pa`ziyletlerin iyelewge iytermeleydi. Usi ta`repinen ilahiyat ishqinda du`n`yadan waz keshken, denesin ruwxiy kamalat jolina bagìsh etken darvish penen piradarliq, pidayiliq tuygìlarina sadiqliq ekewinde de wygìnlasqan.

Sufizm futuvattada ulli ideyalardin` a`meliy, sotsialliq ta`rtibin ko`rgen bolsa, futuvvat sufizmde ideyaliq-teoriyaliq negizin tapqan edi. Sufiylar jalgìz qudaygà ashiq bolip, pa`niylik, ruwxiy pa`klik ushin gu`resse, futuvvatshilar sufizm ta`liymatlarin qollawshilar siyaqli, sotsialliq ortaliqtan waz keshpedi, olar xaliq ishinde ju`rip, qayir sahawat islerin islewdi dawam ettirdi.

Sufizmded de, futuvvatta da ten`lik ideyasi a`hmiyetli orin iyeleydi. Ekewide barliq insanlardin` lawazimlarinin` ha`r-qiyli boliwina qaramastan bir-biri menen ten` ekenligin aytip o`tedi. Attar buni to`mendegishe bayan etediU`

Ekewimizdin` de qanimizdin` ren`ki birdey. Ekewimizdin` de o`mirimiz sol bir tamshidan baslanadi. Ekewimiz de tuwilgànbiz. Ekewimiz de bir hawadan na`pes alamiz. Ha`r ta`repleme bir-birimizge ten`deymiz. Solay eken ne ushin men sagàn ta`jim etiwim kerekW Quday ba`rshe insanlardi bir-birine ten` etip jaratqan. Sonin` ushin bir insan ekinshi bir insan u`stinen u`stem boliwi mu`mkin emes.

Ten`lik ideyasi Abdurahmon Jomiydin` ja`miyetlik ko`z-qaraslarinda a`hmiyetli orin tutadi. Jomiydin` pikirinshe shax ta gada da bir-biri menen ten`. Bul pikirlerdi ol sol da`wirdegi shaxlargà da tu`sindirmekshi boladi. Usi maqsette Jomiy GÌskandar xiradnomasiG` shigàrmasinda to`mendegi eki hikayani keltiredi.

Iskandar gezektegi bir qalani jenìp algànnan keyin qala turgìnlarinan qalada qala ha`kimlerinen qalgàni barma dep soraydi. Sonda qala xalqi shaxzadalardan biri tiri ekenligin ha`m ol darvesh bolip qa`biristanda jasap atirgànligìn aytadi. Iskandar oni alip keliwdi buyiradi. Shahzoda darvesh Iskanderdin` aldina kelgende o`zi menen birge eki su`yekti ala keledi. Iskander bul neW-dep soragànda, bul su`yeklerdin` birewi shaxtiki, al ekinshisi gedeydiki Dey otirip solardi kim ajiratip Bere aladi dep qarsi soraw qoyadi. Sonda Iskandar shaxtin` aqilina qayil qalip taxtin qayta iyelewdi usinis etedi. Shaxzoda usinistan waz keship men bunin` menen jaqsi bolip qalmayman deydi.

Ekinshi hikayada-Iskandardin` usta menen sa`wbetindegi tap usi siyaqli pikir bayan etiledi. Sufizdegi bul ideya o`z da`wiri ushin ju`da` a`hmiyetli ideya bolip tabiladi. Sufizm ta`repinen ten`lik

ideyasinin` ko`teriliwinde mazdakizmnin` de ta`siri boliwi mu`mkin. Sebebi bizge belgili mazdak ta`liymatlarinin` tiykarin ten`lik ideyasi quraydi.

Sufizmde ja`ne bir a`hmiyetke iye bolgàn ma`sele bul adalat ma`selesi bolip tabiladi. Sufizm ja`miyetlik turmista adalatparvarliqti qolinan kelgenshe qorgàwgà ha`reket etedi. Eger shaxlar, deydi Attar, o`z saltanatinda tinishliq boliwin qa`lese a`dalatli ha`kim boliwlari kerek ekenligin uqtiriwgà ha`reket etedi. Attar basqa Shigìs agàrtiwshilari siyaqli barliq u`mitin a`dalatli shaxqa bagìshlaydi. Onin` ja`rdeminde barliq ja`miyetlik illetlerdi joq etiw mu`mkinligin ha`mde tinishliqtin` ornatiliwina isenedi.

A`dalatli shax Attordin` pikirinshe bul, taxta otirip ha`r-qiyli pa`rmanlardi berip otirgàn shax emes, ba`lki xaliqtin` awhalin, arziw-u`mitlerin jaqsi bilgen ha`m ogàn ja`rdem qolin sozgàn shax gàna a`dalatli esaplanadi. A`dalatli shaxtin` ja`ne bir a`hmiyetli pa`ziyletlerinin` biri insanlardi bay ha`m ka`mbagàllargà ajiratpastan ha`mmege birdey qatnasta boliwi.

A`dalat penen is tutpaytugìn, xaliq ma`pinne qayshi keletugìn qararlar qabil etip, olardi awir awhalgà salip qoyiwshi ha`kimler uzaq waqit basshiliq ete almaydi, erteme keshpe olardin` ma`mleketi kriziske ushiraydi. Bunin` da`liyli sipatinda Attor to`mendegi hikayani keltirediU`

Bir shah a`jayip saray qurdirmaqshi bolipti. Biraq saray qurilisi ushin go`zlengen jerde ka`mmagàl hesh kimi joq bir kempir jasaydi eken. Oni jerdi shaxqa satiwgà qansha u`gitlemesin ol ko`nbepti. Ku`nlerdin` birinde kempirdin` u`yinde joqligìnan paydalanip onin` wyin qulatip taslap saray qurilisin baslap jiberipti. Kempir kelip qarasa u`yinin` orninda u`lken za`wlim shirayli saray qa`d ko`teripti. Kempir ju`da` qapa bolip ko`p jilapti ha`m quday taladan shaxqa jaza beriliwin sorapti. Quday tala onin` nalasin esitip shaxti jazalapti ha`m ertenìne sol saraydan shaxtin` o`ligi shigìpti.

Joqaridagì hikaya arqali Attor jetimlerdin` ko`z jasin agìzgàn, diwanalardi quwdalagàn bul du`n`yada da ol du`n`yada da o`z jazasin aladi demekshi.

Avtordin` pikirinshe. Eger ma`mleketti a`dalatli, dana basshi basqarsa, onda ma`mlekette tinishliq hu`kim su`redi. Kerisinshe, shaxlar na`psi ba`lesine berilip, ko`birek bayliq arttiriw maqsetinde o`z xalqin talan taraj etse, bir-biri menen urissa, bunday ma`mleketlerdin` keleshegi bolmaydi.

Abdurahmon Jomiyde kamil insan haqqinda pikir ju`riter eken, onin` a`jayip pa`ziyletlerinen biri a`dillikdur deydi. Jomiy a`dillikti nurgà qiyaslaydi, zorliqti qaran`gìliqqa megezetedi. Jomiy ma`mleketti eginzargà, al a`dalatti ogàn o`mir beriwshi suwgà megezetedi. Bul uqsatiw arqali ol ma`mleket a`dalatli nizamlar arqali basqariliwi lazim degen ideyani algà su`redi. Sonda gàna xaliq azap-aqiretlerdi bilmeydi, ha`mme baxitli jasaydi deydi.

A`dalattin` o`lshemi degen neW-sorawgà Jomiy sha`riyattin` nizam qagìydalarina a`mel qiliwda dep duwap beredi. Biraqta sonin` menen birge biz a`dalat ma`selesin sheshiwde Jomiydin` du`n`yaqarasinda sha`riyat talaplarina da kritikaliq ko`z-qaraslarinin` bar eknligin an`lawimizgà boladi. Ga`p sonda, Jomiydin` pikirinshe sha`riyat talaplarina juwap beretugìn ha`r qanday ha`reket a`dalatli bola bermeydi. Bunnan tisqari-deydi Jomiy,-qabil etilip atirgàn ha`r qanday nizam ha`m ha`reketler xaliq ta`repinen qollap quwatlaniwi kerek dep esaplaydi. Sebebi xaliq ta`repinen qollap quwatlanbagàn ha`m xaliqqa ziyan keltiriwshi ha`reket hesh waqitta a`dalatli boliwi mu`mkin emes dep esaplaydi Jomiy.

Jomiy sotsialliq a`dalat haqqinda so`z eter eken, o`z zamaninda aytiliwi mu`shkil bolgàn pikirlerdi algà su`redi. Ol jawizliq penen musilman bolip xaliqti basqargànnan go`re, ka`pir bolip jaqsi ha`m a`dalatli is tutqan jaqsi deydi.

Jomiy ma`mleket basinda a`dalatli boliwi menen birge bilimli bolgàn insanlardin` turgànin qa`leydi. Sebebi-deydi Jomiy-nadan insan da a`dalatli boliwi mu`mkin, biraq nadanliq a`dalatli ha`kimdi naduris jolgà baslawi, a`dalatsiz hu`kimler shigàriwgà alip keliwi mu`mkin.

Solay etip, sufizmnin` en` ko`rnekli wa`killeri, bayliq artinan quwgàn insanlardi na`psi ba`lesine qul

bolmasliqqa, o`zindegi jaman illetlerdi joq etip, qa`lbin jaqsiliqqa, jaqsi niyetlerge toltiriwg`a shaqiradi.


10.Sufizmde kamil insan ideyasi Jobasi

1 Ruwxiy barkamal insan tu`sinigi, onin` shigìs xiliqlarina ta`n ta`repi. 2. Watandisu`yiwshilik, insandisu`yiwshilik ha`m o`z milletine sadiqliq shaxs ruwxiyatinin` a`hmiyetli

o`lshemleri. Ruwxiyiy barkamal insan tu`sinigi-ko`p qirli tu`sinik. Ol kamil insan tu`sinigi menen jaqin bolsa da, bul eki

tu`sinik ruwxiy jetiskenliktin` tu`rli basqishlarin sipatlaydi. Kamil insan tu`sinigi orta a`sirlerde islep shigìlgàn bolip, musilman shigìsinda tiykarinan islamiy ko`z qarastan ta`riplenip kelingen. Onin` filosofiyaliq ma`nisi uliwmamilliy a`hmiyetke iye ha`m uliwmainsaniy qa`diriyat sipatinda a`sirler dawaminda jasap, rawajlanip kelmekte.

pKamil insan»` tasavvuf a`debiyatinda ko`p ma`rtebe tilge alinip, talqilawlargà sebep bolgàn ha`m bul haqqinda arnawli kitaplar jazilgàn. Solardan Ibn al-Arabiy, Xusayn Voiz Koshifiy, Sayyid Abduqodir «iloniy, Aziziddin Nasafiylerdin` shigàrmalarin tilge alip o`tiw mu`mkin.

Ibn al-Arabi pikirinshe kamil insandi Alla ila`hiy nurdan jaratqan. Islam iliminin` bilimdanlarinin` ko`rsetiwinshe, ilohiy nur barshe maqluqlardan, ha`tte jer ha`m aspannan da burin jaratilgàn. Ibn al-Arabshaxtin` tastiyqlawina ko`re, kamil insannin` jerdegi timsali ha`zirgi paygàmbarimiz Muhammad alayhissalom. Onin` qa`lbinde aqil, ruwxiy kamalat, du`n`yawiy ha`m ilahiy bilimler ja`mlengen edi.

Alisher Nawayinin pXayratul abror»ìnan alingàn to`mendegi baytte Muhammad alayhissalomnin` ruwxi Adam Atadan burin bar bolgànligì aytilgàn' pUlki, odamdin burun ul bor edi, ham nabi, ham sohibi osror edi»`. Bul hikmet to`rkininde Allanin` adamgà bolgàn ulli muhabbeti jatadi. Izbe-izligi jagìnan a`lem birinshi, adam ekinshi payda boladi. Lekin a`lemdi jaratiwdan logikaliq go`zlengen maqset adam edi. Adam-maqset, a`lem-qural edi.

Buni Aziziddin Nasafiydin` pKamil insan»` shigàrmasinan da ko`riw mu`mkin. Nasafiy kamil insangà ta`rip berip, pkamil insan dep shariat, tariqat ha`m haqiyqatqa jetik bolgàn adamgà aytiladi»` deydi. Basqashalap aytqanda, kamal insan sonin`day, onda to`rt na`rse' jaqsi so`z, jaqsi peyil, jaqsi a`dep ha`m ikramliliq kamalgà jetken boladi. Demek, alim na`zerinde, kamil insan birinshiden, real adam, ol jaqsi sipatlardi iyelew arqali kamillesedi. Ekinshiden, kamil insan ma`rtebesi tariqat ha`m ri§zat joli menen qolgà kirgiziledi. Kamil insan xaliqqa jaqsiliq keltiredi, adamlardin` mu`shkilin an`satlastiradi, a`lemdi bolsa qa`wip-qa`terlerden saqlaydi. Maqluqlar ishinde kamil insannan ko`re ulli ha`m dana na`rse joq.

Tasavvufte kamil insan, bir ta`repten, quday menen adamlar ortasindagì da`neker, ilohiy a`mir, gàyip na`rselerdi a`piwayi adamgà jetkiziwshi ulli zat. Ekinshiden, paygàmbardan basqa zatlargà kamil insan tu`sinigi sha`rtli ra`wishte, hu`rmet-izzet belgisi sipatinda qollaniladi. Usinin` menen birge, ayirim adamlar kamil insan degende real insangà say belgilerdi na`zerde tutiwdi ma`sla`hat etedi. Ma`selen, Nasafiy o`zinin` pKamil insan»` shigàrmasinda oni ruwx tu`sinigi menen ayriqsha alip tekseredi. Insan martebeleri ruwx martebeleri sipatinda qaraladi. Sol ma`nide kamil insan insanlargà da ta`n bolgàn paziletlerdi sipatlawi mu`mkin. Ol insanlardin` en` jetiskeni, en` aqillisi ha`m en` danasi, a`yne waqitta Alla menen adamlar ortasindagì ja`rdemshi, Allanin` xalifasi.

Kamil insan insanlar ja`miyetinen jetisip shiqatugìn a`jayip zat. Ol a`zelden martebesi aniq bolgàn ruwx emes, ba`lki a`dep-ikram-pa`kleniw protsesinde kamalgà erisetugìn na`rse. Bul ko`z qaraslar geyde bir birine qarsi bolip ko`rinse de, haslinda o`z-ara jaqin. Bul jerde, en` a`hmiyetlisi, insan kamalati, ulliligìnin` payda boliwin ko`remiz. Bunday ko`z-qaraslargà bola, insan ha`m kosmos, insan ha`m iloh, insan ha`m maqluq o`z-ara baylanista birigip turadi. Tasavvufte aytiliwinsha insangà erkin xizmet ushin inanim-ixtiyar berilgen, ol ha`reket etip kamillikke erisiwi mu`mkin. Aziziddin Nasafiy kamalattin` eki belgisi bar dep tastiyiqlaydi. Birinshisi, jaqsi a`dep, ekinshisi o`zin tanigàn insan.

Kamil insandi tu`sindiriwde du`n`yaliq pikirdin` tiykarinda ne jatadis Prezidentimiz uqtirgàninday, adam ta`biygìy jag`daylargà ko`re o`zi du`n`yagà keletugìn rasa ha`m elatti tan`lay almaydi. Lekin du`n`ya qarasti, a`deplilik ma`deniyatin o`zi heshkimge gà`rezsiz, zorabanliqsiz tan`lap aliwi mu`mkin ha`m lazim. Ha`zirgi zaman adamlari jasap atirgàn ja`miyetlik ortaliqta tiykarinan eki jo`nelistegi-ilimiy-filosofiyaliq ha`m diniy du`n`yaqaras bar ekenligi o`z-o`zinen belgili. Olardi bir-birine qarama-qarsi qoymagàn halda, soni tastiyiqlaw kerek, O`zbekistannin` tiykargì komusi-Konstitutsiyasinda du`n`yaliq ma`mleket quriw na`zerde tutilgànligì ushin, baqsha, mektep, joqari oqiw jurtlari ha`m basqa sistemadagì ta`lim-ta`rbiya dizimi protsessinde ilimiy-filosofiyaliq du`n`yaqaras jwzege keledi.

Jaslarda du`n`yaqaras ilimiy-filosofiyaliq jo`neliste boliwi, diniy du`n`yaqaras bolsa, respublikada du`n`yaliq ma`mleket quriw ma`pleri shen`berinde rawajlaniwi kerek, sebebi ilimiy-filosofiyaliq du`n`yaqarasta diniy ha`m milliy ekstremizm jolina o`zine say tosqinliq ju`zege keledi. Sol ko`z qarastan kamil insan ma`selesin de ilimiy-filosofiyaliq mazmunda tu`siniw, ta`lim-ta`rbiya jumisin da usi tiykargà quriw maqsetke muwapiq boladi. Usi orinda aytiw kerek, bul tarawda da teoriyaliq ha`m a`meliy is, kamil insan haqqindagì ba`rshe unamli pikirler ha`m ko`z-qaraslardin` en` paydali tamanlarinan, sonin` ishinde, islam qa`diriyatlarinan paydalaniwgà da tiykarlanadi.

A`yne payitta aytiw lazim, kamil insan haqqindagì ilimiy-filosofiyaliq ta`liymat o`z a`hmiyeti, ja`miyetlik waziypasi ha`m maqsetleri menen tasavvuf ko`z qaraslarinan pariq qiladi. Kamil insan tuwrali teoriya ha`m a`meliyat metodologik jaqtan O`zbekistan Prezidenti shigàrmalarinda, O`zbekistan Respublikasinin`

Konstituttsiyasinda, pTa`lim haqqindagì»` Nizamda, Kadrlar tayarlaw milliy da`stu`rinde ha`m basqa hu`jjetlerde ha`r ta`repleme islep shigìlgàn. Solargà muwapiq ta`lim dizimin janà zaman talaplarina ko`teriw, sag`lam, barkamal a`wla`d, ma`deniyatli jaslardi ta`rbiyalaw en` a`hmiyetli waziypa ekenligi belgilep berilgen.

Ma`na`wiyati bay insan gàna kamil insan bola aladi. Joqari a`dep-ikramli, ma`deniy ha`m fizikaliq paziletleri ha`r ta`repleme uygìn bolgàn, teren` ha`m zamanago`y bilimge, ken` ilimiy-filosofiyaliq du`n`yaqarasqa iye bolgàn insan kamil boladi. Joqari ma`na`wiy paziletler iyesi bolgàn kamil insan' na`psin tiya aliwi, la`zzetlerge bolgàn meyillik a`zizligin jenè alatugìn zat' adamnin` kamil insan ha`m jetik insan martebesine ko`teriliwi onin` ma`na`wiyatinin` joqariligì esaplanadi.

Ha`rbir ja`miyet tayanatugìn joqari qa`diriyatlar qanshaliq uliwmainsaniy mazmungà iye bolsa, ol sonshaliq o`mirshen` bolip keledi. Adam da sonday. Adam qanday xuliq, a`depli, ma`deniy sipatqa iye bolsa, xizmet ta`rizin jaqsilasa, onin` qa`dir-qimbati da sonshelli joqari boladi.

O`zbekistanda ma`na`wiyat shigìs filosofiyasi menen baylanisli, sebebi filosofiyanin` o`zi ma`na`wiyat. I.A.Karimov ayriqsha tastiyiqlagàninday, a`sirler dawaminda xalqimizdin` joqari ma`na`wiyati, adalatti su`yiwshilik, agàrtiwshiliqti su`yiwshilik siyaqli jaqsi paziletler Shigìs filosofiyasi ha`m Islam dini ta`liymati menen o`z-ara baylanista rawajlanip kelgen.

Ma`na`wiyat shigìs filosofiyasina tayanip ta`riypleniwi kerek. Sonda ol O`zbekistan tan`lagàn joldin` o`zine sayligìn sipatlaydi. Shigìs filosofiyasi Islam filosofiyasinan aziq aladi. Islam filosofiyasi insaniyligì menen xarakterlenedi. Ol adamlardin` ja`njellesiwi, o`z-ara gu`res ha`m qan to`gisler, zorliq, ku`sh isletiwdi qaralaydi.

Adamlardi kamal taptiriw ushin ja`miyetti o`zgertiw marksizm ideologiyasinin` bas maqseti edi. Bul printsip adamlardi qarama-qarsiliqlargà, o`z-ara ja`njellerge jetekledi. Islamiy filosofiya bolsa ja`miyetti o`zgertiw ushin adamnin` o`zin o`zgertiw kerek, dep esaplaydi. Ja`miyet onin` ag`zalari kamalati na`tiyjesinde ha`m puxaralardin` barkamalligì da`rejesinde jetilisedi, dep u`yretedi.

Shigìs filosofiyasinda insan printsipi joqari da`rejede turadi, ol o`z minez-xulqinin` da, o`zi jasap atirgàn ja`miyet ma`na`wiyatinin` da do`retiwshisi, sol sebepli de o`zinin` ha`m zamanlaslarinin` ma`na`wiy sipatlari ushin juwapker. Bazar ekoneomikasi sharayatinda ma`na`wiy usillardan paydalaniw waziypasi birinshi oringà shigàdi, sawda, biznes, isbilermenlikte hadalliq, mehir, insap, a`dalat suwday kerek. Qurani Karimde po`lshew ha`m ta`rezini a`dalat penen tartinìz»` (6-su`re, 152-ayat) delinedi, hadislerde mal du`n`yasi ko`p adam emes, ba`lki na`psi toq adam bay, sawdada hiyle, aldaw ma`kiriw, dep dagàza qilingàn. Bunnan ko`rinip turipti, ma`na`wiyati pa`s adam tun`gìyiqqa o`z-o`zinen kete beredi.

Ma`mleketimiz janà ja`miyet du`zbekte. Onin` bawrinda ju`zege keliwi lazim bolgàn kamilliktin` a`hmiyeti, sha`rtleri ha`m nizamlari qanday boladis Qanday jurtlasimizdi kamil dep ataymizs

Kamilliktin` bas o`lshemi insaniyliq esaplanadi. Insannin` en` jaqsi paziletlerinin` biri onin` kamillikke umtiliwi. Miynet, aqil, a`dep-ikram, adamlargà jaqsiliq insannin` a`piwayi pazileti esaplanadi.

Farabiy insannin` do`retiwshilik qa`biletine joqari baha bergen. Ol insan biologik maqluq emes, ba`lki aqil-zakawat iyesi, o`z miyneti menen ja`miyetlik xizmetti atqaratugìnin uqtirgàn.

Yusuf Xos Hojib te insangà aqil berip qoyilgàn, sonin` ushin da jer ju`zinde ha`rqanday mu`shkildi ol an`sat jenè aladi, degen pikirdi bildiredi. Nawayi du`n`yada insannan ulli kamalat joq, deydi' pMenga ne eru, ne oshiq havasdir. Agar men odam ulsam, ushbu basdir»`.

Kamilliktin` tagì bir ta`repi Watangà, milletke, el-jurtqa sadaqat penen xizmet etiw bolip esaplanadi. Watanin su`ymegen, milleti tariyxi ha`m ta`g`dirine biyparq qaraytugìn insannin` kamilligi haqqinda so`z boliwi mu`mkin emes. Prezidentimizdin` pelim dep, jurtim dep, janip jasaw kerek»`, degen shaqirigì negizinde a`ne usinday ulli ideya jatadi.

Insan kamalatinda shanàraqtin` roli u`lken ekenligi ma`lim Shanàraq ta`rbiyasindagì mudami ta`sirshen` ku`sh-shanàraqtagì mu`na`sibet, shanàraqtin` jag`dayi, shanàraq ag`zalarinin` o`z-ara baylanisi, ata-ana, agà-u`ke ha`m basqalardin` minez-xulqi, ma`deniy ha`m siyasiy da`rejesi, so`lesiw ma`deniyati, shanàraqtin` da`ramati, jasaw sharayati ha`m basqa jag`daylarina bola, kamalatina ta`sir qilatugìn na`rseler. Shanàraq qanshamaliq ta`rtipli, jaqsi minez-xuliqli, onin` ag`zalarinin` mu`na`sibetleri joqari bolsa, shanàraq ta`rbiyasi da sonshamaliq na`tiyjeli boladi.

Ma`na`wiy jetiklik sha`rtlerinin` biri insaniy sipatlardin` uygìn boliwi ma`selesi. Adamnin` ishki ha`m sirtqi du`n`yasi, sag`lam pikir ha`m aqilli so`zi menen a`meliy xizmeti, so`zi menen isi birdey boliwi jetiklik o`lshemi ha`m sha`rt-sharayati esaplanadi. Bunday uygìnliqqa erisken adam baxtiyar boladi. Bir ha`kimnen pbaxtiyar kim»`,-dep sorapti. Ol pu`sh na`rseni u`sh na`rse menen, yag`niy pikirdi tuwriliq penen, so`zdi irasliq penen, peyildi sahawat penen bezegen adam baxtiyar»`,-dep juwap beripti.

Predidentimiz I.A.Karimov shigàrmalarinda kamil insan tu`sinigi ha`m oni ta`rbiyalawdin` jol-jobasi, a`hmiyeti, printsipleri ayriqsha tastiylanip o`tilgen. Onin` xaliqtin` o`tmishi ha`m keleshegi, dan`q-abiroyi haqqindagì ha`r bir pikirinde kamil insan ideyasi, oni kamillikke jetkiziwge qaratilgàn sheshimler teren` sa`wleleniwin tapqan. Kamil insan ta`rbiyasi biygà`rezlikke erisken respublikamizda ma`mleketlik siyasattin` u`stin tarawi dep dagàza etilgen.

Uliwmalastirip aytqanda, ha`rqanday kamil insan, ha`r birimiz' pUsi ma`mleket, usi ja`msiyet magàn ne berdis-dep emes, ba`lki' pMen o`zim Watanima, el jurtima ne berdims»`-dep oylawimiz ha`m ha`rbir demde usi aqiyda menen jasawimiz kerek.

Áåêêåìëåó óøûí ñîðàóëàð

q. Êàìèë èíñàí ñóôèçìäå óëû2ëàíû7 5çãåøåëèãè íåäå

w. Àõìàä ßññàâèé 8èêìåòëåðèíäå êàìèë èíñàí èäåÿñûíû4 ñ67ðåòëåíè7è íåëåðäåí èáàðàò.

e. Êàìèë èíñàí ò6ñèíèãè.Ä6íüÿëû3 õ1ì äèíèé ò1ëèéìàòëàðäà êàìèë èíñàí èäåÿñûíû4 òàë3ûëàíûëû7û 3àíäàé

A`debiyatlar.


Sufizm etikasi kk

Documents

Transcript of Sufizm etikasi kk