TRANG BA 4 Du oc mot quyen (ai Viet s k toan th) hay vai quyen, lch s Viet

Nam ay van cha thay c het tat ca nhng phc tap trong tien trnh hnh thanh cua at nc. Tuy nhien t ra th no cung lam to ro c nhieu bien ong van thng ngh la gian d, xuoi mot chieu quyen lc en mc tho thien, nh khang nh cua cac s than trong qua kh, va cua mot so ln s gia ngay nay. S Viet, oc vai quyen ch la noi tiep c mong t Than, ngi va at Viet (ban mi) e suy ngh ve mot lch s Viet Nam mi, hp vi thi ai khoa hoc bay gi.

Danh rieng cho hai gia nh 347 va 353/11 Nguyen Trai Tp. Ho Ch Mnh Sa vai loi chinh ta, in an, vai ch them bt, 3/2006

S VIET, OC VAI QUYEN

Co vong ngon chi... (Hnh nh la li ngi viet s noi chuyen vi ma)

MUC LUC

S VIET, OC VAI QUYEN VONG NGON I. Cac s quan an khuat thu ban au T nhng ngi co cong trnh. Cac s quan tien khi. Dong s k tang ao. S

chuyen hng. o Thien: gia than va ngi. To chc Ng s ai trong trieu Tran. Viet ch, ai Viet s k, ai Viet s lc.

II. Cac s gia nho than Can ban nho hoc cua s quan: nhng ieu trong va ngoai tam tay ngi bay

gi. Van e ao l cua s gia nho than. Van e ao l dan toc trong tng quan ong van. Van e kha nang chuyen mon cua s gia nho than. Anh hng cua dong s k nho gia.

III. Sex va trieu ai Sex va cac cap bc nho than. Giong c va giong cai tren trieu nh. Ga mai

gay trong trieu nh, tren san nha: vinh quang va kho nhuc cua gii tnh n Viet. Nha nho lai cai. Giong gia: toi oi va quyen lc.

IV. Tien bac, van chng va lch s ong tien ong. Tien quy va tien gian. Mot quan tien tot. Them chut tien cho

Toan th. V. Chuyen s Cham trong Toan th

Kien thc mi ve s Cham. Vai van de nhan, a danh ghi chep t ben kia Hoanh Sn. ieu khuat lap trong li s quan. Tran chien 1471, trc va sau.

VI. Tay tien Bien gii cua ai Viet: van e lien quan vi Trung Hoa va cac toc ngi thieu

so. ong bang va man ngc: L Tran va Man Lao. Le, Lao: nhng ngi vung cao vi nhau.

VII. Cac trung tam quyen lc trong lch s Viet Thong nhat hay banh trng quyen lc? C s chm noi cua quan niem thong

nhat. Thong nhat t thi dng nc au tien. T s tan ra cua phu o ho An Nam en trung tam Hoa L. Trung tam Viet Hoa Thang Long. Trung tam Mng, Tay Thai Thanh Nghe ng phan re qua ong Kinh, Phu Xuan. Trung tam quay ao Quy Nhn. Hue, Gia nh, Ha Noi. T thu phu ong Dng thuoc Phap en thu o VNDCCH. Nam tien va CHXHCNVN.

VIII. Tien trnh vng hoa mi (1949-?) IX. Giao tiep ong Tay Viet Nam X. Tham gia oi thoai s hoc Nguon tin tc. Co mot cuoc noi chien. Ve tnh Mac xt phuc hoi quat khi. Ve

tnh yeu nc nong nhiet va tnh khoa hoc lang nhang. XI. oi thoai s hoc: Tay Sn, lai nhn t ben trong Phan lu gi

VONG NGON

Nhng ngi co theo doi loat bai chung toi viet tren t Van hoc (California) th

biet rang ta e nguyen thuy cua no la S Viet, oc mot quyen. Mot quyen o la ai Viet s k toan th. Nguyen ngay ra i, 2-8-1994, cung nh nhng ngi khac cha tng bc chan ra khoi nc, chung toi khong ngh rang mnh co the t nuoi song c x ngi ch ng noi g en chuyen viet lach, khao cu. Cho nen vai tap sach mang i ch la theo mot thoi quen lau ngay va do o, bo Toan th (ban dch va nguyen van 4 tap, H. 1993) van c nam am moc nha xe ngi ban cho en khi chung toi hi quen vi cong viec hang ngay, chu ng vi moi lo that nghiep von la thng xuyen cua di dan thieu can ban, luc o mi gi lai quyen sach cu bo quen. e xem ch thc ngi xa a viet nhng g trong ay, viet ra sao ma cac s quan, hoc gia tai danh xa nay c theo o chep lai, tan rong khien sach cang ngay cang day, cang sinh con e cai phon tap en mc tr thanh chan l kho got bo, thanh truyen thong cua tap oan dan toc, thanh c s e the gii hieu ve ngi Viet, nc Viet. Va roi... A ra the!

Te ra khi oc sach, ngi ta ch oc nhng g ngi ta muon thay ch khong phai nhng g thc s hien ra qua cac dong ch, khoan noi ti nhng g pha sau cac dong ch ay na. ieu muon thay o la ket qua cua thoi quen li nhac, lap

lai li ke khac, noi nghiem chnh hn, o la do tac ong en tan tiem thc cua thanh kien, giao duc a trai qua, va ap lc cua quyen bnh, quan chung ng ai. Quyen Toan th von la tap ai thanh kien thc ve s cac vng trieu ai Viet cua cac s quan en the k XVII, viet theo mot khuon kho chnh tr, quan niem giao duc co c s ben vng, khong phai ch nc Viet ma con xa hn, t ni phat xuat Trung Hoa, cho nen nhng ngi con vng vu vi khuon kho ay khong the nao ngh khac du co gng gao xe xch cho hp vi thi ai cua mnh. o la trng hp cua Ngo Th S the k XVIII chang han, cua cac s quan trieu Nguyen the k XIX, cua cac hoc gia the k XX... Nhat la nhng ngi noi bat sau 1945 cua che o hien hanh, nhng ngi a bo suot ca cuoc i tm danh vong theo thi the, cung co phan l thuyet cho ngi cam quyen, tao thanh mot khoi ho tng khien cho khong the co s chao ao pha nay ma khong dem lai mon st pha kia. Cho nen quyen bnh phai ngan chan s xam nhap cua nhng y tng khac la, khong chnh thong e bao ve chnh mnh, va nha nghien cu cung an tam phat trien dong s hoc chien thang, khong phai lo s b phu nhan. Hoc gia ngoai quoc mang tinh than hoai nghi cua Descartes, khong phai chu ng s rang buoc cua chan l khong the nao thay oi nh ngi ben trong (ngoai s rang buoc tieu cc t v the chnh tr, van hoa cua ho), nen a at ra va giai quyet nhieu van e mi cho s Viet. Tuy nhien, t v the ngi ngoai, ho lai nh anh mu s voi, tuy khong ket luan la con voi t cai chan ho nan k nhng du sao cung phai ve hnh anh toan con voi co cai chan mnh nghien cu, nen phai s dung kien thc co san, va do o lai phai ngup lan trong dong kien thc cu, vo tnh lam ke benh vc cho truyen thong s xa, nay mang uy tn vay mn mi. Ho co qua nhieu ban ron khac e lu tam rot rao cho s Viet. Ho ch la ngi viet gium s Viet trong luc tha biet rang con nhieu van e cha giai quyet. Khong phai hi ht ma la t can ban. Khong phai au xa. Ngay chnh trong Toan th. Khong phai mi ay, ma t luc con viet chui, gi len ra ngoai, chung toi a thoang thay tai lieu s cu tuy t nhng cha c lan qua tr lai k lng e tm hieu sau hn. (Bai Viet Nam the k X ang trong Vietnam Forum so 5, Yale University, Winter-Spring 1985, in lai trong Nhng bai da s Viet, Thanh van 1996.) Bay gi ch la tiep tuc a co san.

Ngh lai cung thay may man trong rui ro, mnh co v the ca nhan rieng biet, va biet ro v the ay. La ngi ben trong, ngi Viet hoc s Viet, oc ch Viet hieu ro ngha cua ch mang tinh than Viet hn th ch nao khac. Nho nho chi tiet ma co tam suy dien quan trong la ten ung cua L Thng Kiet... Ln ln, la cach nhn ra mot dong s ki tang ao lam sang ro nhng bien ong thi m au oc lap b cac nho s che khuat, tiep theo la cach nhn cho rang xac thc ve cac trieu ai... ong thi, cach oc hieu Toan th nh the cung la cua ngi ng ngoai, ng ngoai s vng vu cua he thong chnh tr, giao duc cu, mi. Cho nen a ngh ra, va khong phai ngng ngung, mac c khi giai thch cau Ngo Phu quoc nh Lan, Le o quan nh Kch cung nh khi noi chuyen ve cac linga, cac dau hieu tnh duc cua dan, quan, vua L, Tran trong qua kh. Khong phai vng vu vi tinh than trung trinh cua cac s quan chuyen qua tinh than dan toc qua khch cua hoc gia mi, nen

khong b hao quang chien thang cua Le Li, uy vu cua Le Thanh Tong lam khiep s, cui au than phuc ma quen s khi au hu l, s trng thanh trong tranh chap tm quyen lc cua ho Le. Va ho Trnh, va ho Nguyen... La ke ngoai nen c viet! Tat nhien luc con trong nc van a em y ngh mnh len giay. Nhng c chuyen cho ban be oc mai th cung thay nan. Ho co i song rieng cua ho, co cm ao va s bat buoc thch ng. Gi ra ngoai th in ch c ch mat, va cung phap phong. Ra ngoai thoat khoi tnh trang cai gai trc mat, Nha nc ta khong the ngan th c l i la c, khong cho ch cua no ve gay oc hai the la xong! ngoai cung co nhng ngi co the khong bang long ve chuyen ong vua Hung, ve chuyen beu xau ong L Thng Kiet... nhng ngi ta con lo lam an, lo ai s, con phai tnh chuyen hoan ho, a ao cac nhan vat danh tieng, c anh ch ai xa i! Cho nen, ngoai viec s supervisor cua s, con th c viet thoai mai!

Ngay t luc au, khi dung ta e ... oc mot quyen cung a thay la an gian bi v co dan cac sach khac, du la sach Ch tri, chng tch cua loai kien thc mot ola t ni phat xuat o. Nhng cung v t cho mnh thoai mai nen s dung ca tr nh mu m, loai bang chng ma cac hoc gia nghiem tuc mi nhn ra la a gat phang, khong them oc. Chang he g. Tuy co loai trch dan bang c lam hoang kinh ngi cua cac trng ai hoc, cac Ban, Vien nghien cu, kieu LM.X, (sach) XX, Bibliotheque Payot, 1949? 1950? cho s xac thc cua quyen Quy hoa bao ien, nhng c coi nh t cho mnh lam mot cai giay n du co the khong tra noi. Xin ha neu gap may man th se tra lan hoi. Nh lan nay a sa c mot t vi viec tiep can vai tai lieu nh thi hu tr va cac ch dan cua Giao s Nguyen The Anh, sa trong chng mc co the c. Tap hop tr thanh S Viet oc vai quyen, nguyen cung la cat gon t mot ta e khac khi t mot cn benh hoan muon viet cho mot van e bao gom hn, co a vao ay. Chuyen xa lan dan en chuyen trc mat, va xay ra con tham vao ngi. Nhan tien, cung ghep vao ay s tranh luan bat cht vi nhng ngi khac. (Goi tranh luan trong luc ch la an-theo s khi xng cua ngi khac, khong co oi thoai thc s, nhng van tam cho la dung ung ch ngha, bi v thay mnh cung ang lam viec mot chieu, oi khang vi cac hoc gia oc Toan th!) e t cho tap sach la mn li Vng Ng Dng, theo tr nh ban dch Lieu trai cua Tan a, oc t hoi nho: ... vong thnh chi; au bang qua gia vu nh ti... x nay khong thay ma la tha nh t qua gian da au, ch nghe tieng xe hi nhng co can nha ma khong ai dam th noi chuyen s ngang nganh chac ma cung nghe c, nen mn li ngi xa cho vao. Tap hop lai th cung phai cat xen, sa oi cho co s ong nhat, khoi xo lech, lap lai, loai bo nhng ng ngan, ngo nghe cua lan ra mat tren tap ch ch v lan lon ch ngha nghien cu vi cai palet, cai may quay day ien trong s...Do o thi iem ghi vao cuoi moi bai viet ay eu la cua lan xuat hien au tien, ch c gi lai nh dau hieu cua mot giai oan e ch i nhng oi thay tiep, neu co the c. Phan viet cho ... mot quyen do co cac dong ch mi nay ang le phai loai bo ra, nhng tiec-cua, xin gi lai cuoi sach lam k niem.

Va cuoi cung, du co viet loan xa cung xin danh nhng dong nghiem tuc tang: Giao s Nguyen Khac Kham, San Jose; Giao s Nguyen The Anh, Phap.

Westminster, California thang T 2004

I

CAC S QUAN AN KHUAT THU BAN AU

T NHNG NGI CO CONG TRNH Chung ta phai t nhng ngi co mat ranh re e suy ra nhng ngi an khuat.

Nh a biet, bo ai Viet s k toan th (goi tat la Toan th, [TT]) in lan au nam 1697, la mot tap hop s k cua nhieu ngi, qua nhieu i, ngi sau noi tiep sa oi cong trnh cua ngi trc, khong theo mot chuan mc ban quyen nh ngay nay, thanh th kho co the phan biet phan nao ton tai en bay gi la cua tac gia nao (tr cac phan bnh luan co ghi ten tac gia). V du tuy biet Le Van Hu, tac gia tien khi ro rang, viet en het i L, nhng phan ang con noi ve cung thi ai, lai khong han la cua ong ta. Va ai Viet s k cua ong cung co phan cua ngi i trc: Tran Tan / Chu Pho, tac gia cua quyen sach van thng c goi la Viet ch.

That ra truyen thong s k Viet la bat au t Trung Quoc khong can phu nhan. Tuy Trung Quoc co en 24 bo s chnh thc cua nha nc cho cac trieu ai trong lch s (khong ke trieu Thanh cuoi cung) con Viet Nam en the k XVII ch co mot bo, nhng s khac biet ben ngoai ay ch la do hoan canh xuat hien cuoi cung khac nhau ma thoi. Trung Quoc, trong khi trieu ai mi len sai s quan viet ve trieu trc th ai Viet, tuy cac bo sach khong con dang rieng biet, nhng cung co chng c la Tran sai Le Van Hu viet ve i L, (Hau) Le sai Phan Phu Tien viet ve i Tran, Minh thuoc. Co khac la Trung Hoa, nh k thuat in an t the k X a tr thanh bnh thng, sach soan xong c em in, trong luc ai Viet, vao i L ngi ta con phai cam cui chep kinh Phat xin ve (1023, 1027) qua Tran, 23 nam sau khi Le Van Hu dang sach, ngi ta mi in kinh (1295) nen s k ch lam mot ban dang vua xem, ngi ben ngoai nghe l m, loang thoang, co c pho bien th cung la chep (nh bo s 26 quyen chep lam 2 ban cua Vu Quynh au the k XVI), tuyet ban la phai. Ca bo TT cua Pham Cong Tr, en the k XVII, nam 1665, mi co mot lan in au tien ma dang d, 23 quyen nguyen goc nay ch con thay hn mot quyen, th noi g en chuyen cua the k XIII!

Trieu sau viet s trieu trc cung la mot truyen thong gay kho chu cho dong ho ng thi, ma cung giup cho cac s quan tai va. Gng T Ma Thien

con o: Benh L Lang b quan quyen ra uy khien ong ieng hon, ngng ngay na chng ve Vu e, ong vua trng tr mnh (J. K. Fairbank). Tat nhien he thong chnh tr ng quyen, trong y thc bao ve chnh mnh (Ng s ai khong ch can vua ma con hac toi ca cac quan), cung a at ra mot so quy nh bao ve s quan, kem bt quyen lc cua vua. Nhng quy nh o c to ve bang huyen thoai ve s ngay thang, cng trc cua cac s quan i Xuan Thu Chien Quoc, nhng trong thc te, thng th quyen lc van la the ap ao. Khong nhac chuyen T Ma Thien xa xoi, Tran Minh Tong bai quan ch v toi khong cho ong vao Ng s ai (1342), Le Thanh Tong th oi xem s quan ghi chep nhng g ve mnh. Co khi cung thay toi nghiep khong nhng cho ngi viet s ma cho ca nganh s noi chung: Tran nh Tham sau 1400, khong va long vi ngi chu mi lien c giang lam Giam tu quoc s b th giam. Tat nhien khong ke en trng hp cac ong s quan on y chu, sa sach cho va long ngi tren. Co ieu, thc luc chep ve vua, trieu ai ng quyen thng van c cat gi, khong pho bien khien cho tac ong khong rong ln, vua quan chu nhng bc nhau mot chut e c che c ieu hanh suon se, he thong c ton tai. Tuy nhien, co ve nh ai Viet khong co thi gian ton tai lau dai nh Trung Quoc nen khong co s kien nhan ch i en trieu ai sau. S an xen thi ai va tnh cach chnh thong lai khien cho s quan viet ve Minh thuoc tat phai nhac en ong vua au i. Ngo S Lien b Thanh Tong mang mo, khi viet Tam trieu ban k, sat en i vua trc, co run tay khong? Trc ong, Phan Phu Tien, ma oan bnh luan 1459 ve bien ong giet vua (Nhan Tong) co ve lac long khien s gia ngay nay thac mac, oan ay cung ch chng to la s quan noi hua theo thi the cua vua ang len, che trach ke cp ngoi cung trieu than theo ke ngu. Con cac s quan tiep theo? Nh Ngo S Lien, ho co c mot Ngoai k Hung Vng that chi tiet, va tiep tuc viet ve cac i vua ve trc, ngay trong trieu ai Le cua mnh. Nhng ieu nong hoi o cung gay bat li cho ngi sau: Chang can thay gng T Ma Thien, s quan van khong dam noi ong en cha, ong noi... cua vua/chua trong the tranh chap ng thi, nen bo sach ve thi Le Trung hng oc that chan ngat!

Tran Thai Tong sai Le Van Hu soan s cung v nhieu l do tu hoi. Trieu L u dai e ong vua au i muon biet ve lch s dong ho co trc mnh. Mot thi hng thnh dai trc o at can ban tren s bat chc nen mong to chc chnh quyen cua Trung Hoa cung a kinh s the tuc Nho Giao vao thay the kinh Phat, va tang lp nho s tuy con a v gia than nhng cung a xay dng c uy tn rieng khien dong ho ng quyen phai theo cac truyen thong co san cua tang lp nay. Tuy nhien viec Le Van Hu co mat chnh thc vi bo sach ong soan con lu truyen (du di hnh thc thay oi) va viec Tran Tan / Chu Pho lam s quan vi quyen sach soan xong ma ch c nhac bi mot t nhan, chng to con co s mu m trong s sach vao au Tran. Cho nen khong lay lam la rang L khong con lu lai s k cua rieng mnh ma ch co nhng ghi chep thc luc theo mot truyen thong khac e ngi sau tong hp lai ma thoi. S chuyen oi L Tran do o cung anh dau thi iem

xuat hien ranh re cua van ban s Viet. Cong viec do tm cac s quan an khuat rot lai la mot viec i ngc thi gian Tran L, t cho sang mu m mo mam vao trong toi tam, khuat khuc. CAC S QUAN TIEN KHI

S quan la ch chung cac nhan vat c at e lam viec ghi chep s cua dong ho nha vua, t o lan ra en than dan, at nc ong vua cai tr. Bang chng ve nhng ngi nay cung xuat hien theo th t o. Ong vua au i L a xuong chieu lam ngoc iep, gia pha cua vua (1026). Nhng mai en gan mot the k sau mi thay chc vu va ten ngi lam viec cho trieu nh, cho nc: Thai s Tran o 1121. S xuat hien nay han co l do, la mot ch dau quan trong lam noi bat mot thanh phan quan chc trong trieu ai, qua nhng nam thang to chc chnh quyen.

Nhng mai ve sau, khi to chc chnh quyen phc tap hn th mi co c quan chuyen viet s nh Quoc s vien chang han. S khi, tai lieu ve vua (va anh hng toa rong t o) la bat au t mot c quan gan can vua theo quan niem to chc chnh quyen Nho Giao, cua khuon mau Trung Hoa: Ng s ai. Ma cai dang Ng s ai lien he en s th ch mi thay au i Tran vi chc vu cua ong s quan ca rang, s quan ca rang.. am (nh Ngo S Lien a che) trong tiec ru nam 1251: Ng s trung tng / trung uy Tran Chu Pho. Cho nen, vi ong vua th hai trieu L, ta ch mi thay co cac ten ngi va chc vu Ta, Hu gian ngh ai phu (1028). Chc vu o thay rai rac suot i L: Mau Du o (1128), Lu Vu Nh/Xng (1141), Tran Trung Ta (1179), va nhat la Thai s L ao Thanh that the trong cuoc gianh quyen lam me cua cac Ba, b ay en tan Nghe An, vi chc gian ngh nh e an ui. Ho can vua, ghi chep li vua phan, viec lam cua vua, gi chung lai va thanh tai lieu cho i sau. o la nhng s quan chnh thc ban au ma ngi chuyen trach au tien c biet en la Tran o nh a noi.

Co dau hieu la i Ngo cha co s quan chnh thc, du la trong dang s khi nh ta thay. T luc phan at o ho phu cu tach ri khoi e quoc, cac nho than Trung Quoc khong the vi ti cho chnh xac hoac vi nhieu chi tiet c ve nhng s kien xay ra ay. Hien nhien phan ln eu phai la cua ngi trong nc ghi chep (hay nh lai ghi chep). The ma ta th oc nhng s kien con ghi lai ve i nha Ngo. Co nam thang ve nhng bien ong chi tiet xay ra: anh Nam Han, len ngoi, tranh gianh quyen lc, sup o... Nhng ieu nay co the nh c neu co ngi ghi chep khong xa ve sau, v o la nhng s kien ln thng de dang c lu gi theo tam l chung cua con ngi, gay tac ong en gii viet s ngay xa (va en ngay nay co luc van con). The ma trong i Ngo co nhng khoang trong nam thang dai khong c ghi chep: nam nam t luc Ngo Quyen xng vng cho en khi mat (939-944). Chi tiet lap Dng th lam hoang hau la mot s kien ai cung noi c, khong tha nhng thieu. Cac ong vua inh, Tien Le, L lap nhieu hoang hau, tuy ung vi thi ai nhng b cac s quan i sau che tham te khong phai che nhieu v ma che khong ung khuon phep cac ong c day do: mot hoang hau v chnh va nhieu phi tan, bao nhieu cung c. The th v le g Ngo Quyen ch co

mot v? o chng to la ieu noi mo cua cac s quan i sau: Con ong Dng Dien Nghe tat phai ho Dng, ong chong lam vua, tat ba phai la hoang hau, con ai khac, khong biet, khong noi ti. Loi noi mo nh the cung thay s kien tiep theo: (Ngo Vng) at tram quan, che nh trieu nghi pham phuc. Cau noi nay tr thanh s kien lch s ang ghi nhan suot i song sach TT en the k XVII, dai dai qua Ngo Th S the k XVIII, roi Phan Huy Chu the k XIX, cac s sach thi ai khoa hoc the k XX va khong chng con qua het the k XXI na.

Mot khoang trong khac la di i Ngo Xng Van. Trong 14 nam o co chuyen chia quyen vi anh, giao tiep vi Nam Han la ieu trong thong le ghi nh a noi. Co s kien giao tiep vi inh Bo Lnh nhng chi tiet lai ro la chuyen ba: viec treo inh Lien tren cay, doa giet co dang nh chuyen Bai Cong Hang Vu. Ngi ghi chuyen nay han la cua inh, at chu mnh vao a v Lu Bang (anh nh trng), con ke thua, ho Ngo, la Hang Vu (than vng nc S). C tiep tuc theo truyen thong o ma nhan vat cung loai cua Tien Le sau nay se cho dien man Binh bien Tran Kieu cua Trieu Khuon Dan tren at Hoa L trong viec Thap ao tng quan Le Hoan lay ngoi inh. Va cung khong lay lam la rang ho a lan lon ten mot ong tien c vua Tong vi en kinh thanh Bien Lng vi ong ao s tng oan anh em ho Trieu len lam vua, ma cho ong Tran oan cung phai en Thang Long (992) xac nhan ranh ranh nghiem chnh en mc cac s quan i sau ch anh dau hoi nghi ng ma khong dam bai bac! Ve phng dien ton giao th nh cac nha s Tran se bat chc loi truyen ang luc cua Trung Hoa ma gan ghep cac tap hop Phat giao ai Viet vao nhng dong Thien vay. (Xem Cuong Tu Nguyen, Zen in Medieval Vietnam A Study and Translation of the Thien uyen tap anh, Kuroda Institute, Honolulu 1997.)

i inh th co khac vi mot bang c gian tiep, can them suy oan. Hay chep lai li ban dch 1993: (Ba nam sau khi len ngoi, inh Bo Lnh) ... quy nh cap bc van vo, tang ao. Lay... Trng Ma Ni lam tang luc. Hau nh khong co ai dch khac. Nhng chung toi a lu y (Than, ngi va at Viet [ban mi], Van hoc xuat ban 2000, trang 188, 199 chu 25) rang ngi o co the la Ni (s) Trng Ma, bi v chng c cuoi i L cho biet ni va tang chua khong co phan biet. Nhan xet cua am D Mong (1198 chi tiet trong ai Viet s lc, ban dch Nguyen Gia Tng, TP. Ho Ch Minh 1993, tr. 234-235) la mot cach oi lai ngi su dch cho nha nc (ban ngay th an nup) ma nha chua a thu tom di dang tang s (tang o va su dch so lng chang kem g nhau), cho nen phai ke toi uong ru an tht, gian dam cua ho ch o cung la ieu khong the tranh khoi trong to chc ng thi: T ao Hanh (?-1116) co me ho Tang, mot cach noi khac ve mot ni co, va co cha lam Tang quan o sat, ngi kiem tra he thong tang l, ngha la mot nha s! Hang ao s ng thi cung tng co v con nh vay: Phung Ta Chu, cu than nha L, nh cong giup rap nha Tran ma cha la Phung Ta Khang co chc Ta nhai ao luc (1244) e TT them mot li khen vua: le u hau lam o. S kien uong ru, an tht cua Mat tong a c phai Tieu tha cua Mien ien lay lam chu iem bai

bac s lac ao cua phe oi nghch (The Cambridge History of South East Asia, Vol. I, Part I, Cambrige University Press, 1999, p. 297), the ma dau vet Mat tong ng thi lai c thay tren cac bao trang cua inh Lien va xa hn, trong truyen thuyet thai sinh than b cua truyen Man Nng, cho nen ta cung khong lay lam la ve sinh hoat chon thien mon ma am D Mong cong kch.

Vi thi ai ma a v ngi an ba con rat quan trong trong xa hoi (TCT, Viet Nam the k X trong Nhng bai da s Viet, Thanh van xuat ban 1996, tr. 142-145) en noi cac s quan nho gia khong hieu nen bai bac tham te, th viec co mot ni s gi vai tro cao cap trong he thong tang l ng thi e nha vua a vao chnh quyen, khong phai la ieu la. Roi loan trong cung cam nha inh chang phai v quyen lc truyen thong ng nhien cua dong me ay sao? Ni s cung khong phai la mot t thong thng ma la mot cap bc quy trong: Nam 1113, cong chua Ngoc Kieu (sinh 1042), con cua Phung Can Vng (hoang t c Thai Tong quy trong me e en noi chuyen tnh sang con, sai uc tien rieng mang ten cau be), v cong chua ay c ga ve mot lanh chua danh gia, goa chong, i tu, nam ay chet, sau c Than Tong ton lam Ni s. Xa mai ve sau, khi Tran Anh Tong nh i tu (1318), muon co an ba theo hau ma ch vien n quan Nguyen Th Dien thuan tnh, ngi nay lien c cap ruong, va co Phat hieu la Tnh Quang ni ch v ngi dch sach i nay nam chi tiet ro rang la phu n nen khong lam vi ten ngi nam ma thoi!

Theo ong Cuong Tu Nguyen (Zen in Medieval Vietnam..., sd, tr. 338, chu 21) th Trng Ma Ni trong mot truyen ve Phu ong Thien Vng c cho la ngi lap chua Kien S, va tin vao Thien uyen, ong ngh rang Trng Ma Ni (an ong) va Cam Thanh, ngi lap chua Kien S cua Thien uyen, khong phai la mot ngi. Gia nh coi o la mot Ni s th chu chua co the la hai ngi nam/n cung van hp l! Theo thong le, ngi ta van cho rang nhng chng c c nhieu ngi, nhieu ni noi en th tat ang tin hn chng c ch t mot nguon tin, ma co khi quen chu y en gia tr rieng biet cua nguon tin. Nhieu chng c t mot nguon goc, tren cung mot c s tin tng th khong hn g mot chng c duy nhat at can ban tren mot c s khac. ao Phat du at can ban tren s cu vt con ngi noi chung, van khong qua khoi thanh kien trong nam co ngay t luc khi au. Phat Ba Quan Am ro rang la mot xuat hien muon mang. Cai ego an ong cang nang hn khi sach v ve Phat Giao lai qua tay nhng nho s hay nhng ngi tham nhiem van hoa Trung Hoa tran ay tnh chat phu he. Cac loai truyen tch t Viet ien u linh tap (VULT), TT, tuy co qua tay cac nho s nhng von chep ve mot dan toc (Viet), ve dien bien trong thi co s cua no nen du co y viet theo quan iem cac tac gia o thu nhan, cung khong the xoa het cac vet tch s khi cua no. Nhac lai khong tha ve dau vet truyen qua dong me cac the k au thi oc lap, ve tan d tuc an tht ngi xuat hien trong i inh (dai dang qua au the k XV vi truyen thuyet co au ngi cua Nguyen Bieu), ve cac nhan vat lch s khong che giau c xac than than thanh cua ho, ve cac tang ni co v co chong nh cac ao s cung thi, ve iem la

cay cau (cay nhieu than, ngoc cau), phan t thiet yeu trong sinh hoat an trau con keo dai en ngay nay... Trong the can bang ve nguon tin nh the th chng c co mot Trng Ma (ni) chu chua Kien S cung phai c at ngang hang vi nguon tin thien s Ch Thanh / Cam Thanh chu chua ay.

Van e quan trong hn, ay, la vai tro cua ngi tang luc. S ta khong noi them ve chc vu nay nhng da vao danh xng t mat ch Han th luc co ngha la sao chep, hp vi tnh the sao chep kinh cua ca i L ve sau (v du nam 1023, 1027). Khong ch sao chep ma con la ghi chep. V the chung ta mi thay chc tang luc, thanh lap (807) di i ng Hien Tong (806-820), c Vu Tong (841-846) truyen lenh cung vi cac tang s thong Tam giao ghi chep cac s bien dang len vua xem (Cuong Tu Nguyen, sd, tr. 353, chu 51). Vai tro s quan cua tang luc Trung Hoa co the la phu, nhng ro rang la chnh ai Viet trong i inh, Le, L khi s quan nho gia cha u thc lc e lan lt.

Chung ta co the xet en mot ngi lien quan en nhiem vu cua tang luc mai thi ai ve sau: L Te Xuyen, ngi viet VULT 1329, trong chc vu ng au tap hop quan chc noi nh co nhiem vu gi bo kinh ai tang (thu ai tang th hoa chnh chng). Ngi ta a tranh luan ve chc vu nay va t o dan xa en viec oan nh L Te Xuyen la ngi cua thi L. (Tom lc phan Dan nhap cua Le Hu Muc, Viet ien u linh tap, ban in lai cua ai nam, California, khong nam. Ban mi chup tren ban cu nen van gi nguyen cac sai lam trong khi dch, sai lam ch v ngi ng ten khong u kha nang kiem tra cong viec cua nhng ngi c thue lam. Chung toi cung khong the kiem tra xem ban ch Han co ung vi nguyen tac s dung khong.) L Te Xuyen ngi i Tran la ieu khong the choi cai c nhng th hoa la chc vu va c quan noi nh co t i L. n v hoa xuat hien lan au 1060 vi cac ten Ng thuyen hoa, Cung thanh hoa, Tuy long hoa (ai Viet s lc / VSL); nam 1088 lap en mi hoa th gia, va en nam 1128, 1149 (TT), 1182 (VSL) thay co chc trung th hoa co phai la goi tat th hoa... trung pham nh cua L Te Xuyen? S lien he cho ta thay t luc L xin c kinh (1020) roi lam nha cha kinh (1021), ngi trong coi kinh luc o phai la mot nha s, va cung la nha s phai gi kinh ho Le xin c (1005 theo suy luan ni cot a con lai, 1009 theo TT). Trng nhom han la tang luc. S hien dien cua L Te Xuyen chng to ve sau vai tro o c giao cho mot ngi the tuc nhng viec ong L viet sach cung chng to tang luc khong phai ch lam viec gi va chep kinh.

Khong thay s noi en tang luc nao cac thi ai tiep theo, sau ngi au tien. Le Hoan co Thai s Hong Hien (+988) ngi Trung Quoc, thong hieu kinh s... lam quan s... mu ban viec nc... nhng chac khong kp co thay oi g ve phng dien nay, v ro ret cac s Ngo Chan Lu, o Phap Thuan, Van Hanh... van xuat hien nh ngi co van cao cap cua cac vua tuy co dang hi sa sut vai tro trong thi gian ngan ngui cua Le Ngoa Trieu. Vi i L. tuy a co chc gian quan the tuc nh a noi, nhng rai rac van co tieng noi gian quan cua nha s: S Phap Ng bac cac quan chuc mng iem lanh (1053); nam 1202 lai co Tang pho Nguyen

Thng can vua ng i chi cung Hai Thanh e nghe nhac Chiem Thanh ai oan. Theo th t cap bc i inh a ke th co the xem tang pho la tang luc, va li can cua ong s mang noi dung cua nha nho chng to tnh cach cua mot giao thi, mot thi ghi s sap cham dt vi nha s va quan niem Phat Giao ng tr. DONG S K TANG AO

Vay th co the xem nh di cac trieu inh, Le va mot phan i L, nhng ngi ghi chep s la cac tang quan. Ho la ngi c lenh ghi lai cac bien ong ve trc, thi gianh oc lap, co the i sau vao thi ngoai thuoc trong lanh vc Phat Giao (vi nhng tin tng bnh dan ma ton giao ho a chap nhan). Ho co anh hng en ca nhng s quan the tuc khi nhng ngi nay xuat hien trong trieu ai. Cho nen ta co the noi en mot dong s k tang ao cho cac vng trieu nay, con in dau trong cac sao chep lai cua i sau.

Ngi viet nao th cung cua thi ai ho song, theo vi khuon mau cua tap the ao tao nen ho. Kinh Phat la t Trung Hoa sang, tang nhan tat phai thong thao ch Han, va do o, thong thao Nho hoc. Hnh anh rong lien he en than phan nha vua chang dnh dang g en tin tng cua An o, the ma nha s Phap Ng biet phan biet c cao thap. Tang pho Nguyen Thng can vua vien dan en Khong T. L thuyet cao hap dan ngi tr thc ng thi nhng than phan tang o gan lien vi quyen li chc vu, ruong at nen nhng ngi hoc Nho quay sang lam tang. M lan lon oi thay v tr cong ong nh the khien tang s khong gi c tnh chat thuan tuy cua ton giao mnh. Va nhng tin tng than b cua dan chung ng thi khong phai a khong lan manh vao cac tap nhom Phat Giao ang vao tang lp tren cua xa hoi. (Xem cua chung toi, Than ngi va at Viet [ban mi]; Thien uyen tap anh trong Cuong Tu Nguyen, sd.) Mot quyen ghi chep ve tap hop than linh c th cung nh VULT, xa nh the ma trai qua cac bien chuyen van con lu truyen, chng to khong phai chuyen tnh c ma la do s co ket cua no vi dan chung, tr thc khien no c gi gn, cat giau, sao chep qua cac i loan li, nhat la qua bien ong ghe gm thi thuoc Minh. Goi hng ghi chep s theo dong/phai tang ao la muon them y ngha ao/Than Giao qua cac tang s Phat Giao theo vi tinh than thi ai a ban tren.

Dau hieu t tng Phat Giao chen vao thi k viet s nay thay ro cach goi ten thi bien ong trc inh: thi Thap nh / Mi hai S quan.

Khi thuoc a phng Nam cua e quoc Trung Hoa tan ra th nhng lanh tu a phng noi len t cai tr phan at trong vong quyen lc ho tao dng c. Chung ta khong noi en nhng lanh a ben ra ong bang ma ngay ca cac quan cai tr Trung Hoa cung phai e ho t tr theo mot che o li long vi chnh quyen trung ng ma ho goi la ki mi. Cac lanh chua nay lam ban ron khong t cac chnh quyen oc lap thay the thien t Trung Hoa a phng, ong Co Loa, Hoa L hay Thang Long. Nam 897 Le Hoan con phai anh dep o ong Giang, phan at cua s quan o Canh Thac ma theo thoi thng ta tng la a thuoc trieu nh t lau. Cac lanh tu o, ngay ca sau thi thong nhat cua inh Bo Lnh, vi oi ngi c

biet, la nhng quan giap, co binh lc rieng, phu thuoc quyen trung ng mi nh la trong mot lien minh de dang tan ra khi co ung cham en quyen li thiet than: thu thue. Cho nen, sau khi thong nhat, vung Ai Chau con mot ong Le Lng ma inh Bo Lnh ch co cach phong tc ch khong u sc chiem at. Con bao nhieu ong Le Lng khac, v du ong quan sat s nao o a u quyen lc cho ong con nuoi Le Hoan len lam Thap ao tng quan trieu inh? Quan sat s la mot chc quan a phng quan trong, nh trng hp Sai/Thai Tap c lenh cam quan anh Nam Chieu (862), ngha la co the van con Ai Chau sau thi thuoc ng, va sau khi chm lap trong s Viet lai xuat hien thi chong Minh vi chc tc ban t ong Le Li, ngi Thanh Hoa / Ai Chau. Thi Le Hoan lam vua th co quan giap Lu Ke Tong theo anh Chiem Thanh (982) tron lai lam vua x o, co quan giap Dng Tien Loc khong chu nap thue lam va lay en dan hai chau Hoan Ai!

Con trong vung at ong bang cua thu phu La Thanh cu, cac lanh chua khong phai ch co 12 ngi. Mot s quan i sau ke, la Pham Phong At / Bach Ho a co mat chong oi nha Ngo t 945. Khong nen noi rang ong ta v trung thanh vi Ngo Quyen (mi chet nam trc o) ma chong Dng Tam Kha; khong phai la mot lanh chua van con quyen tai Nam Sach t trc th khong the nao u sc ng c en ba lan s hp lc cua hai s quan khac, en oi Xng Ngap. a v cao cua hai ngi nay thay ro trong t ch huy s, chac la cua s quan Le s nh ho a dung e ch ngi ng au cac nhom (co le la a phng) theo Minh, phan Minh, chu au hang, roi cung ch mot chc quan sau thi thuoc Minh. Tap hop quan cua Dng Cat Li va o Canh Thac co the coi nh mot tnh trang lien minh cap thi, nh vung xa xoi pha nam, inh Bo Lnh lien minh vi Tran Lam. Va ca tng quan gia hai s nay vi nha Ngo cung ch la mot lien minh co dang than phuc mot ben, kieu nh inh Bo Lnh e inh Lien trieu nh nay ma khong ngan c xung ot gia hai phe trung ng Ngo va a phng inh. Neu tin theo VULT th L Huy cung phai c coi la mot s quan vung song Luc au vi ni tap trung la nui Con Lon han la Con Sn cua Nguyen Trai sau nay, ngha la vung Ch Linh ngay nay. Trong i Dng Tam Kha, a co loan hai thon ng, Nguyen (950). Loan nay keo dai en 965, gay nen cai chet cua Ngo Xng Van, bat au moi loan ma s cu goi la Mi hai s quan. Thon i ay khong phai la thon i sau, nhng han la mot n v c dan khong ln, vay ma van thach o chnh quyen ho Ngo, cai chnh quyen co goc gac khong phai chnh ni, th cung gan ni lam loan ay. Goc gac ng Lam cua Ngo Quyen han la can ban quyen lc e cho mot ngi co ve cung thuoc dong ch, tr ve lam s quan ni ay vi tc vng t xng: An Vng Ngo Nhat Khanh. Hai ch huy s Dng Cat Li, o Canh Thac i theo Ngo Xng Van dep loan cung khong phai trc tiep thuoc quyen Dng Tam Kha nam Co Loa, ma hanh x nh cac quyen lc rieng biet trong lien minh. Bi v, Xng Van mi chet nam trc th nam sau o Canh Thac a la mot s quan u quyen lc tranh gianh quyen bnh e s quan phai

ke ra. Theo a suy luan hp l o th Dng Cat Li cung phai la mot s quan ma s quan a bo qua. Ch v neu ke ra th qua con so Mi hai.

So s quan hn 12 a co nhieu ke khac. Ma khong phai ho khong co thc lc so sanh vi cac nhom c s quan ke. Vung o ong Giang c coi la cua s quan o Canh Thac, vay ma con co mot con em Ngo Tien chua (van e se ban luan sau) dan 500 binh i gan suot chieu dai trung chau, xuong bien e anh nhau vi lc lng s quan Tran Lam co inh Bo Lnh lien ket. Vay la vung o ong Giang co hai lc lng, mot c coi la s quan, mot khong. Nh vi ng Lam. Cha het. Toan vien chinh mi en khoang na ng (oi chieu O Man/Lo? vi Bo Hai Khau) th a b ngi lang (hng nhan) ay la Ngo Pho s anh tan. Hng co dan thien chien ay chac cung khong ln nhng vi chien cong no th phai ang c ke la cua mot s quan. inh Bo Lnh v a v chnh thong co c ve sau nen s quan khong the ke la mot s quan, nhng con chu cua ong ta? Vay la qua thien tai thuy hoa, bui at han hoc cua con ngi trai dai hn mi the k, ta con em c 15, 16 s quan. Vay tai sao ch ke co 12? Ngi Trung Hoa, nh a noi, tr thanh ke ng ngoai nen khong the co u so. Lm lat au o cung ch ra c bon ong s quan, trong o co ong Dng Huy khong thay trong s Viet (ket lam th co the ghep vi L Huy cua VULT), cuoi cung anh phai theo Ngu k ma ke cho u 12 ong. (Collection de textes et documents sur lIndochine, Ngan nan tche yuan, E. Gaspardone dan giai, Hanoi 1932, phan ch Han, tr. 182.) Tuy nhien neu xet k th thay tac gia ngi Minh co phan tran so vi Ch lc thong khao (?) th khong giong, ch v khi hoi do cac bac gia ca bao co 12 ong th anh em sap 12 ong theo y mnh. S quan Viet a cho inh Bo Lnh thong nhat at nc th khong the ke ong la mot s quan, nhng s gia Thien trieu th au co em xa g en ieu o, cho nen tac gia Ngan nan... gat bt ong Nguyen Sieu Tay Phu Liet cua s quan Viet ra ngoai va e ong inh Bo Lnh, con nuoi cua Tran Lam vao con so 12!

Vay th ch co the noi: con so 12 la co tnh em va u cho hp vi mot pham tru nao o cua y thc he ng thi. Con so 12 c gi t y niem thap nh nhan duyen, thap nh duyen khi cua Phat Giao. Ch v ngi chep s inh la mot tang luc, Ni s Trng Ma, nh ta a thay ro nhiem vu the tuc giao pho cho Ba.

He t tng nao cung thng mang mot so y niem pho quat, co uc gian d trong mot vai t ng de nh, de thuoc e ngi ta em ra s dung hang ngay t viec nho ti viec ln. Thi ai ngay nay a cho chung ta nhieu chng dan. Con gii cam quyen A ong thi xa hay noi ve quan niem b thai, hng vong, tr loan nh nhng oi thay xa hoi tat yeu. No m au cho tieu thuyet Tam quoc ch dien ngha, bnh dan hoa y tng cua cac nha chnh tr, triet gia thi Xuan thu Chien quoc, no i vao trong li th cua Nguyen Anh mang tnh cach trao oi gia nhng nguyen thu, roi lai thay vut noi len ni phat xuat, am anh v lanh tu ai lao nhan gia Mao Trach ong a em ra thc hien, gay nen phong trao Hong ve binh lam kinh hoang khong ch dan toc Trung Hoa. Ve pha Phat Giao, theo moi lien he

nhan qua khi au trong y niem T dieu e can ban th quan niem Thap nh nhan duyen, Thap nh duyen khi a muon i tm nguyen nhan cua Kho e sau vao tan cho Vo minh cua con ngi, t o a en nhng mc o tu tap khac nhau qua cac cap bc Thanh van tha, Duyen giac tha dan en s phan li cac he phai. Quan niem ve Thap nh nhan duyen ay c thay khap cac phai trong the gii Phat giao t luc a lan xuong hai ao ong Nam A, va nam tren cac tam vang la cung nhng phan chu giai, tm c Java (The Cambridge History..., sd, tr. 317, chu 95). Tat nhien, ai Viet t luc khi thuy du nhap van khong xa ri no. Ngi Phat t tam niem hang ngay vi nghiep, vi nhan duyen.., va ieu o i vao tam tr ngi tang luc s quan cua trieu inh, tr thanh s kien lch s muon i cho dan Viet. S quan, khong can em ro bao nhieu cho en het, c coi nh la mi hai nhan duyen gay ra kho nan loan li cho dan chung (cung nh con ng nhan duyen kem ham con ngi trong kho nan). Va viec dep tan s quan, la mot Giai thoat, a c thc hien bi ngi chu tng, v hoang e a em lai an c cho Trng Ma, cho ton giao cua Ba. S kien lch s tran trui a c long vao y thc he e tuyen dng cho y thc he vay.

Dau vet s quan tang ao con thay ro trong chuoi sam truyen tien oan ve nhng s thay bac oi ngoi ve sau. Li sam ban ve bien ong trong cung nha inh o Thch th inh inh... VSL ch co 4 cau, TT co en 8 cau. V VSL ch la lc nen co the cho rang 8 cau TT la ay u hn. Va nhn k th o khong phai la mot cau sam ma ch la mot chuyen ke noi tiep co chen cac y tng bnh luan, phe phan. o Thch giet hai inh, Le Hoan len ngoi, nhieu ke chet v tranh quyen (en noi) ngoai ng vang tanh... Ngon t va y niem c s dung ay lai lam noi bat them anh hng cua Phat Giao trong viec ghi chep s ng thi. Loan sau khi inh Tien Hoang chet, vi s chnh thc ch co hai phe anh nhau (Le Hoan va nhom inh ien), vi s dan gian th han la vo so, the ma sam lai noi en Thap nh xng ai vng (cung con so 12!) Lai dan giai quan niem thap ac thong thng cua Phat Giao noi ve cai ac tran lan (thap ac vo nhat thien) khien ngi ao c, hien gia phai lanh xa (Thap bat t [La Han] ang tien). Roi cau chuyen lan qua sao Ke o. Sao nay la cua thien van hoc co An o truyen vao Trung Quoc trong kinh Phat (con thay trong sach tng so ngay nay), cho nen ngi chu sach TT bay gi (tap I, tr. 214, chu 3) cung phai co nhan xet: Ngi lam bai sam tren nhieu kha nang la nha s... Sao Ke o c cho la che mat trang, mat tri (vua), nen hai mi ngay cua sao, co the la ghi nhan thi gian bien ong trong vu hanh thch inh. Cau sam c cho la xuat hien vao nam 974 cung co y ngha cua thi gian khi au tranh chap trng th dan en tham hoa, v o la nam inh Toan, ngi con dong chnh sinh ra, va la Ve Vng sau nay khong ke ngi khac b khuat lap nhng lai a v cao hn, khuat lap theo nguyen tac ghi chep s xa danh cho ngi khong lam vua: Hoang thai t / Chang Ln (thieu t Hang Lang / ngi con [con] nho [tuoi la] Chang Ln). Nam trc o (973), inh Khuong Lien c xac nhan danh v t Thien trieu Tong, va t xac nhan

quyen uy trong nc bang viec dng bao trang, nhng khong thay ket qua lan lt c truyen thong, van thay mnh b thua kem trong lan xac nh ngoi v nam 978 nen ra tay giet em: Tranh quan khong nhng cho, ha thu trc la hay, o la li e lai (979) tren bao trang cau Phat chuoc toi giet ngi, khong phai ngi bnh thng ma la mot tang s ai c nh-noa-tang-noa / Hang Lang. (Co the phien am ra Phan ng e biet ung ten cua Thch gia nay co ngha la g khong?)

Sam lai cung tiep tuc xuat hien di i L e noi ve viec di oi trieu ai nhng ay dau hieu ch ngha cua nha nho a chen vao (chiet t) e khong con thuan la s kien xay ra ma la nh mot so menh c bao trc. VSL ch co 8 cau v dng lai chuyen Le L, TT chen them 2 cau na cho chuyen L Tran e co dang sam hn. Nhng ta van con thay dang nha Phat trong s chuyen oi Le L: Khong phai thap bat t [La Han] ang tien bo i nh vu inh Le ma thap bat t thanh, bi v sau bien ong la thien ha thai bnh. anh rang L Cong Uan len ngoi la bat au cho mot thi k yen on noi bo keo dai nhng vai tro cua s Van Hanh noi rieng, Phat Giao noi chung sau thi khung hoang bi Ngoa Trieu, co anh hng nao dan en li ca tung thai bnh nay khong?

S thien lech cua s quan tang ao thay ro trong nhng ieu ghi chep ve Le Ngoa Trieu. Chac ong vua nay khong tranh khoi nhng benh tat nguy hiem, hay nhng trai gio tr tri ma vi kha nang y te cua thi xa cung co the bong choc tr thanh tram trong. Hau het cac ong vua L i sau eu chet vao mua lanh. Chac chan Ngoa Trieu khong phai b benh tr en phai nam ma coi chau nh cai ten a c hieu theo cach ha gia tr, v trong bon nam cam quyen ong a to ra la ngi rat xong xao hoat ong. Co chng c Le Hoan ci nga th chac Le Ngoa Trieu cung ci nga trong khi hoat ong, ngha la o la chng c rang ong khong phai ch nam ma co the ngoi tren lng nga, phai chu dan xoc trong thi gian dai. Giet anh cp ngoi, gianh quyen vi anh em khac en noi ong vua cha chet trong 8, 9 thang tri ma khong kp co mieu hieu anh ch e lai ten ai Hanh cho i sau. Mua ong thang Mi chet ma trong nam Ngoa Trieu con tren cong trng xay dng ng xa, suy nghiem ra mot cach rat thc te ve viec do tm loi co the qua song de dang; mua thu thang Bay con tren chien trng Nghe An, bo ng thuy theo ng bo ve kinh o co the la l do dan en benh hoan bo mnh nh L Nhan Tong tham ruong b cam chet hn 100 nam sau. Tnh chat hng lac cua ong (co bon he lam vui) thay rat ro qua nhng s kien s quan dan chng lam li che bai, ke toi ong nhng that ra lai la bang c chng minh cho danh hieu cua ong: nam ma ban chuyen trieu chnh. Mot so che bai khac co the lai bat nguon t nhan nh khac biet ve am thc. Ngoa Trieu co me la ngi Cham, tat luc nho phai co thi gian gan gui lp n tu binh Cham cung so phan vi me ong va do o co sinh hoat am thc khac vi lp ngi goc Hoa L. B nhao bang th nn nhn nhng luc co quyen, tai sao khong bat nhng ke kia b gat gam an tht meo e ci chi? Gop TT va VSL th co chuyen cung be bon an tht thach sung lam goi/cha, sao khong thay o la dau hieu tr ve nguon cua Ngoa Trieu thng thc cung vi

ngi ong chung, ong ieu? Con thach sung nho xu lam sao don thanh mon an goi, cha? Thach sung / than lan trong nha, hay than lan / ran moi, hay ung ra la k a, k nhong / giong nup trong hang hoc cac bai cat trang Phan Rang, Phan Thiet rong ra, doc b bien x Cham cu ma ngi dan con an the k XVII (Ch. Borri, X ang Trong nam 1621, ban dch 1998, tr. 31) keo dai en ngay nay, va khen la ga ong?

Tat nhien ong khong the la mot con ngi dung an c tr dan theo kieu cac nho gia ban chuyen kinh sach, quen thc te. Hanh ha tu binh, ke bai tran cho ha gian khong phai la oc quyen cua Ngoa Trieu ma con keo dai en ngay nay du la a thay oi vi cac phng tien mi. L Thanh Tong co the thng hai vui vai li ve noi kho cc cua dan tu pham, nhng hnh phat loc tht, len nga go van la cung cach oi x bnh thng vi ke chong oi, phan loan di i L. Va s quan khong noi nhieu en hnh phat ma co the inh Tien Hoang thoa ch khi cho vt ke toi pham vao chuong cop hay vac dau soi sung suc. Noi nhieu ve toi cua Ngoa Trieu ch v s quan (tang luc) mang tnh cach phe pha trong ghi chep: Ho oan gian chuyen Ngoa Trieu roc ma tren au Tang thong Quach Mao ma lai co tnh l tay lam chay mau, va ci! (VSL, sd, tr. 106). TT ch noi en nha s Quach Ngang nhng bay nhieu o cung la u ke toi Ngoa Trieu roi v mai en bay gi khi noi ve s tan ac cua ong ta, co sach cung ch vien dan en chng c ay ma thoi. Ta co the hieu c noi tc gian cua vien s quan tang luc khi thay ngi cam au cua mnh b hanh ha, a v, pham gia ton giao cua mnh b lung lay, khinh miet.

Cac tang luc a ke lai cac s kien ve ao Phat co hi nhieu v tnh the thi ai, v thien kien ton giao, khien cac s quan nho gia i sau che trach. Ngo S Lien nhan ke vach chuyen chuong t i en chua (1035): s chua muon lam cho ao mnh co ve than dieu mi noi phao len nh the ma thoi, a ban lan qua cac s kien khac: Nhng chuyen nh dau vet ngi than, anh sang xa l, cay u am n hoa, chuyen tng Phat co noi len... eu do bon cac nha s ma ra ca. Gia nh Ngo S Lien biet ro vai tro s quan khi au cua tang nhan th ong phai oi la ... eu do cac bon nha s ghi chep, viet ra ca. Tuy nhien tang nhan cung a lam tron nhiem vu c giao pho, khi ghi lai sinh hoat cua thi ai ho mot cach chnh xac ma i sau che trach hay khen lao tuy theo tam cam hay kien thc a b lech lac. Tng Phat co noi len han khong phai la chuyen ba e Ngo S Lien trach ngi cam but ng thi [hay ve sau] khong xet l le, c theo o ma chep vao s sach. Bat kp nhng y ngh ng thi o, chung toi a nhan ra tnh cach truyen theo dong me cac the k au oc lap, e thay s roi loan cung nh khong em xa g en tinh than trung trinh cua i sau, ve viec cac ong vua biet cay, e nhn ra tnh chat ruong at thi o anh hng en ca nhng bien ong lch s to ln nh viec Mong Co xam lang... (Nhng bai da s Viet). Chung ta thay danh xng Dng Chu tng chng to thc quyen ng thi cua anh ba Dng hau. Chung ta thay chc Hoang Phuc Hau ( Ong ln phc) chng to o Thch khong phai la mot chc

lai ( ong Quan) tam thng... Hay, neu o la hoanh Phuc Hau (cho hp vi chc lai) th ten no c coi la hau han cung co a v khong thap trong noi nh inh. Ai co nhieu tam tr hn chac co the tm hieu c thi ai ro rang hn, theo ng hng rat bnh thng ay. Noa tnh, suy ngh theo thoi quen, thng xay ra ch v chung ta van nam trong s dat dan san cua cac s quan nho gia tuy chung ta co them vao s hanh dien cua nhng ngi song trong thi ai khoa hoc. Co khi s hanh dien mu quang lai gay te hai hn: Thay ngi ta ci may bay, bam nut, hay t ra thay may ong hoang ba chua Trung Hoa vang son uy ve, nen khong the chu ng c s that la cac ong vua anh Tong bnh Chiem cua mnh lai a tng, va van con, la anh trai cay! Noi chuyen ao l thanh hien tren-may lau ngay, khong the chap nhan chuyen vai ong vua o a ong hoa mnh vi con cu a, du la cu than thanh! Du la Le Van Hu (1272) co nhac (e che) chuyen vua L lap tc thach chi t, han la nhieu, va ngay nay cung con mot cai nh the chua Giam.

S quan nho gia che cac ong vua au i lap nhieu hoang hau neu gng xau cho i sau ma khong hieu rang gng o that ra ang e cac ong vua sau noi theo. inh Tien Hoang lap 5 hoang hau, Le ai Hanh cung co 5 ba, Le Ngoa Trieu 4 ba, L Thai To 6 ba, Thai Tong 7, ch v bao nhieu v ho co eu ngang v the vi nhau, theo thoi tuc ng thi. V the cac ong cha v cua Thai Tong mi c phong tc nh nhau vi cac ten ham y ngha phu tr tot ep. Ho co oi ngi, lay them ngi th cung eu phai coi la v ngang nhau: o la trng hp L Thai To vi 3 ba khac, bay nam sau khi len ngoi, thi gian u e thay co quyen lc lam oi thay cung nh trong-nha. Tat nhien ho co the dung quyen chua te e co them nhieu v khac, nhng khong the, hay cha the, coi nhng ngi nay la v / hoang hau. V du L Thai Tong vi M E neu ba nay khong co song e ma nhay xuong nh cac tu binh cung phi Cham cua Le Hoan. Vi thi ong nay th mot n tu binh Cham nao o a may man e ra hai ong vua cua nc ai Co Viet: Le Trung Tong va Le Ngoa Trieu. Ba hoang cu tu binh mat ten cua x moi r o, ngi hau Di n (VSL) ma i sau tranh ne v y thc t ton, ngi o la ong chung toc vi ong vua Cham tng Di trong li s cua ao Hoang dang len vua Tan (TT, I, tr. 172). Neu muon m rong ngha ch di cho tat ca nhng dan thieu so quanh chnh quyen trung ng th cung nen nh rang so phu n Di nhieu nhat Hoa L thi o han la cac n tu binh Cham (cung n cua VSL, k n cua TT) ma Le Hoan a bat ve trong tran chien 982. (Cung nh cac cung phi Cham sau nay cung Ngan Han cua L, vien Chau Lam cua Hau Le vay.) Nam sinh cua Long Viet la 983, cua Long nh la 986 cung la mot chng c phu cho moi lien he me con. Li cua Ngo S Lien phe phan Ngoa Trieu vi cot y lam ay u nhiem vu s quan, trong o co chen vao li che ngi cung phe i trc, that ra lai cho chung ta thay them nguon goc va tnh chat man di cua anh em ong: Ngoa Trieu khong nhng ch thch giet ngi lai con oan vua cha khong lap mnh (lam thai t)... Lai xet Trung Tong va Ngoa Trieu, eu khong chep viec tang le, o la do s cu b thieu, ha dam coi vua nh la Di ch ma khong chep viec tang au. (Khi cam Di ch k quan

nhi bat tang ho!) oc sach en cho chung toi nhan manh nay cung khong can theo ngi dch sach them mot ch nh e che giau tinh than t ton chung toc. S that c xac nhan ranh ranh ra ay. Thi gian xa dan, y thc t ton tang len, t hau Di n cua VSL (han la goc t VSK) noi chuyen Hoa L, qua TT tr thanh Chi hau dieu n mang tnh chat cung nh cao hn Thang Long nhng goc ngi hau, no t kem the (ma tre, co than!) van con o e vao the k sau na, Ngo S Lien khi benh vc phe lam s a khong the nao rt ra khoi y ngh ve Di ch. Anh em Long Viet, Long nh van c vua cha phong vng, lam chu at nh cac anh em khac, nhng han la mang v the ben le cua ngi me khien ho cng cng hn nhng ke kia nen gi c v tr tat thang, do o s tranh chap tiep theo cung khong tranh khoi gia hai anh em ruot tht. Va khi ho chet i, phai chon cat, han la khong chu theo tang le cua nha nho. Tang le c thc hien tuy rang trong mot vng trieu hng ve Trung Hoa co ong Thai s Hong Hien, ngi phng Bac, nhng gia mot x s mi thoat vong Bac thuoc con vng vat thi ai cu, tang le han phai la khac la nen s quan khong chep, v d ng, hoac v khong hieu, khong chep c, co the thoi. S CHUYEN HNG

Chung ta a khong thay c ten mot tang luc nao khac sau s kien au i inh du rang co oan mo rang tang pho co the cung la mot tang luc. Tuy nhien vi i L th co nhng s kien giai thch s trng ton cua trieu ai nay, em en s thay oi trong lanh vc ghi chep s k.

Ngo, inh, (Tien) Le la nhng thu lnh cam quyen bang sc manh cua chnh ban than tap hop c. Dng Dien/nh Nghe lien ket vi ho Ngo qua tnh cach thong gia nen t chau Ai xa xoi at chan c tren vung ai La, nhng cung v s xa xoi o ma that the oi vi mot lanh chua a phng khac: Kieu Cong Tien. T v the ban than, Ngo Quyen lat ngc c cai the bat li cua ho Dng thanh u the cua mnh (ngi a phng, tap hop c hai lc lng) nen giet c Kieu Cong Tien, chang can phai nh ngi sau reu rao ve chnh ngha chu t, vua toi. Nhng cuoc ao chnh thay oi trieu ai inh/Le, Le/L eu chng to vai tro quan trong cua ngi cam au quan oi. Le Hoan la mot th tong t lenh cua i sau, L Cong Uan tren danh xng co ve thap hn Le Hoan, ch la mot t lenh quan khu thu o, nhng vi thi ma nhng dien bien quan trong ch can xay ra trieu nh, trong nha cua ngi cam quyen th chc vu ien tien ch huy s cung u e ong cp a v chu te roi.

Tnh the a khac vi trieu L. L Cong Uan len ngoi, ke nao thay mnh khong hp vi trieu mi nh Vien ngoai lang ao Khanh Van th nhan dp i s tron Tong, va b tra lai, anh en chet. Cac ong tng: nh thang tng quan Nguyen Khanh (1035), cac ien tien ch huy s inh Loc, Phung Luat (1041, ten mot ngi ro rang la con chau s quan cu, lanh chua a phng) nho nhoe noi loan theo kieu cu, eu b diet tr. en gan cuoi i, chc quyen cao cap nay vao tay mot ngi thuoc ho ngoai (ien tien ch huy s o Thanh), the la u cho nha vua an tam cho

i kiem tra x xa: Nghe An, khong s noi loan na (1203). Thi ai a khac. L bo x Hoa L cua quyen bnh bo lac m rong e chuyen ve ai La, trung tam quyen lc thuoc a cu nhng ai dien cho mot mc o ket tap cao hn. Viec oi phu tr An Nam cu thanh ten Thang Long cung la mot ngu y xac nhan quyen lc mi, hng ve mot s phat trien cao hn, thay ro trong viec xay dng, to chc cung nh, m rong the lc lanh tho.

The la sau viec to chc bien chep pho he rieng cho gia nh v chu te, en i th hai la co cac ong gian ngh ai phu. Vien noi th L Nhan Ngha khi thuyet phuc Thai t Phat Ma diet tr anh em phan loan a vien dan kinh s Trung Hoa rat ranh re, va khi vua i anh Trng Yen a cho ong lai gi kinh thanh ma khong thay neu ten mot ong hoang t nao ca. Tuy chc vu cac ong gian ngh eu do ngi tuc the am nhan nhng tang s co luc cung chen vao: o la trng hp nha s Phap Ng can vua ve iem rong vang hien (1053), va muon mang hn, la chuyen Tang pho Nguyen Thng can Cao Tong (1202). Nhng o ch la dau hieu mot truyen thong day da. Nha s trong nhiem vu co van a mat dan uy the trc to chc tran tuc. Nam 1121, khi nha s Vng Ai dang cay cau mot goc bay than th b Thai s Tran o bac bo. Mot vat truyen thong luc trc c nong nhiet on nhan (1110, 1111 TT, 1116 VSL) ch nam, mi nam sau lai b bac bo (tiep theo la gia tr cua ngoc cau 1122, 1125). a v gian quan ban chnh thc cua nha s a b phu nhan ro ret. Thay the vao o la s xac nhan cua quyen chc the tuc (thai s). Trong s chuyen hng nhap nhoa nh the th s xuat hien khong ro rang cua o Thien vi quyen S k cua ong khong phai la ieu la lung. O THIEN: GIA THAN VA NGI

Chung toi cung co tham gia s sai vao viec xac nh o Thien va quyen S k cua ong ta (Than ngi va at Viet [ban mi], tr. 73, chu 2). Van khong co s xac nhan dt khoat nhng chung toi tng co the i gan en s that hn khi cho rang vi nhan lc va cach to chc cai tr thi L th khong the co hai o Thien. Khi lap vua mi, chuyen cong ma cung la rieng, nen trieu nh sai mot xa nhan khong co chc vu nha nc (Bo Sung) va mot noi nhan cua cung nh (o Thien) i bao cho Sung Hien Hau la cha Dng Hoan (Than Tong) biet viec con mnh len ngoi. Va o Thien la cung ho vi me vua mi, mot dong ho se co ngi chuyen quyen trong trieu sau nay (o Anh Vu). Than Tong len ngoi, co ca mot loat ngi cam au mot n v noi nhan len lam Thai pho, Thai bao loai Tam cong cua trieu nh. Lai cung co the xet mot ghi chep cua TT ve mot Noi thng th o Nguyen Thien lam Tham tri chnh s trong coi phu Thanh Hoa nam K dau (a qua nam 1130). Hai ten khac nhau mot ch nguyen tuy nhien chc vu ve trc lai giong nhau (noi nhan / noi thng th) them s thang chc hp l sau khi gop cong trong viec pho ta vua mi (t noi cung ra en trieu nh coi viec chnh s va vn quyen en tan a phng xa), tat ca khien ta ngh rang o cung la mot ngi. Co the suy dien giong nh trng hp s quan Tran Pho va Tran Chu Pho ve sau vay. Nh the cung u giup ta ngh rang o Thien co kien thc va a v e thong hieu

viec trieu ai du khong thay dau hieu ong c trao cho nhiem vu viet s, bi v chc quyen chnh thc a la cua ong Thai s Tran o, xuat hien (1121) trc o Thien (1127) khong xa, con o Thien co le i theo Dng Hoan vao cung L Nhan Tong nam 1117 van ch la noi nhan. Tuy nhien viec lam s khong chnh thc, co the cho la ca nhan nay, giup ta hieu ve tnh chat s gia cua o Thien, ve tnh cach quyen S k c noi en, du la qua nhng manh vun. Cai ten S k mn cung khong phai la xa ri s bi v o Thien a viet theo loi k truyen cua T Ma Thien.

Chung ta ch biet o Thien lien he vi quyen s cua ong qua tai lieu duy nhat: quyen Viet ien u linh tap cua L Te Xuyen (1329). Nhn chung th ho L a a vao sach mnh truyen cua 9 nhan vat lay t o Thien: 1/ Nh Trng Phu nhan (Hai Ba Trng) c xep vao muc Lch ai e vng; 2/ Bao quoc Hien linh Tran bang Quoc o Thanh hoang ai vng (To Lch), 3/ Hong thanh Khuong quoc Trung vu Ta tr ai vng (Pham C Lng), 4/ o thong Khuong quoc Ta thanh Vng (Le Phung Hieu), 5/ Thai uy Trung tue Vo lng Cong (Muc Than), 6/ Khc ch Thien hu Tr thuan ai vng va Uy ch Dung cam Hien thanh ai vng (Trng Hong va Trng Hat), 7/ Chng an Minh ng Hu quoc Cong (L Phuc Man), 8/ Qua ngh Cng chnh Uy hue Vng (Cao Lo), tat ca bay nhan vat c xep vao muc Lch ai phu than; 9/ Khai thien Tran quoc Trung phu Ta dc ai vng (than ang Chau), ngi cuoi nay c xep vao muc Hao kh anh linh.

Tuy nhien cung co mc o dan trch ro rang khac nhau cac truyen tren. Ch co dau hieu trc tiep lien he gia o Thien va quyen s cua ong (An o Thien S k) trong 4 truyen: Trng Hong Trng Hat, L Phuc Man, Cao Lo va than ang Chau. Mc o ro rang thap hn 3 truyen Pham C Lng, Le Phung Hieu va Muc Than: An S k. Qua en truyen Hai Ba va To Lch th lai mat them mot ch (v sao qua chep lai?): An s... (co nen viet hoa hay khong?) Ve noi dung th ch co 3 truyen Trng Hong Trng Hat, L Phuc Man, than ang Chau la dan rieng o Thien va sach cua ong ta; truyen Cao Lo co dan them Giao Chau k, truyen Muc Than co them i truyen...; To Lch co them cua Giao Chau k, Bao cc truyen; con truyen Le Phung Hieu th lay cua Viet s bo di (?), phan cua S k ch la cai uoi noi ve viec nem ao, mot giai thch than thuyet ve ten chc ao ien.

Nh vay, nh a noi, that kho xet nhieu ve tnh chat s gia cua o Thien qua cac manh v nh vay. Vi ch i truyen trong truyen Muc Than, ta biet co s xam nhap t y thc on ai cua dan chung vao cong trnh cua L Te Xuyen. Trong VSL (ma ta biet chac la thuoc phan t cuoi the k XIV, chac hn nhng ngi khac, va la lc cua s k cung nh 1272), trong o khong co ten Muc Than tham d, cang khong co chuyen vai chai (!?) bat cop, ch co chuyen kha gian d va tran tuc la L Nhan Tong cam giao am (con quai) Le Van Thnh trong cn hoa mat cua mnh. (Nhan Tong cho ay Le Van Thnh len thng lu song Thao han la

v nhan ra lam lac ma van muon bao ve ban than ch khong phai ngu dai rong rai v me am ao Phat ma khong x phat ung oi vi ke phan than nh cac ong s quan nho gia i sau manh dan che trach theo kinh s hoc c! Ho khong thay ang sau Le Van Thnh con co ca mot the lc ho Le cua ong ta na!) Trong truyen Hai Ba (hay cho rang s la S k) th phan hai Ba lam ma cung c them vao sau, v viec dng en Vu s sau s kien cau ma nay la cua nam 1160, co kha nang la o Thien khong viet sach vao cuoi i mnh.

Tuy nhien, gia nhng phan than thuyet, ta nhan ra nhng phan tran tuc rat that t ghi chep cua o Thien. Hai Ba Trng a t tran ch khong phai nhay xuong song Hat nh quan niem trinh liet cua i sau gan cho. To Lch co dang mot thc dan en khai thac mot vung tru phu ve nong nghiep (i sau chuyen sang thng mai phon thnh), s dung c moi tng quan gia di dan va chnh quyen trung ng e khai thac bien cng va lam ng tien than: Da quyen lc di dan chiem at ai lam giau, ong thoc cho vua t li tc o e cu oi a phng va c c chc hieu liem e i vao quan trng nh quy nh t i Han. Truyen Pham C Lng b nho than i sau (Hau Le) che trach v khong hp vi quan niem cua ho nhng chnh s khac biet ay mi lam noi bat tnh chat ng thi ma o Thien ghi lai. Phan l lch, gia pha cua Pham C Lng co le la tai lieu oc nhat con lu lai cua ong tng lam ao chnh a Le Hoan len ngoi nay. Trong truyen L Phuc Man, L Thai To o ru xuong song vai tang v ong biet ay la mot than song ch khong phai la mot ngi lam tng a chet troi! truyen Hong Hat, noi len ten mot s quan (L Huy, co le d am lu lai en the k XV e ngi Minh nghe thanh ten Dng Huy), va can c chnh cua ong ta (Con Lon, oan chng c vung Ch Linh bay gi). Chung ta cung oan ra ten nc di i Ngo: nc o Ho. Du co dan ngi oc vao coi u minh th o Thien cung van co mot chng mc rach roi. Ve than ang Chau, that ro ret: Vng von la than tho a... Noi ve Cao Lo, ong van ghi Thach than. en gan cuoi the k XIII i Tran, vua chua con biet o la a th neu ngi bay gi nhn ch lng ta cua An Dng Vng ma oan quyet la ngi that th khong phai loi cua o Thien.

Phan chng tch cua o Thien cung cho ta thay dau vet cua chnh ong va thi ai ong. To Lch trong cn m cua quan o ho L Nguyen H a ci con hu trang, con vat ma cac quan L ke ca thai uy, pho ma co cong tm dang vua e c thng: 1117 ba lan, 1119, 1122, 1124, 1129, 1133 nam 1129 ba lan, co tc ai lieu ban, minh t ban cho. ieu ang chu y la s kien nay xay ra trong cac nam bat au thi gian Dng Hoan c nhan se ke nghiep ong bac Nhan Tong (1117), va trc sau luc cau be len ngoi (1127), tr thanh Than Tong, ong vua co vai tro cua o Thien ong gop ben le, e roi chuyen hu trang con keo dai en i vua sau, Anh Tong. Thi ai o Thien con lu lai chng tch cua nhng iem lanh xuat hien qua san vat, chim choc, muong thu la ma sac trang c coi la iem lanh mau trang xuat hien t trc tren la c quan tng Le Hoan Tong Cao a thay rp tri khi i s en Hoa L (990). o la thi ai cua s tron lan tuc the va than

thuyet, ngi va than tng cam, tng thong khien cho ngi thi nay thay chuyen than trong i song thng va thay chuyen lch s i vao trong cn m cua ngi ng thi. Hai dong chay song Cau va song Thng tr thanh ngi giup Ngo Xng Van ma dong ho con ong o sau trong at lien (Co Loa), cha thay s d dan cua bien ca nh ho Tran ngi ha lu (ch cua Tran Nhan Tong 1299) han la se phat hien ra truyen tch Hoang e Trieu Quang Phuc. Chuyen chien tran theo ng bien, ng song xam nhap vao phu An Nam o ho, lai hien qua li ke cong trong mong cua ong than L Phuc Man. ieu c muon ieu hoa mau thuan vi phe that the, chuyen qua viec at Pham C Lng, ngi gop phan m au nha (Tien) Le lam ke trong coi hnh an coi dng t coi am, di trieu ai a cup ngoi nha Le. Moi mau thuan cua hai dan toc Thuc, Lac the hien trong s tng phan tn ngng tren tang lp lanh ao khi toc nha Thuc banh trng lanh tho, trc khi truyen tch than Cao Lo chuyen hnh qua s xung ot Trieu (Nam Viet) Thuc vi hai nhan vat Trong Thuy M Chau, e theo a truyen thuyet, vt qua o Thien tr thanh xung ot Trieu Quang Phuc L Phat T vi Nha Lang va Cao Nng cua Tran. Cuoi cung trong loat dan trc tiep, hoang t Long nh tran at ang Chau phai nh en s yem tr cua v than ay e gianh ngoi du bang bao lc th cung la chuyen thng tnh cua thi ai nhng co s tan tr cua than th cang them la mot cach chnh danh. Trong truyen, Long nh cp ngoi anh khong co g la trai le nh i sau che trach keo dai en ca hanh trang suot quang i ve sau cua ong.

Va cung co the tr lai trong khong kh than thuyet cua thi ai c co ong nhieu trong S k hn trong TT e tm ra l do cai oi ho cua mot nhan vat cung chia xe bien co cung nh vi o Thien va la thuoc cap tren cua ong: Le Ba Ngoc, ngi bao ve L Than Tong len ngoi au 1128, cuoi nam c phong chc Thai s va cho oi lam ho Trng. Mot ho co ve noi len bat cht, nhng neu at vao ung thi ai cua than thuyet chu anh hng Han ng th thay hp l ngay. Chung ta biet ao giao mang tnh triet l sieu hnh la cua Lao T ao c Kinh, nhng ao Giao dan gian cua Trung Quoc la mot tap hop cua nhng ngi ho Trng con ten tuoi trong s sach nhng lau dan, xa i, xa cach oi vi dan chung th o ch la ong Trng Thien s tran ap ta ma ma ngi ta ve tren cac la bua dan ca, cau mong em lai s an bnh cho gia nh, tap the. Le Ba Ngoc, ngi co kh lng cua bac gia ca, c ong vua sap chet sai sa sang giao mac e phong viec khong ng, sau o ra lenh canh gac, tran ap trc viec chong oi roi dan bay vu kh to chc viec len ngoi cua ong vua mi mot cach suon se, hnh anh o la cua mot ong Trng Thien s the tuc trong tam tr ngi ng thi ma vi s thut lui cua thi gian mot nam hanh ong, ngi ta nhan ra s tng ong e ban ho Trng, nang cap cho ong, khi vi chc Thai s tot nh trong trieu nh, thay khong con g e phong na.

o la ieu ta ghi nhan ve o Thien nh mot s gia, ngi bat chc viet nhan vat cua qua kh vi y thc thi ai ong theo mau hnh quyen s tieu chuan cua nen van hoa ong thu nhan, quyen S k cua T Ma Thien nh a noi.

Va tat ca cung la chng tch cua mot quan niem s cha thay oi trc khi mot trieu ai mi thay the: trieu Tran, thi ai co tnh chat to chc chat che hn e s dung cac ghi chep thc luc cua thi trc ma viet nen bo s cua trieu ai lau dai au tien cua nc Viet. TO CHC NG S AI TRONG I TRAN

Cung nh phan ln cac to chc chnh quyen khac ai Viet, ng s ai co nguon goc xuat phat la Trung Quoc, nen viec tm hieu t nganh ngon may ra co the lam tang hieu biet nhieu hn. Tuy nhien vi tai lieu e lai, va doi theo ng loi ieu hanh cu the s lc th chung ta co the ngh rang tren nguyen tac chung, ng s ai cua ai Viet a lam ung vi nhiem vu e ra cho c quan nay.

Nhng nh a noi, theo tai lieu e lai th i L ch co chc quyen lam viec tng t ma cha thanh to chc ln. Co ve nh ch mot hai ong gian ngh ai phu lam viec can vua, dom ngo cac quan lam viec ma thoi. Qua i Tran, danh xng c quan thay chnh thc au tien la trong chc vu ban cho Nguyen Trung Ngan nam 1321: Ng s ai th ng s. Tuy nhien o la bam vao ch ngha ranh re ch ng s ai co ve thanh lap ngay t i vua au Tran vi chc quan ng s ai phu ban cho Trng Mong (au 1247) ma y ngha quan trong con ghi lai trong chi tiet cho lan phong chc au tien nay: Mong, ngi Thanh Hoa, co hung tai chac la do gioi l luan u thuyet phuc c vua, bat be c cac quan.

Nhiem vu can vua thay trong chuyen tiec mng nam 1251 vi s xuat hien cua Ng s trung tng Tran Chu Pho. Yen tiec cua vua ban mng ong chau Tran Quoc Tuan cp v ngi, ch v Thai Tong b at trc s a roi, va cung v ket chuyen buoc cp me chau hoi xa. Sinh hoat cua nhng ngi trong ho Tran con ay tnh cach du ang ng song nh chuyen con ong vua tron ra ngoai tay khong i an cp, th ong ng s tuy co ve nh ngi cung ho cung khong the co li nao khac la hua theo, anh dang tay ma hat s quan ca rang... Ngo S Lien nh co mot trieu ai cach biet nen phat bieu ro rang li che trach ong ng s khong lam tron nhiem vu, nhng s quan ng thi th ch co the e lo ngu y khi thuat chuyen ma thoi. Viec an hac cac quan th xay ra trong nam 1327, khi cac quan hop ban vu set anh lang tam. Ten vien ng s khong c neu ra nhng chac la cua ca nhng ngi chuyen trach. Khong biet co g ve cau chuyen co ve hai hc cua Tran Khac Chung nhng Hanh khien oan Nh Hai, du vien dan a tranh i cho khac, van b vua phat cung vi ong thieu bao kiem viec hanh khien noi ua kia. ieu quan he ngoai le oi vi chung ta la cac quan chc, trong phut choc, cung biet ua bn ca en chuyen co the gay nguy hiem cho ban than, va ni hop: Noi nhan van cuc, chng to c s phan ng kieu noi-len cua tang lp nho s oi vi hoang toc cao voi voi. Ve mat bien che th khong thay co chc Khi c chu nh Trung Quoc danh cho cac quan ghi chep li vua, tuy a thay co Thc luc

trong trieu nay. Mai ve sau ta van con gap chc gian ngh ai phu vi Tran Th Kien (hu gian ngh... au 1299), Trng Han Sieu (ta gian ngh... 1345). Nhng ngay t luc au, nh a noi, va thng gap la chc ng s ai phu (Trng Mong, Le Phu Tran 1258, o Quoc Ke 1290, Tran Khac Chung co chc trc 1299, Trng o 1377, o T Trng 1389). Le Phu Tran luc con la Le Tan lai co chc ng s trung tng (1250) han la thap hn cap ai phu c ban sau o, khi cu vua, thang Nguyen. oan Nh Hai mi lam n gium vua, c chc ng s trung tan (1299), bang vai vi ong quan (Le Duy) theo hau Minh Tong trong chuyen tham Ng s ai nam 1342 gay rac roi, va cho ta biet them mot chc: giam sat ng s. Pham Mai trong vu Quoc Chan 1328 la ng s trung tha. ay la nhng chc quan thap, sat vi vua nhat, co thuan tien ve mat tam l e can vua, co gap kho khan cung khong nhieu: Nguyen Trung Ngan lam ng s ai th ng s luc 23 tuoi, hai nam sau nhan v tr cua mnh tro tai cai thang s Nguyen, c ban khen nhng sau v ban viec trai y vua lien b giang cap. Khong lau. Va ho nha vua noi chung cung co li: oan Nh Hai sau khi nhan chc, xem thc luc cua s than chep, co cho lam lan, lien sa lai cho ung, roi ot bo ban thao cu i.

Neu ta chu y en nguon tin ngoai TT (Le Tac) th quan ng s co chuyen trach viet s ngay t au i (Tran [Chu] Pho va Viet ch). Va chnh lien he t nguon tin t nay ma ta thay co c quan viet s, Quoc s vien, ngay t au Tran, bi v ngi sa Viet ch la Le Van Hu c chnh thc gi chc Quoc s vien Giam tu khi viet VSK. Nhng chi tiet ve moi lien he cua hai c quan, Ng s ai va Quoc s vien, ch c TT cho biet ro hn vao thi thanh bnh ve sau. Theo TT th Ng s ai viet s ng thi, nh Trung Quoc, chng to trong vu oan Nh Hai sa s, trong chuyen tranh chap nam 1342. Nguyen Minh Tong en tham toa ng s ai mi va trung tu lien b hai giam sat khang ngh, bao khong c phep vao. Minh Tong bac i o la nha cua Ta! Hai vien quan b bai chc, nhng ieu can cho chung ta them ay la Minh Tong vien c ngay xa ng Thai Tong con vao xem Thc luc, viet ve ng thi, huong chi la nay ong thng hoang ch i xem cot keo, cha noi ti viec xem ngi ta viet g ve mnh! Bo Trung hng thc luc lam sau khi thang Nguyen (1289) han la xuat phat t ngi cua Quoc s vien nam trong Ng s ai. Ve phan ca nhan ngi phu trach viet s th trc kia ta ch biet en Tran Chu Pho va Le Van Hu. The roi t mua ong 1329, Minh Tong i anh Ngu Hong lai mang Nguyen Trung Ngan theo e bien soan thc luc. Va en mua thu 1337 th nhac lai danh tnh Quoc s vien cung vi ong Nguyen Trung Ngan c neu. Co ieu hnh nh c quan nay khong c coi la quan trong lam, khong can phai chiem nhieu thi gian nen Nguyen Trung Ngan ch la lam-them (kiem) v chc vu chnh cua ong la An phu s Nghe An, lo viec chuyen van tiep te, a sang kien cu tr vung Khoai Chau, trung gian gia at Nghe va Kinh s! (Co the nhac lai them vi trng hp Tran nh Tham sau 1400 a noi.) Tuy nhien th du sao mot to chc i vao chuyen trach nh the co the mang lai s doi dao cho

s ai Viet neu lp s quan khong lam cun nhut cac tieu chuan cao cua y thc he du sao van co trong hanh trnh kien thc cua ho. VIET CH, AI VIET S K va AI VIET S LC*

Chung toi thay ong Phan Huy Le a tom lc cong trnh cua cac hoc gia ban luan ve s lien he cua quyen s goi la Viet ch vi ai Viet s k cua Le Van Hu (1272) va ai Viet s lc quyen nay may man nam trong th vien Trung Quoc nen co the coi nh la sach xa nhat c gi gn gan nguyen ban, so vi cac sach khac ai Viet. Vi cac nha nghien cu van quen vi cac tac gia Tay phng th en ay lai co the biet en hai tac gia Lien Xo noi lien he en ca S k vao trong dong lch s s hoc L Tran.

Chung ta co the noi trc en moi lien he cua cac quyen s kia vi S k. Ch co hai s gia Lien Xo at moi lien he nay. Theo nhng ngi nay th ai Viet s lc c viet trc ai Viet s k. Chung ta se thay s sai lam khi xet en phan Hung Vng co mat trong ai Viet s lc (du rang cho ay la phan cua Tran Chu Pho them vao). Can c lap luan cua hoc gia Lien Xo la do viec noi ket ai Viet s lc vi S k cung nhng nam cho la c hoan thanh cac tac pham nay so vi nam ranh re hoan thanh ai Viet s k. Ho cho rang o Thien chep s t nha Trieu en L Nhan Tong, va Tran Chu Pho, trc sau nam 1233, sa lai va viet noi tiep cho het i L e thanh Viet ch. Tap hop S k, Viet ch o c ngi sau them ban Phu luc k nien, oi sach ra thanh ai Viet s lc. Chang ai thay mat mui cua Viet ch ra sao, va phan S k ch co mat vi nhng chenh lech xac nh trong VULT nh chung toi a phan tch, nen viec xac nh thi ai hoan thanh va noi dung cua S k, va thi iem bat au cua Viet ch cung moi lien he gia hai ben, ch la ieu noi mo. Cho rang S k cham dt vi L Nhan Tong han la da vao s xuat hien cua o Thien vao luc ong vua chet (1127). Nhng o Thien i bao vi Sung Hien Hau ve viec con ong c len ngoi th viec g lai mat chc (neu cho la a thay chc thai s cua Tran o) e khong viet tiep ve i vua ong phuc vu? Nhng ngi co mat trong thi iem nay, sau o c trong ai, cat nhac, ke ca Le Ba Ngoc c oi lam ho Trng, tuy s ton quy cha en mc mang ho cua vua nhng ro rang la mot dau hieu tran trong. Cho rang o Thien khong phai la o Nguyen Thien, c cho ong ta khong b that sung ma lai c cat nhac e viet s th viec cham dt sau khi viet ve i ong vua va chet cung la oan mo bat hp l nh viec cho Tran Chu Pho chep tiep S k e hoan thanh Viet ch vao khoang trc sau nam 1233. Cac s gia Lien Xo xac nh cho nam o han la da theo viec ong s quan trung tng c nhac ti nam 1251, a o e tam giap thai hoc sinh nam 1232. Mi o xong nam trc, (cho la c bo ngay vao lam quoc s) roi mot, hai nam sau hoan thanh mot bo s th Tran Chu Pho han la ngi tai vt chung va vua Tran that biet cach thuc ay bo ha lam viec. Nhng Le Van Hu o nam 1247 (cung cho la c bo ngay vao lam quoc s) sao mai en 25 nam sau (1272) mi xong ai Viet s k? Trong th t xuat hien, th han Tran Chu Pho con o khi Le Van Hu va o xong, sao Le cung c quan cua nha vua sai phai vi ong kia lai

khong biet en Viet ch e them bt, nh hai hoc gia Lien Xo a phu nhan chng c cua Le Tac la ngi ng thi noi ve s trung tu?

Theo li ong Phan Huy Le th cac s gia Lien Xo cho rang Tran Chu Pho sa lai tac pham cua o Thien, chang biet sa lam sao nhng phan khac biet ro ret la co them giai oan trc nha Trieu (cho rang o Thien ch viet t Trieu tr i tuy khong co g e chng minh), tc la phan noi ve Hung Vng va x s cua ong ta. o lai la s kien lech thi ai oi vi Tran Chu Pho nh ta se ban sau ay. Ngi sau ong la Le Van Hu khong biet en Hung Vng, cung ch bat au quyen s bang nha Trieu nh co bang c ro ret t Ngo S Lien, th v le g Tran Chu Pho lai co y tng tien bo nh vay, va v le g Le Van Hu tr thanh phan ong, dam loai bo cac ong vua m nc, dng nc kia? Co the khang nh rang hoan toan chung ta khong co bang c g e at moi lien he cua S k o Thien vi nhng quyen s xuat hien ve sau. S k tach rieng han vi cac quyen sau thanh mot dong viet s khong han la dong Phat Giao nh cac s gia Lien Xo nhan nh, va lai con ghep them Viet ch vao. Cac quyen sau S k, theo mot dong khac, con cho ta thay dau vet lien he vi nhau hn.

Vay di trieu Tran, en nay ta con thay c hai bo s ai Viet s k, ai Viet s lc va bong dang mot quyen s c goi la Viet ch ma cac nha khao cu i nay a co cong tm cach noi ket lien he.

a noi khong the coi nhe chng c cua Le Tac/Trac. Ong nay tuy viet An Nam ch lc vao the k sau, nhng hang Nguyen nam 1285 nen cac hieu biet chnh ve que hng cu e soan sach la trc nam nay. Chng c cua ong phai c coi trong hn bat c cua ai khac ve sau. Ong la gia than cua Tran Kien, ngi co the coi nh la chau noi cua Thai Tong. (Xem chuyen ua bn gianh ngoi gianh ao gia Quoc Khang, cha Kien, va Thanh Tong luc ong nay a lam vua 1268.) Ho Tran rat gan bo vi nhau trong viec gi gn quyen lc, cac gia than cua ho tuy a v thap kem hn nhng la nhng ngi thong thao nho hoc, co the noi la van vo toan tai, nh Pham Ngu Lao chang han. Tac/Trac tat phai biet chuyen dang len vua quyen s (co ten chnh thc la ai Viet s k) nam 1272. ieu ong noi ve moi lien he cua quyen s nay vi mot quyen co trc cua ngi cung c quan (Tran Chu Pho) han la xac thc. (Hay nhn lai cong viec cua Quoc s quan trieu Nguyen vi cac ong Tong tai, Pho tong tai ke tiep nhau.) Bac bo moi lien he ong tac gia cua quyen s viet trong trieu Tran kia la bac bo nhiem vu, cong trnh cua mot c quan va loai tr chng c cua ngi ng thi. Nhng sao ong lai dung ch Viet ch e ch bo s o? L do rat gian d: Ong mai Thanh Hoa ma quyen s th nam tan trong cung vua (co le ch gom mot ban nhap va mot ban viet dang len vua) vi cai ten chnh thc khong han ai cung c biet. Ong ch noi mot quyen sach (s) viet ve nc Viet theo hieu biet cua ong cung co the la theo tr nh mu m khi viet An Nam ch lc sau gan 50 nam lu vong. Co the giai thch rong ve li cua Le Tac/Trac nh sau: Tran Tan/Pho soan sach viet ve nc Viet... va Le Van Hu sa sach o. Viet ch ch la ai Viet s k luc cha thanh ten (hay cha a ra chnh

thc). Lam lac i xa ve i sau ch v ch Han khong co loi in hoa ten rieng, in xieng ten tac pham (nh bay gi) ma ch la do ngi oc anh dau them, hieu ra theo nh kien cua mnh. Chung ta a thay ba Trieu co ten Au, ten Trinh Nng; thay cac ch Dng tam kha tr thanh ten mot ngi ho Dng, ch lot tam, ten rieng Kha; thay Chang Ln, danh hieu ng thi xac nhan a v chnh thong Hoang thai t cua cau be bat hanh cua inh Tien Hoang, tr thanh ten kep Hang Lang, hay nh gan ay, thay ong Quang Trung oi xac trong pho tng chua Boc ch v mot ve cau oi co ch quang trung... Khong co An Nam ch lc va Minh s e oi chieu nh chnh th hai nhan vat trieu Tran: ong T Da, o Moc tr thanh cau be (ong t) Da o Moc tr troi mot mnh i s Nguyen. Cho nen ngay trong bo TT ang xet, khi dch li Ngo S Lien noi ve viec tranh gianh gia hai anh em Ngoa Trieu, ban chnh chep Da s van c dch la Sach Da s chep rang... Lam nh co mot quyen sach mang ten Da s, cua mot tac gia lac loai nao o vay!

Vay th luan c cua ong Phan Huy Le muon danh phan oc ao cho Le Van Hu, ngi viet bo quoc s au tien, cho hp vi mong muon chng minh ve mot nen van hoa Thang Long ang phat trien rc r luc bay gi, luan c ay khong ng vng c. Giai thch cua chung toi ve ch Viet ch tng cung co the bo tuc cho cac tac gia Trung Quoc, Nhat Ban, Viet Nam khac ve moi lien he khong the nao khac cua Viet ch va ai Viet s k.

Chung ta cung co the theo ong Yamamoto Tatsuro ma cho rang ai Viet s k co the ch 3 quyen ch khong en 30 quyen, du long ai quoc co thuc ay muon a len en con so v ai kia. Chung ta a thay cac s quan noi mo ve i Ngo Quyen, chung ta thay trong TT co ca mot phan Ngoai k Hong Bang, co cac phan Trng Hong Trng Hat, Trieu Quang Phuc, L Phuc Man la cua Ngo S Lien a vao, the ma sach (bao gom ca trieu Tran) cung khong day lam, vay th Le Van Hu ve rong ve ran lam sao cho ch het i L ma c en 30 quyen? Chng c cua Le Quy on, Ngo Th S, Phan Huy Chu, Quoc s quan Nguyen la cua the k XVIII, XIX, c de dang cho la co s thong nhat .. cua th tch Viet Nam ch v ong sau chep cua ong trc, noi mai t TT ma thoi. Mi cach nhau o hn tram nam ma sach cua Le Hi mot quyen en Phan Huy Chu tr thanh mi quyen, thi gian qua dai cho viec gian d la so mot net doc tren net ngang co san, th viec nam sau the k trc, them ch thap sau ch tam nao co kho g hn? i tm lai qua kh qua cac manh vun th khong the nao co s xac quyet u thuyet phuc ca ngi khong muon tin, ch co the a gan en s that hn thoi, du la co khi ch bang vao nhng l le rat bnh thng.

Chung ta co the tiep tuc ve moi lien he gia ai Viet s k va ai Viet s lc. Cac luan c cung c ong Phan Huy Le tom lc trong ban dch TT ban Chnh hoa. Ve phan chung toi, nh a noi, ch co ban dch ai Viet s lc cua ong Nguyen Gia Tng vi cac cau ch va chu thch hi ng ngan, thieu tnh cach

chng mc nghien cu cua ngi dch lan ngi hieu nh. (Hnh nh ban dch cua ong Tran Quoc Vng ma chung toi thay qua mot lan, co ve tot hn.)

Phan ln cac hoc gia eu cho ai Viet s lc la ban tom tat cua ai Viet s k. Tuy chung ta khong thay c dien mao luc au cua ai Viet s k, nhng tnh chat lc thay ro khi oi chieu vi phan con lai nam trong TT. Mot chi tiet sai lam c Ngo S Lien xac nhan la cua Le Van Hu cung thay trong ai Viet s lc. o la bc th e doa cua nha Tong gi cho Le Hoan lai c chep vao i inh (TT, I, ttr. 217-219) cung a b lc. Chuyen Le Van Thnh hoa cop, truyen Trieu Quang Phuc (va Trng Hong, Trng Hat) ro rang la do Ngo S Lien a vao, da theo VULT, ni nhac en viec phong than au tien nam 1285, sau nam hoan thanh cua ai Viet s k 1272. Tat nhien trong quyen va ke nay khong the co ong vua than nc ho Trieu. Con ai Viet s lc th khong co truyen Trieu Quang Phuc... cung khong co chuyen hoa cop ma ke chuyen L Nhan Tong am (con quai) Le Van Thnh that hp l: Sach nay han a theo sach trc ma khong chep theo VULT 1329 von gan hn vi thi ai tac gia quyen s gay tranh luan, nhng khong phai la chnh thc cua trieu nh. Van e con lai thng ban en, la nien ai soan sach cua ai Viet s lc co them cai uoi phu ban Tran trieu the pho cham dt khong the trc nam 1377, cho nen co ngi nghi ng ay la phan cua ngi sau them vao. Do o mi co y kien cho ai Viet s lc khong co phu ban, la Viet ch (hay co goc xa la S k).

Trc nhat, hay xet cau cuoi cua ai Viet s lc :Vua ng thi: e Nghien... Trong cac i vua Tran trc, eu co cau tong ket ve thi gian keo dai cua mot nien hieu, ay ch co cau Nam th nhat nien hieu Xng Phu la nam inh T (1377). Nh vay co ngha la cha het i e Nghien (1388), sach, hay phan phu ban, khong han phai la viet vao nam nay. Ta cung lu y rang phan thi s con anh hng rat ro ni tac gia. Phan ve Dng Nhat Le van c chep TT (tuy la v tr phu) nhng khong co mat trong the pho: Tac gia ang vao thi ai Tran Nghe Tong con song, goi ong nay la Thai vng, tat khong chu ke ten ngi b lat o tuy rang cac d kien con lai cho thay viec Dng Nhat Le len ngoi rat la chnh thong. Tuy nhien hau het cac hoc gia eu chu y vao phan Tran trieu the pho ma khong lu tam en phan au sach. That de hieu, v cac nha nghien cu en nay eu thuoc vao the he khong at van e tnh chat lch s cua quan niem ve Hung Vng qua th t cac tai lieu e lai. Ch co Y. Tatsuro cho thay tuy khong at thanh van e ln nhng a giai quyet theo hng nay, cho ai Viet s lc co the la Viet s cng muc cua Ho Tong Thoc (hien dien trong s cac nam 1372, 1386), nhng sai lam lai thuoc mot hng khac.

Co the nhn lai bo cuc ai Viet s lc theo hng tap hop s kien ghi chep co l, ng hp vi tnh trang kien thc thi ai cua tac gia, cua cac tac gia, neu cho rang quyen sach la cua nhng ngi khac nhau c em gom lam mot. Phan Tran trieu the pho mang tnh cach rieng biet cua mot trieu ai vi tnh cach qua lc gian, khong the coi la dung tam cua tac gia viet ve trieu ai o. Phan chnh cua

sach t Trieu k en het nha L la can c e cac hoc gia i sau cho la ban lc gian cua ai Viet s k. Du sao th s kien cac ho L eu oi ra ho Nguyen a la ieu chac chan rang sach viet di trieu Tran. Rieng phan au ghi ve Hung Vng va Thuc An Dng Vng ro rang khong thuoc phan chnh noi tren va han la can c e hoc gia Nhat Ban oan nh la cua Ho Tong Thoc. ieu nay can c chu y ac biet.

Chung toi tng a giai quyet ung an van e xuat hien cua quan niem Hung Vng keo dai trong nhieu the k, en Ngo S Lien (1479) mi chnh thc nh mot trieu ai m au cua Viet Nam trong s sach (Than, ngi va at Viet [ban mi], chng V). Ro rang Le Van Hu khong viet phan Hung Vng nay (cung vi An Dng Vng, tuy ngan nhng la phan rieng biet vi nha Trieu, phan c Ngo S Lien xac nh la cua Le Van Hu: t Trieu Vu e tr xuong...), va v the cac lap luan cho rang ai Viet s lc la S k hay Viet ch (du co them bt), eu la sai. Theo cac tai lieu e lai th noi ve Hung Vng va 18 i cai tr la Viet nam the ch cua Ho Tong Thoc va co kha nang nam trong Viet s cng muc cung cua ong nay. Nhng ai Viet s lc cung khong the la Viet s cng muc ch v trong quyen tren khong co dau hieu g la theo the cng muc ca. Hay gi lai quyen Kham nh Viet s thong giam cng muc cua trieu Nguyen th ro. ai Viet s lc a viet theo phep bien nien cua TT, va chac cung theo cua ai Viet s k. Cac s gia Lien Xo va Tran Kinh Hoa (ong thay cu cua chung toi) cho rang ai Viet s lc c viet trc ai Viet s k. Van e a c giai quyet tren v l do phan Hung Vng ghep them o mang tnh chat lech thi ai. ay chung toi se chng minh them tnh cach nhat quan cua ai Viet s lc, quyen sach co phan cot yeu (phan Viet ch) khong phai da tren y thc he Phat Giao nh cac tac gia Lien Xo chu trng ma ung la cua y thc he Nho .

Hay nhn k them phan chnh cua ai Viet s lc va so sanh vi phan con lai noi ve nha L nam trong TT. Trong khi cac s kien rieng cua L luc Tran cha xuat hien c ghi het sc n gian th giai oan chuyen tiep L sang Tran (cuoi L Cao Tong va i Hue Tong) lai co rat nhieu chi tiet, nhieu hn TT, nhieu en mc lam lech quan bnh ca quyen sach. S hieu biet ve bien co thuoc giai oan nay cua s gia nam vao i Tran thay that ro. Chng c ve ban than tac gia thay ro hn khi ta i sau them vao mot chi tiet khac. Sach theo tnh cach thi ai, khong the bo qua chuyen cac iem lanh xuat hien, trong o co cac iem theo tin tng Phat Giao, khong the bo qua chuyen cac vua L cat chua, xin kinh, bi v o la chuyen cua nha vua, nhng gan nh hoan toan bo qua viec nhac en ten cac tang s tren trieu chnh, nhng chi tiet ma TT nhac lai, han la can c tren sach cua Le Van Hu. TT ke ten cac nhan vat tang ao cua inh Tien Hoang trong khi ai Viet s lc ghi nh pham cap cac quan van vo vi ten ngi, va l ten cac thay tu luc o, va ve sau: o Phap Thuan, Tang thong Ngo Chan Lu qua en i Le (987), Tham Van Uyen (1014), Minh Khong (1131). Sach nay bat ac d noi chuyen xin kinh (1018) ma khong chep viec xin c kinh hai nam sau vi ten

ngi Tang thong (Ph Tr) i rc, cung viec chep kinh 1023, 1027 cua TT. Khong co ten chua Dien Hu nam xay cat. Dau hieu k th ro ret v tac gia la mot nho s cuoi trieu Tran, luc nho s len chan. Tac gia khong phai la quan chc viet s cho trieu nh th t nhieu g cung phai ton trong s kien; tac gia la mot nha nho thi loan, nghe theo li co nhan bnh thi luyen vo, loan the oc th, nen viet sach trong ieu kien khong b rang buoc, a e lo s chon la cua chnh mnh.

Sau mot thi gian kinh qua s tuyen la bang kinh s, nho s nh biet ch a thay mnh la ngi quan trong, co luc dung en manh khoe e chen ep ngi, v du trng hp inh Cung Vien beu xau hoan quan Le Tong Giao khong biet ch e Nhan Tong phai xui ong lu thu Thien Trng, at nha vua, hoi lo cho ong ai hoc s (1288). en cuoi Tran th nho s vao lam te tng (Pham S Manh 1358), chc vu trc kia ch danh cho hoang toc. Nam 1296 mot ong thng pham anh bac b loi ra anh chet, ve sau o Khac Chung (c cho ho Tran) ngoi tren ging anh bac suot hai ba ngay em khong ngh, ch hup chao lay sc (chuyen nam Khac Chung chet 1330). Nghe Tong cho nho than Chu An (1370), Trng Han Sieu (1372), o T Bnh (1380) vao th Van mieu. Nho s tang uy tn nen Pham S Manh, Le Quat xui duc Minh Tong khong c, van thanh cong vi Du Tong, thc hien thay oi che o trong i ai Tr (1358-1369). Cho nen Trng Han Sieu (chet 1354) lam van bia, cng quyet: D oan ang phai truat bo, thanh ao nen c phuc hng. D oan la lai nhai chuyen Phat, thanh ao la Nghieu Thuan... Khong Manh.

Tuy nhien cai the ang len cua nho s o van con bap benh, b phan ng. Nhng ngi o at ban au xuat than la mon khach, gia than cua cac ong hoang toc (nh Tran Th Kien, Trng Han Sieu... cua Tran Hng ao), co ngi o trang nguyen van khong chu lam quan ma ch lui ve lam bo ha cua chu cu, han khong phai v long trung thanh ma v danh gia, quyen li mi khong thay hn xa! (Bach Lieu 1266, ngi cua Tran Quang Khai.) Ngi hien Chu An ma i sau ca tung boc tri v may oan van cua TT, ch la ong thay Quoc t giam, gang goi dang That tram s, may ma khong b tram. The che lai van cha thay ro ret: oan Nh Hai c tuyen la khong qua thi c, ch nh tnh c lam n cho ong vua Anh Tong muon chay toi vi cha ma c cat nhac (1299), lan hoi len en chc hanh khien, roi van khong khoi b phat v dnh lu en chuyen ua ct set anh trung lang tam (1327). en cuoi i, hoan quan Nguyen Nhien nh mot li co van cho vua (1370), luc thanh cong, c lam hanh khien ma khi phe giay t, Nghe Tong phai bao ve cac net ch cho ong quan biet ma o theo! Ho Tran en hoi suy sup, anh o Nguyen Phi Khanh lam lieu, may man lay c v sang nhng khi thi o van khong c Nghe Tong dung, v toi chi treo giai cap.

Chnh nhn vao thai o nay ma ta co the xet oan mot cach trung thc hn ve viec Nghe Tong cho cac ong nho khanh vao Van mieu. Chu An ma Ngo S Lien khong tiec li ca tung, la ngi c Du Tong nh em chnh s trao cho ong han la vao thi cai cach ai Tr, thi Nghe Tong cho la b bon hoc tro mat trang...

em phep cu cua to tong thay oi theo tuc phng Bac... khong ke xiet. Neu noi theo ngon ng thi nay th Chu An tieu cc hn Trng Han Sieu, Le Quat (nhng ngi hoc tro a lam c thay oi ln, don co san cho s phu); ong ch nh tieu cc ma khong vng vap vao nhng he lu cua chnh trng nh nhng ngi kia thoi. Ong con thua ong thay Khong T xong xao hn nhieu, co ngha la khong phai bac hien gia. Trng Han Sieu (nhac lai: gia than cua Tran Quoc Tuan!) b Ngo S Lien che toi kieu ngao, nhat la toi tham giau chi vi ke khong ang chi, ga con gai cho ngi khong ang ga. o T Bnh bo vua chet, chay thoat lay than, c Nghe Tong tha chet nhng phat toi o lam lnh (1377). The th viec Nghe Tong cho cac ong nay vao mot cho vi Khong T va That thap nh hien khong phai v danh v ngi hien nh Ngo S Lien muon gan cho Chu An, hay v tinh than dan toc cao vi cua ong Thng hoang nh ngi bay gi muon ngh ra, ma ch v mot l do gian d: cho th chung vi ngi cung mot phe, mot phai, mot dong kien thc. Ch co the thoi.

Nhn xuong pha di tang lp dan chung, nho s cung thay mnh lac long. Vao the k sau, mot thi ai khac, Ngo S Lien che thang cac ong vua L Tran sung mo ao Phat khong phai la ao cua Thanh hien, nhng the k nay, Trng Han Sieu viet bia cho chua Phat, ma an han a lam trai vi long mnh, vi tin tng cua mnh (Ta nh la doi ai ay?) bi phai loi cuon theo ong con re tuy thuoc tang lp no lai la no nha Phat (tam bao no) nhng... nha giau! Con ong Le Quat, cung lai lam van bia (1371) cho chua (chua xin ch, tra tien!) th than th a tan lc hoc sach t tre, mong e giao hoa dan chung ma rot cuc van cha c mot hng tin theo trong khi t kinh thanh en chau phu, cho ti thon cung ngo hem (ao Phat) khong menh lenh ma ngi ta van theo, khong the thot ma ngi ta van tin, [c]ho nao co ngi tat co chua Phat...chuong trong lau ai chiem en na phan so vi dan c.

o la hoan canh thc te phai song cua nha nho lam ai Viet s lc. Khong the huy chuyen Phat th bo bt i, lc cac ong tang thong, quoc s, tang luc i, phai ghi lai dau vet en ai vat chat, s kien chung chung th xoa mat con ngi cu the e khoi co bong dang che lap nhan vat cua phe mnh. Tac gia ch nhac en tang ni trong cai the gm ngi nang mnh len. Tuy che am D Mong thuoc loai mot quoc hai dan, phan than nhng chep dai dong nh mn li tau cua ong kia e trnh bay cai xau cua phe oi nghch: Nay tang o va phu dch so lng chang kem g nhau. Bon tang o t ket lap be ang, lap can ngi len lam chu, tu hop thanh tng nhom lam nhieu viec d ban. Hoac gii trng tnh xa th cong khai an tht uong ru. Hoac ni thien phong, tnh vien th kn ao t gian dam vi nhau. Ban ngay th an nup, ban em th lam nh chon nh chuot... trong luc TT, vao thi nho s a co a v vng chai, ch ghi gian d theo li tau cua am D Mong. Tac gia nhac ten mot ong tang pho v ong nay can vua ma trch dan kinh Thi. Tuy che Ngoa Trieu, trong luc TT ch nhac en nha s Quach Ngang th ai Viet s lc

noi en mot ong tang thong, nh ha he co ngi tr toi ke cam au me tn d oan gium mnh!

Tnh chat thi ai cuoi Tran that ro ret ve tac gia ai Viet s lc. Tuy nhien chung ta cung van cha biet tac gia la ai va co ve nh chang bao gi biet c. Cung qua tom lc cua ong Phan Huy Le, mot nha nghien cu trong nc hn hai thap nien trc cho rang mnh a tm ra tac gia la S Hi Nhan (trang nguyen 1363). Chung toi khong co phng tien e xet ieu kien kha tn trong nguon tin ve ong tac gia nay (Quan du tap luc cua Nguyen Hoang Ngha), nhng nhan ra hai ieu s h. Nam 1363, theo TT, ch co k thi lay ngi cap thap ch khong co to chc thi thai hoc sinh a nh ghi k thi nho sao lai quen k thi ln? ieu th hai la viec ong S von co ho Tran nhng v la gioi s nen c vua cho oi ho. Nguon tin nay co ve do anh hng cac truyen thuyet t trieu nh Trung Quoc (kieu may ong viet s, coi nga mang ho Thai S, T Ma) va vai chuyen xay ra cho nhng ngi khac, theo nhng l do khac, ch khong nhn vao thc te cua thi ai ho Tran ai Viet. Ong Hi Nhan von goc ho Tran, du khong chac la ho cua vua ng thi nhng cung la nam trong mot ho ton quy, khong the co ho nao ton quy hn du la nhan danh mot chuyen mon. o la ieu ta phai chu y. Khac Chung luc con la ho o a co uy quyen khien cho hnh quan khong dam x kien cong bang, khi c cho sang ho Tran, u t tn en noi hanh ong nh ngi ho Tran chnh tong (dan cong chua Huyen Tran i quanh quan tren bien e co thi gian thong dam) the ma khi gap ung ngi ho Tran co huyet thong (Hng Nhng Vng Quoc Tang con Tran Quoc Tuan) van anh phai len len lang tranh. Co the so sanh ieu o vi s ngang tang cua Tran Khanh D: khong che cong chua Thien Thu v Hng Nhng Vng Nghien, dau Tran Quoc Tuan, vua goi khong ti, tham lam ha hiep dan chung ma b khien trach con cng coi vien dan uy the cua toan dong ho: Tng la chim ng... Uy the cua ho Tran tren tot nh cua xa hoi ng thi nh the c thay trong rat nhieu s kien khac, nen chuyen mot ngi co ho Tran c oi sang ho khac that la ieu kho tin. Nhng bang c gian tiep du co ve ben-le nh the van khien ta phai de dat ve nguon tin S Hi Nhan la tac gia ai Viet s lc.

Vay th cha co the giai quyet van e tac gia, ch co the noi ai Viet s lc mang tnh cach toan bo tao dng cua mot ngi ch khong phai la chap va tnh c cua nhieu ngi. S thong nhat ve y thc he, cua kien thc trong sach that ro rang va xuyen suot. No c thc hien trong hoac sau nam 1377, khong sau 1388, bi mot nho s cuoi Tran, de dat hn Ho Tong Thoc, vao luc a co y thc ve mot thi Hung Vng xa xa, mot ong Hung Vng phu thuy lanh chua, cha b bien thanh mot ong Hung Vng Hoang e vng vang nh khi