1

SUARA SERUNAI KELANTAN: SENI BUNYI DI ALAM MELAYU.

KAJIAN ASPEK AKUSTIK MUZIK DAN SIFAT-SIFAT BUNYI.

Oleh: Azhar Bin Abdul Latiff1

1.0 Pengenalan

Serunai Kelantan2 merupakan alat muzik tradisional yang digunakan untuk membawa melodi

seni persembahan masyarakat Melayu Kelantan seperti muzik wayang kulit Kelantan, muzik

makyung, muzik main puteri, muzik tari asyik, muzik gendang silat dan muzik rebana ubi.

Alat muzik ini merupakan artifak teknologi seni muzik yang dibangunkan oleh masyarakat

Melayu di Kelantan. Kewujudannya dipercayai berasal daripada timur tengah (Curtis Sach,

1940) dan telah wujud di negeri Kelantan hasil daripada difusi budaya seawal kewujudan

kesenian wayang kulit Kelantan iaitu pada kurun ke 14 (Ghulam - Sarwar Yousof, 2004).

Walau bagaimanapun kini warisan budaya ini semakin dilupakan oleh masyarakat dan

dikhuatiri akan pupus sekiranya tiada langkah proaktif yang diambil untuk membangunkan

alat muzik ini. Antara penyelesaian kepada masalah ini ialah kajian aspek teknikal Serunai

Kelantan. Usaha ini dapat memastikan alat muzik dan seni muziknya akan terus survival dan

relevan dalam konteks sosiobudaya masyarakat di Malaysia khususnya masyarakat Melayu

dalam mengharungi cabaran pemodenan dan globalisasi dunia.

Penulisan ini berfokus kepada analisis aspek teknikal suara yang dihasilkan Serunai

Kelantan di dalam permainan wayang kulit Kelantan, gendang silat, muzik rebana ubi, dan

lain-lain seni persembahan yang berkaitan menggunakan pendekatan kejuruteraan akustik

muzik dan sains fizik. Dapatan yang diperoleh daripada penyelidikan ini dijangka dapat

dijadikan panduan bagi membantu ahli-ahli industri pembuatan alat muzik tradisional, para

penggiat seni muzik tradisional, ahli-ahli akademik, agensi-agensi kerajaan dan lain-lain

pihak yang berkaitan dalam usaha pembangunan alat muzik tradisional di Malaysia

khususnya Serunai Kelantan.

1 Penulis telah menyempurnakan tesis M.A. yang bertajuk ‘Serunai Kelantan: Teknologi dan Aplikasi’ pada 2007 di Universiti Malaya. Sekarang sedang menyempurnakan Ijazah Doktor Falsafah Pengurusan Persembahan Seni di Universiti Kebangsaan Malaysia dengan subjek kajian Rebab, alat muzik Makyung di Kelantan. 2 Fisiologi Serunai Kelantan terdiri komponen-komponen seperti pipit, menali, batang serunai dan kecopong seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.

2

2.0 Serunai Kelantan dan Seni Muzik Melayu

Kewujudan serunai di Kelantan di dorong oleh keperluan masyarakat untuk menjalankan

kegiatan kesenian mereka. Sebagai sebuah artifak teknologi seni muzik Melayu, Serunai

Kelantan memiliki perkaitan yang rapat dengan kehidupan masyarakat Melayu Kelantan di

dalam bidang seni persembahan. Peranannya sebagai pembawa melodi menjadikan Serunai

Kelantan sebagai sebuah alat muzik yang penting dalam ensambel muziknya. Antara seni

persembahan tradisional yang menggunakan Serunai Kelantan ialah wayang kulit Kelantan,

makyung, menora, tari Asyik, rebana ubi, gendang silat dan main puteri.

Wayang Kulit Kelantan merupakan seni persembahan tradisional negeri Kelantan

yang tidak asing lagi. Kesenian ini juga dikenali dengan nama Wayang Siam, kesenian ini

dipercayai telah wujud di negeri Kelantan di akhir kurun ke-14, penghujung Zaman Hindu

Majapahit (Ghulam Sawar Yusouf, 2003: 25). Di dalam kesenian ini patung wayang kulit

digerakkan di antara kelir dan lampu oleh Tok Dalang bagi menghasilkan pemahaman visual

melalui kombinasi cahaya dan bayang. Secara tradisinya cerita-cerita yang dimainkan

berdasarkan kisah raja-raja seperti Hikayat Seri Rama, cerita yang diadaptasi daripada epik

Hindu Ramayana. Antara elemen yang mencorak dramatik persembahan wayang kulit

Kelantan ialah ensambel muziknya.

Muzik wayang kulit Kelantan yang dimainkan oleh ensambel muzik wayang kulit

yang terdiri daripada Serunai Kelantan sebagai pembawa melodi diiringi dengan alat-alat

muzik lain seperti Geduk, Gedombak, Canang, Kesi dan Tetawak yang memberi elemen

rentak dan kalatomik3 (Patricia Martusky: 1993). Ensambel muzik ini memainkan lagu-lagu4

sama ada secara instrumental ataupun mengiringi nyanyian Tok Dalang sepanjang

berlangsungnya permainan wayang kulit.

3 Kalatomik ialah penanda masa dan pembahagian frasa lagu dalam bentuk dan tekstur muzik Gamelan Melayu dan Gamelan Jawa. Sistem ini digunakan oleh Patricia Martusky (1993) untuk menganalisis muzik wayang kulit Kelantan. 4 Senarai lagu-lagu umum wayang kulit Kelantan ialah Lagu Bertabuh, Lagu Tuk Maha Siku, Lagu Perang, Lagu Dewa Panah, Lagu Dalang Berkhabar, Lagu Seri Rama Berkhabar, Lagu Seri Rama Berkhabar Belas, Lagu Hulubalang, Lagu Seri Rama Berangkat Masuk Anjung,Lagu Blai-blai Berjalan, Lagu Tukar Dalang, Lagu Pak Dogol, Lagu Mengulit, Lagu Dewa Berjalan, Lagu Binatang, Lagu Maharaja Rawana, dan Lagu Mati Geduk (Mohamed Ghouse Nasaruddin, 2003:15-22).

3

Secara keseluruhan lagu-lagu wayang kulit Kelantan boleh dibahagikan kepada 4

kategori mengikut fungsi masing-masing (Mohamed Ghouse Nasaruddin, 2003:23). Fungsi-

fungsi ini bukan sahaja mencorakkan dramatik persembahan malah mengiringi upacara-

upacara ritual seperti upacara ‘Buka Panggung’ dan upacara ‘Tukar Dalang’. Empat

kumpulan tersebut ialah:

i) Kumpulan Pertama - Kumpulan lagu yang dimainkan untuk mengiringi upacara-

upacara ritual dan watak-watak mistik seperti Tuk Maha Siku, Dewa Panah dan Tukar

Dalang.

ii) Kumpulan Kedua – Lagu-lagu yang nenandakan watak-watak tertentu seperti lagu

Seri Rama, Pak Dogol, Tok Maha Siku dan Maharaja Rawana.

iii) Kumpulan Ketiga – Lagu-lagu yang menandakan aksi dan melambangkan situasi

seperti Perang, Hulubalang, Blai-blai Berjalan dan Seri Rama Berkhabar.

iv) Kumpulan Keempat– Lagu-lagu yang menandakan emosi seperti lagu Seri Rama

Berkhabar Belas dan lagu Mengulit

Selain daripada lagu-lagu di atas terdapat juga kumpulan-kumpulan Wayang Kulit

Kelantan yang memainkan lagu-lagu persembahan Makyung dan lagu-lagu moden. Pakyung

Muda, Sedayung Pakyung dan lagu Barat merupakan di antara lagu-lagu Makyung yang

mengisi turut repertoir lagu-lagu Wayang Kulit Kelantan. Lagu-lagu moden ada kalanya

disadur daripada lagu-lagu Hindustan yang terkenal seperti ‘Sanggam’ dan lagu-lagu popular

rakyat seperti Joget Kelantan.

Melodi merupakan antara elemen yang penting di dalam muzik wayang kulit

Kelantan. Melodi muzik wayang kulit Kelantan datang daripada Serunai Kelantan atau

dinyanyikan oleh Tok Dalang (Patricia Martusky dan Tan Sooi Beng, 1997:21). Dalam

ensambel muzik wayang kulit, dua buah serunai akan digunakan untuk membawa melodi

iaitu Serunai Ibu dan Serunai Anak. Kedua-duanya memiliki kesamaan dari segi konstruksi

fizikalnya serupa, cara menghasilkan bunyi ialah dengan menggunakan dua lelidah,

dimainkan dengan cara meniup dengan berterusan (circular breathing) serta manipulasi

lubang–lubang pada batang dan diiringi dengan alat-alat pukulan (tabuh) dari jenis perkusi.

Perbezaan yang wujud pula adalah dari segi saiz, suara bunyi dan peranannya dalam gubahan

muzik wayang kulit kerana Serunai Anak digunakan untuk mengiringi secara berselang-seli

dengan vokal Dalang Wayang Kulit manakala Serunai Ibu memainkan melodi secara

4

bersendirian. Dari segi persembahan, Serunai Ibu biasanya lebih mendominasi persembahan

berbanding Serunai Anak, malah terdapat juga sesetengah kumpulan wayang kulit Kelantan

yang tidak lagi menggunakan Serunai Anak di dalam persembahan mereka (Patricia

Martusky, 1993:29-30).

Permainan Serunai Kelantan dan muzik wayang kulit sering digunakan untuk

mengiringi seni-seni persembahan di Kelantan. Menurut Mohamed Ghouse Nasaruddin

(2003:62), kumpulan Makyung Seri Temenggung telah menggunakan Serunai Kelantan

sebagai pembawa melodi apabila lagu-lagu wayang kulit dimainkan dalam persembahan

Makyung. Antara lagu yang dimainkan ialah lagu Berjalan, Tuk Maha Siku dan Hulubalang.

Lagu Silat juga dimainkan untuk babak temasya perkahwinan, pertabalan dan sebagainya.

Selain itu lagu-lagu moden yang dimainkan melodinya menggunakan Serunai Kelantan di

dalam persembahan Makyung seperti Ayam Didik, Joget dan Mak Inang. Serunai diiringi

dengan alat-alat muzik wayang kulit Kelantan yang lain bagi menghasilkan kesan

transformasi magis bagi menandakan aksi super natural seperti Watak Bentara Guru naik dan

turun daripada kayangan. Selain itu Serunai Kelantan turut digunakan untuk menghasilkan

melodi di dalam ensembel muzik yang mengiringi tarian asyik yang dipersembahkan di istana

sebagai hiburan diraja di negeri Kelantan.

Permainan Main Puteri turut menggunakan Serunai Kelantan sebagai pembawa

melodi ensambel muziknya. Main Puteri merupakan sejenis seni persembahan yang memiliki

elemen ritual untuk tujuan pengubatan. Permainan ini diadakan untuk mengetahui punca

penyakit serta berusaha menyembuhkan penyakit dengan cara memujuk kuasa-kuasa luar

biasa yang dikatakan menyebabkan seseorang itu mendapat penyakit (Mohd Rakbi Mat

Daud; 1989:63). Penyakit-penyakit yang diubati dengan upacara main puteri ini adalah

penyakit yang lazimnya tidak dapat dipulihkan oleh doktor perubatan moden misalnya

penyakit gila, terkena buatan orang dan penyakit ‘angin’. Antara upacara yang penting di

dalam permainan ini ialah upacara bertabuh di mana melodi lagu Bertabuh ini akan dibawa

oleh Serunai Kelantan bagi mengubati pesakit yang memiliki angin jenis wayang kulit.

Satu lagi seni persembahan tradisional Kelantan yang menggunakan Serunai Kelantan

ialah permainan rebana ubi. Di Kelantan, permainan rebana ubi di persembahkan bagi

meraikan musim menuai padi di kawasan-kawasan kampung dan meraikan festival-festival di

bandar (Gulam Sarwar Yousof, 2004:72). Pada dasarnya, ensambel muzik rebana ubi

5

melibatkan penggunaan beberapa buah rebana ubi. Namun hasil daripada daya kreativiti

masyarakat Kelantan telah menyebabkan alat muzik seperti Serunai Kelantan digunakan bagi

memberi sentuhan improvisasi kepada permainan rebana ubi. Dengan menggunakan Serunai

Kelantan, melodi lagu-lagu daripada persembahan wayang kulit Kelantan seperti Berjalan

dan Hulubalang dimainkan dengan diiringi 6 sehingga 8 buat buah rebana ubi bersama-sama

dengan alat muzik pengawal masa seperti canang, kesi dan tetawak.

Melodi Serunai Kelantan yang berbeza digunakan pada muzik gendang silat. Muzik

jenis ini digunakan oleh masyarakat Melayu di Kelantan dan Terengganu untuk mengiringi

persembahan seni silat yang dipersembahkan di majlis keramaian di kampung-kampung dan

acara-acara negeri. Dalam ensambel muzik gendang silat, Serunai Kelantan akan diiringi

dengan sepasang gendang dan sepasang tetawak (Ghulam Sarwar Yousof, 2004:73). Muzik

gendang silat mampu meningkatkan semangat pesilat secara tidak langsung meningkatkan

dinamik persembahan dan pertarungan silat yang diiringinya.

Keistimewaan melodi lagu wayang kulit menjadikan alat muzik ini istimewa dan unik

berbanding alat-alat muzik lain yang ada di dunia terletak pada suara yang dihasilkan

daripada Serunai Kelantan. Dalam konteks kejuruteraan dan sains fizik, aspek suara Serunai

Kelantan ini boleh dilihat secara teknikal melalui pendekatan akustik muzik dan sifat-sifat

gelombang bunyi.

3.0 Kajian Akustik Muzik Serunai Kelantan

Cabang akustik yang mengkaji dan menerangkan muzik dalam konteks Sains Fizik dikenali

sebagai Akustik Muzik. Donald E. Hall (2003) mendefinisikan Akustik Muzik sebagai

mekanisme di dalam pemprosesan bunyi atau reka bentuk bilik untuk bunyi dan juga persepsi

bunyi sebagai muzik. Asas bagi mengkaji akustik muzik ialah studi bunyi. Wilmer T.

Bartholomiew (1942) menyatakan bahawa tiga perkara diperlukan untuk menghasilkan bunyi

iaitu 1) peralatan untuk menghasilkan getaran 2) medium yang berupaya memindahkan

getaran tadi daripada sumber kepada penerima dan 3) alat penerima iaitu telinga manusia.

Donald E. Hall (2003) telah mengembangkan lagi kajian yang dilakukan oleh Bartholomiew

dengan meringkaskan ketiga–tiga perkara tadi kepada 1) penghasilan bunyi iaitu bagaimana

6

bunyi dihasilkan 2) perambatan bunyi iaitu bagaimana bunyi bergerak daripada satu tempat

ke satu tempat yang lain dan 3) persepsi bunyi iaitu bagaimana bunyi mempengaruhi deria

dan emosi pendengar (Donald E. Hall, 2003:3-4).

Penulisan ini berdasarkan dapatan yang diperolehi daripada kaedah pemerhatian,

turut serta permainan, dan hasil kajian daripada ujikaji makmal akustik ke atas sampel

Serunai Kelantan yang dihasilkan oleh Che Isa Samad5 dari bengkel pembuatan alat muzik

Kampung Kebakat, Jajahan Tumpat, Kelantan. Sampel alat muzik ini telah ditala oleh

pemain serunai wayang kulit Kelantan yang berpengalaman iaitu Hamzah Yusof dari

Kampung Gelam Emas, Jajahan Pasir Mas, Kelantan.

4.0 Analisis Penghasilan Bunyi

Bunyi boleh didefinisikan sebagai sensasi yang dihasilkan oleh getaran. Terhasil apabila

berlaku perubahan tekanan, halaju zarah di mana perambatan berlaku di dalam medium yang

elastik atau super posisi dalam perambatan yang berubah. Di interpretasi oleh manusia

melalui pengalaman sensasi yang wujud apabila zarah–zarah udara bergetar menyentuh

gegendang telinga sehingga melahirkan emosi pada manusia (Harry F. Olson, 1952:3).

Berdasarkan teori akustik muzik oleh Donald E. Hall, penghasilan bunyi Serunai

Kelantan bermula di penjana bunyinya iaitu bahagian pipit. Pemain serunai akan

memasukkan pipit ke dalam mulutnya sebelum meniupnya. Tiupan yang menggunakan

teknik pernafasan berterusan menghasilkan hembusan aliran udara yang stabil dan berterusan

tanpa henti. Aliran udara laju yang melalui salur udara pipit menghasilkan tekanan udara

yang mengayunkan kedua–dua lelidah pipit seperti yang ditunjukkan pada Rajah 2.

Empat lelidah daun lontar diikat bersama-sama menggunakan benang menghasilkan

lelidah berkembar7. Dua keping daun berfungsi sebagai lelidah yang bergetar manakala dua

keping daun (garisan putus–putus) berfungsi melindungi lelidah yang bergetar dan

meningkatkan kadar getaran lelidah. Ayunan lelidah pipit berlaku apabila aliran udara

5 Che Isa Samad merupakan Adiguru Kraf Serunai (1997) yang diiktiraf oleh Kerajaan Malaysia melalui Perbadanan Kemajuan Kraftangan Malaysia.

7

melaluinya disebabkan oleh interaksi di antara halaju V dan tekanan bendalir P berdasarkan

Teorem Bernoulli yang diasaskan oleh D. Bernoulli (1738). Bernoulli mengatakan bahawa

bagi bendalir yang mengalir secara mendatar, kadar aliran bendalir meningkat tekanan akan

berkurang manakala sekiranya kadar aliran bendalir mengurang tekanan bendalir pula yang

akan meningkat (Crowe CT, 2005:99). Teori tersebut boleh digambarkan seperti persamaan

matematik di bawah:

Persamaan 1: Teorem Bernoulli.

Persamaan 2: Aplikasi Teorem Bernoulli pada Pipit Serunai Kelantan.

V12/2 + gh + P1/p = V22/2 + gh + P2/p

V1 = Halaju aliran udara di dalam salur udara pipit.

P1 = Tekanan udara di dalam salur udara pipit.

V2 = Halaju aliran udara di permukaan pipit.

P2 = Tekanan udara di permukaan pipit.

Prinsip penghasilan bunyi Serunai Kelantan ini boleh diteliti pada ayunan pipit.

Daripada prinsip berkenaan kitaran ayunan lelidah pipit boleh dibahagikan kepada 4 darjah

kitaran yang berbeza iaitu 0º, 90º, 180º, dan 270º seperti yang ditunjukkan pada Rajah 3.

i) Kitaran 1, 00

Hubungan di antara tekanan dengan halaju bendalir yang mengalir.

V2/2 + gh + P/p = K

V = halaju bendalir.

g = pecutan graviti.

h = ketinggian.

P = tekanan bendalir.

8

Apabila pemain mula meniup serunai, hembusan permulaan yang kuat pada permulaan tiupan

akan menghasilkan aliran udara yang laju mengalir melalui salur udara pipit. Halaju aliran

udara V1 di dalam salur udara yang meningkat berbanding V2 di permukaan pipit

mengurangkan tekanan P1 di dalam salur udara pipit dan meningkatkan tekanan P2 ke atas

permukaan pipit sehingga kedua–dua lelidah cenderung menutup di antara satu sama lain.

Perubahan yang berlaku sehingga kedua-dua lelidah menutup antara satu sama lain.

ii) Kitaran 2, 900

Pada kitaran ini salur udara tertutup sepenuhnya sehingga hampir tiada aliran udara yang

mengalir melaluinya. Halaju udara V2 pada permukaan atas dan bawah pipit yang tinggi

mula mengurangkan tekanan P2 di permukaan pipit serta meningkatkan tekanan P1 di dalam

salur udara pipit sehingga membuka semula salur udara pipit dengan mengayun kembali

lelidah ke kedudukan asal.

iii) Kitaran 3, 1800

Salur udara akan terbuka sepenuhnya sehingga kembali ke keadaan asal. Aliran udara V1 di

dalam salur udara pipit mula mengalir kembali. Tekanan P1 di dalam salur udara pipit yang

mengayunkan lelidah serunai ke kedudukan kitaran 3.

iv) Kitaran 4, 2700

Menurut Donald E. Hall (2003:1-2), dua prinsip getaran asas untuk menghasilkan bunyi,

muzik dan sebagainya ialah 1) elastik iaitu kecenderungan badan untuk kembali ke

kedudukan asal apabila gangguan berlaku dan 2) momentum iaitu kecenderungan untuk

bergerak melebihi posisi rehat (overshoot), menjadi kedudukan berubah pada kedudukan

yang lain. Daripada kitaran 3, salur udara pipit terus membuka sehingga melebihi kedudukan

asal (overshoot) disebabkan oleh momentum. Kemudian sifat elastik lelidah pipit cenderung

mengembalikan lelidah kepada kedudukan asal sehingga kembali semula ke kitaran 1.

Keempat–empat kitaran ini akan berulang semasa proses tiupan pernafasan berterusan

berlaku. Ayunan lelidah yang berterusan mengganggu aliran udara V1 yang mengalir masuk

ke dalam salur udara pipit menggetarkan partikel udara sehingga menghasilkan gelombang

bunyi. Gelombang bunyi yang dijanakan oleh pipit serunai ialah dalam bentuk yang

kompleks hasil campuran pelbagai frekuensi pada darjah yang sama menyamai hingar putih.

9

5.0 Analisis Perambatan Bunyi

Bunyi yang dihasilkan daripada pipit ialah hingar putih iaitu gelombang yang bercampur

dengan pelbagai frekuensi yang dinamai berdasarkan konsep cahaya putih yang dihasilkan

daripada semua frekuensi warna (Martin S. Roden, 1996:128). Bunyi janaan daripada ayunan

pipit serunai akan merambat melalui batang menali, batang serunai dan kecopong sebelum

bebas ke ruang udara.

Gelombang bunyi ialah gelombang mekanikal yang merambat secara membujur

(longitud) di sepanjang salur udara batang serunai dan kecopong yang berbentuk kon.

Gerakan perambatan gelombang ini berlaku secara proses mampatan dan regangan. Pantulan

berlaku apabila berlaku perubahan galangan akustik di hujung salur udara di bahagian hujung

serunai. Proses pantulan dan perambatan yang berlaku membentuk gelombang pegun yang

bergetar pada frekuensi asli salur udara batang serunai yang dikenali sebagai resonans6.

Gelombang pegun ini berlaku apabila dua gelombang yang sama frekuensi dan panjang

gelombangnya bergerak melalui medium iaitu udara pada arah yang berlawanan dan saling

bertindak di antara satu sama lain sama ada membatalkan atau menjumlahkan amplitud

gelombang. Fenomena ini dikenali sebagai paduan membina super posisi (David Lapp,

2003:20-26).

Proses perambatan gelombang bunyi serunai pada salur udara serunai akan

menghasilkan kawasan–kawasan regangan dan mampatan molekul–molekul udara dan

seterusnya mengakibatkan terjadinya perubahan ketumpatan dan tekanan di kawasan yang

terlibat. Oleh itu rambatan gelombang bunyi ini boleh digambarkan sebagai rambatan

gelombang tekanan. Donald E. Hall (2003) telah menggambarkan perkaitan antara sesaran

dan tekanan gelombang bunyi terhadap panjang pada salur udara untuk alat muzik tiupan

6 Resonans ialah satu fenomena yang terjadi akibat daripada satu jasad yang dipaksa bergetar pada frekuensi aslinya (Rahim Sahar, 1996:60). Udara yang ada di dalam salur udara merupakan jasad yang kenyal mempunyai frekuensi yang tersendiri dinamai frekuensi asli apabila bergetar. Jika satu daya berkala dan mempunyai frekuensi yang berbeza dikenakan pada salur udara serunai, gangguannya akan menyebabkan terjadinya getaran yang kecil pada jasad dan kemudiannya terhenti akibat ayunan terlembap. Jika frekuensi daya berkala yang dikenakan adalah sama dengan frekuensi asli salur udara tersebut, maka amplitud getaran akan menjadi maksimum dan fenomena ini dinamakan resonans.

10

kayu berlidah (reed woodwind) jenis kon seperti Serunai Kelantan pada Rajah 4, Rajah 5

dan Rajah 6.

Apabila tiupan mula dikenakan pada pipit serunai oleh pemain serunai, sesaran dan

mampatan udara pada salur udara serunai ialah seperti Rajah 4. Pada separuh masa pertama

kitaran, udara mula termampat (A) pada pangkal serunai X1 menghasilkan harmonik pertama

gelombang bunyi. Zarah–zarah udara akan tersesar sedikit sebanyak y dan tekanan P yang

tinggi wujud. Di hujung serunai X2 berlaku regangan udara (B) akibat daripada tekanan yang

berkurangan. Udara yang teregang memudah pergerakan zarah–zarah udara bergerak

menyebabkan sesaran menjadi tinggi.

Pada harmonik kedua iaitu Rajah 5, mampatan A1 berlaku di pangkal X1 dan

mampatan A2 di hujung X2 serunai dengan regangan B berlaku apabila tekanan P sifar.

Mampatan A1 lebih tinggi berbanding dengan mampatan A2 kerana tekanan P yang lebih

tinggi di bahagian pangkal X1 berbanding dengan tekanan di bahagian hujung X2. Zarah–

zarah udara tersesar secara perlahan di bahagian pangkal X1 dan amplitud sesaran yang

tertinggi berlaku di kawasan regangan B semasa tekanan P sifar. Kemudian Sesaran sifar

berlaku apabila tekanan P yang tinggi berlaku menghampiri hujung X2. Zarah-zarah udara

bergerak pada arah yang berbeza dengan sesaran negatif berlaku di hujung X2.

Mampatan A dan regangan B berlaku secara berselang seli semasa harmonik ketiga

seperti Rajah 6. Tekanan P juga berubah–ubah dengan sesaran y. Apabila nilai tekanan P

maksimum sesaran y akan menjadi sifar begitu juga apabila amplitud sesaran y maksimum,

tekanan P akan menjadi sifar.

Pada separuh masa kedua kitaran (garisan putus–putus) kesemua nilai–nilai tekanan P dan

sesaran y akan berulang dan merupakan nilai songsangan kepada kitaran separuh masa

pertama. Setiap harmonik memiliki kadar kitarannya tersendiri. Harmonik pertama dikenali

sebagai harmonik asas dengan frekuensi resonans fR. Nilai frekuensi untuk harmonik kedua

pula ialah 2 kali nilai fR dan nilai frekuensi untuk harmonik ketiga pula ialah 3 kali nilai fR.

Bilangan harmonik bergantung kepada ciri–ciri salur udara yang bergetar. Bagi alat muzik

yang memiliki sudut bukaan kon yang sempit seperti Serunai Kelantan, memiliki komponen

harmonik yang berfrekuensi tinggi berbanding dengan alat muzik seperti Soprano Saksofon

yang memiliki sudut bukaan kon yang lebih luas (seperti pada Rajah 7). Sudut yang besar

11

memperlahankan halaju bunyi V yang melalui sesebuah kon. Menurut Donald E. Hall

(2003), hubungan panjang kon serta halaju bunyi dengan frekuensi resonannya apabila

gelombang bunyi bergetar melaluinya seperti Persamaan 3.

Persamaan 3: Frekuensi Resonans salur udara berbentuk kon.

fR = nV/(2L)

V = halaju bunyi.

L = panjang akustik / panjang kon.

n = harmonik

Gelombang yang terhasil daripada tiupan serunai dan keluar daripada kecopong ialah

gelombang hasil yang mengandungi gelombang asas dan harmonik–harmoniknya yang

berbeza–beza amplitud dan frekuensinya, dikenali sebagai warna ton7. Warna ton ini

memberikan sifat–sifat timbrik8 Serunai Kelantan yang membezakan antara bunyi tiupannya

dengan alat–alat muzik yang lain.

Tujuh lubang petik dan satu lubang jerit digunakan untuk mengawal panjang akustik

L yang efektif bagi mengubah nilai frekuensi resonans fR. Kesemua lubang–lubang ini sama

saiznya dan nisbah bandingan diameternya amat kecil jika dibandingkan dengan saiz

diameter salur udara serunai. Apabila serunai ditiup, frekuensi resonans fR yang berbeza

dihasilkan daripada penutupan dan pembukaan lubang–lubang tersebut. Seperti Rajah 8(a),

apabila keseluruhan lubang–lubang ini ditutup perambatan gelombang bunyi pada salur udara

serunai berada pada keadaan asas iaitu naik turun tekanan P selesai sehingga di hujung

serunai. Apabila lubang petik pertama dibuka seperti Rajah 8(b), naik turun pecutan

gelombang teranjak ke belakang menyebabkan panjang akustik L teranjak sebanyak Y

daripada hujung serunai (garisan putus–putus). Ini kerana dinding yang menampung angin

sudah bocor dan tekanan tidak boleh lagi berada pada nilai yang asal kerana kehadiran lubang

tersebut. Walau bagaimanapun panjang akustik L masih berada di hadapan lubang yang

dibuka kerana saiz lubang tersebut kecil dan tidak mampu melarasi panjang akustik L supaya

berada betul–betul berada pada lubang tersebut.

7 Warna ton bunyi Serunai Kelantan terdiri daripada frekuensi asas dan komponen-komponen harmonik. Daripada ujikaji makmal akustik yang dilakukan, frekuensi asas dan komponen-komponen harmonik Serunai Kelantan adalah seperti Jadual 1. 8 Timbrik bermaksud sifat bunyi sesuatu alat muzik (Glosari Seni Muzik, 1996).

12

Apabila lubang kedua pula dibuka seperti Rajah 8(c), panjang akustik L akan terlaras

lagi dan berada di antara lubang pertama dan lubang kedua (garisan putus–putus). Kedudukan

panjang akustik L akan berubah–ubah mengikut bukaan lubang petik. Semakin banyak

lubang petik yang dibuka semakin pendek panjang akustik L. Setelah semua lubang petik

dibuka, panjang akustik L boleh dipendekkan lagi dengan membuka jerit. Perubahan nilai L

turut mengubah nilai frekuensi resonans salur udara serunai melalui hubungan frekuensi

resonans fR dan panjang serunai L di dalam Persamaan 3.

Jadual 1: Nilai Frekuensi Asas dan Bilangan Komponen Harmonik Tangga Nada Serunai

Kelantan

No Nada Bil

Kompone

n

Frekuensi

Freq Asas,

Hz

Nada

terhampir

(A4=440H

z)

Peratus

Perbezaan

,

%

Nada

Skala D

Major

Peratus

Perbezaan

,

%

1. Rendah 40 226 A3 +46.58

A3 +46.58

2. Pertama 33 301 D4 +42.71

D4 +42.71

3. Kedua 30 323 E4 -35.17

E4 -35.17

4. Ketiga 27 345 F4 -21.09

F#4 -121.09

5. Keempat 26 366 F#4 -18.79

G4 -118.79

6. Kelima 24 388 G4 -17.73

A4 -217.74

7. Keenam 22 441 A4 +3.93

B4 -196.07

8. Ketujuh 20 484 B4 -34.9 C#4 -234.99

9. Kelapan 19 506 C5 -58.04

D5 -258.04

Laras frekuensi fR juga boleh dibuat dengan melaraskan halaju udara yang melalui

salur udara serunai dengan mengawal kekuatan tiupan. Sekiranya hembusan kuat dikenakan

halaju udara V akan meningkat maka frekuensi resonans fR juga akan meningkat. Teknik ini

13

juga digunakan untuk menghasilkan not–not tambahan dengan cara meningkatkan frekuensi

resonans fR apabila panjang akustik L tidak boleh dilaraskan lagi.

6.0 Analisis Persepsi Bunyi

Bunyi hasil daripada tiupan Serunai Kelantan akan keluar daripada kecopong sebelum bebas

ke ruangan. Dengan menggunakan udara di ruangan sebagai medium, gelombang bunyi akan

merambat dan diterima telinga manusia. Gelombang bunyi yang tersebar akan diterima

telinga manusia yang berada di dalam lingkungan zon perambatan. Di dalam telinga manusia

gelombang bunyi akan terus merambat menuju ke gegendang telinga. Tenaga yang dibawa

oleh gelombang bunyi serunai akan menggetarkan gegendang telinga manusia seperti Rajah

9. Gegendang telinga akan memindahkan getaran melalui tulang–tulang telinga tengah iaitu

malleus, incus dan stapes sebelum tiba di cochlea iaitu organ dalaman telinga yang sensitif

kepada frekuensi. Isyarat bunyi akan diasingkan mengikut frekuensi di cochlea dan dibawa

ke otak manusia melalui 4000 talian saraf. Melalui proses–proses ini, otak manusia dapat

menginterpretasikan parameter fizikal gelombang bunyi9 seperti seperti keamatan dan

frekuensi dan kesan sampul10 kepada persepsi bunyi secara psikologi seperti kekuatan bunyi,

kenyaringan bunyi dan timbrik (Harry F. Olson, 1952:243-255

Kekuatan bunyi serunai bergantung kepada aras keamatan gelombang bunyi serunai.

Perubahan tekanan udara yang besar menyebabkan perubahan amplitud yang besar pada

getaran gegendang telinga, tulang telinga tengah, tetingkap oval, perilymph dan membran

basilar. Lebih banyak pergerakan di dalam membran basilar bermakna lebih terangsang sel

rerambut dan menyebabkan lebih banyak denyutan dihantar ke otak manusia melalui saraf.

Kelangsingan bunyi serunai dipengaruhi oleh frekuensi gelombang bunyi. Kebolehan cochlea

pada Rajah 9, mengasingkan isyarat bunyi mengikut frekuensi membolehkan manusia

menilai spektrum akustik gelombang bunyi serunai seperti pada Rajah 11. Ini memberikan

gambaran bagaimana otak manusia dibezakan ton warna bunyi serunai dan sifat–sifat ini

dipanggil timbrik.

9 Bentuk gelombang bunyi serunai Kelantan boleh digambarkan melalui graf keamatan bunyi (dB) melawan frekuensi seperti bentuk gelombang bunyi nada pertama Serunai Kelantan pada Rajah 11. 10 Kesan sampul bunyi ADSR Serunai Kelantan terdiri daripada masa serentak (attack), lengah (delay), masa bertahan (sustain), dan masa lepas (release) seperti yang ditunjukkan pada Jadual 2.

14

Jadual 2: Jadual Sampul Bunyi ADSR Tangga Nada Serunai Kelantan.

Bil Nada Atack,

s

Decay,

s

Sustain

s

Release

s

1. Pertama 0.253 0.026 6.915 0.102

2. Kedua 0.016 0.015 10.346 0.107

3. Ketiga 0.222 0.026 9.708 0.085

4. Keempat 0.164 0.034 9.7 0.060

5. Kelima 0.151 0.021 7.141 0.080

6. Keenam 0.070 0.027 8.097 0.058

7. Ketujuh 0.158 0.015 9.901 0.081

8. Kelapan 0.038 0.013 9.997 0.098

9. Rendah 0.267 0.054 12.559 0.056

Nilai Purata 0.149 0.026 9.374 0.081

Purata Perbezaan 0.072 0.009 1.326 0.015

7.0 Hubungan Proses Penghasilan, Perambatan dan Persepsi Bunyi Serunai

Kelantan

Seorang pemain serunai memulakan permainan serunai dengan menghembuskan udara ke

dalam pipit. Pipit akan berayun dan menggetarkan aliran udara yang mengalir masuk dengan

laju sehingga menghasilkan bunyi dan proses ini merupakan produksi. Gelombang bunyi

yang terhasil akan merambat melalui salur udara serunai yang berbentuk kon dan bergetar

pada frekuensi resonans atau frekuensi asli salur udara tersebut. Perubahan gelombang yang

merambat boleh berlaku dengan i) Peningkatan halaju hembusan udara yang meningkatkan

tekanan udara yang merambat ii) Perubahan panjang akustik gelombang yang merambat

melalui kombinasi penutupan lubang–lubang petik dan jerit.

15

Gelombang udara akan bebas keluar ke ruangan melalui lubang di hujung serunai

iaitu bahagian kecopong. Pemain yang turut berada di dalam zon perambatan akan menerima

bunyi serunai melalui telinga seterusnya isyarat bunyi di interpretasi oleh otak. Otak manusia

akan bertindak balas dengan memberi arahan seterusnya kepada pengawal iaitu jari–jari bagi

melaksanakan mana–mana kombinasi penjarian dan mulut bagi mengawal peniupan supaya

mendapat bunyi yang diinginkan telinga. Proses ini berulang–ulang sepanjang proses

memainkan serunai berlaku.

8.0 Kesimpulan

Berdasarkan penerangan di atas jelaslah bahawa tiga perkara diperlukan oleh seorang pemain

Serunai untuk menghasilkan bunyi iaitu i)Serunai Kelantan: peralatan untuk menghasilkan

getaran ii)Udara: medium yang berupaya memindahkan getaran tadi daripada sumber kepada

penerima dan iii)Telinga manusia: alat penerima. Berdasarkan pendekatan Akustik Muzik

terdapat tiga proses yang berinteraksi apabila Serunai Kelantan dimainkan dan proses-proses

tersebut ialah penghasilan bunyi oleh Serunai Kelantan, perambatan bunyi melalui udara dan

persepsi bunyi oleh telinga manusia. Kombinasi bunyi secara kesatuan dan

berkesinambungan daripada Serunai Kelantan telah menghasilkan suara Serunai Kelantan

yang menjadi warisan yang amat berharga di alam Melayu.

Daripada penulisan ini dapat disimpulkan bahawa pendekatan akustik muzik mampu

menerangkan aspek teknikal seni bunyi alat muzik tradisional Melayu seperti Serunai

Kelantan. Aspek teknikal ini mempunyai potensi yang amat luas untuk diterokai dengan lebih

lanjut dan boleh digunakan untuk memajukan alat-alat muzik tradisional yang ada di

Malaysia. Pengetahuan ini seharusnya dimanfaatkan oleh khalayak industri kreatif seni

budaya dan warisan (IKSBW) - alat muzik tradisional di Malaysia seperti Akademi Seni

Budaya dan Warisan Kebangsaan (ASWARA), Istana Budaya melalui penubuhan Orkestra

Tradisional Malaysia (2010), Perbadanan Kemajuan Kraftangan Malaysia, dan lain-lain pihak

yang berkaitan.

16

Rujukan

1. Azhar Abdul Latiff. 2007. Serunai Kelantan: Teknologi dan Aplikasi. Tesis M.A.

Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya, Kuala Lumpur.

2. Curtis Sach. 1940. The History of Music Instrument. W.W. Norton, New York.

3. David B. Sharp. How You Ever Found An Oboe and Wondered Where It Came

From? Open University. D.E.M.E. , Faculty of Technology, Open University,

Walton Hall, Milton Keyness, MK7 6AA, UK.

4. David D. Boyden. 1956. An Introduction of Music. Alfred A. Knopf Inc. , New York.

5. David Lapp. 2003. Fundamental of Acoustic Music Wright Centre for Sceince

Education.Tufts University, Medford, M.A.

6. Donald E.Hall. 2003. Musical Acoustic. California State University, Sacramento.

7. Dournon, Genevieve. 1992.”Organology.” In Ethnomusicology: An Introduction, ed

Helen Myers.W.W. Norton & Co.

8. Ghulam - Sarwar Yousof (pngr.). 2004. The Encyclopedia of Malaysia: Performing

Arts. Archipelago Press, Kuala Lumpur.

9. Glosari Seni Muzik. 1996. Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.

10. Harry F. Olson, 1952. Music , Physics and Engineering. Dover Publications, New

York

11. John Backus. 1969. The Acoustical Foundation of Music. W.W. Norton &

Company.Inc. New York.

12. Kamus Dewan. Edisi Ketiga, 1994. Dewan Bahasa Dan Pustaka , Kuala Lumpur.

13. Martin S. Roden, 1996. Analog and Digital Communication System. Prentice Hall,

Upper Saddle River, New Jersey.

14. Md. Rahim Sahar. 1996. Gelombang Bunyi dan Optik. Dewan Bahasa dan Pustaka,

Kuala Lumpur.

15. Mohamed Ghouse Nasuruddin.1989. Malay Tradisional Music. Dewan Bahasa dan

Pustaka, Kuala Lumpur.

16. Mohamed Ghouse Nasuruddin. 2003. Muzik Tradisional Malaysia. Dewan Bahasa

dan Pustaka, Kuala Lumpur.

17. Mohd. Rakib Mat Daud. 1989. Main Puteri. Dlm. Omar Farouk Bajunid (pnyt.) Esei-

esei Budaya dan Sejarah Kelantan. Asrama Za’aba. Universiti Malaya, Kuala

Lumpur.

17

18. Mohd. Yusof Setafa. 1989. Makyong. Esei-esei Budaya dan Sejarah Kelantan.

Asrama Za’aba, Universiti Malaya, Kuala Lumpur.

19. Nik Mustapha Nik Mohd Salleh. 1998. Alat Muzik Tradisional di dalam Masyarakat

Melayu di Malaysia. Kementerian Kebudayaan Kesenian dan Pelancongan Malaysia,

Kuala Lumpur.

20. Panagiotis Tzevelekos dan Georgious Kouroupetroglou. 2004. Acoustical analysis of

woodwind musical instrument for virtual instrument implementation by physical

modeling. Proc. Conference ACOUSTICS 2004, Thessalonica, Greece.

21. Patricia Martusky. 1993. Malaysian Shadow Play and Music; Continuity of an oral

tradition. Oxford University Press, Kuala Lumpur.

22. Patricia Matusky dan Tan Sooi Beng (pnyt.). 1997. Muzik Malaysia : Tradisi Klasik,

Rakyat

dan Sinkretik. The Asian Centre, Pulau Pinang.

23. Rahmah Bujang & Nor Azlin Hamidon. 2002. Kesenian Melayu. Akademi Pengajian

Melayu, Universiti Malaya, Kuala Lumpur.

24. Wan Abdul Kadir. 2003. Pengkaedahan Penyelidikan Pengajian Melayu. Akademi

Pengajian Melayu Universiti Malaya Kuala Lumpur.

25. Wilmer T. Bartholomew. 1942. Acoustic of Music. Prentice Hall. Inc. Englewood

Cliffs, New Jersey.

18

Lampiran & Rajah

Rajah 1: Serunai Kelantan dan Komponen-komponennya.

Rajah 2: Keratan Rentas Pipit Serunai Kelantan dan Hubungannya dengan Teorem

Bernoulli.

V1

P 2

P 1

V2

P 2 V2

19

Rajah 3: Kitaran Ayunan Lelidah pada Pipit

Rajah

4: Sesaran Gelombang Bunyi (y) dan Tekanan Udara (P) Terhadap Kedudukan (x) di

dalam Salur Udara serunai pada Harmonik Kedua

y

x

x

P

x

x

x

L

Harmonik kedua, 2fR.

A1 B A2

X1 X2

20

Rajah 5: Sesaran Gelombang Bunyi (y) dan Tekanan Udara (P) Terhadap Kedudukan (x)

di dalam Salur Udara Serunai Kelantan pada Harmonik Pertama.

Harmonik pertama, fR

y

x

P

x

x

L

X1 X2

A B

21

Rajah 6: Sesaran Gelombang Bunyi (y) dan Tekanan Udara (P) Terhadap Kedudukan (x) di

dalam Salur Udara Serunai Kelantan pada Harmonik Ketiga.

Harmonik ketiga, 3fR.

P

x

L

x

x

x

x x

L

A1 B 1 A2 B 2 A3 B3

X1 X2

22

a) Soprano Saksofon

b) Serunai Kelantan.

Rajah 7: Perbandingan antara Sudut Bukaan Kon bagi Saksofon dengan Serunai Kelantan.

x

L

= 1.4 o

x L = 69cm

= 4 0

23

Rajah 8: Pengaruh Lubang Petik pada Serunai Kelantan.

P

x x

P

Y

XY

b)

c)

x x

P a)

24

Rajah 9: Gambaran Skematik Telinga Manusia

t

Rajah 10: Gelombang Bunyi Serunai Nada Pertama: Peratus Keamatan Bunyi (% dB)

Melawan Masa (t) pada t = 0.8 saat

25

Rajah 11: Spektrum Akustik Nada Pertama Serunai Kelantan: Nisbah Keamatan Bunyi

Melawan Frekuensi (f)