styczEń 2015

Patrón rokù s. 9–13Tory Zrzeszenia na 2015 s. 3–4

Boje kaszubskich drużyn s. 42–44

W NUMERZE:

POMERANIA stëczNIk 2015

3 Tory Zrzeszenia na 2015 ŁukaszGrzędzicki

5 Rebeka albo rzecz o samotności muzykologa WitosławaFrankowska

9 Kaszëbsczi piesniodzeja z Cérzni StanisłôwJanke

10 Kaszubski wieszcz z Cierzni StanisławJanke

12 Ò nôleżny mù môl w pamiãcë BòżenaÙgòwskô

14 Wisła bez flisaków? StanisławSalmonowicz

16 Tacewnô pòzwa „Grif”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi (dz. 4)

SłôwkFòrmella

18 Ignacego Danielewskiego „Śpiewnik dla przemysłowców” z końca XIX wieku

JózefBorzyszkowski

21 Zapomniana kartuska powieść TadeuszLinkner

25 Òbëwatelsczi bùdżet SławomirLewandowski,tłóm.HanaMakùrôt

28 Historia z Bożych Mąk odczytana KazimierzOstrowski

28 Historiô òdczëtónô z Bòżich Mãków Tłóm.DanutaPioch

30 Stolemczi 2014 AdrianWatkowski,tłóm.TomôszÙrbańsczi

31 Jem Kaszëbką w sto procentach sj,dm

Kaszëbsczi pielgrzim sj

32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 39 RómanDrzéżdżón,DanutaPioch

34 Dwór Artusa w odnowionej szacie MartaSzagżdowicz I–VIII NAJÔ ÙCZBA

35 Listy

36 Kaszëbsczé słowa zataconé w malënkach MôrcënR.Òdelsczi

37 Apartnoscë gminë Damnica JolantaPuchalska,tłóm.MariôSzréder

39 O Kaszubach na Pomorzu Przednim AndrzejHoja

40 Gąsôrka z Zãblewa TómkFópka

42 Boje kaszubskich drużyn JanuszKowalski

44 Òrmuzd wcyg seje

45 Piraci i poganie JacekBorkowicz

46 Zrozumieć Mazury. Smaki WaldemarMierzwa

48 Nie ma ciszy białych dróg... MariaPająkowska-Kensik

49 Bajanie o Sztórmach abo o Chojniarzach! ZytaWejer

50 Mieszanka sensacji, miłości i historii ZMarkiemAdamkowiczemrozmawiał

DariuszMajkowski

51 By nie zniknęła pamięć... ZIwonąPiastowskąrozmawiałDM

52 Z drugiej ręki

54 Lektury

58 Trójmiejscy Kociewiacy wybrali patrona KrzysztofKowalkowski

59 Robòta, chtërna je pasją ElżbiétaPrëczkòwskô

61 Klëka

66 Działo się w Gdańsku

67 Wszëtczé nasze lëdzczé farwë TómkFópka

68 Gòdné pranié RómkDrzéżdżónk

Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego

POMERANIA styczEń 201522

ADRES REDAKCJI80-837Gdańsk

ul.Straganiarska20–23tel.583019016,583012731e-mail:[email protected]

REDAKTOR NACZELNYDariuszMajkowski

ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.

BogumiłaCirocka

ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY)

PiotrMachola(redaktortechniczny)MarikaJelińska(NajôÙczba)

KOLEGIUM REDAKCYJNE EdmundSzczesiak

(przewodniczącykolegium)AndrzejBuslerRomanDrzeżdżonPiotrDziekanowski AleksanderGoskStanisławJanke WiktorPeplińskiBogdanWiśniewski

TomaszŻuroch-Piechowski

TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI

HannaMakuratMariaSzrederTomaszUrbańskiDanutaPioch

FOT. NA OKŁADCEOkładkaI

TrasanarciarskanaWieżycy, fot.PiotrKowalewski

OkładkaIVKaszubyzimą,fot.PawełKowalewski

WYDAWCAZarządGłówny

ZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego80-837Gdańsk

ul.Straganiarska20–23

DRUK

WydawnictwoBernardinumSp.zo.o.

Redakcjazastrzegasobieprawoskracaniairedagowaniaartykułów

orazzmianytytułów.

Zapisownięwtekstachwjęzykukaszubskim,zgodnązobowiązującymizasadami,odpowiadająautorzyitłumacze.

Redakcjanieponosiodpowiedzialnościzatreśćogłoszeńireklam.

Wszystkiemateriałyobjętesąprawemautorskim.

Jô cë pòmnik chcôł wëstawicI pò całim kraju szukôł,I gdze jaczi béł le kamiéń,Rzezbë młotã jô gò stłukôł.

Te słowa pochodzące z wiersza „Kaszëbskô” to chyba najbar-dziej znany cytat z poezji ks. Leona Heykego. Decyzją Rady Naczelnej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego właśnie temu wielkiemu poecie, pisarzowi, publicyście i nauczycielowi zo-staje poświęcony rok, który rozpoczynamy.

Będziemy wspólnie szukać kamienia, z którego uda się zbudować pomnik odpo-wiedni do dokonań Heykego. Najłatwiej można go zapewne odnaleźć w pięknych terenach gminy Szemud, w której urodził się patron roku, ale warto poszukać też w Wygodzie, Kościerzynie, Kartuzach czy Chojnicach, bo i z tymi miejscami był zwią-zany. Swoje do pomnika powinni dorzucić też Kociewiacy, bo ks. Leon Heyke wiele lat spędził w Pelplinie, a zginął zamordowany przez hitlerowców w Lesie Szpęgaw-skim pod Starogardem. Poza tym patron roku przemawia do nas swoimi utworami literackimi czy publicystycznymi.Będzie co robić! My zaczynamy od kilku tekstów, które publikujemy w tym numerze „Pomeranii”, ale zapraszamy Czytelników do dzielenia się za naszym pośrednictwem swoją wiedzą na temat ks. Heykego w ciągu całego roku. Czekamy na Państwa listy, artykuły, utwory poetyckie, prozatorskie czy dramaturgiczne o patronie 2015 roku.

Dariusz Majkowski

Od redaktora

Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenu-meraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT.Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP,

ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres

• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected]• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można skła-

dać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Pre-numeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2015 roku otrzymają jedną z książek do wyboru.Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpomerania.pl/kontakt/pre-numerata oraz w tym numerze „Pomeranii”, na s. 66. Książki wyślemy we wrześniu 2015 roku.

PRENUMERATAPomerania z dostawą do domu!

33

Tory Zrzeszenia na 2015

Budowanie więzi międzypokoleniowychPozacyklicznymiodlatorganizowanymiprzezZKPwyda-rzeniami,którestałysięjużpewnątradycją(jaknp.ZjazdyKaszubów),wroku2015większąuwagęchcemyzwrócićnabudowaniewięziwspółpracywramachnaszegoniemałegośrodowiskaiprzyciąganiedoniegonowychtwórczychosób.Naznaczeniuzyskafunkcjawychowawczo-integracyjnaZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiegodotychczasprzejawia-jącasięm.in.wdziałalnościKlubuStudenckiegoPomoraniaiwtakichprojektach,jakwarsztatydlamłodzieży„Remuso-waKara”,przeglądiwarsztatyteatralne„ZdrzadniôTespisa”orazspotkaniapiszącychpokaszubsku.Doużytkuoficjalnieoddamypieczołowicieodbudowaną

chëczwŁączyńskiejHucie–dotychczasterenowąsiedzibęklubuPomoraniapołożonąnadjezioramiraduńskimi,któ-raprzyciągałaprzezlatamłodzieżibyłamiejscemróżnychmniejformalnychspotkańzrzeszeniowych.Tourokliwemiejsce,mającejużwśrodowiskuswojąlegendę,chcemynanowowykorzystywaćdoprzemyślanegobudowaniawięzipomiędzyróżnymipokoleniamiwZKP.Koleżeńskie,osobisterelacjewzmacnianeideąwspólnegodziałaniaregionalnegoleżąprzecieżupodstawZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskie-go.Chcemyzrobićzchëczëmiejscedyskusjiikonstruktyw-nychsporóworazspotkańmiędzyosobami,któremogąsięwykazaćkonkretnymidokonaniamiwżyciupublicznym,amłodymiczłonkamiZrzeszenia.Najlepiej„zapalić”możnanoweosobydosprawykaszubsko-pomorskiejpoprzezre-lacjepersonalne,bojesteśmyuczestnikamiżywegoruchuopartegonaprzekazywaniuideiipodzielanychwartości.Tejwewnątrzorganizacyjnejdynamikipomiędzypokolenia-mi,którapermanentnieregenerujesiłytegośrodowiska,niesąwstaniezastąpićżadnepieniądze.Opodtrzymywa-nieiwspieranietego,wydawałobysięnaturalnegodlanas,

Ł u k a s z G r z ę d z i c k i


ROk ksIędzA LEONA HEykEgO

Nowy rok, jak zawsze, przynosi nowe zadania. Zresztą sami je przed sobą jako Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim postawiliśmy. Co prawda już na początku grudnia ustaliliśmy, przedysku-towaliśmy i formalnie przyjęliśmy plan pracy Zarządu Głównego ZKP, ale oczywiście pozostaje on otwarty na uzupełnienia, bo życie przynosi ciągle nowe wyzwania i nowe szanse. Jako grupa ludzi tworzących oparte głównie na społecznej (nieodpłatnej) pracy Zrzeszenie wpływamy na otaczającą nas rzeczywistość i staramy się urządzać ją zgodnie z celami przez nas wspólnie wyznaczanymi. Ta kooperacja wielu pasjonatów silnie do tego zmotywowanych i aktywnych dostarcza co roku urobek powiększający zasoby i potencjał ruchu kaszubsko-pomorskiego. Do zrealizowania w 2015 roku w różnych strukturach i agendach Zrzeszenia jest sporo zadań.

Leon Heyke (1885–1939) – ksiądz, katecheta i poeta młodokaszubski z Nordy. Ogłoszony patronem obecnego roku przez Radę Naczelną Zrzeszenia Kaszubsko-

-Pomorskiego. Fot. z archiwum J. Borzyszkowskiego

ROk ksIędzA LEONA HEykEgO


procesumusimyjakowładzeZKPlepiejzabiegać.Pomócmawtymrównieżfakt,że

patronemroku2015ogłosiliśmyLeonaHeykego,którybyłnietylkojednymznajwybitniejszychmłodokaszub-skichliteratów,aletakżepedagogiem.WdwudziestoleciumiędzywojennymjakoprefektprzyPaństwowymSemi-nariumNauczycielskimwKościerzyniewpływałnarozbudzeniesięzaintereso-wańkaszubszczyznąuwielupóźniej-szychdziałaczyregionalnych.

Ochrona zróżnicowania kulturowego i językowegoZrzeszenieKaszubsko-Pomorskiezrokunarokprzyjmujenasiebiecoraztonoweobszaryzwiązaneznaucza-niemjęzyka,kulturyihistoriiKaszubwszkołach.Chociażczasamiwydajesię,żejesttojużponadsiłystowarzy-szenia,toopcjąalternatywnąpozostajenicnierobienie...Pozostawieniezdiagno-zowanychproblemówsamymsobieby-łobyjednakwbrewmisjiZKPinaszymwewnętrznymprzekonaniom.Dlategowtymrokuwydamykolejnepodręcz-nikidonaukikaszubskiego,wtymtakżetakpotrzebneksiążkidoszkółponadgimnazjalnych,orazmateriałymetodycznedonaukihistoriiikultu-ryregionu.Inneprojektyadresowanebędądonauczycieli,byichzachęcićdowzbogacaniaiuatrakcyjnianiazajęćzjęzykaregionalnego,któryuczonyjestprzecieżjakoprzedmiotdlachętnych.NawiązanaprzezZrzeszenieKa-

szubsko-PomorskiewspółpracazeZwiązkiemKurpiówzaowocowałaorganizacjąjesieniąminionegorokuwspólnejkonferencjiwMaleniniekołoTczewa.Poświęconaonabyłaobec-nościelementówwiedzyoregionieilokalnychgwarwedukacjinaKocie-wiu,KurpiachiwBorachTucholskich.PokłosiemtejkonferencjijestVIIItom„TekKociewskich”,któryzostałwydanyniedawnoprzezKociewskiOddziałZKPwTczewie,orazskierowanadowładzpaństwowychpetycjazawierającawyartykułowanepostulatyodnoszącesiędopotrzebyzachowaniaregionali-zmów.Biorącpoduwagędoświadcze-niaspołecznościkaszubskiejwstara-niachowzmocnienieinstytucjonalnychramchroniącychspecyfikęjęzykową

Kaszub,azdrugiejstronyaspiracjezgłaszanewramachZrzeszeniaprzezśrodowiskakociewskieorazkrajniac-kieiborowiackie,w2015rokutrzebawiększąuwagęskupićnadziałaniachzmierzającychdoprawnegoirealnegozagwarantowaniaochronyichgwar.Jesttokonsekwencjąnaszychwspól-nychustaleńzkonferencjiwMaleninie.

Utrwalanie pamięci i codzienna praca dla regionu ZawszeważnawZrzeszeniubyładzia-łalnośćwydawnicza.Spośródkilkuna-stuciekawychpublikacji,któreukażąsięwtymroku,wartowymienićtłuma-czenie„KsięgiRodzaju”zjęzykahebraj-skiegonakaszubski,któregodokonało.prof.AdamSikora,ibiografięniezwyklebarwnejiotoczonejlegendąpostaci,jakąbyłks.ppłkJózefWrycza,autorstwadr.KrzysztofaKordy.JużniedługodorąkczytelnikówtrafiItom–Historia–„Va-demecumkaszubskiego”.Autoremza-wartejwnimsyntezydziejówKaszubjestprof.JózefBorzyszkowski.Rok2015toteżczasrocznic,które

niemogąprzejśćniezauważone:95.rocznicaZaślubinPolskizMorzem,70.rocznicazakończeniaIIwojnyświato-wej,25.odrodzeniasięsamorządówterytorialnychczy10.rocznicaustawo-wegouznaniajęzykakaszubskiegozajedynyjęzykregionalnywPolsce.Datyzwiązaneztymirocznicamisąkamie-niamimilowymiwdziejachkaszubsko--pomorskiegoruchuregionalnego.Wydajesię,żewroku2015historia

zatoczykoło–połączywyżejwymie-nionerocznice.W1920rokuwwynikupostanowieńtraktatuwersalskiegoli-niakolejowałączącaGdańskześrodko-wymiKaszubamizostałaprzeciętagra-nicąutworzonegowówczasWolnegoMiasta.W1945liniętęnaskutekdzia-łańwojennychzniszczono.Jednakżepowielulatachdziękiinwestycjiprzepro-wadzonejprzezsamorządterytorialny–województwopomorskie–spełniąsięmarzenia,októrychwielokrotnieprzezlatamówiononazebraniachZrzeszeniaiktórymlatamipoświęcanotylemiej-scaw„Pomeranii”.W2015rokuGdańskiSzwajcarięKaszubskąznowupołączyliniakolejowa.WkońcumijającegorokuwewspółpracyzeZrzeszeniemPomorskaKolejMetropolitalnawydała

kalendarznarok2015znapisamiwję-zykupolskimikaszubskim.Uruchomie-nietejliniikolejowejzmieniKaszubyibędzieznakiemdlawieluludziześro-dowiskaZrzeszenia,żeniemożnatracićnadziei.MiarąskutecznościdziałańZrzesze-

niaKaszubsko-Pomorskiegoniebyłyirównieżwtymrokuniebędąprostewskaźniki:kilometrywybudowanychdróglubliniikolejowych,setkilubty-siąceegzemplarzywydanychksiążekczywciążrosnącaliczbadzieciuczącychsięjęzykakaszubskiegowszkołach.Wokółwymienionychwstatuciecelówzrzeszamyosoby,któreswojąpracą,aktywnościąipasjąwmiejscach,gdziejeloszaprowadził,konsekwentniebu-dująpozycjęKaszubiPomorza.Niejesttonaogółzapewnewidowiskowe,takjakniebędąekscytująceplanydziałaniastrukturiagendZrzeszeniaKaszubsko--Pomorskiego.Jednakichkonsekwentnerealizowaniesprawia,żesprawakaszub-sko-pomorskamożejechaćirozwijaćsiępotorze,którywspólniestaramysięwy-tyczaćibudować.Życzę,byniezabrakłonamsiłibykażdyznasztegozadaniamógłsiędobrzewywiązywaćwrozpo-czynającymsię2015roku.

We współpracy ze Zrzeszeniem Pomorska Kolej Metropolitalna wydała kalendarz na rok 2015

z napisami w języku polskim i kaszubskim

5POMERANIA stëczNIk 2015

MuzykA

Tylkoczynapewnopierwszej?Możewartosięzastanowić,cojesttakna-prawdęelementemprzesądzającymotym,żedziełopostrzegamyjakore-gionalnelubnie.Wartowspomnieć,żejużwcześniejpodejmowanopróbyprzeniesieniakulturyregionunadmor-skiegonascenęoperową–pierwsząznichbyłaprzyjętazogromnymen-tuzjazmem„LegendaBałtyku”(1924)FeliksaNowowiejskiego,którejkanwęstanowiłakaszubskabaśńozatopionejWinecie.Wśladzaniąmiałapójśćope-ra„Kaszuby”tegosamegokompozytora–niestety,niezostałaonaukończona.Pozostałoponiejjedynie7ariikoncer-towych,wydanychwpostacizbiorunagłossopranowyifortepian(1934).Zarówno„LegendaBałtyku”,jakinie-ukończonaopera„Kaszuby”obokte-matykinawiązujądomuzykiPomorzapoprzezmotywymelodyczne,tanecz-ne,niejednokrotnieteżcytatypieśniwjęzykukaszubskim.Jeszczewiększenagromadzeniemotywówregional-nych–wierzeń,legend,niemówiącjużośrodowiskurybaków,wktórymdzie-jesięakcja–znajdziemywoperze„JanzKolna”JanaMichałaWieczorka(1973),skomponowanejdolibrettaLeona

Roppla(„ŻeglarzZłocistegoSłońca”).Przezwzglądnarozbudowanyaparatwykonawczy(soliści,chór,zespółta-neczny,orkiestrasymfoniczna)operatadoczekałasię,jakdotąd,jedyniekame-ralnejprezentacjiwramach„SpotkańzmuzykąKaszub”wMuzeumPiśmien-nictwaiMuzykiKaszubsko-PomorskiejwWejherowie(2011).Wydajemisię,żemimoprzeważającejnarracjiwjęzykupolskimniktzobecnychpodczastegokoncertunieodniósłwrażeniauczest-nictwawdzieleniekaszubskim.Ategorodzajupowątpiewaniatowa-

rzyszyływielusłuchaczom„Rebeki”.Nieznającjeszczedzieła,jużsamtytułbudziłuzasadnionąwątpliwość–jaksięmaimięRebekadorealiówkaszubskich?Podjęteposzukiwaniazwiązkówpomiędzyposta-ciąbohaterkiajejbiblijnąpoprzedniczkąwKsiędzeRodzajucałkowiciezawiodły.JużnawetdomoniuszkowskiejHalki by-łobyjakbyniecobliżej…Kośćcemkażdejopery–barokowej,

seria,buffa,współczesnejjestzawszelibretto.Toonodecydujeoostatecz-nymkształciedzieła,stądwięcobokprzejrzystościformalnej,zróżnicowaniabohaterówniezwykleważnymelemen-temjestwnimwewnętrznadramatur-gia–element,któregowwejherow-skimprzedstawieniuzdecydowaniezabrakło.Zamiasttrzyaktowegodzieła

operowegoprzedstawionotrzykrótkieumuzycznionescenyrodzajowe.WpierwszejtytułowybohaterKar-

ski(alter egoOskaraKolberga)rozma-wiazduchamiswoichinformatorek(ażchcesięzapytać:czyniebyłobylepiejzatrudnićwtymmiejscużeńskączęśćzespołuCamerataMusicale?)i,niejakoodpierwszegowejrzenia,zakochujesięwRebece–sierocieprzygarniętejprzezżydowskiegokarczmarza.AktIIupły-wawrealiach(?)kaszubskiejkarczmy–grupadrwali(przedzierzgającychsiędeus ex machinawgrupęrybackązsie-ciami–akcjadziejesię,podkreślam,wWejherowie)swymgłośnymina-chalnymzachowaniemwobecposłu-gującejwkarczmieRebekidoprowadzadonieuchronnejkonfrontacjipomiędzyzakochanymbadaczemasolidarnymklanemRąbców2.Tunastępuje15-minu-towaprzerwa,aponiejaktIII,wktó-rymmamydoczynieniazniespodzie-wanymzwrotemwydarzeń.Wszyscyuczestnicyzatarguznajdująsięnaglezakratami,anascenęwkraczasędziaprzesłuchującyświadków–żandarma,tajemnicząStazjęzGdańska,coto„niechca,alemùsza”złożyćobciążająceKar-skiegooświadczenie.Wszystkimskaza-nymgrozibardzowysokakara(tysiącipięćtysięcymarek–czystawkiniesązbytwygórowanenawetjaknapruską

WitosŁaWa FrankoWska

Rok 2014, obwołany Rokiem Oskara Kolberga, obfitował w wiele inicjatyw mających na celu utrwalenie postaci największego polskiego etnografa i folklorysty. W całym kraju odbywały się konferencje muzykologiczne, wystawy, koncerty, podjęto wiele działań o charakterze edu-kacyjnym i promocyjnym. Również i Filharmonia Kaszubska w Wejherowie postanowiła się wpisać w program ogólnopolskich obchodów poprzez podjęcie ambitnego zamiaru wystawie-nia pierwszej w historii opery kaszubskiej1.

REBEKAalbo rzecz o samotności muzykologa

MuzykA


jurysdykcję?),dopieropomowieobroń-czejProkopasytuacjasiępoprawia.KarskimusijednakopuścićKaszuby.Iopuszczaje,zasypiajączobrazemRe-bekiwoczach.Tocałkiemniezłypomysłnapo-

etyckąetiudęfilmową,niestety,niespełniawymogówscenyoperowej.Dialogombrakujewewnętrznejdra-maturgii,chwilamimasięwrażenieobcowanianiezescenariuszemsztuki,ajejkonspektem.Pociągatoteżzasobąokreślonekonsekwencje–postaciomzwyczajniebrakujekrwiikości.Wy-znaniaKarskiegoadresowanedoRe-beki(„mójaniele”)wżadensposóbniemogłyprzyprawićożywszebicieserca.Przyprawiłynatomiastokonsternację

publiczność,zaskoczonąnagłymanie-spodziewanymkońcemdzieła.Obawiamsię,żewynikatoprzede

wszystkimzbrakudoświadczeńau-toralibrettawtejmaterii.Możnabyćdobrymfelietonistą,znakomitymga-wędziarzem,konferansjerem,autoremświetnychtekstówdopiosenek–nieznaczytojednak,żeodrazupodołasięokreślonymiwielcewymagającymprawomsceny.Przyglądającsiępolskimoperomludowym,trzebapodkreślić,żeautoramilibrettbylinierzadkoaktorzy,reżyserzyiśpiewacywjednejosobie,jakWojciechBogusławski(„Nędzauszczęśliwiona”,„Cudmniemanyczylikrakowiacyigórale”).Umiejętnośćada-ptacjiscenicznejbyławjegoprzypadku

pochodnądługotrwałejobecnościnascenie.Wydajesięzatemrzecząuza-sadnioną,żenoszącsięzzamiaremsprostaniatakdużemuwyzwaniu,ja-kieniesiezsobąprodukcjaoperowa–należałobyzdecydowaniewięcejczasupoświęcićnazapoznaniesięztwórczo-ściąpoprzednikówizarazemklasykówgatunku.Niestety,obecnerealiawystawien-

niczeniosązesobąlicznepułapki.Nawetnajlepiejskonstruowanywnio-sekdoministerstwa,zaaprobowanywmarcu,aprzeznaczonydorealizacjiwgrudniu(ostatnimzmożliwychter-minów)–niemaszansnaartystycznespełnienie.Niedajesięautoromwięk-szychformodpowiedniegoczasunawspólnąpracęnaddziełem,jegocyzelo-wanie.Warunkisąbowiemjasne–żebyśrodkinieprzepadły,projektmusiwejśćwfazęrealizacjinajpóźniejwpaździer-niku.Liczącrealnie,kompozytorowipozyskanemuwmajupozostajątylko4miesiącenanapisaniedzieła.Haendeltworzył1–2operynarok,bywałyteżitakie,którepisałprzezdwalata–da-wałotopewnegorodzajukomfortpracybezgroźbyutratyzlecenia.Itegodzi-siejsitwórcymogąstarszymmistrzomzdecydowaniepozazdrościć.Powróćmyjednakdowejherowskiej

premiery.Operę„Rebeka”oglądałamwmiłymtowarzystwieprof.ZbigniewaJerzegoPrzerembskiego–etnomuzyko-loga,częstegogościanaszychkaszub-skichwydarzeńmuzycznych.BiorącpodwzglądniedawnedoświadczeniaprofesorazoperąKolberga„Królpaste-rzy”,wystawianąwOperzeKrakow-skiejwczerwcutegoroku(profesorpeł-niłtamrolęopiekunamerytorycznego),byłamciekawajegospostrzeżeń.Jaksięokazało,wdużejmierzezgodnychzmoimi.Wśródsześciuzaprezentowanych

wdzielepieśniipodańludowychza-brakłojakichkolwiekodniesieńdotomuPomorzeKolberga,awydawałosiętonaturalnymukłonemwstronębadaczazPrzysuchy.Wśródmelodiitradycyjnychrozpoznałam„Lecągąsczi,lecą”,„Òdbłotkadobłotka”,nieznanąpieśńoKasi,cosięwodybała,iościę-tychświerkach(zakładamlicentia po-eticaautoralibretta)oraz„Wałerëczą”ipieśń„Rëbôcë,rëbôcë”opóźniejszej


MuzykA

proweniencjianiżelirok1875,wktó-rymtoKolbergmiałodwiedzićWejhe-rowo.Mimobrakuodniesieńdozawarto-

ścitomuPomorze,kompozytorMichałDobrzyńskibardzozgrabniewplótłowemelodieludowedowarstwymuzycz-nej,unikającwrażeniaprostejstyliza-cji.Muzykabydgoskiegokompozytorazdecydowaniewybijałasięponadludo-wośćcałegoobrazka–gęstawarstwainstrumentalnatworzyłaodrębnyplandźwiękowy,dalekiodsielsko-anielskichrozwiązańharmonicznychzczasówKolberga.ProfesorPrzerembskizwróciłuwagęnapredylekcjękompozytoradorozwiązańostinatowychiartykulacjistaccato,cowsferzetowarzyszeniainstrumentalnegorodziłowyraźneskojarzeniazbrzmienieminstrumen-tówstrunowychszarpanych–wwięk-szościjednakobcychpolskiejmuzyceludowej,zwłaszczazaśtejzpółnocykraju.Zarównowariach,jakitowa-rzyszeniuorkiestryzabrakłotypowejdlamuzykiKaszubrozlewnejlirykiiartykulacjilegato.Rozległyambituscechowałpartiętenora,któremunie-razprzyszłowykonywaćniewygodnedźwiękizgórnejczęścitessitury.PartiaRebeki,przeznaczonanagłossoprano-wy,jakbyczęściejoscylowaławokółśrednicyskali,cozkoleiniedawałoso-listceszansynapokazaniewszystkichwalorówbrzmieniowych.Zcałąpew-nościąjednakarieRebekibyłynależyciezilustrowane–kompozytorzastosowałwnichskalężydowską,jasnocharakte-ryzującąpostać.Nadaljednakpozostajeotwartepytanie–czytytułowaRebe-kabyłaŻydówką,czysierotązKaszubprzygarniętąprzezżydowskiegokarcz-marza?Muzykawyraźniewskazujenaodpowiedźpierwszą,atoznowurodzipytanieoistotęregionalnegoosadzeniadzieła.Wcałościformyscenicznejdałsię

odczućniedosytfragmentówinstru-mentalnychocharakterzetanecznym.Zazwyczajelementytewnosządokaż-degodziełapotrzebnyoddechiprze-strzeń.Obawiamsięjednak,żezarów-nokształtlibretta,jakprzyjętaobsadawykonawczatakiejmożliwościpopro-stuniezakładały.Wejherowskiemuprzedstawieniu

zabrakłoprofesjonalnegoreżysera,

MuzykA


któryustrzegłbydziełoprzedpułap-kamiwybiórczegonagłośnienia(niepowinnosięnagłaśniaćokreślonychwykonawców–albowszystkich,albożadnego)ipapierowościbohaterówgłównych.Ażżalbrał,gdymającywsobietylepotencjałuscenicznegoigłosowegotenorJacekSzymańskialborozmawiałzgłosamizzaświa-tów,albostukałwmaszynędopisania,wprzerwachwygłaszającsakramental-nąkwestię:„o,aniele”.Amógłstworzyćpełnowymiarowąpostać,podobniejaketerycznaKarolinaKarcz,odtwórczy-niroliRebeki,którejprzypadłobądźtoużalaćsięnadswymsmutnymlosem,bądźkrzątaćpokarczmie.Wyjątkiembyłnaprawdępiękniezaśpiewanyiprze-konującoodegranyduetwwykonaniudwojgazakochanych–RebekiiKarskie-go.Mimoniełatwejpartii,opartejnaprogresjiopadającychsekst,wyrazistą,silnąpostaćSędziegostworzyłwIIIak-ciebarytonJacekBatarowski.Sporozastrzeżeńbudziładykcja

solistów–zmagającychsięnietylkoznowymdlasiebiejęzykiem,aleidużąsaląorazgęstąfakturąorkiestry.Byłyjednakiakcentybardzopodnoszącenaduchu.OsobiścieurzekłamniekreacjaaktorskaprzewodnikaKarskiego–Jana,znaturalnąswobodąimłodzieńczościąoddanaprzezAdamaHebla.Bardzoprzekonującyjakokarczmarzbyłrów-nieżRyszardNalepka.Mimoprzyjaznejscenografiitu

iówdziezdarzałysięelementywzma-gająceszczególnączujnośćodbior-ców.Nacenzurowanymznalazłasię,oczywiście,maszynadopisania,którąwprzedstawieniuposługiwałsięKarski–przedmiottymbardziejnienamiej-scu,żezachowałysięzapisyKolbergawwersjirękopiśmiennej,zużyciematramentulubołówka(dodajmy,żemaszynadopisaniawPolsceprzyjęłasiędopieroukońcaXIXwieku–jed-nymzjejpierwszychużytkowników

byłpisarzBolesławPrus).Mocnoza-stanawiałaobecnośćdrewnianegokijabaseballowegoubokużandarma,jakrównieżjakośćobsługiwkarczmie,wktórejtrunkiserwowanebyłynasposób„szkocki”.Zdużymzaciekawie-niemprzyglądaliśmysięstrojowibada-cza,niepodobnemudożadnegozsur-dutówupamiętnionychnaportretachKolberga,azdecydowaniebliższemukostiumowirodemzwłoskiejcomme-dia dell’arte. Pomysłnastworzeniedziełate-

atralno-muzycznegoocharakterzeoperowymbyłzcałąpewnościąprzed-ni,podobnieimponującybyłrozmachróżnychwarsztatówtowarzyszącychprojektowi„e-Kolberg”(stworzeniebazykostiumowejianimacjidomuzy-kipowstałejpodczaswarsztatówim-prowizacjimuzycznej).Natomiastczyrówniedobrybyłpomysłzatrudnia-nianajednejscenieprofesjonalistówiamatorów(chórRąbców),niejestemprzekonana.Mimoniewątpliwychsta-rańzestronyzespołumęskiego,jednakwyczuwałosiębrakdoświadczeniasce-nicznegowgrzeaktorskiej,jakrównieżsporeproblemyrytmiczne.ProblemówtychniemiałatowarzyszącasolistomOrkiestraKameralnaProgress,złożonazmłodychmuzyków,głównieabsol-wentówAkademiiMuzycznejwGdań-sku.Czujnąopiekęnadrealizacjązapisupartyturowegosprawowałniezawodnydyrygentmłodegopokolenia–SzymonMorus,którychybanajbardziejzasłużyłsiędozaistnieniautworuwmożliwienajlepszymkształcie.Szkodatylko,żesystemdystrybucji

biletówniepozwoliłwszystkimchęt-nymnaudziałwpremierze,wwynikuczegojednatrzeciasalipozostałapusta.Rozumiem,żeinstytucjamaokreślonezobowiązaniawobecsponsorów,osóbwspółpracującychetc.Kierowanenaichręcezaproszeniapowinnybyćjednakpotwierdzane,costworzyłobyrealną

szansędlatychoptymistów,którzymimobrakubiletuczyzaproszeniago-towisąponieśćryzykowalkiomiejscenasali.JacekDehnel,jedenzmoichulubio-

nychpublicystów,wswoimfelietoniePrawdziwa cnota: krytyk się boiprze-strzegał,bypoeciiprozaicyniebralisięzakrytykęliteracką,amuzycyzamu-zyczną„choćbydlatego,żeśrodowiskoartystów,bezwzględunauprawianąsztukę,składasięwsporejczęścizludziniebywaleambitnych,łaknącychsławy,nadwrażliwych,obrażającychsięłatwookażdąrecenzję,któraniejesthymnempochwalnym,adotegopołączonychwrozmaitejawneiniejawnezwiązki,koterie,stronnictwa,grupywsparcia.Dlategoartysta-krytykwprzeciągudwóchsezonówstraciprawiewszyst-kichznajomych,narobisobiezaciekłychwrogówizaprzepaściwszelkieszansenaserdecznyodbiórdziełwłasnychprzezśrodowiskownastępnychdwóchczytrzechdziesięcioleciach”3.Przygotowującsięzatemna„stolat

samotności”,pozdrawiamserdeczniewszystkichczytelników„Pomeranii”iżyczęPaństwuzewszechmiarudane-goNowegoRoku2015,bogategowróż-neciekawewydarzenia,które–wzo-rem„Rebeki” –niechpobudząnasdogłębszychrefleksjinadkształtemiprzy-szłymidrogamikulturyregionalnej.

Fot. DM

Przypisy1Premieraoperyodbyłasię13grudnia2014 r.wFilharmoniiKaszubskiejwWejherowie.2Możewartozacytować,cosamKolbergpisałoKaszubach:„Charaktermieszkańcówwogó-lełagodny,rzadkosłychaćogwałtownychwybuchachnamiętności”(O.Kolberg,Pomo-rze,t.39,PWM1965,s.40–41).3JacekDehnel,Prawdziwa cnota: krytyk się boi [w:]Młodszy księgowy,WydawnictwoW.A.B.2013,s.7.

Rebeka – kaszubska opera ludowa. Muzyka: Michał Dobrzyński, libretto: Tomasz Fopke, reżyseria i inscenizacja: Jolanta Rożyńska, przygo-towanie chóru Camerata Musicale: Aleksandra Janus, przygotowanie solistów i chóru: Jakub Ostrowski, korepetytor języka kaszubskiego: Tomasz Fopke, kostiumy: Aneta Fittkau, kierownictwo muzyczne: Szymon Morus. Soliści: Karski – Jacek Szymański (tenor), Rebeka – Karolina Karcz (sopran), Sędzia – Jacek Batarowski (baryton), Jan – Adam Hebel, Żyd Mendel – Ryszard Nalepka, Szandara – Daniel Kuptz, Stazja – Katarzyna Hermann, Prokop – Rafał Rompca, chór Camerata Musicale, Orkiestra Kameralna Progress. Filharmonia Kaszubska w Wejherowie.


ROk ksãdzA LéóNA HEjczI

ÒnchòdzyłdoprësczipòwszédnyszkòłëwniedaleczichBieszkòwicachidoklasycznégògimnazjumwWejrowie.Dzãkãòpieceidëtkómwejrowsczégòdzekanaks.WalãtégòDąbrowsczégòrodãzGòwina,KrólaKaszëbów,jakgòzwelë,skùńcziłDëchòwnéSemi-nariumwPelplinie,apòsobnodokto-rancczéteòlogicznésztudiawFribùrgùBrizgòwijsczimiweWrocławiu.Peł-niłpòsłëgãdëszpasturskąjakòwikariwczileparafiachnaPòmòrzim.ÒbczasIswiatowiwòjnësłużił,jakwieleji-nëchpòmòrsczichksãżitamtëchcza-sów,wprëscziarmii;béłsanitariuszãikapelanãwChełmnieiCzôrnym.Miôłlëterackąpierszëznãw1911

rokùwpismionie„Gryf”,béłtocykelliricznëchwiérztów„Piesniepółnoc-ny”.Jegòpiersziijedinytomikwiérz-tówKaszëbski Spieweùkôzôłsãw1927rokùwChònicach.LéónHejkajetéżùsôdcąprozatorsczichdokazów:cyke-lówhùmòresków„Bardzenskjiwergle”,òpùblikòwónëchw1922rokùnastar-nachlëteracczégòdodôwkù„Druh”docządnika„Pomorzanin”,jaktéżzbiérkùòpòwiedniówPodania kaszubskie(1931).Jegòdwieszôłôbùłczi,binowédokazëòpiarténasmiésznëchpòwiôstkach:„AgustSzloga”(1935)i„Katilina”(1937),wielerazyzezwénëgąwëstôwiałëama-torsczéteatrowékarna,midzëjinszimawKòscérznieiWejrowie.Dôłsãtéż

pòznacjakòpùblicysta,ùsôdcawielear-tiklówòkaszëbsczitematiceiszkicówzôrtukatechezë.Òd1920rokùwëfùlowiwôłòbò-

wiązczikatechetë,prefekta,nôpier-wiwPaństwòwimChłopsczimSe-minariumdlôSzkólnëch,apòsobnowPaństwòwimGimnazjumiLiceùmm.JózefaWëbicczégòwKòscérznie.Béłtamòniéledëchòwimòpiekùnã,aleikaszëbsczimprowôdzôrzãmło-dipòmòrsczi inteligencji. PrawiewKòscérznie,czejwëfùlowiwôłnielet-kąsłużbãszkólnégòidëszpasturza,tejprzezprawiedwadzescelatrobiłnadùsôdzanimromanticznégòpòematubòhatersczégò„DobrogòstiMiłosła-wa”.SpòdlimepòsujeXIII-stalatnéPòmòrzézaczasówpanowaniôksãcaSwiãtopôłkaBëlnégò.Nawkółgłównégòzôtoruliricznégòpòematusplôtająsãlëcznépòwiôstcziiòdpòwiednie,òpisënczi przirodë i pòmòrscziòbëczajnoscë,anadwszëtkòwòjnowébiôtczi ksãca Swiãtopôłka i jegòwòjôrzówzKrzëżôkama.Ùdbąùtwórcëbëłozamkniãcé

szesnôsceszlabizowégò pòematuwtrzechdzélach,swòbódnëchòpò-wiescach zwónëch brawãdama,zchtërnëchkòżdômiałasãskładaczdwanôscespiéwów,atezpiãcté-mów.Ùkôzałësãlenodwiepierszépòwiôstczi.Piérszidzél,„Miłosła-wa”,òstôłòpùblikowónywlatach1923–1925nastarnachlëteracczégòdodôwkùpt.„Pomorze”dopismiona

„KurierGdański”;drëdżidzél„Wojewo-da”wlatach1926–1928wtoruńsczim„Mestwinie”,nôùkòwô-lëteracczimdodôwkùdocządnika„SłowoPomor-skie”,atéżjakòsamòdzélnôksążka(Toruń,1928).Trzecydzél„Isãstało”LéónHejkazacząłpùblikòwacw1931rokùw„Gryfie”,apòsobnoòd1938rokùwregionalnymdodôwkùpismio-na„GazetaKartuska”zatitlowónym„Kaszuby”,.Wlëpińcowim,òstatnymnumrze„Kaszub”w1939rokùùkôzałasãósmôspiéwa.Niepòjawiłsãdokùpieniôanispóznionyzélnikowi

Léón Hejka nôleżi do môłégò karna widzałëch kaszëbsczich pòetów pierszi pòłowë XX stala-ta. Ùrodzył sã 10 rujana 1885 rokù w rodzënie gbùra i szôłtësa we wsë Cérzniô, w terczasny òbéńdze gminë Wejrowò, na nordowëch Kaszëbach.

stanisŁôW Janke

Kaszëbsczi piesniodzeja z Cérzni

ROk ksãdzA LéóNA HEjczI


numer„Kaszub”,anipòstapnénum-rëdodôwkù.Wëbùchniãcéwòjnëzamknãłonawiednoniedługą,bòledwòczilelatnąhistoriãkartësczich„Ka-szub”.Ùsôdcanieskùńcziłtéżtrzecégòbinowégòdokazu„MądriDëga”,chtërenswiôdkòwieczëtalëwmaszinopisu.Aùtorzdżinąłdokładnoòtrzecypòpôłnim16rujana1939rokù,rozstrzéló-nyprzezMiemcówwSzpãgawsczimLese.Òstatnésztërczipòetë,czejstojôłwrujanowikòmùdnydzéńprzedrégąlëdzczinienawiscë,pòjawiłësãproroczowjegòwiérzce„Swiãtôsmierc”:„Mòdlësã,czejstrzałatrafi,/Cozbawionôdëszamdze!.../Sercemòje,cotëpłaczesz?/wniebie,tamtëùzdrziszmie!”.Czejjôùsôdzôłlëterackąbiografiã

LéónaHejczi,zamkłąwksążcePoeta z kaszubskiej nocy(1998),jôsãstôłza-stôwcąfùlowégòwëdaniôwszëtczich

Uczęszczałdopruskiejszkołypo-wszechnejwpobliskichBieszkowicachigimnazjumklasycznegowWejhero-wie.Dziękiopieceipomocyfinansowejwejherowskiegodziekanaks.Walente-goDąbrowskiegorodemzGowina,Kró-laKaszubów,jakgozwano,ukończyłSeminariumDuchownewPelplinie,anastępniedoktoranckiestudiateo-logiczneweFryburguBryzgowijskimiWrocławiu.Pełniłposługęduszpaster-skąjakowikariuszwkilkuparafiachnaPomorzu.PodczasIwojnyświato-wejsłużył,jakwieluinnychkapłanów

jegòlëteracczichdokazówpòzazbiérkãPodania kaszubskie,chtërenbéłet-nograficznąprôcą.Niespełniłabësãmòjarojitwa,czejbëniéwiôldżieditor-scziwkłôdWòjcechaCzedrowsczégò,chtërenbéłgwôscëcelãwëdôwiznëOficynaCzec.DzãkajegòstarzejakòpierszôùkôzałasãpòetickôksążkaKa-szëbsczé spiéwë(1999),zpòsłowimpòetëÉdmundaPùzdrowsczégò.PòsobnąksążkąbéłpòematDobrogòst i Miło-sława(1999),wëdónynaspòdlimma-szinopisu,niecałownégò,zrobionégòprzezkaszëbsczégòpisarzaieditoraLéónaRoppla.ÒstatnymwznowionymdokazãLéónaHejczibëłëSzôłôbùłki (2002),zdwùmabinowimadokazama„AgùstSzlôga”i„Katilina”,wëdónézleżnoscë10-lecônadaniôGminnyBi-bliotecePùblicznywSzemôłdzemionaks.dr.LéónaHejczi.

LéónHejkabéłprzedwszëtczimpiesniodzejôrzã.Jegòniejednepòeticczésentencjesączãstowëkòrzëstiwónéjakòcytatë,zéwiszczanakaszëbsczichstanicachiòbczaswielewëdarze-niów tikającëch sã jegòpamiãcë.CzejKaszëbë iPòmòrzezwëskałëniepòdległosc,napisôłwiérztã„Kaszëb-skô”,awnitaczéhewòlefrazë:„Stôłsãcud,Kaszëbskôwstała/Izaczinôjicnanowò”.Donôbarżiznónëchwersówpòetënôleżąsłowazzakùńczeniôjegòwiérztë„Swiatkaszëbsczi”:„Tujemòjamòcichwała,/Mégòsercaswiãtidzél;/Wjegòsłużbiejôsãtrawiã/Zdrzącëwjegòwiôldżicél”.Nôleżimiecnôdzejã,żeteaforizmë

bãdątowarzëłëòbchòdómiwëdarze-niómògłoszonégòprzezKaszëbskò- -PòmòrsczéZrzeszeniéRokùks.LéónaHejczi2015ijeùsnôżiwałë.

Leon Heyke należy do wąskiego grona wybitnych poetów kaszubskich pierwszej połowy XX wieku. Urodził się 10 października 1885 roku w rodzinie rolnika i sołtysa w przysiółku Cierznia, na terenie obecnej gminy Wejherowo, czyli na północnych Kaszubach.

stanisŁaW Janke

Kaszubski wieszcz z Cierzni

pomorskichtamtychczasów,warmiipruskiej;byłsanitariuszemikapelanemwChełmnieiCzarnem.Zadebiutowałw1911rokuw„Gry-

fie”cyklemwierszylirycznych„Piesniepółnocny”.Jegopierwszyijedynyto-mikwierszyKaszëbski Spieweukazałsięw1927rokuwChojnicach.LeonHeykejesttakżeautoremutworówprozator-skich:cykluhumoresek„Bardzenskjiwergle”,opublikowanychwroku1922nałamach„Druha”,literackiegododat-ku„Pomorzanina”,orazzbiorulegendPodania kaszubskie(1931).Jegodwieszałabułki,sztukisceniczneopartenazabawnychanegdotach:„AgustSzloga”(1935)i„Katilina”(1937),wielokrotnie


ROk ksIędzA LEONA HEykEgO / zAcHë zE stôRI szAfë

zpowodzeniemwystawiałyamator-skiezespołyteatralne,międzyinnymiwKościerzynieiWejherowie.Dałsięrównieżpoznaćjakopublicysta,autorlicznychartykułówotematycekaszub-skiejiszkicówzdziedzinykatechezy.Od1920rokupełniłobowiązki

katechety,prefekta,najpierwwPań-stwowymSeminariumNauczycielskimMęskim,anastępniewPaństwowymGimnazjumiLiceumim.JózefaWybic-kiegowKościerzynie.Byłtamnietylkoduchowymopiekunem,aleikaszub-skimprzewodnikiemmłodejinteligen-cjipomorskiej.WłaśniewKościerzynie,pełniącniełatwąsłużbęnauczycielaiduszpasterza,przezprawiedwadzie-ścialatpracowałnadromantycznympoematembohaterskim„DobrogòstiMiłosława”.TłemeposujestXIII-wiecz-nePomorzezczasówpanowaniaksięciaŚwiętopełkaWielkiego.Wokółgłównegonurtulirycznegopoematusplatająsięlicznepowiastkiipodania,opisyprzy-rodyiobyczajowościpomorskiej,anadewszystkowojennezmaganiaksięciaŚwiętopełkaijegowojówzKrzyżakami.Zamiaremtwórcybyłozamknię-

cieszesnastozgłoskowegopoematuwtrzechczęściach,swobodnychopo-wieściachzwanychbrawędami,zktó-rychkażdamiałasięskładaćzdwuna-stupieśni,atezpięciutematów.Wpełniukazałysiędwiepierwszeopowieści.Pierwszaczęśćpt.„Miłosława”zostałaopublikowanawlatach1923–1925nałamach„Pomorza”,dodatkuliterackiego„KurieraGdańskiego”;drugaczęść„Wo-jewoda”wlatach1926–1928wtoruń-skim„Mestwinie”,dodatkunaukowo-li-terackim„SłowaPomorskiego”,atakżejakosamodzielnaksiążka(Toruń,1928).Trzeciączęść„Isãstało”LeonHeykezacząłpublikowaćw1931rokuw„Gry-fie”,anastępnieod1938rokuw„Kaszu-bach”,dodatkuregionalnym„GazetyKartuskiej”.Pracęnadtymiostatnimipieśniamiukończyłwmaju1939roku.Wlipcowym,ostatnimnumerze„Ka-szub”w1939rokuukazałasięósmapieśń.Niepojawiłsięwsprzedażyaniopóźnionynumersierpniowy„Kaszub”,aninastępnenumerypisma.Wybuchwojnyzamknąłnazawszeniedługą,bozaledwieparoletnią,historiękartuskich„Kaszub”.Twórcaniedokończyłtakżetrzeciejsztukiscenicznej„MądriDëga”,

którąświadkowieczytaliwmaszyno-pisie.Autorzginąłdokładnieotrzeciejpopołudniu16października1939roku,rozstrzelanyprzezNiemcówwLesieSzpęgawskim.Ostatniechwilepoety,stojącegowpaździernikowyponurydzieńprzedszeregiemludzkiejnienawi-ścipojawiłysięproroczowjegowierszu„Swiãtôsmierc”:„Mòdlësã,czejstrzałatrafi,/Cozbawionôdëszamdze!.../Sercemòje,cotëpłaczesz?/wniebie,tamtëùzdrziszmie!”.Pracującnadliterackąbiografią

LeonaHeykego,zamkniętąwksiążcePoeta z kaszubskiej nocy(1998),stałemsięorędownikiempełnegowydaniawszystkichjegodziełliterackichpozaPodaniami kaszubskimi,którebyłypra-cąetnograficzną.Nieziściłobysięmojemarzenie,gdybyniewielkiwkładedy-torskiWojciechaKiedrowskiego,którybyłwłaścicielemOficynyCzec.DziękijegostaraniomjakopierwszapozycjaukazałasięksiążkapoetyckaKaszëbsczé spiéwë(1999),zposłowiempoetyEd-mundaPuzdrowskiego.Kolejnąpubli-kacjąbyłpoematDobrogòst i Miłosława (1999),wydanynapodstawiemaszyno-pisu,niekompletnego,sporządzonego

przezkaszubskiegopisarzaiedytoraLeonaRoppla.OstatnimwznowionymdziełemLeonaHeykegobyłySzôłôbùłki (2002),zdwiemasztukamisceniczny-mi„AgùstSzlôga”i„Katilina”,wydanezokazji10-lecianadaniaGminnejBi-bliotecePublicznejwSzemudzieimie-niaks.dr.LeonaHeykego.LeonHeykebyłprzedewszystkim

wieszczem.Jegoniektóresentencjepo-etyckiesączęstowykorzystywanejakocytaty,hasłanakaszubskichsztanda-rachipodczaswieluwydarzeńpoświę-conychjegopamięci.GdyKaszubyiPo-morzeodzyskałyniepodległość,napisałwiersz„Kaszëbskô”,awnimtakieotofrazy:„Stôłsãcud,Kaszëbskôwstała/Izaczinôjicnanowò”.Donajbardziejznanychwersówpoetynależąsłowazzakończeniajegowiersza„Swiatka-szëbsczi”:„Tujemòjamòcichwała,/Mégòsercaswiãtidzél;/Wjegòsłużbiejôsãtrawiã/Zdrzącëwjegòwiôldżicél”.Należymiećnadzieję,żeteafo-

ryzmybędątowarzyszyćobchodomiwydarzeniomogłoszonegoprzezZrzeszenieKaszubsko-PomorskieRokuks.LeonaHeykego2015ijeuświetniać.

Terôzka wnetk wszëtczé bùdle z pitkù zamikóné są blaszanyma kapslama, zakrãtkama abò tropama, a chtëż jesz pamiãtô ne prakticzné bùdle szto-póné ceramiczną kapslą? Chùtczim a wprawnym rëchã rãczi òtmikómë, kùli chcemë pijemë, a tej zamikómë nazôd, bë gas w lëft nie ùlecôł. Taczé zamkniãcé bùdlë z piwã, bą-belwòdą, òranżadą czë lemóniadą pò pùlarné bëło w Pòlsce do lat 70. XX stalatégò. Pòtemù fabriczi za czãłë le bùdle kapslowac, chòc ceramicz-né kapsle czësto w zabëcé nie szłë. Nawetka dzysdnia dô jesz do kùpie-niô bùdelczi, jaczé są na taczi ôrt za-mikóné.

rd

Bùdla z ceramiczną kapslą

ROk ks. LéóNA HEjczI


Kąskdzëwiłëmiegłosëtëch,cocwier-dzëlë,żeniejewôrtwelowacnaHejkã,kòònimdochwszëtcëwiedzą.Mòżewiedzą,lenoco?Hasła,jaczimajeòkresliwóny,sąbaroenigmaticzné:je-denzwiôldżichmłodokaszëbów,dali–Swiãtopôłklëteraturëkaszëbsczi(téżtitelpùblikacjipòkònferencyjnypòdredakcjąprof.JowitëKãcyńsczi),pòétalesôcczichstrón(timtitlãrodôkòwiòddôłtczãBòlesBòrk)czëpòétaka-szëbsczinocë(taczititelmôbiogra-ficznéòpracowanié,jaczégòaùtorãjebadérajegòżëcégòiùtwórstwaStani-słôwJanke).PrawieJankemógłbësłużëczanôwiãkszégòznajôrzaHejczi,aònpòkórnoprzëznôwô,żenawielepita-niównimòżenalezcòdpòwiedzë,ajesz,żenawetto,coùznôwónébiwôzafakt,niédokùńcamòżezataczibëcprzëjãté,jeżlënigdzeniejetopòswiôdczoné.

Pò prôwdze òdkrëc pòétã z CérzniSzkólnykaszëbsczégòjãzëka,lubòtnicëlëteraturë,gazétnicë,kaszëbsczidzejôrzetomòżejeszkąskznająùtwórstwò(alerozmajitoscinterpretacyjnôchòcbëjegòpòézjikôżecwierdzëc,żejeòdczëtiwónôabòdosłowno,abòtendencyjno,zùdo-kazniwanimswòjichteòriów,aniéprze-słaniów,chòctaczégłosësąskądjinądbaropòżëteczné,bòkôżąwmiknąc

wgłąbisamémùsãdoòkreslëc)iòglowéfaktëzżëcégò.Mëszlã,żelatoséroczëznë:130.ùrodzeniôi76.smiercë–òbietedatëparłãczirujan–mdądobrąleżnoscą,bëpòprôwdzeòdkrëcpòétãzCérzni(stądłatwògòszłorozpòznacpòdjednymzprzëbrónëchpseùdonimów–Cerzón,ajinszé:StanisłôwCzernicczi,HùgòLevonijichrozmajitéwariantë–chtobësãpòdnimadoszukiwôłskrómnégòksãdza).Jusómfakt,żedwùchwiôldżich

młodokaszëbówdôwnomiałoswòjerocznépatrónatë(Majkòwscziw2008rokù,aw2010Karnowsczi),aHejkaòstôłjakbëzbòkù,jakbëzôsgdzesòdżiłdëchMajkòwsczégò,doszukiwającégòsãwdrëchùbezùstôwnégòvotum sepa-ratum,aczejjusãnadarzëłaspòsobnosc,bënãniehònornąlukãzakrëc,mùszôłjeszkònkùrowaczesztërëwieczistar-szimGrifitąBògùsławãX,chtërengwësnojeszdoczekôsãnôleżnymùérë,takąmómnôdzejã!Prof.ZbigórzZelónkadostrzégôjesz

jednãznankãwskôzëjącąnato,żejeònmałoznóny–donëchczasniepòwstażódnômònografiôjegòùtwórstwa,adochiMajkòwsczi,iKarnowsczido-czekelësãtaczichpùblikacjów,szerokipòdrobnoprzedstôwiającëchijichdo-kazë,ibiograficznąchronologiã.Môłimprzëczinkãdotaczégòòpracowaniôbëłakònferencjô,jakô10lattemù, 5gòdnika2005r.,òdbëłasãweWejrowie.

Tamniejednyzprelegentów,np.prof.T.Linkner,redaktorkapòkònferencyjnégòzbiéruprof.J.Kãcyńskô,S.Janke,prof.Z.Zelónka,wskôzywelëdalszétématëjichzajimającéabòmògącérozbùdzëccekawòscjinëchbadérów.Czejbëtosãzjiscëło,wszëtczéteùmëslënczibëmògłëbëcplónãpòstãpnégòdokazu,apòwstałôksążkaSwiãtopôłk kaszëbsczi lëteraturë mògłabëjaknoItomòtmëkacnôùkòwéikriticznolëteracczéanali-zëùtwórstwaksãdzaHejczi.Minãładekada,azniąnastawiãkszôcëszô.Gwësnoks.Hejkawswòjiskrómno-scëbësãniedopòminôłònôleżnymùmôlwpamiãcë,aleczëtemùmôòstacskôzónynatakązasnëtągłãbòkądôkąwiédzãòswòjiòsobie?

Wsłëchac sã w spiéw z rodnégò dodomùGwësnoniedopòmôgôłrozsłôwianiémùsebieprzezideòlogicznąipòliticznąagitacjã–teòbrëmiaòstróżnopòmijôł.Nigdëniedoòkreslił,czimjedlônie-gòregionalizm,alenozesztridówzMajkòwsczimmòżesãdoznac,żeniewidzałamùsãnarzucywónôprzezre-daktora„Grifa”ùnifikacjôpisënkùilëte-racczisłowiznë,żezawôrtnotãmiôłtosłowòitenspiéwdëszë,jaczéwëniósłzrodnégòdodomùiniechcôłsãjichwëzbëc.Ażeniedbôłòswòje,mòżeswiôdczëcchòcbëito,żezbiérkwiérztów

Bòżena ÙGòWskô

Jednym z pùnktów gòdnikòwi Przédny Radzëznë KPZ béł wëbiér patróna rokù 2015 i żebë nie bëło prosto, zaprezentowónëch òstało dwùch kandidatów, baro różnëch, ksądz i ksążã: Léón Hejka i Bògùsłôw X. Dzeli jich wnet wszëtkò: czasë z jich historicznym pòmachtanim, spòsób bëcégò i żëcégò, pòchòdzenié i droga, na jaczi sã realizowelë, a nawet geòòbrëmié jich dzeja-niô czë jeleżnoscë smiercë. Co jich parłãczi? Ùmiłowanié swójszczëznë. Dlô ksãca wôżné bëło scalenié, zmòcnienié i ùtrzimanié zemi pòmòrsczi, a ksądz miôł starã ò przekôzanié snôżotë ti zemi w rodnym, lesôcczim słowie. I jesz mòże to, że chòc dzeli jich pôrã wieków, to tak samò są krëjamnyma pòstacjama dlô wiãkszoscë współczasnëch.

Ò nôleżny mù môl w pamiãcë


ROk ks. LéóNA HEjczI

Kaszëbski Spiewewëdôł(w1927r.)pòszesnôscelatachòddebiutunałamach„Grifa”(w1911r.)icopòdkresliwajązgód-nobadérowie(Janke,Zelónka),gwësnonieparłãczëłosãtozmaterialnymajiw-rama.Nimòżemùtéżzarzucëcfalszëwiskrómnoscë,skòrnodzeliłsãswòjimaùmëslënkamawgazétach.Mòżeùznô-wôł,żetimspòsobãtrafirëchliidowiã-kszirzeszëczëtińców?–ksążcziwnen-czasjeszbëłërzôdczimagòscamapòdwiesczimastrzechama.Topitaniétéżsãjuniedoczekôòdpòwiedzë.

Skłónic sã nad pòdmiotã liricznymNôwiãkszézdzëwieniéògarinôrów-nak,czejczëjesã,żeHejkabéłpòétąkòntrowersyjnym,atonôczãscyzaspra-wąlirikówzebrónëchw„Zéwmiłosny”(jedenzdzélówKaszëbsczich spiéwów).Iniebëłobëwtimnickkòntrowersyjnégò,czejbëniézdrzeniénaHejkãbezpri-zmatjegòkapłańsczidostójnoscëmiastdëszëpòéticczi.Adochpòdzysdzéńbadérowiejegòùtwórstwaniedoznelësã,kògùmbëładlôlirikaHanka-Pies-niôdejkaiczëwcałoscëbëłatopòstacjôrealnô,czëmòżemisticznô,zrodzonôzbòkadoscëjegòwseczëcówiwtakzawòalowónyfòrmiewërôżającôjegòwiarãipòswiãceniéBògù(MatceBòsczi?).Iniechtotéżòstóniekrëjamnotąpòétë,aczëtińcowieniechpróbùjąwsłëchacsãwjegòwiérztëipòématësercãidëszëpòrëszeniama.TejmòżeniekòniecznoleHankamdzerozbùdzaccekawòsc,aleinadpòdmiotãliricznymchtossãskłó-ni,nadjegòwrazlëwòtą,delikatnoscą

isłowama,chtërnemògłëbëskrëszëckòżdéserceijaczéwdzysészichczasachkòżdédzéwczãchcałobëòdswégòmùlkaùczëc.

Ùczestnic aùtora Kaszëbską òbarchniałégòHejkawëapartniwôłsãwkarniemło-dokaszëbówôrtãùtwórstwaibënowimpòstrzéganimsprawówkaszëbsczich –jegòsłowònieniosłowsebiôtczi,lewewiãkszoscëpòkazywałosnôżotãwôrto-scówstanowiącëchspòdlélëdzczégòżëcégò:lëdzkąmiłotã,piãknékrôjma-lënczinôtërëitegò,cojãòżëwiwô,chòcbëszumlasów,spiéwptôchów,parmiéńsłuńca,zresztąpòétasómòsepòwiôdô,żeto,cosãwgłowiemëkcëłoicopiersërozpiérało,wdrobnëch,let-czichpiesniachjegòsercewëspiéwa-ło(Na wie czi),kònimógłniespiewac,skòrnodostôłzłotąlutniã,bëchwałëKaszëbsczipòmnikwpiesnisãùjawił(Kaszëbskô).LëterackôsamòrealizacjôzagwësniłamùmôlwprzédnictwieTo-warzëstwaipòstrzéganiéjaknojednégòz„wiôldżitrójcë”,łącznozMajkòwsczimiKarnowsczim.Równaknimiôłtëliszczescô,bëjegòspiéwëdoczekałësãtakpòczestnégòùwôżaniô,jakŻëcé i przigòdë RemùsaczëSowizdrzôł ù Krëba-nówabòNowòtné spiéwëidramatë.Awe-zmënatopòematDobrogòst i Miłosława wëmôgôòdczëtińcawiédzëhistoricz-nyimilitarny,kùlturowégòspòdlégòstrzédnowiecznégòżëcégò,znajomòscësłowiańsczimitologii,geògraficznégòrozeznaniôwkaszëbsczimikòcewsczimùsztôłtowanimterenuczëfizjografi-cznëchpòzwach.Mëszlã,żenajikùlturzeniematerial-

nywcałoscëwiôlgąkrziwdãwcygrobizdrzeniénakaszëbiznãiKaszëbëbezprizmatfòlkloruilëdowòscë,coczënijecekawimpòlãeksploracjipòdwzglãdãetnicznyegzoticzi,alepòmijôwësoczéwôrtnotëlëteracczéczëartisticzné.Tenpòzdrzatkmógłbësãzmienic,czej-bëpònadstalatnybrzôdùtwórstwadoczekôłsãòpracowaniôhistoriika-szëbsczilëteraturëiczejbëszerzi,wòglowòpòlsczichieùropejsczichcządnikachpùblikòwónébëłëanalizëkriticzné,zachãcywającédosygnie-niôpòdokazëpòmòrsczichlëteratów.TejmòżeiKaszëbibùsznicsãbãdązeswòjichùtwórców,alëdzezeza

Kaszëbzmieniąswòjemëszleniéimdąmiecwùwôżanimpiszącëchwjãzëkùswòjitatczëznë.Mòżetéżùrzekąjichpòzwë,jaczéZelónkaòdnôszôdoHej-czi:romantikzCérzni,Swiãtopôłklëteraturëkaszëbsczi,pòétaKaszëbskąòbarchniałi.

* * *Rok2015–jegòrok–sãzaczął.Czëbãdzetorokrézówszlachamalirika(jemùgwësnodobrzebëłëznónésłowaGòethégò,żechtochcepòétãpòznac,mùszijegòkrajnawiedzëc,isómprze-wanożiłKaszëbëwszérzizdłuż,zbiéra-jącëpòwiôstcziipòdania,zachòwónéwlëdzczipamiãcë,bënieùmarłëra-zãzbrawãdnikama),òdkrëcówino-wégòòdczëtaniôjistniejącëchpòòsta-łoscówjegò„spiéwów”?Mòżedôsãòdnalezcjaczisztëchdokazów,cojakdonądkaùznôwónésązaznikwionédonédżiprzezhitlerówców.Jeżlëniepòprzestóniesãnaswòjiwiédzë,wied-nomògącysãrozwinącònowéòbrëmiaczëczerënczi,tonenrokgwësnomdzebòkadnąwprzigòdëiprzeżëcawano-gąstegnamabrzëmiącymazłotąlutniąipiesniąjesznieùczëtą..


Zapomnianydziewiętnastowiecznywierszopisśpiewałwrytmiemazurkatak:„Jestkraina,wtejkrainie/Kędydzielnyżyjelud/StaraWisłazdaw-napłynie/Najpiękniejszaznaszychwód”.Niesąmoimcelemromantycz-nezachwytynadWisłą,która„płyniepopolskiejkrainie”.Poetyckichutwo-rówopiewającychrzekęodBeskidówpoGdańskniebrakuje.Takżeniebrakpracnaukowych,historycznychoroligospodarczejWisłydlapaństwapol-skiegoprzezwieki.PoIIwojnie,kiedyodeszliśmyodwschodu,odNiemnaczyWilii,arzekaBugzdorzeczaWisłysta-łasięrzekągraniczną,toAntoniGołu-biew,nałamach„TygodnikaPowszech-nego”,wzywającdorealizmu,pisał,żePolskanadewszystko„leżynadWisłą”.TarzekałączybowiemwieleistotnychmiejscwhistoriiPolski,meandrowodążącdoBałtyku:odKrakowapoprzezSandomierz,Kazimierz,Warszawę,Płock,Włocławek,Toruń,Bydgoszcz,Grudziądz,MalborkażpozmiennądeltęwokółGdańskaiujściedomorza.Tosąfaktyniewątpliwe,aleczyznichcośdzisiajdlanaswynika?!PrzezwiekiwięcWisłabyłaczymświęcejniżnawetRendlaNiemiec,czymśporównywal-nymzDunajemłączącymNiemcy–Au-strię–Słowację–Węgry,SerbięiRumu-nię.Rzeka,zwłaszczawielka,stanowiła

Wisła bez flisaków?

stanisŁaW saLMonoWicz

gAWędy O LudzIAcH I ksIĄŻkAcH

głównądrogękomunikacyjnąwepocekoniajakojedynegokonkurenta,ajakodrogakomunikacyjnabyławsumiebezpieczniejsza,wygodniejsza,anadewszystkotańszainiezbędnaprzyprze-wozietowarówmasowychoznacznymciężarze.Wszystkiegłównerzekinie-mieckiesąoddawnaspławne,tworząwspaniałysystemłącznościżeglugiwewnętrznejimiędzynarodowej:Łaba–Ren–Dunaj–takżeiOdraznimipo-łączona–pozwalająnazwiązkiwodąwielkichaglomeracjiwgłębikrajuzAtlantykiem,MorzemPółnocnym,BałtykiemikrainaminaddunajskimipoMorzeCzarnewłącznie.PozjednoczeniuNiemieciupad-

kukomunizmuwEuropieśrodkowo-wschodniejBerlinstałsięwielkimportemwewnętrznym,podobniejakBratysława.Statkihandlowe,aleispa-cerowe,turystycznełącząBerlinnietyl-kozregionem,alerównieżwewszyst-kichmożliwychkierunkach,mogąpłynąćdoPolskidodorzeczaOdry,doBydgoszczy,napółnocinapołudnieinazachód.ŁącząrówniedobrzeBerlinzZagłębiemRuhry,zAmsterdamem,zAntwerpią,WiedniemczyBudapesz-tem.Zmiastnadreńskichczymozer-skich(BonnczyFrankfurtn.Menem)możnastatkiempasażerskim,powoli,alewygodnie,luksusowo,iciekawiepłynąćniemalprzezcałąwiosnę,lato,częśćjesienidoDunaju,aDunajemażdoMorzaCzarnego.

Wisłabyłakiedyś,azwłaszczaodpołowyXVw.porozbioryPolski,głównymrdzeniemkomunikacyjnympolskiejgospodarki,aGdańsk–jejcentrumeksportowo-importowym.To-czyłysięmiędzyGdańskiem,dumnym,bogatymibroniącymswoich,możenazbytszczodrzemuudzielonychprzy-wilejówhandlowych,apaństwempol-skimliczne,nierazostrespory.Szlach-taniekochałarzeczjasnamonopoluhandlowegomiasta,aletakżeniero-zumiałakoniecznościprowadzeniawłasnejpolitykimorskiej.OpisywałpodróżeflisaczedoGdańskaiopiewałurokiWisłyimiastnadWisłąSeba-stianFabianKlonowic,któryw1595r.ogłosiłpoematpt.„Flis,tojestspusz-czaniestatkówWisłą”.Wtymutworzewyrażałtakżepoglądypolskiejszlach-ty,któragardziłahandlemmorskim,niedoceniaławagitychspraw.Napi-sałsłynnezdanie:„MożeniewiedziećPolak,cotomorze,gdypilnieorze”.Wistocie,bogataażdowojenpołowywiekuXVII,PolskaodkońcaXVw.żyłaradośnie,niczymdzisiejszaRosjanaftyigazu,eksportującwyłączniesurowcedokrajówEuropyzachodniej.Sprzeda-wanoteżproduktyrolneileśne.Przy-nosiłotowłaścicielomwielkichfolwar-ków,polskiejszlachcieimagnatomogromnezyskiwtejepoce,jednakżeniebyłatożadnagwarancjaekono-micznanaprzyszłość,takżeidlatego,żepaństwopolsko-litewskiemałona


gAWędy O LudzIAcH I ksIĄŻkAcH

tymkorzystało,aszlachtawdużejmierzeswedochodyupłynniałapoli-tykąwysokiejkonsumpcji(wina,obra-zy,stroje,meble,itd.),naczymzarabiałgłówniezachódEuropy.Częśćdocho-dówotrzymywaływłaśniemiastanadWisłą,aległównieGdańsk,ubocznieElbląg,atakżeróżnemiastawkrajunadWisłąleżące,wtymoczywiścieiToruń,iGrudziądz.Wszędzietam,gdziedodziśpozostaływmiastachwielkiebudynkidawnychspichlerzynazboża,korzystanozhandluwiśla-nego.Takczyinaczej,Wisłąpływałniemalcałykraj,sprzedającwłasnepłody,akupującwyrobyówczesnegoprzemysłuHolandii,Belgii,WielkiejBrytanii,krajówskandynawskich,anawetFrancji.Jużw1447r.przywi-lejkrólewski,wydanywPiotrkowie,gwarantowałswobodępływaniapoWiśle.Wspomnijmytylkoróżne,dziśpozafachowcamizapomnianenazwystatkówwiślanych:szkutyidubasy,lichtenyibarki.Dlaeksportutowarówciężkich,zwłaszczadrzewa,niezbędnebyłyoczywiście,opiewaneażpowiekXIX,tratwyflisaków.FlotahandlowaiwojennaWielkiejBrytaniiprzezwiekXVIIbudowanabyłazpolskichsosenwysokopiennych,zwłaszczanamasztydostarczanych.FiguraFlisakadodziśstoiwToruniu,nierazjużzmieniałaswojemiejsce,byłauszkadzanaire-montowana.ObecnieznajdujesięnaRynkuStaromiejskim,ananim,podnr5,dziśjużmocnoprzebudowanakamienica,niegdyśzwanadomem„PodTurkiem”,któramieściłagospodęflisakówodpoczywającychnierazkilkadniwToruniupomozolnej,zwłaszczawiosennejpodróżyWisłą.Wtejprze-rwiewpodróżydoGdańskapasowa-nonaflisamłodychflisaków(pierwszyrazbiorącychudziałwspływie),któ-rychzwano„frycami”.Byłatoceremo-niawesoła,wzorowananaróżnychówczesnychcechowychzwyczajach,niewolnych,rzeczjasna,odpopijaniaalkoholi.Śpiewanoznanąpiosenkęfli-saków:

Flisaczkowa żona siedzi sobie doma,A flisaczek nieboraczek,Robi na chleb jak robaczek,Płynie do Torunia.

IrozbiórPolskiodciąłszykanamipruskimiGdańskodPolski,IIrozbióruczyniłmiastopruskim.Wisłaetapa-mitraciłaswojeznaczenie.GłównąrolęodegrałyjednakspadekznaczeniaeksportupłodówrolnychnaZachódorazfakt,żeWisłęprzecięłygranicezaborów.Galicjapodwładząaustriac-kąciążyładoWiednia.Rosjaniebyłazainteresowanahandlemwiślanym.NadaljednakstatkipływałypoWiśle.W1846r.tonażstatkówwiślanychzarejestrowanychwToruniuwynosiłjednakjeszczeokoło7200ton.NadalWisłabędziesłużyćwpewnejmierzekomunikacjipasażerskiej,którąspra-wowaćbędąodtądstatkiparowe.Od1855r.istniałocodziennelokalnepołą-czeniehandlowo-pasażerskieToruniazWarszawą,arazwtygodniuzGdań-skadoWarszawy.Kolejjednakzadaławkrótce,wdrugiejpołowieXIXw.,de-cydującyciosroliWisły.PowrótWisływstrukturypaństwapolskiegowIIRzeczypospolitejwieletuniezmienił.IIRzeczypospolitaraczejzaniedbywaładrogiwodne.Odcinkamiodbywałsięrzadkiruchpasażerski,nierazjużtylkoturystyczny.WjakiejśmierzepolskierzekidoceniałaMarynarkaWojenna.Toruńczasjakiśbyłportemwojennym,działałatuSzkołaMarynarkiWojennej.RozwójGdyniuczyniłtudużezmiany,jednakżeażpowrzesień1939r.dzia-łałynaWiślemonitoryrzeczne,któ-rychrolajeszczewkampaniiwojennej1919/1920nawschodziebyłazauważal-na.PołączeniaWisłyzBugiemiPrype-ciąumożliwiałykontaktbezpośrednizflotąwojennąmorskąipozwoliłynarozwijanienadużąskalęflotylliwojen-nejrzecznejwdorzeczuPrypecizpor-temwojennymflotylliwPińsku.TamwłaśniewieluKaszubówodbywałoswojąsłużbęwojskowąwmarynarce.Mamyzasobąlata1945–1989,awięcdziejePRL-u,orazlatadzisiejszeIIIRzeczypospolitej:1989–2014.Święcimy25-lecieupadkukomunizmu,swobódgospodarczych,politykinowoczesnej.CzycośztegowynikłoważnegodlaWisły?PrzedwojnąmieszkałemwWilnie

nadWilią.Wilianiejestrzekąporówny-walnąanizNiemnem,anizWisłą.OdczasówprzecieżcarskichinaNiemnie,

inaWiliiuprawianabyłażeglugaśród-lądowa.CodoWilnaprzedwojennegoniewiem,jakwyglądałasprawaroligospodarczejżeglugi,natomiastrolarekreacyjno-turystycznabyłaniewąt-pliwa.IstniaławWilniemałaflotasta-teczkówspacerowych,którezapewnia-łycodzienneczystałerejsywokresiewiosenno-letnim(anawetjesienią)wo-kółWilna.WielerodzinzWilnawynaj-mowałonaokresyurlopowetakieczyinnelocum,nierazchałupywiejskie,nadbrzegamiWilii,wlesie.Możnabyłonawettamzamieszkać,arannymstateczkiemdopływaćowe12–15kilo-metrówdopracywbiurzewWilnie.Byłjeden,ogromnynamojeówczesnewyobrażenia,statekspacerowyzkabi-nami,pomostami.Nazywałsięoczywi-ście„JózefPiłsudski”,alebyłtakduży,żetylkowpewnychokresachżeglugo-wychmógłWiliąpływać.WepocePRL-usprawyżeglugi

śródlądowejraczejzaniedbano.NawetsystemOdryniezostałwpełniwyre-montowanypowojennychzniszcze-niach.Byłyprojektyczyrealizacje,aległównienastawionenapolitykęprze-ciwpowodziowo-energetyczną.Stądtakżetama,wielcedyskusyjnaimożeszkodliwaweWłocławku.Wśródroz-licznychhurraprojektówepokiEdwar-daGierka,zktórychnajczęściejnicpozytywnegoniewynikło,byłytakżeprojektyzagospodarowaniaWisły.W1975 r.władzePZPRzapowiedziałyszumnyprogramżeglugiśródlądowejnaWiśleiOdrze.Programten,pełengromkichobietnic,zostałprzedstawio-nynakolejnymzjeździePZPRw1980r.Jakdziświemy,terminbyłwpewnymsensiewyjątkowopechowy.Lata1980––1989zeznanychpowodówniebyłylatamitwórczychdokonań,zwłaszczagospodarczych.Czyjednakostatnie25latdokonałytu„nowegootwarcia”?Budujemyautostrady,acozWisłą?Kiedyspacerujępobulwarzenadwi-ślańskimwToruniu,to,bezwzględunaporęroku,widzętylkobezludną,ponurąrzekę,momentamiukazującąmieliznyiniskiebrzegi,momentamiwodawysoka,atakczyinaczej,nicnarzeceniepłynie.Czyświatflisaka,wja-kimśnowoczesnymujęciu,niemożesięodrodzić?


Szescdzesątélataùszłégòstalatatoczas rësznégòdzejaniôWòjcechaCzedrowsczégònakaszëbsczimgónie.Midzëjinszimaczerowôłònwtimcza-suklubãPòmòraniôaòkrómtereda-gòwôłwëdôwónyprzezKaszëbskò-Pò-mòrsczéZrzeszeniébiuletin,jaczipòdkùńctidekadëdostôłtitel„Pomerania”.DôwnyprzédnikkarnaÒrmùzd

iprzińdnyzałóżcaòficynëCzecniecze-rowôłsãzabarozatim,żejegòrobòtamòżeniewidzecsãpòlsczimwëszëznómiwcyg,jaktosãgôdô,robiłswòje.Rów-nakbezpiekatéżniedasopòkùidalicygnãłato,cozaczãła.Prawienaprze-łómanimlatszescdzesątëchisétmëdze-sątëchXXwiekùSBzôszwiãkszaswòjezajinteresowaniéW.Czedrowsczim.SłużbaBezpiekù,chtërnarozprôcowiwawtimczasuLechaBądkòwsczégò,do-zdrza,żeCzedrowscziczãstosãznimpòtikôiwieleznimgôdô.Toiznónébezpiecedôwnédzejaniaëpòzdrzatczibòhateranajégòtekstubëłoprzëczënąprowadzeniô òd gòdnika 1970 r.przezIIIWëdzélgduńsczibezpiecziòperacjowisprawë(ewidencjowégòkwestionariusza)òtacewnypòzwie„Grif”.

Niedowiérnota w òdniesenim do KaszëbówTo,żeW.Czedrowsczibéłznôwùkrë-jamnodozérónyprzezpòliticznąpòlicjãkòmùnysticznyPòlsczisparłãczoné

bëłozrozmajitimajiwramadlôniegòi jegòfamilie.Robiłònwtimcza-suw swòjimwëùczonymwarkùwGduńscziPòdjimiznieSanitarnëchInstalacjównastanowiszczuczerow-nikadzélarobòtów.Jegòbiałka,Rena-taMariôCzedrowskôzdodomùRaabe(ùrodzonôw1938r.wKartuzach),robiawGduńskùjaknozãbiôrka.Wgòdnikù1970r.òstelëònirôczonydoZôpadnëchNiemców,tojedoNiemieccziFederal-nyRepùbliczi(NFR)przezcotkãRena-tëLéòkadiãNeubert.WastnaNeubertbëłaPòlôszką,gdowąpòchłopieNiem-cu,aswòjãrôczbãzrëchtowaprzezZwiązkPòlôchówwNiemcach„Zgòda”.Czedrowscëmielëprzëjachacnadwati-dzénie(òdczwiôrtégòdoòsmënôstégòłzëkwiata1971r.),żebëjãòdwiedzëc,mielërównakjedenstolemnytôczel.Bëłonimùdostaniépaszpòrtu.Dzysô,czejjesmëprzënãconydo

tegò,żeletkòjewëjachaczPòlsczizagrańcã,dzywnémòżesãwëdawac,żeczedësto,czësãdostóniepaszpòrt,czënié,zanôlégałoòddobri(abòlëchi)wòlëfónkcjonariuszówWëdzéluPaszpòrtówWòjewódzcziKòmańdëÒbëwatelscziMilicje.Wëjachaczagrańcã,òsoblëwiedokapitalisticznëchpaństwów,bëłobarodrãgò.R.iW.Czedrowscëdoznelësãòtimwgromicznikù1971r.Złożëlëònitejwnioscziòwëdaniépaszpòrtów,wjaczichmùszelëpòdacwielewiadłówòseëòswòjifamilie,gdzejadąichtojichtamrôcził.20gromicznikategòrokùdostelëòdpòwiesc:„òdmówno”.Wôrtpòdsztrëchnąc,żeZastãpcaPrzédnika

WëdzéluPaszpòrtówWKÒMwGduńskùmajórT.SobótkaòbgôdôłtãdecyzjãzpółkòwnikãWładisławãPòżogą,chtërenbéłwtimczasuIZastãpcąWòjewódzczégòKòmańdantaÒMdosprawówSłużbëBezpiekùwGduńskù.Widzymëtej,żesprawatazaszładoscwësok,aleniebéłtojeszjikùńc.W.Czedrowsczi,czejdostôł„òd-

mòwã”,26strëmiannika1971r.napisôłòdwòłaniéòddecyzjegduńscziWKÒMdopaszpòrtowégòbióraMinyster-stwaBënowëchSprawów(MBS).Jetobarocekawidokùmeńt,wchtërnymW.Czedrowsczipisze,żenimiôłni-żódnyòsoblëwichãcëjachacdoNiem-ców,bòzrobilëòniwielekrziwdówjegòrodzënie.Nadczidnąłtéżòtim,żebùtenszëkùbëłobëmëslec,żebëchcôłònwëjachaczPòlsczinawied-no,bòczëjesãbarozrzeszonyzeswòjąrodnąkaszëbskązemią.Wërazyłde-jadetéżswójpòzdrzatknatémãtegò,czemùtã„òdmòwã”dostôł.WedleW.Czedrowsczégòbëłaònaskùtkãnie-dowiérnotëpaństwòwëchwëszëznówwòdniesenimdoniegòjakòdoczło-wieka,cowKPZzajimôłsãkùlturowąrobòtądlôdobraKaszëbëPòmòrzégò.Napisôłònprosto,żejinëchprzëczënównydecyzjeniewidzyiprotestëjepro-cëmniedowiérnocewòdniesenimdoKaszëbów.Wòdwòłanimtimjezamkłôjesz

jednôcekawônadczidka.Òkazywôsã,żeòdmòwawëdaniôpaszpòrtuz1971 r.niebëłapiersząwżëcymdzejarza.Juw1960r.,jeszòbczassztudiówna

Tacewnôpòzwa „Grif”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi

s Ł ô W k F ò r M e L L a*

(dzél 4)

kAszëBI W PRL-u


kAszëBI W PRL-u

GduńscziPòlitechnice,W.CzedrowsczimiôłjachacwgromadzezcziledzesątsztudéramawréządoItalieiFran-cje.Niewëjachôłtamrównak,bòjutedëniedostôłpaszpòrtu.Ztekstuòdwòłaniôwëchôdô,żejunapòczątkùszescdzesątëchlatW.Czedrowsczimiôłswiądãtegò,żestałosãtaklenoprzezjegòspòłecznąrobòtãnakaszëb-sczimgónie.Wôrtprzëbôczëcwtimmôlu,żew1960r.CzedrowsczijaknoprzédnikklubùÒrmùzdbéłkrëjamnodozérónywòbrëmienimòperacjowisprawëòtacewnypòzwie„Smãtk”,anazôczątkù1971r.béłju„figùrańtã”ewidencjowégòkwestionariuszaòkrip-tonimie„Grif”.Czëbëłolenoprzëtrôfkã,żeprzińdnyzałóżcaòficynëCzecprawiewczasu,czejbéłrozprôcowiwónyprzezbezpiekã,niedostôwôłzgòdënawëjôzdzagrańcã?Wierãnié…CosãzôstikôpózniészichkawlównapisónégòprzezW.Czedrowsczégòòdwòłaniô,tospra-wadoszładoprzédnictwaMBS.7maja1971r.ZastãpcaPrzédnikaIIWëdzéluBióraPaszpòrtówëÒsobistëchDo-kazówMBSpòdpółkòwnikJózefNo-wakzacwierdzyłòdmòwãwëdaniôpaszpòrtudlôR.iW.Czedrowsczich.W1973r.RenataCzedrowskôòstazôs

rôczonôzswòjimchłopãdoZôpadnëchNiemców.TimrazãrôczbãwësłaBrigitteKarschies,tojesostraRenatë.Czedrowscëmielëtejstarãòzgòdãnawëjôzdijã…dostelë.Wpaszpòrtowimkwestionariu-szuW.Czedrowsczégò,chtërenw1973 r.dërchbéłrozprôcowiwónyprzezIIIWëdzélWKÒMwGduńskù,napisónéòstało,żez òperacjowëch przëczënów lepibëbëło,czejbëwëjachôł.Òkrómtegòkòlesłowa„wëdac”,chtërnoòznôczałozgòdãnawëdaniépaszpòrtuW.Cze-drowsczémù,dopisónéòstałorãczno:zgódno z ùwôgama III Wëdzélu. Widzy-mëtej,żezgòdanawëjachaniénaszégòbòhateraijegòbiałczidoNFRòstadokład-noòbgôdónôiżewëjôzdnenbéłwierãpòtrzébnySB.Chtowié,czëCzedrowscëniebëlëkrëjamnodozérónytéżòbczasswòjégòbëcégòwNiemcach?...Wkòżdimrazunagwësbezpiekanimianamkłénato,coònitamrobilëizczimsãpòtikelë.

…chto ù kògò je?SkòrnopiszemëjuòwëjazdachzPòlsczidoZôpadnëchNiemców,towôrttuwòprzedstawicpòzdrzatkW.Czedrowsczé-

gònatãsprawã,jaczimòżemënalezcprawiewnadczidniãtimkąskwëżijegòòdwòłanim.Napisôłònwnim,żeczułòdoscczãstëchwnioskachòwëdaniépaszpòrtuskłôdónëchprzezlëdzy,cochcelëwëjachacdoNFRnawiedno.Wiedzôłtéż,żewëjeżdżiwacchcelëtamtéżKaszëbi,chòcbéłdbë,żeniebëłëtowielnéprzëtrôfcziichòdzëłocolemałoòmieszkańcówzemiów,coprzed1939r.słëchałëNiemcóm.Béłtimfaktãbarozajiscony,bòjaksómscwierdzyłwswòjimdokùmence,bëłoto dokazã tegò, że robòta i smierc mòji rodzëznë (przez wiele pòkòleniów) na pòlskò-niemiecczim przëgrańczim pòszła w dzélu na marné. Dodôłjesz,żespra-wataòstóniewierãòbgôdónôprzezprzédnictwòKPZ,bòniejeto leno sprawa wëszëznów, ale całi kaszëbsczi spòlëznë.Nakùńcwôrtwspòmnącjeszòtim,

żepòzdrzatcziW.Czedrowsczégòwedledbëfónkcjonariuszówsłuż-bëbezpiekùbëłëmłodokaszëbsczé. Wesbecczimdokùmeńcez10łżëkwia-ta1971r.,chtërentikôłsãmidzëjinszi-masytuacjewKPZ,zapisónéòstało,żewedleinteligencczichstrzodowiszczówÙbrzegù**dzejnotaprzedstôwcówKPZszlachòwazaprzedwòjnowąmłodoka-szëbskąrësznotą.Wedleaùtorarapòrtutaslédnôwczasach„lëdowi”Pòlscziniebëłajupòtrzébnôënimianiżódnégòcwëkù,bòpòdsztrëchiwaniéetniczny

apartnotë Kaszëbów niejejuwôżnédlôzwëczajnégò przedstôwcë ti grëpë. Wtekstudrãgònagwëszmerkac,chtojetągrëpą,toje,czëchòdzytuwòòKaszëbów,czëòinteligentazÙbrzegù. Wkòżdimrazuwidzecjewtim,żewedleSBniebëłoniżódnypòtrzebë,żebëkaszëbskôrësznotanaòglejistnia.PòzdrzatcziW.Czedrowsczégòùznónéòstałëzamłodokaszëbsczé temù,żepòwiedzôłònrôzòbczaskôrbieniôzL.BądkòwsczimëIzabelląTrojanowską,żejeniédopòjãcô,żebëwcządnikachigazétach,cowëchôdająnaùbrzegù, kaszëbsczimsprawómpòswiãconybéłlenokrótczizôpisënkabònórcëk kaszëb-sczi. WedleCzedrowsczégòtaczinórcëk mòżebëcwcządnikachwwestrzódkùPòlscziabòrzeszowsczich, aleniénaPòmòrzim(abòna Ùbrzegù, jakùpiartozapisywelëesbecë).Wdokùmencejetéżzdaniéwzãtéwcëznik,chtërnojewierãcytatãztegò,copòwiedzôłdôw-nyprzédnikÒrmùzdaajaczébrzëmia-ło:„To je sromòta dlô nas, bò chto ù kògò je…”

*Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pa-miãcë. ** Fónkcjonariuszowie SB w swòjich aktach nają rodną zemiã zwelë colemało „Ùbrzegã” (pòl. „Wy-brzeże”).

W. Czedrowsczi. Òdj. z archiwùm INP

MuzykA


„Nakładem i drukiem J. B. Langiego” Kserokopię„Śpiewnikadlaprzemysłow-ców”naprośbędarczyńcyprzesłałemdoBibliotekiMiejskiejwGnieźnie,gdziegodotądbliżejnieznano.Gnieznojesttuważne,botamwłaśnie„NakłademidrukiemJ.B.Langiego”(bezpodaniarokuwydania)ukazałosiętodzieło,które„opracowałNadwiślanin”.PodtympseudonimemkryjesięwłaśnieIgnacyDanielewski(1829–1907),uży-wającytakżeinnychimioninazwisk,byuniknąćujawnieniaswejpięknej,patriotycznejdziałalnościautorsko--wydawniczejrepresjonowanejprzezPrusaków.Domyślamysięzprof.J.Szewsem,

że„Śpiewnikdlaprzemysłowców”uka-załsiępodkoniecXIXwieku.Tadatacjaopartajestnaanaliziezamieszczonegonakońcuzestawieniapt.„NakłademKsięgarniJ.B.LangiegowGnieźniewyszłynastępująceksiążki:”–ituichwykazwrazzcenamiwmarkach;napierwszymmiejscu„BogaRodzi-ca.Śpiewśw.Wojciecha;Pieśńodśw.

Wojciechaułożona,którąXX.Wikary-uszeKościołaMetrop.Gnieźń.,wkaż-dąniedzielęiświętauroczysteprzygrobieJegośpiewają,zfundacjiX.Kan.Raczyńskiego,w8°,stron4znutami –10Mk[marek]”.Naostatnimmiejscuz51uwzględnionychdrukówjest„Na-ukaoodpustachijubileuszuwielkim,ogłoszonymnarokPański1875,zdo-datkiemmodlitwprzyodwiedzaniuko-ściołów,podługKs.Zacharyaszewiczazr.1776.WydanieCzwartepomno-żoneipoprawione.1875.8°.Stron72–15Mk”.Rok1875tuniewielemówi,bocałyówspiszaprezentowanyjestwgtytułówlubautorówwukładziealfabetycznym.Przyniejednymdru-kubrakrokuwydania,awśródtychdatowanychjakonajpóźniejszepoja-wiająsiękilkarazylata1897i1898.Analizująctenwykaz,dostrzegamy,iżbrakrokuwydaniadotyczym.in.książki„Lirnikpolski,zawierający547dumek,aryi,krakowiakówipio-senekludowych.Stron696.Brosz.1.Mk;Karton1.25Mk,Opr.wpłótno–1,50Mk.”BezrokuwydaniajestteżkilkapozycjiautorstwaJózefaCho-ciszewskiego(1837–1914),jednego

znajbardziejpłodnychpisarzyzaborupruskiego.Zjego12obecnychwtymwykaziepublikacjipołowaniemarokuwydania,asątoznaneztamtejepokiiniezmierniepopularne,awięcdruko-wanewielokroć,opowieściidramatydlaluduwrodzaju„Genowefa”,„Królswatem.Gawędaz1683r.”,„RozbójnikwokolicachPoznania.Powieśćopartanaprawdziwymzdarzeniu”czy„Spo-sóbnagadatliwekobiety.Żydprzedsądem.2wesołekrotochwiledood-grywaniawteatrzykachdomowych”.Bezrokuwydaniajestteżsłynna

„Duninaksiążkadonabożeństwadlawszystkichkatolików,szczególniejzaśdlawygodykatolikówarchidyecezyiGnieźnieńskiejiPoznańskiej,zpolece-niaNajprzewieleb.Arcyb.Duninauło-żona,nanowozrozkazuNajprzewie-leb.Arcyb.X.FloryanaStablewskiegoprzejrzana…”–wkilkupostaciach,naróżnympapierzeiwróżnychoprawach–doskóryzokuciamiwłącznie–wce-nieod1,50do5Mk.Wiemy,żediecezjachełmińskanależaławówczasdome-tropoliignieźnieńsko-poznańskiej,stądteżpopularność„Duninówki”takżenaPomorzu.

Przypominając czytelnikom „Pomeranii” przeróżne śpiewniki, z jakich korzystali nasi ojcowie, zarówno te zawierające pieśni „bòżé” jak i „kòzé”, zamierzałem teraz przywołać najpierw po-znańską „Lutnię Polską”, a później bochumski „Nowy Śpiewnik Polski”. Domowe egzemplarze obydwóch pochodzą z jednego źródła. Są darem śp. Marii Bruskiej z Karsina, znanej sympatii Jana Karnowskiego, którą poznałem jako student historii. Zdarzyło się jednak, że niespodzie-wanie mój księgozbiór wzbogacił egzemplarz śpiewnika sygnalizowanego w tytule. Ten wspa-niały dar otrzymałem 27 maja br. od profesora Jerzego Szewsa.

JózeF BorzyszkoWski

Ignacego Danielewskiego „Śpiewnik dla przemysłowców” z końca XIX wieku


MuzykA

ZanimprzejdędozaprezentowaniażyciaIgnacegoDanielewskiegoizawar-tościjegośpiewnika,wartoprzywołaćpostaćJanaBernardaLangego(1817– –1881)–księgarzaiwydawcyrodemzeŚląska,działającegood1849r.wGnieź-nie.NajpierwbyłtamkierownikiemfiliiksięgarniE.W.GünterazLeszna,gdziepoprzedniopracował,którątow1849 r.przejąłnawłasność.JegoożywionądziałalnośćwydawnicząkontynuowałsynRomuald,apojegośmierci(1892)wdowaJoannazWnukowskichLango-wa.Pojejśmierciw1912r.firmę,poddotychczasowąnazwą,przejęłacórka.Funkcjonowałaonado1933roku,coodnotowanom.in.w„Encyklopediiwiedzyoksiążce”.Biogramzałożycielafirmyzawierateż„Wielkopolskisłow-nikbiograficzny”.(ZHaliną,córkąad-wokataMichała,przedstawicielaroduLanga-Wnukowskich,w1922r.oże-niłsięKazimierzJasnoch[1886–1966] –malarzkaszubskizCzerskaiPoznania,posiadaczwilli„HalszkiJasnochówka”wBorskunadJezioremWdzydzkim).

„Nadwiślanin” i „Majster od Przyjaciela”Znającfirmęwydawnicządrukarza,księ-garzainakładcy,wypadazaprezentowaćtakżeautoraśpiewnika,jeszczebardziej,atozasprawąHieronimaDerdowskiego,związanegotakżezKaszubami.IgnacyDanielewski–drukarz,

wydawca,pisarzludowy,dziennikarzidziałacznarodowy–pochodziłzWiel-kopolski.UrodziłsiębowiemwBorkuWielkopolskimjakosynKonstantego,zarządcytamtejszegomajątkuziem-skiego.KształciłsięwSeminariumNauczycielskimwParadyżu.Jakona-uczycielpracowałod1848r.wTrze-mesznie,apotemwBydgoszczy,gdziew1855r.porzuciłzawódiprzeniósłsiędoChełmnan.Wisłą.Tamznalazłpra-cęuJózefaGółkowskiego,właścicielaksięgarniidrukarniorazwydawcyty-godnika„Nadwiślanin”,wychodzącegood1850r.,niejakonamiejscuzlikwido-wanejwówczassłynnej„SzkołyNaro-dowej”,naktórejłamachzprogramemkaszubskimwystąpiłFlorianCeynowa.PoślubiwszycórkęGółkowskiego,Da-

nielewskiprzejąłzczasemkierownictwofirmyiposzerzyłdziałalność„Nadwi-ślanina”,wydającdońkilkadodatków,

m.in.„PrzyjacielaLudu”,przekształcone-gow1861r.wosobnytygodnik,bardzopopularnynacałymPomorzu.StądteżzrodziłsięprzydomekDanielewskiego–„MajsterodPrzyjaciela”.IgnacyDanie-lewskiwydawałtakżeprzez30latpopu-larnywówczasitani„PolskiKalendarzKatolickidlaKochanychWiarusówPrusZachodnich,WielkiegoKsięstwaPoznań-skiegoiŚląska”.KalendarztennajpierwdrukowanowChełmnie,azczasemwToruniu.Działalnościądziennikarskąnaraził

sięDanielewskiPrusakom,m.in.infor-macjamiowypadkachwarszawskichroku1861,poprzedzającychwybuchpowstaniastyczniowego,zaktóresądzaborcyskazałgonarocznewięzie-niewgdańskiejtwierdzyWisłoujście.Tampowstałajegosłynnazczasemwewszystkichzaborachpieśń„Wisłomoja,Wisłostara…”.Dziękitejpopularnościisławiezostałna3lataposłemdosej-mupruskiego.Sprzedawszy„Nadwiślanina”ica-

łośćfirmynarzeczpokryciadługów,przeniósłsięwroku1873doTorunia,gdzienabywcyjegopismaw1867r.założylipierwszynaPomorzudziennikpolski–„GazetęToruńską”.Jakoredak-torodpowiedzialny„GazetyToruńskiej”odmarca1873r.,arychłojejnaczelny,odbyłkolejnekarywięzienia.Prowadziłtopismodo1894r.Jegowspółpracow-nikiemiautoremlicznychtekstówbyłmubliskiprzezwielelatHieronimDer-dowski(1852–1902),publikującytakżetekstykaszubskienałamach„Przyja-ciela”,wydawanegoprzezIgnacegoDanielewskiegowlatach1875–1897.Równocześniezpracądziennikarsko--redaktorskąDanielewskiuprawiałbo-gatą,adresowanądoludu,twórczośćliteracką,wydawanąwChełmnieiTo-runiu,wtymtakżelicznepieśni.

Zapomniany zbiór pieśniMałodotądznanym,araczejcałkowiciezapomnianymjestopracowanyprzezIgnacegoDanielewskiego„Śpiewnikdlaprzemysłowców”.Przemysłowcaminazywanowów-

czasprzedewszystkimrzemieślnikówipodobnychimprzedsiębiorców,zrze-szającychsięwaktywnychwIIpołowieXIXwiekuTowarzystwachPrzemysło-wych,działającychwwiększościmiast

Pomorza–PrusZachodnichiWielko-polski–WielkiegoKsięstwaPoznań-skiego,wktórychaktywnibylitakżeprzedstawicielelokalnejinteligencji.Zawodowyskładtejgrupyzdradzajątytuływiększościz55zaprezentowa-nychprzezDanielewskiego(wtymwie-lejegoautorstwa)pieśni.Pierwszetrzy–czterydotyczątradycyjnejwówczaswędrówkipokrajuiEuropiewyzwolo-negowwarsztaciemistrzaczeladnika.Kolejnetopieśniprzypisaneludziomkonkretnychzawodów.Stądmamypio-senki:szewskieiszewczyka,krawczyka,mularskie,stolarską,powroźnika,ciesiel-ską,zduńskączyligarncarską,piekarską,krawiecką,„Prząśniczka”,kominiarczy-ka,bednarskie,kołodziejskie,kowalskie,blacharza,młynarskie,rzeźnicką,piwo-wara,brukarza,furmana,druciarczyka,prawnegodoradcy(!),grajka,skrzypka,„Marzenieograjku”,„Pieśńorganistynaweselu”,medyka,2pieśniżeglarzy,rybackąi„RybacynaWiśle”,flisacką,nocnegostróża,„Szynkareczka”i„Doszynkareczki”(„Hulanka”),„Piosnkapa-stuszków”,kosiarza,„Pieśńżniwiarzy”,„Góral”,2piosnkigórnika.Jakwidać,spotykamywtymgronietakżeprzedsta-wicielizawodówkiedyśarcyważnych,adziśniemalnieznanych–np.druciar-czyk,powroźnik…Wśpiewnikutymwprzypadku

każdejpieśnizaprezentowanonaj-pierwmelodię–zapisnutowyztek-stempierwszejzwrotki,aniżejcałośćutworu.Naprzykładpierwszyutwórpt.„Wędrowczyk”,autorstwaDanielew-skiego,liczyzwrotekpiętnaście;drugapieśńpt.„Czeladniknawędrówce” –anonimowa–tylkodwie,przyczymmelodiazostałaoznaczonajakoludowa.NazwiskoDanielewskiegojakoautoratekstufigurujepodwielomainnymipiosnkami;tom.in.mularska,stolarska,powroźnika,ciesielska,zduńskaczyligarncarska,jednabednarska(drugaks.S.Tomickiego!),takżekołodziejskaiko-walska…KażdaniemalznichzawierajakieśprzywołaniezhistoriiPolskilubwezwaniedoprzykładnejpracy–pod-stawowejwartościówczesnegowzorcapatriotyzmu–ludzipracyorganicznej!Jakożejamsynemkołodzieja,pro-

ponujętekst„Drugiejpiosnkikołodziej-skiej”autorstwa„MajstraodPrzyjacie-la”i„Nadwiślanina”(zob.s.20).

MuzykA


Wartozauważyć,żeniektórezpio-senekobecnychwtymzbiorzeznanenamsąidziś,niekiedywyniesionezrodzinnegodomu.Przykładem„Przą-śniczka”–melodiaStanisławaMoniusz-kidosłówfilomatyJanaCzeczotaoraz„Piosnkafurmana”–spopularyzowanaprzedlatyprzezZPiT„Mazowsze”.Po-dobniemasięrzeczzludową„Piosnkąpastuszków”–„Azalasemwołkimoje,zalasem…”.Niemniejnambliskajest„Pieśń

żeglarzy”–melodiaF.Szuberta,któragłosi:

Nauwagęzasługujeteżpiosnkaznumerem53pt.„Góral”–słowaJ.Ko-rzeniowski,znanajako„Czerwonypas”:

Czerwony pas, za pasem broń,I topór, co błyska z dala.Wesoła myśl, swobodna dłoń,To strój, to życie górala.

PamiętamyjązrefrenemoHucułach,któregotubrak…Ostatniazpieśniw„Śpiewnikudla

przemysłowców”znumerem55–„Dru-gapiosnkagórnika”obwieszczanamlosludziwykonującychtentrudnyza-wódwgłębiziemi:

Analizująctreścizawartychwtymśpiewnikupiosenek,poznajemypracękonkretnychrzemieślnikówczyniecozkpiną,humoremzasygnalizowanienp.zajęciamedyka–doktora,alesze-rzejżyciecodziennenietylkoadresa-tówtejpublikacji–przemysłowców.Możnapowiedzieć,żeówcześni

przemysłowcyreprezentowaliniejakoprzemysłdomowy,którymtopojęciemzczasemokreślanoto,codziśnazy-wamysztukąludową.Ówcześniprze-mysłowcydowspółczesnychmająsięniejakotak,jakdawniejsikapitaliścidotychludzi,którychmydziśtakokreśla-my.Kapitalistąbowiemnazywanodaw-niejrentierów,ludziżyjącychzodsetekodzłożonychwbankachlubzainwesto-wanychwdużychprzedsięwzięciachgospodarczychkapitałów…Wartoiotympamiętać,ajaknajwięcejróż-nychpieśni,takżetychdawnych,znać.

• 5 I 1925 – rozpoczęła działalność Poczta Polska w Wolnym Mieście Gdańsku.

• 11 I 1885 – w Kłącznie urodził się Antoni Fran-ciszek Szroeder, rolnik, działacz społeczno-poli-tyczny Ziemi Bytowskiej i członek Związku Pola-ków w Niemczech. Aresztowany w 1942, został skazany na śmierć przez hitlerowski Trybunał Ludowy. Wyrok wykonano 1 kwietnia 1943.

• 12 I 1915 – w Pelplinie zmarł ks. Antoni Neu-bauer, działacz narodowo-katolicki, przez 5 ka-dencji poseł Ziemi Kaszubskiej i Kociewskiej do Parlamentu Rzeszy Niemieckiej. Był ostatnim rektorem seminarium w Pelplinie przed jego zamknięciem (1.09.1876) przez władze pruskie w okresie nasilającego się kulturkampfu. Uro-dził się 12 lipca 1842 w Lignowach.

• 12 I 1995 – w Gdańsku zmarł Zbigniew Kosy-carz, fotoreporter prasy pomorskiej po II wojnie światowej. Urodził się 25 lipca 1925 w Lubieniu k. Rabki-Zdroju.

• 25 I 1945 – rozpoczęła się ewakuacja więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof. Ten tragiczny Marsz Śmierci pochłonął ok. 12 000 ofiar.

• 29 I 1995 – Rada Partów Nordowych przekształ-ciła się w Jednotã Nordowëch Partów, skupiają-cą 20 północnych oddziałów ZKP. Sekretarzem pierwszej i drugiej Rady był Bernard Hinc z Wejherowa.

• 1 I 1835 – w Przetoczynie urodził się ks. Fran-ciszek Rąbca, nauczyciel, przyrodoznawca w Collegium Marianum w Pelplinie. Wspólnie z ks. Antonim Pomieczyńskim, pochodzącym ze Swarzewa, byli pierwszymi Kaszubami, którzy zostali przyjęci na audiencji w Watykanie przez papieża Piusa IX (26 kwietnia 1870).

• 1 I 1995 – Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie objęło administracyjny i merytoryczny zarząd nad Kaszubskim Uniwersytetem Ludowym w Wieżycy.

• 15 I 1935 – oficjalnie rozpoczęła działalność Roz-głośnia Pomorska Polskiego Radia. Dyspono-wała studiami w Toruniu, Gdyni i Bydgoszczy. Rozgłośnia prezentowała m.in. audycje o tema-tyce kaszubskiej i w języku kaszubskim.

Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie

DZIAŁO SIĘ w styczniu


LItERAtuRA

MyślętuopowieściŚwięty Eustachy,którajako„powieśćmyśliwska”podaje„wspomnieniazżycialeśnikazostat-nichchwilpanowanianiemieckiegowKaszubach”.BezwątpieniaKartuzyWładysławowiStanisławowiJanta-Po-łczyńskiemumusiałybyćznane,jeżelijegomłodszybrat,czyliRomanTeodorStanisławJanta-Połczyński(ichdziadekmiałnaimięTeodor,aojciecStanisław)reprezentowałKartuzyiWejherowowniemieckimsejmie.PracaleśnikateżniemogłabyćWładysławowiobcazracjipełnieniatakiejsłużbyw1919roku,itomożewłaśniewkaszubskichokolicach.Zatemcytowanawyżejfrazazpodtytułutejpowieścizdajesięnie-przypadkowa.Awtenczasmamytupoddanefabularyzacjiwspomnieniasa-megoautora,wzbogaconeotowszyst-ko,coniegdyśodkogośzasłyszał.Tooczywiścieważnedlagenezytegoutworu,chociażniejesttopamiętnik,dziennikczywogóleźródłowymate-riał,leczopartana„wspomnieniach”pełnaliterackiejfikcjipowieść.

Miejsce akcjiWszystkodziejesiętylkowKartuzach,itobodajwostatnichmiesiącachprzedwybuchempierwszejwojnyświatowej

–wiosnąilatem.Dotamtejszegonad-leśnictwa,któregofotografiazapowia-dapierwszyrozdział,zgłaszasięnapraktykępoodbytychwniemieckimEberswaldziestudiachEustachyDroż-dżyński.PonieważjestPolakiem,więcniezachwycitympruskiegourzędni-ka,którynietylkodojegoniełatwegowwymowienazwiskabędziemiałpretensje.Niemniejzatrudnigowkar-tuskimnadleśnictwiejakosekretarza.EustachyznajdziesobiekwateręupaniDewitz,wdowyponiemieckimnauczy-cielu,inastępnegodniarozpocznieurzędowaniewkartuskimnadleśnic-twie.SpotkasiętamzestudiującymwNiemczechsynemnadleśniczego,któ-ryprzyjechałwłaśnienawakacje,orazzpochodzącymzBawariileśniczymJahnke.PonadtowKartuzachbędziemiałokazjępoznaćjeszczeinneosoby,m.in.córkępaniDewitz,Teresę,któratakbardzogozainteresuje,żeniezwró-cispecjalnejuwaginainną,tymrazemkaszubskądziewczynę,MarięDerdow-ską.Whotelu,doktóregobędziecho-dziłnaobiady,poznawłaścicielapobli-skiegofolwarkuWojciechaBudzisza,zktórymnierazporozmawiaokultu-rzełowieckiejnaPomorzuiKaszubach.NatomiastwpracyzaprzyjaźnisięzewspomnianymjużtutajJahnkem.Awcórcewdowysięzakocha.Finałtejmiłościokażesiędlaniegonieszczęsny.

Niemajednaktegozłego,cobynado-breniewyszło,dostrzeżebowiemdzię-kizgołasensacyjnejhistoriizwiązanejzTeresąswojąprzyszłążonę.Natomiastgdyskończysięwojna,zktórejEusta-chywrócicałyizdrowy,przyjdziemusiępożegnaćnakartuskimdworcuzJahnkem,odktóregousłyszy(s.138):

– Wszystko w świecie idzie swoim logicznym porządkiem; ziemia się kula i narody się na niej kulają, raz są w słoń-cu, to znów w ciemności. Wam wynurzy-ło się z kaszubskiego morza, a nam znów zgasło. Oto skutki lichego posiewu: gdzie korzeń nie uwiązł głęboko, tam drzewo łatwe do wyrwania – oby i wam to poszło na naukę! [wszystkiecytatypochodzązwyd.II,Poznań1928–przyp.red.]

Dwa główne wątki: łowiecki i miłosnyItobyłobytylepolekturzetejpowie-ści.Lecztodopieropoczątek.PonieważjejakcjadziejesięwKartuzach,mamytukaszubskietreści.AżesątoostatniechwilepruskiegopanowanianaKaszu-bachprzedwybuchempierwszejwojnyświatowej,więctotymbardziejintere-sujące.Podobniejakporuszanawniejtematykamyśliwskaoraztakbliskajejosnowategoutworu,budzącaskojarze-niezpowieściąJózefaWeyssenhoffaSo-ból i panna,czegoJulianEjsmondwsło-wiewstępnymniemógłprzemilczeć:

Władysław Janta-Połczyński (1854–1946) to autor nie tylko Estetyki łowiectwa, ale także powie-ści, jak Polująca pani, Karczma pod wilkiem, Najada Szczyrbskiego Jeziora czy Święty Eustachy. Cho-ciaż o swoim pisarstwie wypowiadał się krytycznie i miał w tym wiele racji, to jako że u nas literatura myśliwska nie była i nie jest obfita, jednak powinno się o jego utworach pamiętać. A na Kaszubach tym bardziej, ponieważ był autorem książki, której akcja dzieje się przed stu laty w Kartuzach.

tadeusz Linkner

Zapomniana kartuska powieść

LItERAtuRA


W książce „Św. Eustachy” bohaterami są dwie pasje najszlachetniejsze ludzkiego żywota, dwie najpotężniejsze namiętności: Soból i Panna, a raczej Soból i Panny.Jakbo-wiemuWeyssenhoffasymbolicznysobólznaczyłowieckąpasjębohaterajegopo-wieści,takpodobniemamyuJanta-Po-łczyńskiego,alepotemzamiastwska-zanejwSobolu i panniejednej,Eustachymusiwybieraćzdwóchtęwłaściwąijegopatronniepozwolimusiępomy-lić.Wszakważnyjesttujeszczeobrazekśw.Eustachego,któryodgrywatutajrolęrzeczywistejrelikwii.Natomiasttedwienamiętnościnaszegobohatera–zarów-notępierwotnąłowiecką,jakmiłosnąudasięautorowiŚwiętego Eustachego trafniewyeksponować.Przyczymtrze-bapowiedzieć,żewątekmiłosnyokażesięnawetsilniejszyodtegopierwszegoitakznaczący,żeżądząpowinnosięgozwać,azjegoomówieniabyłbynawetzadowolonyStanisławPrzybyszewski.

Portret kobiety fatalnejAletoniewszystko.PrzypadekbowiemTeresyzdradzanienawistneuczucia,jakimikierowalisięPrusacywobecPo-laków.Pozatymjesttodoskonalero-zegranepsychologicznie,niemówiącjużonaszkicowanymtuwprawnąrękąmłodopolskimportreciekobietyfatalnej,kobiety-wampa,jakąokazałasięTeresa.IstniejączaśobokanielskiejMarii,zyskałatymbardziejekspresjoni-stycznewalory.Trzebateżpamiętać,żepomimotragicznejsytuacjiEustachegoiwyrażanejpoprzezniąPolakówioczy-wiścieKaszubówpodpruskimzabo-rem,jednakhumorystycznychsytuacjimamytuwiele.Kompatybilnezrzeczy-wistymipowieściowerealiapozwalająjednakmówić,żeniespotykasiętutyl-kozłychNiemców,aletakżedobrych,doktórychnależyJahnke.Niemożnateżwykluczyćztejpowieścibiografi-zmu,chociażdawkujegoautorniewiel-kimiporcjami.Jeżelizaświelewskazujenaobyczajowycharaktertejksiążki,towfinaleniemożnajejodmówićwalo-rówkryminalnych,doczegoautorprzy-gotowujeodbiorcęjużwcześniej.Nato-miastjakwŚwiętym EustachymczytelnyjestnajbardziejWeyssenhoff,takremi-niscencjizCzechowateżmożemysiętudopatrzeć,niemówiącjużotychzPana Tadeuszaitakżezniemieckiegopisarza

dobymodernizmuHansaHeinzaEwer-sa,przyktórymszczególniemoderni-stycznyoniryzmzyskujewtejpowieścitymwiększączytelność.Gdybyjeszczegłębiejwejrzećwtreśćtegoutworu,jegokoneksje,reminiscencjeifilozofięsłowa,udałobysięodkryćwięcej,alenapierwszyrazpowinnotowystarczyć,je-żelichcemytymwskazanymkwestiomprzyjrzećsiębliżej.

Kaszubskie treści – miejsce, język, ludziePowieśćrozpoczynasięodopisaniakancelariipruskiegonadleśnictwaiwiadomo,żejestto„nadleśnictwokartuskie”,copotwierdzadananapierwszejkarciefotografia.Awkance-larii„duszącyzapachknastru”zfajkinadleśniczegopozwalanarratorowipo-wiedzieć,żetytońpochodziz„ziemio-rosłejkaszubskiejprodukcji”.CoprawdapraktykantEustachyDrożdżyńskiniemaanitypowokaszubskiegonazwi-ska,aninieurodziłsięnaKaszubach,aleBoryTucholskiesąprzecieżtemuregionowibliskie.Nazwiskonaszegobohaterabyłobynapewnopomorskie,gdybyspecjalniegonieutworzono,bysprawićkłopotpruskiemuurzędnikowi.Natomiastgdytylkowtenwiosennyczasnaszbohaterpodługiejiniezbytprzyjemnejrozmowieznadleśniczymwydostaniesięwreszciezzadymio-nejkancelarii,narratorwykorzystato,opowiadającKaszuby–ichkrajobraz,przyrodę,cokolwiekomieszkającychwtymregionie,dziękiktórymPolskaodzyskaładostępdomorza,okaszub-skiejmowienoszącejśladyzmaganiasięzobcymi.OtymnajlepiejmówiłAleksanderMajkowski,któregowier-szem(„Kaszëbsko-pomorskômowa”,1904)autortenpochwalnyhymnpo-święconykaszubskiejziemiiKaszubomzakończył(s.14):

Kochana Ziemio kaszubska, biedna jesteś – i biedne są ziemie twoje – oprócz tych starych szumiących lasów i stu jezior zwierciadeł. Kwiecie wrzosu, to twoja cała ozdoba i bogactwo, ale miłość Ojczyzny, natura nieugięta, hart ducha jest u Ciebie – Bracie Kaszubie, twardy a wielki! – Tobie zawdzieczamy dziś wiele, wszystko prawie – okno na świat szeroki – wolny oddech na morze – płuca i oko – te dwa najważ-niejsze organa życia, którymi oddychać

możemy i patrzeć w świat szeroki w lepszą przyszłość. Twojej woli silnej, twardej, ka-szubskiej i Twojej mowie, postponowanej tak bardzo przez obcych i nieraz swoich, zawdzięczamy ten skrawek mały, a tak cenny. Gwaro moja! jakżeś Ty słodka dla nas dzisiaj! Naleciałości germańskie, to jakoby blizny na ciele języka, świadczące o Twych ciężkich zmaganiach z krzyżacką nawałą. (…)

Legł ce ojc z mieczem w ręku, wojną bity w grobie,

Brat szedł pod biołym orzłem zdobywać so świate.

(…)

Eustachy,idącznadleśnictwaulicąJeziorną,będziemiałokazjępodziwiaćokolicę,którąteżopowiedzianowpo-dobnymstyluiwedletejsamejkompo-zycji,jakprzedtemzwracającszczegól-nąuwagęnawierszMajkowskiego,taktymrazemnaklasztoriprzydanemulegendarnezdarzenie(s.22):

Granice tej osady z dwóch stron otoczo-ne są malowniczemi jeziorami. Duża tafla wody jednego z nich oddzielała nas wła-śnie od wzgórza, na którem niegdyś Jan z Rasocina ufundował klasztor. Okazały gmach ocieniony staremi lipami, i wznio-słe wieżyce odzwierciadlały się w spokojnej toni. Najbogatszy to był klasztor w całej Polsce, 50 wsi, 74 jezior i stawów rybnych, 9 młynów, 20 karczem i w jedenastu miej-scach rozległe lasy zawdzięczali zakonnicy naszym nabożnym ofiarnym przodkom.

I stanął wspaniały klasztor „Rajem Marji” nazwany, kościół gotycki, ozdobny w kosztowne ołtarze i stalle, w marmury i misterne rzeźby, budząc i dziś jeszcze po-dziw w oczach znawców sztuki (…).

Ostatni dwaj zakonnicy Kartuz z roz-paczy, czy z wyrzutów sumienia, po znie-sieniu klasztoru w roku 1804 porwawszy krzyże rzucili się z nimi w nurty jeziora.Tegojednakbyłobyzamało,by

zorientowaćsięwprzestrzeniKartuz,więcJanta-Połczyńskipóźniejdopowie,czyniąctowedlekolejnychspacerówEu-stachegopookolicy,jaktoz„GóryWol-ności”roztaczasięwidoknaoba jeziora i wieniec ciemnych okrążających je lasów (s.53).Pozatymzwrócijegouwagę,żeWzgórze to wieńczy ruina starej kaplicy, a zakłady ogrodnicze, składające się z sta-rych drzew, wreszcie ławki do spoczynku


LItERAtuRA

wraz z powyżej wzmiankowanym wi-dokiem, uczyniły miejsce to ulubionym i często powtarzanym pobytem, tak dla obcych jak i dla tutejszych mieszkańców (s.53).Natomiastdopoprzedniegoakapitu

zarazpotemprzyda,żechociażKar-tuzyliczącewtenczastrzytysiącesze-ściusetmieszkańcówbyływsią,tozy-skały godność powiatowego miasta(s. 25).Przyczymmogłysiępochwalićsądemokręgowym,urzędemziemskimiwyż-szą szkołą żeńską.Wynajęciemieszka-nianiesprawiłoEustachemużadnegokłopotu,ponieważtęmiejscowośćodwiedzałowówczaswieluturystów.Zamieszkałuwdowypo tamtejszym bakałarzu(s.26),azoknaswegopoko-jumógłpodziwiaćJezioroKlasztorneikartuskielasy.Imieszkałbytuspokoj-nie,gdybynieprzesadnezamiłowaniepaniDewitzdoczystościiporządku,któracorazprzeszkadzałamusprzą-taniem.Nietojednakwtymmiejscuokażesiętakważne,jaksamwyglądmieszkania,któryEustachemusięniepodobał,aleponieważodprzeciętne-gomałomiasteczkowegownętrzana

Kaszubachniewielesięróżnił,więcniemożnategoprzemilczeć.PozalandszaftamiiobrazamiJohanhaMolt-kegoczyRoonajakżenieniezwrócićuwagichociażbynamebleczyprzedewszystkimnate„heklowane”serwet-ki,którepomimowspomnianejjużtu-tajdewiacjipaniDewitz,którąnakarbjejniemieckiegoOrdnungsliebetrzebazłożyć,takżewpolskimdrobnomiesz-czańskimdomucieszyłysięniegdyśszczególnymuznaniem(s.27):

Pluszowa staroświecka kanapa i fotele pokryte były szarym, zdobnym w kwiatki kitajem. Ta ochrona wszakże nie wystar-czała dla porządku miłującej właścicielki; w miejscach, gdzie przypuszczalnie mogła-by się głowa oprzeć, umieszczono ręcznie wykonane białe heklówki.

Takiemi heklowanemi ochronkami okryty był i stolik przy łóżku, komoda, podkładka pod lampę, a nawet cylinder u lampy miał kokieteryjnie heklowaną czapeczkę.Pozatymmożnajeszczezwrócić

uwagęnakulinaria,którepodczaspo-bytuwtymdomuostałysięEustache-muwpamięci.Chodziłoośniadanie,

któreprzyniosłamuResi(Teresa).Coprawdazpewnąironiąotymtutajsięmówi,aletrzebapamiętaćm.in.otymprzesadnymporządkowaniuwszystkiegoiwszędzieprzezjejmat-kę,coizprzesadnąciekawością,izeskąpstwemmusiałomiećzwiązek.Jakbowiemsiędowiemy,naśniadaniepodanodzbanek z napojem, zwącym się w Kartuzach kawą, śmietannik, wbrew swej nazwie zawierający odtłuszczone mleko, przytem bułeczki i na talerzyku krążek masła z misterną płaskorzeźbą przedstawiającą różę, ale za to wszystko spoczywało na tacy, pokrytej kolorową haftowaną serwetką(s.50)Apotemdowiemysięokartuskiej

niedzieli.Jakbowiemwinnychkato-lickichkrajach,takiwPolsce,zdaniemautorakościół zastępuje wiele rozrywek i podnietę ducha, niewiele lub wcale nie mającej wspólnego z nabożeństwem(s.41),takNa Kaszubach niedziela to rze-czywista uroczystość, a nabożeństwo, to prawdziwe skupienie ducha i żarliwej modlitwy(s.41).WKartuzachEustachyudasiędopocysterskiejkolegiatyWnie-bowzięciaNajświętszejMariiPanny

Nadleśnictwo w Kartuzach ok. 1916 roku. Ze zbiorów J. Nacla

widzałé radio na Kaszëbach800 000 słëchińców na Pòmòrzim

dzéń w dzéń wôżné wiadłatwòja òblubionô mùzykapòzdrówczi ë kònkùrsë

LItERAtuRA


zbudowanejnaprzełomieXIViXVwie-ku.Niezwróci,coprawda,uwaginajejzewnętrze,zdachemprzypominającymwiekotrumnyibarokowymhełmemwieży,októrymtylezawszesięmówi,alenajpierwokreślijejpołożenie,apo-temwewnętrzutejświątynizwrócąjegouwagęołtarzistalle(s.42):

Kościół ów, w gotyckim stylu zbudowa-ny, stoi na wzgórzu nad samem jeziorem: ołtarz marmurowy w stare bardzo rzeźby ozdobny i piękne stalle są robotą zakonni-ków, których cele zniesiono, a prochy się rozsypały po ziemi kaszubskiej, nie pozo-stawiając śladu grobowca.Ponieważbohatertejkartuskiej

powieścistołujesię(pozaśniadaniem)whotelu„Wittstock”,więcbędziemiałokazjępoznaćokolicznychnotabli,tęmałomiasteczkową honorację, stojącą na uboczu od niżej i wyżej położonej hierar-chji(s.58),orazprzybyszyspozamia-sta,jakchociażbyWojciechaBudzisza,októrymjużtubyło.Pozatymzdarzymusięspotkaćkaszubskiegorybaka,cozracjikaszubskichtreściokażesięnietylkowtejpowieścinajobszerniejsze,alenajbardziejznamienne.Dojdziedotegoprzykartuskimjeziorze,kiedytorybakwróciakuratzpołowu.Wartotupodaćtęrozmowę,bywiedzieć,żenietylkoŻeromskiwliterackimsłowiezkaszubskiejmowykorzystał,aletak-żeWładysławJanta-Połczyński;itobyćmożejeszczewcześniejniżautorWia-tru od morza,czegomamytunajlepszy

dowód.Ponadtotakzapisanotuka-szubskąmowę,jakumianoizasłysza-no.Dlategogdybytapowieśćukazałasięobecnie,ponieważjestabsolutnienieosiągalna,możnabytonaprawić.Oczywiścietutajpodajemytenfrag-mentwedlepisowniWładysławaJan-ta-Połczyńskiego(s.112–114):

Nad brzegiem jeziora na piasku pra-cował rybak zajęty suszeniem obieży ry-backiej. Ubrany był w niebieskie płótno, ulubiony kolor kaszubski. Świeżo z wody wyciągnięte przyrządy rybołowne zawie-szał na słupkach. W wyciągniętej na brzeg łódce pluskały się ryby.

– Guten Tag – odezwałem się jak za-wsze z przezorności najpierw po niemiecku.

Spojrzał na mnie badawczo i wyjąw-szy z ust krótką fajeczkę splunął, poczem bąknął przez zęby z kaszubska:

– Dobry dzień.– Polak jesteście – rzekłem pospiesznie,

życzliwie się uśmiechając.– Rybak polski, kaszubsci.– Po niemiecku nie umiecie?– Umeć to ume, ale gadać, to gadam

gdzie trza – tu nie urząd – dodał z niechęcią.– Ale przecież w Niemczech należy mó-

wić po niemiecku – rzekłem, z ciekawością wyczekując odpowiedzi na prowokującą uwagę.

– Tu ne Memce pane, tu Kaszubści.– Jakżeż? – Tu kraj pruski.– Ne pruski – tylko polsci – zawo-

łał podniesionym głosem, i oczy mu się zaiskrzyły – żeby kraj beł prusci toby

i Memec był u nas poseł, a u nas jest Jąta Połczynsci poseł, polsci pan (…).

Uśmiechnąłem się, nie zdradzając zadowolenia, w jakie mnie krewka ta od-powiedź wprowadziła. Pragnąc zmienić przedmiot rozmowy, zapytałem obojętnie.

– Cóż tu robicie?– A cóż mam robić? rozwiesząm sece na

szteki i knepele co obeschną – burknął nie-chętnie i odwrócił się znów do swej pracy.

– Dużo ryb schwytaliście? – pytałem znowu,

– Rebe ochebe, pane, ne dużo – same szczuki (szczupaki).

– Gdzie sprzedajecie wasz połów?– Tu lub w Fischmarku w Gdańsku,

białka (żona) zawiozi. Przypatrywał mi się badawczo, a po chwili:

– Pan z Kartuz – tutejszy?– Od niedawna jestem w urzędzie,

w nadleśnictwie.– Aha, słyszoł o tem, leśny. I Polak?– Tak – rzekłem z wahaniem – jestem

Polakiem.– Paniszek na podrygi (komornem) wu

wdowa Dewic…– Tak, u pani Dewitz mieszkam – po-

twierdziłem.– Pozdaj… Mtesa posedo córke… one

se nazewo Rosede. – Zdaje się, że tak jej imię.– To zasmierdziale memke i córke też

ne perfume – rzekł i splunąwszy wcisnął znów fajeczkę pomiędzy zęby, odwrócił się i jakby mnie nie było, zaczął dalej sieci rozwieszać.


sPòLëzNA

Nôwikszi w SopòcePijonérą,itoniélenownajimregio-nie,aletéżwkraju,jeSopòt,chtërenjaknopiersziwPòlscewprowadzyłÒbëwatelscziBùdżet.W2014rokùwkùrorceòdbëłasãjuczwiôrtôedicjô.Sopòtprzëznôwôtéżnôwicydëtkównajednégòmieszkańca–kòl107zło-tëch.DlôprzërównaniôGduńskprze-znacziwô5razëmni–kòl24złotëchnamieszkańca,Gdiniôzatopërznãwicyjak10złotëch.WłodnikòwietrójgardzczégòkùrortuòbczasslédnyedicjiÒbëwatelsczégòBùdżetupòszlëkrokdaliirôczëlëaùtorówdobëtnëchwnioskówdoùdzéluwjichzjiscënkù.Òznôczôto,żemieszkańcSopòtu,chtërenzłożiłwniosk,mòżedawacbôczeniénapòkrocziinwesticji.Sąsedzëzezamiedzësopòcanów,

mieszkańcowieGduńska,wgro-micznikùùszłégòrokùmòglëzatopierszirôzwelowacnadprojekta-mazgłoszonymaprzezmieszkań-cówwòbrëmienimÒbëwatelsczégòBùdżetu2014.Jaknożegardjewiôl-dżi,tejbùdżetnazôczątkùbéłwidza-łi–9miliónówzłotëch–pò1,5mlnwkòżdimzszesckònsultacjowëchòkrãgów.Ùrzãdownicëprzekònywelë,

żegduńscziòbëwatelsczibùdżettopòsobnykrokdoprzódkù,jaczizro-biłGduńskwslédnëch latach.Dotegòczasugardprzekôzywôłdëtczibùtenrządowimòrganizacjóm,wspié-rającërealizowónéprzeznieprojektë,midzëjaczimajednymznôbarżiznó-nëchjeprojektbùdacjimôłëchpla-cówzabawów.Jinąfòrmąwspiarcôòbëwatelsczichprojektówbëłoprze-kazëwaniébùdżetowëchstrzódkówdlôradzëznówdzélnicówisedlësz-czów.Timrazãrządzënëgardurozsą-dzëłëdacprawòwëbiéruwszëtczimòbëwatelóm,chtërnyskùńczëlë16.rokżëcô.Gduńszczaniewpierszimpilotażowimprojekce„ÒbëwatelscziBùdżet2014wGduńskù”złożëlërazãjaż421wniosków.Dorealizacjiòstałowëbrónëch27znich.Wwelowanimùdzélwzãłowicyjak51tësącyòsób,codôwô13,6%ùprawnionëch.Naprzełómanimséwnikairujana

negòprawierokùgduńszczaniemòglëwelowaczôs,timrazãwòbrëmienimÒbëwatelsczégòBùdżetu2015.Nenrôzmieszkańcowiezłożëlëleno180wnio-sków.168wnioskówtikałosãdzélnico-wëchprojektówi12òglowògardowëchprojektów.Wdrëdżiedicjinagduńsczibùdżetparticypacjowiòstałoprze-znaczonëch11miliónówzłotëch.Dozjiscënkùbëłowëbrónëch21projektów.

Wwelowanimùdzélwzãło37965mieszkańcówGduńska,codôwô10,13%ùprawnionëch. WprzëtrôfkùGduńskatakwpierszi,

jaktéżwdrëdżiedicjinôwicybôczën-kówmieszkańcowiezgłôszalëwspra-wiepòdzéluòkrãgów,wchtërnëchòdbëwałësãwelowania.Òbrzészkòwipòdzél,jistijakòbczaswëbòrów,nastraconympòłożenimzgórëstôwiôłmôłédzélnice.Mieszkańcowieprawietaczichdzélniców,jakSwiãtiWòjcechczëRudniczi,chtërnemająkòl1tësącaòbëwatelów,nimająwnetkaniżódnëchmòżnotów,cobënimòprocëmnotówskùtecznozrealizowacprojektnaswòjiòbéńdzewkònfrontacjizrechùjącymwicyjak10tësącymieszkańcówNo-wimPòrtãczëwicyjak13-tësãcznymBrzéznã.Wszëtczéwëmienionédzél-niceleżąwjednymòkrãgù–numer1.Mòżlëwé,żeradnyterôczasnykaden-cjizajimnąsãùreglowanimgrańcówdzélnicówgardu,òcomiôłstarãdzélradnëchjupòwelowanimnadpiersząedicjąbùdżetu.Wątplëwòtëmieszkań-cówbùdzątéżtzw.szkòłowéprojektë,chtërnenp.przewidëjąremòntgim-nasticznyzalëdostãpnycolemałolenodlôùczniów,awiãcniédlôwszëtczichmieszkańców.Gdiniôpierszirôzùmòżebniłamie-

szkańcómzgłôszaniéprojektówdo

sŁaWoMir LeWandoWski

W 2014 rokù mieszkańcowie czile pòmòrsczich gardów mòglë pierszi rôz sami rozsądzëwac ò tim, jaczé inwesticje chcelëbë òni realizowac w nôblëższim sąsedztwie. Òbëwatelsczi Bùdżet, to je taczi, ò chtërnym rozsądzywają mieszkańcowie, wszedł wej dzyrskò w swiat donądka zastrzegłi le dlô ùrzãdowników. Ti slédny stanãlë tim razã na starżë pòrządkù, òmëlëcą do-zérającë całi proces.

Òbëwatelsczi bùdżet

sPòLëzNA


ÒbëwatelsczégòBùdżetuw2014rokù.Procedurawerifikacjiiwëbiéraniôwnioskówszlachòwałazatąprzepro-wadzonąwGduńskùiSopòce.Nôprzódprojektëbëłëskłôdónéprzezmiesz-kańców.Pòstãpnobëłëònetaksowó-nézfòrmalnégòpòzdrzatkùprzezrobòtnikówÙrzãduGarduprzëjima-jącëchwniosczi.Pòsobnobëłëòneprze-kôzywónéprzënôleżnymòrganizacjowimjednostkómÙrzãduGarduGdiniabògardowimòrganizacjowimjednostkómwcéludokònaniôprzeznietechniczno--dëtkòwianalizëmòżlëwòtëzjisceniôzabédowónëchprzedsewzãców.Projek-të,jaczéprzeszłëpòzytiwnąwerifikacjã,bëłëwelowónéprzezmieszkańców. We-lowaniéòdbëwałosãzapòstrzédzëznąinternetu,nótbëłosãzalogòwacnaprzërëchtowónydonegòcélustroniepòprzezpòdaniéswòjégònumraPE-SEL. Personë,chtërnenimająprzistãpùdosécë,mògłëskòrzëstaczcziledzesątlokalówwbiórachradzëznówdzélni-ców,bibliotekachczëklubachsenioraabòzmòbilnëchpùnktówdowelowa-niô.JakgôdôJoanaGrajterzgazétnégòbióraÙrzãduGardu,wwelowanimwzãłëùdzél40863personë,coòznôczô,żefrekwencjôwëniosła17,1%.Coczeka-wé,wwëbierzeprojektówbrałoùdzél1595dzecydolat18.Bëłotomòżebnédzãkazapisënkòwi,wedlechtërnégòkòżdenmieszkańcGdinimòżeòddacgłos.Wëbrónëchòstało41projektów,zczegò33òstałëjuzrealizowóné.

Dostónkdëtkówprzeznaczonynanencélto3miliónëzłotëch.RządzënëGdinizapòwiedzałëjupòsobnąedicjãbùdżetu.

Nié leno TrójgardÒbëwatelscziBùdżetniecëzyjetéżmieszkańcómSłëpska.Drëgôjegòedi-cjô,chtërnaòdbëłasãwùszłimrokù,pòkôzała,żeòbëwatelechcąprzedewszëtcziminwesticjiwinfrastrukturã.Wikszoscwnioskówtikałasãremòntuszaséjów,bùdowëkòłowëchstegnów,parkingówirewitalizacjiparków.2miliónëzłotëchzarezerwòwónénanencélwbùdżecegarduslédnomdąrozdzélonémidzë16dobëtnëchprojektów(8infrastrukturowëchi8spòlëznowëch),chtërneòstałëwëbrónéz38zgłoszonëch.Zamëszlómë pòsobną edicjã Słëpsczégò Òbëwatelsczégò Bùdżetu na 2016 rok. Dodôwkòwò dëdómë, jak zwikszëc kòntrolã mieszkańców na etapie realizacji nëch inwesticjów i zagwësnic jima prawò do ùdzélu w òdbiorze robòtów –gôdôKarolënaChaleckôzgazétnégòbióraÙrzãduGarduwSłëpskù.WLãbòrgùnabrëkùnkÒbëwatel-

sczégòBùdżetuzarezerwòwónyòstôł1miliónzłotëch.Naskùtkwelowaniôdowëkònaniôòstałowëbrónëch7za-daniów,zchtërnëchdwajusązrealizo-wóné.Pòòstałésąnaetapiezjiscënkù.Jinakjakwprzëwòłónëchrëchligar-dach,wLãbòrgùmòżnobëłowelowacblóswstacjonarnëchpùnktach,m.jin.

wùrzãdzegardu.Jemòżebné,żepra-wietemùbëłaniskôfrekwencjô–we-lowałoleno1288personówz17 944ùprawnionëch,tj.7,18%.Równakrzą-dzënëgarduniepòddôwająsãijuzapòwiedzałëpòsobnąedicjã.JakgôdôTomôszBronk,NôczelnikWëdzéluGar-dowiGòspòdarcziGardowégòÙrzãduwLãbòrgù,przë leżnoscë inaùgùracji òbëwatelsczégò bùdżetu më pòznelë brëkùnczi i prioritetë mieszkańców najégò gardu.TéżwBëtowienaprojektëzgło-

szonéwÒbëwatelsczimBùdżecebëłogłosowónéwwelownëchlokalach.Wwelowanimwzãłoùdzél2455òsóbùprawnionëch,czëlëfrekwencjôwënôszała12,4%.Wëbrónëchòstałodozrealizowaniô16zadaniów,najaczichwëkònaniéprzeznaczonëchje700tësą-cyzłotëch.WTczewiezôswëbrónéòstałëte

projektë,chtërnewapartnëchòkrã-gach dobëłënôwicypòdpisënkówmieszkańcówinachôdałësãwdët-kòwimlimice.Spòmidzë37zgłoszo-nëchòstałowëbrónëch15zadaniówdozjiscënkù.Pòdpisënczipòdswòjimwnioskãzbiérelësamimieszkańco-wie –prowadnikòwieprojektu.Pòdzgłoszonymaprojektamapòdpisałosãrazã9069mieszkańcówTczewa.Ùprawnionëchbëłokòl48tësący.Wszëtczézadaniaòstałëjuzjisconé.Dzãka òbëwatelsczémù bùdżetowi më zrealizowelë 15 projektów za 500 tësący złotëch. To mòże nie je wiele w zasygù całégò bùdżetu gardu, ale nôwôżniészé je to, że mieszkańcowie wcygnãlë sã w ro-bòtã dlô swòjégò òkrãża, wëmëslëlë pro-jektë, zebrelë pòdpisënczi, a dzysdnia są bùszny z negò, co ùdało sã jima zdzejac –gôdôMałgòrzataMëkòwskô,gazétnyrzecznikGardowégòÙrzãduwTczewie.Òbëwatelsczi bùdżet pòkôzôł, że miesz-kańcowie chcą rozsądzëwac ò swòjim gar dze i są aktiwnyma partnerama dlô samòrządzënë. SwójÒbëwatelscziBùdżetmielë

téżmieszkańcowiePruszczaiSztumù.WSztumienanencélòstałoprzezna-czonëch700tësącyzłotëch,awPrusz-czujaż2miliónëzłotëch,codôwôkąskwicyjak71złotëchnamiesz-kańcaijewidzałimwënikã,jeżlëmôsãnabôczënkùto,żeGduńsk,stolëcawòjewództwa,przeznôczôniecałé24

Szas. Wieżëckô (Gduńsk-Zakòniczin) òstała zgłoszonô w I edicje òbëwatelsczégò bùdżetu. Równak inwesticje w môlach, gdze mieszkô niewiele mieszkańców, ni mają wiãkszich szansów na „dobëcé” w wiôldżim òkrãgù.

Òdj. S. Lewandowsczi


sPòLëzNA

złote,anôlepsziwnymzestawienimSopòt107złotëch.

Wôrt je sã angażowacÒbëwatelscziBùdżetniezanôleżnoòdfòrmë,jakąprzëjimô,dôwômieszkań-cómmòżlëwòtãzjisceniôgwôsnëchùdbów,ato,jaczéònesą,zanôlégôjulenoòdbrëkùnkówiprzemëslnotëjichsamëch.Mùsząòneblósmiescëcsãwòbrëmieniach,chtërneòstałëòkreslonénabrëkùnknyinicjatiwë,przedewszëtczimwôżnyjepieniãżnylimitinwesticji,jizasygiczasrealiza-cji–kòwejwikszoscsamòrządzënówrozkłôdôinwesticjãnabùdżetowirok.Ùdzélòbëwatelówwsprôwòwanimrządzënëpòzwôlôaùtorómprojek-tówinym,codająsoczasnawelo-wanié,bùtnowòpòkazacgwôsnąòbëwatelskòsc,stacsãspòlëznowòòdpòwiedzalnymòbëwatelãgardu.Aùtorowieùjawernionëchprojektówmògątéżceszëcsãztegò,żemie-lëòniwôżnywkłôdwrozwijswòjimôłitatczëznë.To,żeÒbëwatelscziBùdżetpòmôgôwbùdowanimparłãczipòmidzëmieszkańcãamôlã jegòzamieszkaniô,jewidzecchòcbëna

spòlëznowëchpòrtalach,gdzepromò-wónésągardowéprojektë,rozwijająsãtamdiskùsje,głosëpòpiarcô,atéższtridë.Czedësãanalizëjebùdżetëwëżi

wëmienionëchpòmòrsczichgardów,mòżeduńcdoswiądë,żeniezanôleż-noòdtegò,czëjetoGduńsk,Słëpskò,LãbòrgczëBëtowò,brëkùnczimiesz-kańcówszlachùjązasobą.Nôprawaabòbùdacjôszaséjów,chòdników,kòłowëchstegnówczëplacówzaba-wów,rewitalizacjômiastowëchpla-cówiparków,bùdowaòswietleniô,a téż pòpùlarné sëłownie pòdchmùrką.Włodnikòwieiradnygar-dówdostôwająfertichzbiérëùdbówòdmieszkańców,czasãrazãzinstruk-cją,jakizajaczédëtczimòżegwësnézadaniéwëkònac.Tuwòrodzysãpëta-nié,czëÒbëwatelscziBùdżet(czëtôj:m.jin.kòsztòrganizacjiwelacji)ja-wernojebrëkòwnydotegò,cobëroz-wijacspòlëznowąòdpòwiedzalnotãòbëwatelów?Kòwëbiérómë rad-nëch,chtërnysą,aprzënômnimie-lëbëbëc,najimaprzedstójnikama.Teòretnotojimamëbëmielëzgła-szacswòjebédëncziiùdbënarozwij

gardu.Takjewteòrii,bòwprakti-ceradnysąaktiwnylenowòkòlimwëbòrów,anacodzéńblósniewiel-nywsłëchiwająsãbôczlëwòwgłoslëdzy,jaczichònireprezentëją.Wta-czijeleżnoscëparticypacjowibùdżetwëdôwôsãinstitucjązagwësniwa-jącą,żemieszkańcowiemògąsãstacwespółòdpòwiedzalnyzaswójgard. Jakpòkazywająstatisticziwelowaniów,dopiérzezainteresowaniétakąfòrmąòbëwatelskòscëprzejôwiômiészëznadotegòùprawnionëch.Wësléctwanótjeszëkacchòcbëwnym,żejeszsãùczimëòbëwatelsczichpòstawów.Jeszniewszëtcëchcemëbracòdpòwiedzalnotãzanajegardë.Zôczątczisąrównakwiednodrãdżé,wkòżdimrazuwôrtjesãangażowac,skòrnomómëtakąmòżlëwòtã.Kòjeszczilelatprzódëmësãżôlëlë,żesamòrządzënowéwładzenajichgardówniegarnąsãzprzeka-zëwaniemdëtkòwëchstrzódkównaòbëwatelsczébùdżetë.Terôtestrzód-cziprzekôzëją,lenomëjakbëwtoniewierzëlë,przënômniwikszoscnajuniechcewcygwtoùwierzëc.

Tłómaczëła Hana Makùrôt

Dzãka òbëwatelsczémù bùdżetowi w Tczewie òstało zjisconëch 15 projektów za 500 tës. zł. Òdj. S. Lewandowsczi

z POŁudNIA


Krzyżeikapliczkiprzydrożne,figuryChrystusa,MatkiBożejiświętychpośrodkuwsilubwogrodachprzeddomami,taklicznenaKaszubachicałymPomorzu,rzadkowywołująszczególnezaciekawienie.Sąbowiemczymśzwyczajnymwnaszymkrajobrazie,nikogoniedziwią.Przybliższymzain-teresowaniumożnasięjednakdowiedzieć,żeniemalzkaż-dymobiektemreligijnegokul-tuwwolnejprzestrzeniwiążesięjakaśopowieść,legenda,pamięćznaczącegowydarze-nia,częstowspomnienieważ-negomomentuwhistoriikon-kretnejrodziny.BożeMęki(botaknazywamynaPomorzuteznakiludowejpobożności)„niesametworząhistorię.Tożywiludzie,ichbudowniczowieici,którzysięprzynichzbie-rająlubzbierali,zapisująswoimżyciemhistoriętychmiejsc.

Tolosyizawirowaniażycioweposzczególnychosób,rodzinlubspołecznościlokalnychdoprowadziłydoichpowstania”

–piszewewstępieautormo-numentalnejksięgiBoże Męki powiatu chojnickiego,AndrzejOrtmann.Wydawnictwojestowocemdługoletniegozain-teresowaniaipracy,autormajużwdorobkuwcześniejszepublikacje,alebyłytozale-dwiezapowiedziobecnegodzieła.Zewidencjonował,sfo-tografowałiudokumentował652obiektykultunatereniemiast,gminiwiosekpowia-tu,ponadtook.90obiektów

stanowiącychprywatnezbiory(np.drogikrzyżoweczyko-lekcjaświątkówChełmowskiegowBrusach-Jagliach),akaż-dykrzyż,kapliczkaczyfiguramaswojąwnikliwiespisanąnarrację.Pięknaicennaksiążka.

Historia z Bożych Mąk odczytana kAzIMIERz OstROWskI

(…)niemalzkażdymobiektemreligijnegokultuwwolnejprzestrzeniwiążesięjakaśopowieść,legenda,pamięćznaczącegowydarzenia, częstowspomnienie

ważnegomomentuwhistoriikonkretnejrodziny.

Historiô òdczëtónô z Bòżich Mãków

BòżéMãcziikaplëczcziprzëdrożné,figùrëChristusa,Mat-cziBòscziiswiãtëchwewestrzódkùwsëabòwògardachprzedchëczama,takwielnénaKaszëbachinacałimPòmòrzim,rzôdkòwëwòłiwająòsoblëwézacekawienié.Sąbòczimszwëczajnymwnajimkrôjmalënkù,nikògòniedzëwùją.Przëblëższimzainteresowanimmòżesãrów-nakdowiedzec,żecolemałozkòżdimòbiektãreligijnégòùczestnieniônawòlnyrëmiijesparłãczonôjakôspòwiôstka,legenda,wdôrznaczącégòwëdarzeniô,colemałowspòminkwôżnégòsztótuwdzejachkònkretnyfamilie.BòżéMãczi(bòtakzwiemënaPòmòrzimneznanczilëdowipòbòżnotë)„niésametwòrząhistoriã.Tożëwilëdze,jichbùdownicëiti,cosãprzënichgromadząabògromadzëlë,zapisywająswòjimżëcymdzejetëchmôlów.Tokawleiżëcowémłolënëapartnëchpersonów,familiówabòmôlowëchspòlëznówdoprowadzëłëdojichpòwstaniô”–piszewewprowadze-nimaùtormònumentalnyknédżiBoże Męki powiatu chojnic-kiego,AndrzéjÒrtmann[tłóm.cytatów–DP].Wëdôwizna

jebrzadãwielelatnégòzacekawieniôiprôcë,aùtormôjuwùróbkùwczasniészépùblikacje,alebëłëtoblószapòwiescëterôczasnégòdokazu.Spisôł,zrobiłòdjimcziiùdokaznił652òbiektëkùltuwzôkrãżimmiast,òbéńdówiwsówkrézu,òkrómtegò90òbiektówzpriwatnëchzbiérów(np.krziżewédrodżiczëkòlekcjôswiątkówChełmòwsczégòwBrusach-Ja-gliach),akòżdôBòżôMãka,kaplëczkaczëfigùramôswójnąwjimnospisónąnarracjã.Snôżôiwôrtnôknéga.WCzôrnowieprzëdrodzezBrusówdoLesnastoji

mùrowónôkaplëczkakùtczëNôswiãtszégòSercaPanaJe-zësazrokù1912.Wlatach70.brëkòwareperacje,aòbczasrobòtównalezlëprzënikòscësztërzechòsób.Westrzódmôlowëchlëdzyjeżëwiprzekôz,żebëlëtampòchòwónyżôłnérzeNapòleòna.Kaplëczkaòstaòdbùdowónôwpërznãjinszimplacuitamtéżprzenioslëkòsce.ApartnôdwaszosowôkaplëczkawpòłożonysprzëtiDą-

brówcekòleBrusów:wdólnywlëdzemôfigùrãsw.JózwëzDzecątkã,wgórnyMatkãBòską,anaszczicemetalową


z PôŁNIégò

WCzarnowieprzydrodzezBrusdoLeśnastoimurowa-nakapliczkakuczciNajświętszegoSercaPanaJezusazroku1912.Wlatach70.wymagałaremontu,apodczaspracznale-zionoprzyniejszczątkiczterechosób.Wśródludzimiejsco-wychutrzymujesięprzekaz,iżbylitampochowaniżołnierzenapoleońscy.Kapliczkęodbudowanowniecoinnymmiejscuitamteżprzeniesionoszczątki.OryginalnadwukondygnacyjnakapliczkawpobliskiejDą-

brówcek.Brus:wdolnejwnęcemafiguręśw.JózefazDzie-ciątkiem,wgórnejMatkęBożą,anaszczyciemetalowącho-rągiewkęzdatą1862orazinicjałamiJ.v.P.,prawdopodobniefundatoraJózefav.Piechowskiego.Od1927r.kapliczkąopie-kujesięrodzinaPrzytarskich,właścicieligospodarstwa,leczointencjachjejpowstanianicniewiedzą.Pięknaośmiokątnakapliczkasłupowazczerwonejcegły,

zczteremaewangelistamiwprzeszklonychwnękach,zostaławybudowanawwiekuXVIIIwLichnowachwpodzięcezaoca-lenietejczęściwsiodnawałnicy,którakilkadziesiątmetrówdalejzniszczyładomyiuprawy.WCołdankach(gm.Chojni-ce)w1923r.właścicielmajątkuAdamWolszlegier(powsta-niecwielkopolski)wystawiłkapliczkęzfigurąMatkiBoskiejnadgrobemswejżonyipierwszegodziecka,zmarłychpod-czaspołogu;pamiątkęrodzinnegodramatuwciążpielęgnująmieszkańcywsi,przyjeżdżazeSzczecinawnuczkafundatora.WKamioncek.SwornegaciJózefiHelenaSzada-Borzyszkowscywystawiliw2005r.krzyżjakowotum„zaotrzymanełaskinazamieszkałejziemi”oraznapamiątkę100.rocznicyuro-dzinojca–Pawła.MotywybudowaniaBożychMąksąbardzoróżneiróżnesąteżichlosy.Dużopowstałozwdzięczności

chòrądżewzdatą1862iinicjałamaJ.v.P.,gwësnofùndatoraJózefav.Piechòwsczégò.Òd1927r.kaplëczczidozérôfami-liôPrzëtarsczich,miéwcówgbùrstwa,lenoòintencjachjipòwstaniônickniewiedzą.Snôżôòsmëkańtnôkaplëczkapôlowôzczerwòny

cegłë,zesztërzemaewanielistamawprzeszklonëchwlëgach,òstapòstawionôwXVIIIstolecymwLëchnowachwpòdzãkòwanimzazretaniétegòdzélawsëòdchajë,jakôcziledzesątmétrówdaliznikwiłachëczëizaséwë.WCoł-dankach(òbéńdaChònice)w1923r.miéwcamajątkùAdómWolszleger(wiôlgòpòlsczipòwstańc)pòstawiłkaplëczkãzfigùrąMatcziBòsczinadmòdżiłąswòjibiałcziipierszégòdzecka,ùmarłëchpòdczaszlegniãcô;wdôrfamilijnydra-mëdërchãdozérająmieszkańcëwsë,przëjéżdżôzeSzcze-cënaòtroczëcafùndatora.WKamióncekòleSwòrówJó-zefiLénaSzada-Bòrzëszkòwscëwëstawilëw2005r.krziżjaknopòdzãkã„załasczidostónénazamieszkałizemi”atéżnawdôr100.roczëznëòjca–Pawła.Mòtiwëstôwia-niôBòżichMãkówsąrozmajitéirozmajitésątéżjichkaw-le.Wielepòwstałozwdzãcznotëzazretaniézwòjnë,jinézôsdlôùwdôrzeniôzabitëchipòmòrdowónëchnatiwòjnie.WPłãsnienachójcesprzëtidodomùRiszardaRingwelsczégòwisykrucyfiks,apòdnimtôblëczka„Krziżnenùmôlniłnazymkù1932rokùmójStarkJózef(…)Przestrzélonyw1945

rokùprzezżôłnérzówCzerwionyArmie.Zaòstôłjaknoapart-nôznankadlôprzińdnëch”.Nenkrziżwësoknastôrichójceprzedërchôł,alewiôldżidzéljinëchòstôłznikwiony,przéd-noprzezhitlerowsczichòkùpantów,zniezgarëdopòlscziikatolëcczikùlturë.Òrtmannùdokazniłtéżtewszëtczé„StraconéBòżéMãczi” atéżwielnéprzëmiarëpòwòjnowiòdbùdowë,zwiôldżimzaangażowanimmieszkańcówòbsadłowiô,jakchòclekaplëczcziMatcziBòsczinaNowiAmericewChònicach.Wieleznaczątepamiątczi iplacewespòlëznowi

mòdlëtwë,jaczémająhistoricznąiwseczëcowąwôrtnotã,òtimmòżezeswiôdczëckaplëczkazfigùrąMatcziBòżiprzësedlëszczuMajkòwsczichwKòsobùdach.Pierwistojawpòlu,w2012jãòdnowilëiprzenioslëbliskòdodomù.Przërepera-cjinalezlëlëstdopòsobnikówzwiadłã,żekaplëczkaòstazbùdowónôw1904rokùprzezfamiliãKarnowsczichnatczãNiepòkalónyNMPinawdôrsmiercësp.JózefaKarnowsczégò,jaczi„dnia17zélnikategòrokùspôdłwtimplacuzfórëiiza-rôzkaBògùduchaòddôł,pòprzeżëcym68lat,jaknorzetelnymieszkańc,wiérnychrzescón,kòchającyòjc”.Nakùńcprosba:„Czejpòlatach,zBòżiłasczibãdzetopismionochtoczëtôł,prosyfamiliôzMatkąsp.JózefaKarnowsczégòònôbòżnéwzdichniãcézacałąrodzëznãpòbòżnymZdrowasMarija.Kòsobùdëwrujanie1904.AnnaKarnowskôzfamilią”.

zauratowaniezwojny,innezaśdlaupamiętnieniapoległychipomordowanychwtejwojnie.WPłęsnienasośniewpobliżudomostwaRyszardaRyngwelskiegowisikrucyfiks,apodnimtabliczka„Krzyżtenumieściłwiosną1932rokumójdziadJózef(…)Przestrzelonyw1945rokuprzezżołnierzyArmiiCzerwo-nej.Pozostałjakoszczególnyznakdlapotomnych”.Tenkrzyżwysokonastarejsośnieprzetrwał,leczwielkaliczbainnychuległazniszczeniu,głównieprzezhitlerowskichokupantów,znienawiścidopolskiejikatolickiejkultury.Ortmannudoku-mentowałrównieżtewszystkie„UtraconeBożeMęki”orazliczneprzykładypowojennejodbudowy,zwielkimzaangażo-waniemmieszkańcówosiedla,jakchoćbykapliczkiMatkiBożejnaNowejAmerycewChojnicach.Ileznaczątepamiątkiimiejscamodlitwyzbiorowejbądź

osobistej,jakąmająhistorycznąiemocjonalnąwartość,otymświadczyćmożekapliczkazfigurąMatkiBożejprzyzabudo-waniachMajkowskichwKosobudach.Stałaprzedtemwpolu,w2012r.odnowionojąiprzeniesionobliskodomu.Znale-zionopodczasremontulistdopotomnychzwiadomością,iżBożaMękazostałazbudowanaw1904r.przezrodzinęKar-nowskichkuczciNiepokalanejNMPinapamiątkęśmierciśp.JózefaKarnowskiego,który„dnia17sierpniategorokuspadłwtymmiejscuzfuryinatychmiastBoguduchaoddał,przeżywszylat68,jakoprawyobywatel,wiernychrześcija-nin,kochającyojciec”.Nakoniecprośba:„Gdypolatach,zdo-puszczeniabożegobendzetopismoktoczytał,prosirodzinazMatkąs.p.JózefaKarnowskiegoopobożnewestchnieniezacałąrodzinąpoboznimZdrowasMaria.Kosobudywpazder-niku1904.AnnaKarnowskazrodziną”.

WëdARzENIA


a d r i a n Wat ko W s k i

Stolemczi 2014

WandaKiżewskôzCzëczkówkòlBrusmô95latinimòtegòwcygùsôdzôkùlturalnéżëcéwswòjimòkòlim.Mësãjizapitelë,cojedlôninôwôżniészéwjidzejnoce:Robòta z młodima. Dlôte jô zaczãła starã ò bùdowã dodomù kùlturë w Czëczkòwach. To béł plac, dze ma wëstawiła wiele kaszëbsczich dokazów na binã–òdpòwiedza.LaùreatcewdniuwrãczeniôMedaluStolematowarziłTe-atrObrzęduLudowego„Zaboracy”,za-łożonyprzezStolemkãw1978rokù.Da-nutaMiszczik,coprowadzyZabòrakówòd1987rokù,wié,żewiednomòżeliczëcnadobrésłowòiwielenowëchùdbówòdswòjicotczi:Òna wiedno dôwała mie wspiarcé w drãdżich sztër-kach, nié leno jeżlë jidze ò téater, ale téż ò codniowé sprawë. Kòżdi, òsoblëwie młodi lëdze, mógł bëc gwësny, że cotka (tak jã na-zéwają nié le krewny) gò wësłëchô i jemù doradzy.DrëgôzlatosëchStolemkówBòże-

naÙgòwskôznónôjeprzedewszë-tczimzeswòjirobòtëprzëkaszëbsczimjãzëkù.ProwadzyùczbëdlôklerikówzdëchòwnégòseminariumwPelplinieisztudérówzGduńsczégòÙniwersytetu.Piszewiérztëpòkaszëbskù.Żlëjãspëtac,coòpisëjewswòjipòezje,gôdô:jô lubiã òbserwòwac lëdzy, Kaszëbów i Pòlôchów. Jejich wëbòrë, pòstawë i zachòwania są dlô mie nôlepszima témiznama, na jaczé jô piszã. ÒkrómtegòBòżenaÙgòwskômô czas na prôcã w RadzëznieKaszëbsczégòJãzëkaiwżuriwielemôlowëchjãzëkòwëchilëteracczich

miónków,midzejinszima:miónkówm.MieczysławaStrijewsczégò,Rod-nyMòwë,CzëtaniôRemùsa.Czasãjedrãgòparłãczëcfamiliowéiwarkòwéòbrzészczizrobòtąprzëkaszëbiznie.Jô bë chcała pòdzãkòwac mòjémù chłopòwi, Mirkòwi. Òn je dlô mie wiôldżim wspiar-cym. Przez wiele lat jô ni miała prawa jazdë i to òn mie mùszôł wòzëc na różné rozegracje–wspòminô.DlôòbùbiałkówMedalStolemaje

barowôżny.WandaKiżewskôceszisã,żemłodilëdze,jaczimòddałacałéswòjewarkòwéżëcé,ùdbelësowëapartnic

prawiejã:jô jem baro szczestlëwô, że wa tak nôdgrodzëła mòje dzejanié – gôda.DlôBòżenëÙgòwsczinôdgrodamôwiôldżiznaczënktéżdlôte,żeòbczasswòjichsztudiówtoònabëławPòmòranieiòrganizowałarozegracjedôwaniômedalów:przëjimóm tã nôdgrodã jak-no wiôldżé wëapartnienié a téż òbrzészk, żebë zrobic dlô Kaszub jesz wiãcy –pòd-czorchiwô.

Tłóm. Tomôsz ÙrbańscziÒdj. Nataliô Derc

Sztudérsczé Karno Pòmòraniô òd 1967 rokù wëapartniwô dzejarzów i stowôrë za promòcjã Kaszub i Pòmòrzô. Medal Stolema je ùznôwóny za nôwôżniészą, kòl Òrmùzdowëch Skrów, nôdgrodã, jaką mòże dostac za robòtã przë kaszëbsczi kùlturze. Latos, w XLVII edicje, ma ùdbała sã wëapartnic dwie Stolemczi: Wandã Kiżewską i Bòżenã Ùgòwską.


z kRAju I sWIAtA / LëdzE

Kaszëbsczi pielgrzim

Jem Kaszëbką w sto procentach

W 2014 rokù minãło dzesãc lat, od czedë Krësztof Meyer ze Strzebielëna chòdzy piechti, co dwa lata, na wanodżi do swiãtëch môlów w Eùropie, co razã dało przeszło 17 tësący kilo-métrów. Pielgrzim mô 46 lat i òd ùrodzeniô mieszkô w Strzebielënie.

KarolënaLabùdamô23lataipòchodzyzJaseniawgminieCzôrnôDąbrówkawbëtowsczimpòwiece.Òdczilelatmiesz-kôirobijakòfrizjérkawSerakòjcach.Wmaju2014rokùzanamówienimstarszich,krewnëchidrëchówzgłosëłasãdokònkùrsupiãknoscëMissKaszëbiKòcewiôwBëtowie.Zwëskałatampier-sziplac.PózniwkònkùrsuMissPòlscziPòmòrscziZemiwJezerzëcachkòleSłëpskatéżdobëłapierszimôlitakdostałasãdoczwiercfinałuMissPòlsczi2014idopółfinałutegòkònkùrsuwKòzenicachkòlWarszawë.7gòdnikawfinalekònkùrsuwWarszawieniedostałasãdopierszidzesątczi,aleòstaławëbrónôMissPòlscziinternaùtówWirtualnyPòlsczi.CzejmieszkaławJaseniu,nôleżałado

RegionalnégòKaszëbsczégòKarnaJaseń,

chtërnoprowadzëłaAgnészkaStolc;kar-noistniejeòd1968rokùimôwswòjimrepertuarzewielekaszëbsczichtuńcówipiesniczkównagriwónëchdlôtelewi-zji(„HejtuùnasnaKaszëbach”,„Wiejewiateròdmòrzô”,„Gwiżdże”,„Dëgùsë”,„Wieselé”„Scënaniékani”).Wrozmòwiezgazétnikã„Pòme-

ranii”rzekła,żejistarsziistarkòwiegôdiwająpòkaszëbskù,aònasama,jakdonichtospòkaszëbskùzagôdô,téżwtimjãzëkùòdpòwiôdô.Kòlnidomapamiãtôsãòrodnëchtradicjach,m.jin.tëchzGòdowégòcządu,òróżańcuiòpùstonocnëchzwëkach.„JôjemwstoprocentachKaszëbką”–rzekłanakùńckôrbiónczi.Wòstatnymczasujesmëmòglëbëc

téżbùsznyzjeszjednyKaszëbczi,Móniczi

PierszirôzrëgnąłdoRzimùprzezcałąPòlskã,CzechëiAùstriã.Wtenczasnawet-kanimiôłceltu,spôłcolemałopòdgòłimniebã.Òbczasswòjégòpielgrzimòwaniônigdësãniegòliichòdzylewsamëchsandałach.TejwRzimie,pòprzeńdzenimpiechti2400kilométrówprzez51dni,dzãkapòmòcëò.KònradaHejmodostôłkartãnawińdzeniénaplacprzedsedzbąÒjcaSwiãtégòwCastelGandolfoimiôłleżnoscwidzeciczëcJanaPawłaII;tobëłoprawieòsmëmiesącyprzedsmiercąpa-pieża.Dwalatapòzdze(w2006)szedłju1000kilométrówwiãcyiwcałoscë71dni,bòprzezLourdesiSantiagodeComposte-ladoszedłjażdoFatimëwPòrtugalsczi.DrëdżirôzdoRzimùszedłdłëgsządrogą,jażkòle3500kilométrów,bòprzëleżno-scëwstąpiłdosanktuariumMatcziBòscziPòkòjuwMedziugorie.W2010chcôłduńc

jażdoZemiSwiãti,alewTëreccziòstôłpòbitiprzezrozblekówinalôzłsãwszpi-talu.W2012rëgnąłdoMarijnëchsanktu-ariówwPôłniowiEùropie,midzëjinszimadoLaSalletwefrancësczichAlpach,dosanktuariumPiãknyPani,chtërnaw1846rokùùkôzałasãdwùmpasturkóm.DoRzimùszedłjesztrzecyrôzw2014rokù,czejtéżbéłwAsyżuiPadwie.Pielgrzimòwaniézacząłjuzmłodëch

lat,itéżzjinymalëdzama,bòtejszedłwiednowséwnikùdoSwôrzewadoMatcziBòscziKrólowiPòlsczégòMòrza.ChòdzyłtéżwKaszëbscziPielgrzimcezÉludoCzãstochòwë.BéłkòlMatcziBòscziÒstrobramscziwWilnienaLëtwie.Terôchòdzysóm,bòtakrozmiejenôbarżiprzeżëwacswòjepielgrzimòwanié.Rów-nakjakgôdô,bezmòcnywiarëtobësãniedało.Mùsziwiednopòkònacwiele

przeszkòdów,chòcbëito,żenierozmie-jegadacwcëzëchjãzëkach.Jidze,czëjezemno,czëjeszlaga,czëjegòrąc.Przedkòżdąpielgrzimkąks.prałatAlfónksFòrmela,probòszczparafiipòdwezwa-nimśw.PiotraApòsztoła,òdprôwiômszãswiãtąwjegòintencji,apòzakùńczenimkòżdiswiãtiwanodżi–mszãdzãkczënną.GdzeKrësztofMeyerpùdzew2016

rokù?TimrazãchcejiczjinymaKa-szëbamadoKrakòwa,nazéńdzeniézÒjcãSwiãtimFrancëszkã,chtërentamòprzëjedzepòdkùńclëpińcazleżnoscë31.SwiatowëchDniMłodzëznë.KrësztofMeyerjeKaszëbą,bëlno

gôdôpòkaszëbsku.JeszgwësnonierôzòkaszëbsczimpielgrzimiezeStrzebielënaùczëjemë.

sj

Leman.23-latnédzéwczãzPiôszna(gm.Tëchómie)zakwalifikòwałosãdokònkùrsuMissModeloftheWorldwchińsczimShenzhen.Niglewëstąpiławmésterstwachswiatamódelkówrazãzjinymaùczãstniczkamategòfinałuza-prezentowasãòbczasMissModelChina.BëłatozôpòwiescirôczbanaMissModeloftheWorld,aMónikapòkôzałasãtamwregionalnëchkaszëbsczichruchnach,jaczéprzëszëkòwadlôniwësziwôrkazTëchómiaGabrielaReca(wiãcyòninas.59–60).

Winszëjemënajimdzéwczãtómijesmërôd,żeprzëznôwająsãdoswòjikaszëbskòscë.

sj, dm

kAszëBsczI dLô WszëtczIcH


Cwiczënk 1Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi.(Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko- -polski).

– Brrrr, ale je to zyb.– Cëż të chcesz, kò mómë stëcznik, zëma je.– Jô wczora przëjachôł z Majorczi, temù nie jem zëmë zwëczajny.– Mùszisz sã przënãcëc… abò sã cepli òbléc. – Jem cepło òblokłi.– Chcemë sã sniegòwima kùglama pòrzëcac, tej òd razu sã tobie cepli zrobi.– Ni móm rãkawiców.– A widzysz, jô ò piscówkach nie zabéł.– Piscówczi są dlô dzecy. – Jô widzã, że cepłi mùcë të téż ni môsz. Të wierã sã chcesz zaznobic.– Mùcã? Mòże jesz wełnianą? – A jaką? Wełnianô nôlepi grzeje.– Wełnianô grëze.– Szkòda gadac! Cëż mie to, niech cë nen sniég na glacã padô.– Nen sniég, to bë téż mógł òprzestac padac. Padô a padô, a bez ne smiotë wëjachac aùtołã nie jidze.– Ju nie gniecë. Mómë zëmã, a w zëmie padô sniég i je zyb, ale za to zdrzë, jakùż pëszno nen bielëchny swiat wkół wëzdrzi.– Môsz prôwdã i snieżélca mòże ùlepic. – Jo, jeden prawie ze mną gôdô. Kò të jes całi biôłi òd negò sniegù. Wezkôj so sczëszczë sniég a jidzmë w chëczë.– Jo, pòjma, pòkôżã cë òdjimczi z Majorczi, tej nama zarôzka cepli mdze.

Cwiczënk 2

Przedolmaczë z kaszëbsczégò jãzëka na pòlsczi rzeklënë sparłãczoné ze zëmą, zanotérowóné bez ks. Bernata Sëchtã w jegò słowarzu.

(Przetłumacz z języka kaszubskiego na polski związane z zimą powiedzenia zanotowane przez ks. Bernarda Sychtę w jego słowniku).

Czegò òb lato nie zrobisz, tegò òb zëmã nie nadrobisz.Jakô zëma, taczé lato.Sëchô zëma, sëché lato.Chto òb żniwa sedzy w chłodze, bãdze òb zëmã żił w głodze.Czej lëstë z drzewa długò nie spôdają, òstrą zëmã prze pò-wiôdają.Czej w Gromiczną z daków cecze, to sã zëma jesz pòwlecze.Czim wikszé w lutim mrozë, tim krótszô bãdze zëma.

Òbjasnij znaczenié kòżdi z rzeklënów.(Wyjaśnij znaczenie każdego powiedzenia).

Cwiczënk 3Zdrzë na taczé słowa: zëmnica, zaznobic, pòdmùch. Òd jaczich słów òne mògłë pòwstac?(Popatrz na słowa… Od jakich wyrazów one mogły powstać?)

Wiedno je jaczés słowò pierszé (słowò pòd sta wòwé), a òd niegò mòże pòwstac pòstãpné (słowò pòchódné). Nen dzél, chtëren mòżemë nalezc i w słowie pòdstawòwim, i pòchódnym, zwiemë pòdstawą słowòtwórczą (je to jich pòspólny dzélëk).(Istnieje zawsze jakieś słowo pierwsze [wyraz pod sta wo-wy], a od niego może powstać kolejne [wyraz po chodny]. Ta cząstka, którą znajdujemy i w słowie pod stawowym, i w po chodnym, zwana jest podstawą słowotworczą [to jest ich część wspólna]).

Tedë òmôwióné słowa mają taczé słowòtwórczé pòdstawë (zatem przywołane słowa mają następujące podstawy słowotwórcze):

zëmno – zëmnicaznobic – zaznobicpòdmùchac – pòdmùch

ÙCZBA 39

ZëmaRÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH

Zëma to pò pòlskù zima. Słowò zëma (zëmnica, zyb) mòże téż znaczëc zimno, chłód, ziąb. W zëmie mómë mróz – temperatura poniżej zera i padô sniég – śnieg, czasã grôd – grad, plësk – śnieg z deszczem, a na drzewach i jinszich rzeczach òsôdzô sã żłódz – szadź. Mróz malëje na rutach kwiôtczi, na wòdach kładze sklëniané tôfle. Czedë òb czas padaniô sniegù nadéńdze wiater, tej mómë kùrzatwã – zamieć i pòwstôwają smiotë – zaspy.


kAszëBsczI dLô WszëtczIcH

Pòdzelë na pòdstawã słowòtwórczą i na fòrmantë taczé słowa: wëjachac, snieżélc, bielëchny, òprzestac. Przë fòrmantach zapiszë: przedrostk, przërostk.

(Podziel na podstawę słowotwórczą i na formanty takie sło-wa... Przy formantach zapisz: przedrostek, przyrostek). Cwiczënk 6

Ôrtë fòrmantów nie kùńczą sã na przedrostkù i przërostkù. Mómë jich jaż sztërë zortë. Òkróm ju pòznónëch mògą jesz bëc wrostczi (midzë słowòtwórczima pòdstawama, np. kòżd - o - roczny) i zerowé fòrmantë (dze nick nie do dô-wómë, ale skrôcómë pòdstawòwé słowò, np. pòdmùchac – pòdmùch ø).

(Rodzaje formantów nie kończą się na przedrostku i przy-rostku. Mamy ich aż cztery rodzaje. Oprócz już pozna-nych mogą jeszcze być wrostki [pomiędzy podstawami słowotworczymi, np. …] i formanty zerowe [gdzie nic nie dodajemy, a wręcz skracamy słowo podstawowe, np. …)

Wëdzelë fòrmantë w słowach: stôrodôwny, dokôz, Pła-czëbóg, pòdskòczëc, dãbòwi, smarowac, przënëkac, nëk, délokùlôk. Nazwij ôrtë fòrmantów w kòżdim z nich.

Cwiczënk 7

Wezwëskùjącë słowôrz, przedolmaczë z pòlsczégò jãzëka na kaszëbsczi pòstãpné słówka (korzysta-jąc ze słownika, przetłumacz z języka polskiego na kaszubski następujące słówka…):

grad, kra lodowa, kulig, lodowiec, lód, łyżwy, narty, plucha, sanie, sanki, sztorm, ślizgać się, ślizgawka, śnieżyca, wiatr, zawieja.

Ùłożë pòwiôstkã przë ùżëcym tëch słów. Wëzwëskôj téż słowa zgromadzoné przed cwiczënkã 1.(Ułóż opowiadanie, w którym użyjesz tych słów. Wykorzystaj także słowa zgromadzone przed ćwiczeniem 1).

Cwiczënk 4

Pòdsztrëchnij słowòtwórczé pòdstawë w taczich słowach (podkreśl podstawy słowotwórcze w ta kich słowach...):

mrówka – mrowiskò mech – meszkmòrze – mòrsczichléb – chlebòwi

Co sã dzeje w nëch słowòtwórczich pòdstawach? Czë òne są juwerné ze sobą jak w przikładach z cwiczënka 3?

(Co dzieje się w tych podstawach słowotwórczych? Czy są takie same, jak w przykładach z ćwiczenia 3?)

W słowòtwórczi pòdstawie mòże nastąpic wë-miana samòzwãków abò spółzwãków, mòżemë tej gadac ò samòzwãkòwëch abò spółzwã kòwëch òbòcznoscach w słowòtwórczi pòd stawie, np. slédz – sledzówka é : é; dak – daczk k : cz.

(W podstawie słowotwórczej może zachodzić wy mia-na samogłosek lub spółgłosek, mówimy wtedy o obo-cznościach samogłoskowych lub spółgłoskowych w pod-stawie sło wo twórczej…)

Wëpiszë z pòdónëch na pòczątkù cwiczënka pôr słów òsóbno òbòcznoscë samòzwãkòwé i òsóbno spółzwãkòwé.

(Wypisz z podanych na początku ćwiczenia par słów od dzie-lnie oboczności samogłoskowe i oddzielnie spół głoskowe).

Bôczë, że òbòcznoscë dozwôlają sprôwdzac òrtografną pòprawnotã, np. wëmiana ó na o czë rz na r.(Zwróć uwagę, że oboczności ułatwiają sprawdzenie po-prawności ortograficznej…).

Cwiczënk 5Pò wëdzelenim w słowach słowòtwórczi pòdstawë czasã cos òkróm ni òstôwô. Tak bëło na przëmiôr w słowach: zëmno – zëmnica; znobic – zaznobic.(Po wyodrębnieniu w wyrazach podstawy słowotwórczej czasami coś jeszcze pozostaje. Tak było na przykład w sło-wach…).

W pierszi pôrze słów òstôł dzélëk -ica (pò słowòtwórczi pòdstawie); w drëdżi za- (przed słowòtwórczą pòdstawą).(W pierwszej parze słów pozostała cząstka -ica [po podsta-wie słowotwórczej]; w drugiej za- [przed podstawą słowo-twórczą]).

Taczé dzélëczi òstôwającé pò wëdzelenim słowò-twórczi pòdstawë zwiemë fòrmantama. Żelë òne stoją pò ni – to zwiemë je przërostkama (sufiksa ma), a jak przed nią – to przedrostkama (prefiksama).

(Takie cząstki pozostające po wydzieleniu podstawy sło-wotwórczej nazywamy formantami. Jeśli stoją one po pod-stawie słowotwórczej – to noszą nazwę przyrostków [sufi-ksów], a jeśli przed nią – to przedrostków [prefiksów]).

glaca – głowa (pogardl.); òdjimk – zdjęcie; òprzestac – przestać; piscówczi – wełniane rękawice z jednym palcem i wyściółką ze skręco-nego wełnianego sznura, z tzw. (kasz.) nôwiązã; smiot – zaspa; snie-żélc – bałwan; zaznobic – zaziębić; zwëczajny – przyzwyczajony; zyb – przejmujący chłód

sŁOW

ôRzk

gdAńsk MNIEj zNANy


Dwór jakich małoDwórArtusaodXIVwiekumieścisięwreprezentacyjnymmiejscu,jakimjestDługiTarg.Początkowospotykalisiętukupcy–itotylkonajbogatsi,którzychcie-libiesiadowaćjedyniewswoimgronie.PoprzebudowieobiektuwXVstuleciugdańszczaniezasiadaliwDworzeArtu-saprzyławach,odobranychpatronówczycharakterystycznejcechyzwanychśw.Rajnolda,św.Krzysztofa,Marii,Mal-borską,Holenderską,SzyprówiSędziów.Od1752rokuwWielkiejHali(jejpo-wierzchniatoniemal400metrówkwa-dratowych!)mieściłasięgiełdakupiec-ka.Mimożebudynekuległzniszczeniuw1945roku,zostałodbudowany,adoświetnościdoprowadzonotakżewnę-trze.Możemysięotymprzekonać,jeślitylkoprzekroczymyprógMuzeumHisto-rycznegoMiastaGdańska,któregoDwórjestoddziałem.Opróczfunkcjimuzealnejmiejscetosłużymieszkańcompodczasważnychuroczystości,towłaśnietuna-dajesięHonoroweObywatelstwoMiastaGdańska.Dzisiajjednakskupiamysięnaodnowionejfasadzie.JejwyglądDwórArtusazawdzięczaAbrahamowivandenBlockowi,którypracowałnadniąwlatach1616–1617.Mistrznadałfron-towejelewacjicechystylumanieryzmuniderlandzkiego.Gdańszczanienieprzy-kładalidużejwagidotyłówbudynku,dziękiczemutamzachowałasięgotyckaelewacja.

Od niedawna szczyci się wyremontowaną fasadą. Aby przywrócić blask elewacji frontowej gdańskiego Dworu Artusa, przez pół roku na rusztowaniach pracowało dwunastu specjali-stów. Dzięki ich wysiłkom złocenia, polichromie i detale architektoniczne znów cieszą oko przechodniów. Zapraszamy do podziwiania!

Marta szaGżdoWicz

Dwór Artusa w odnowionej szacie

Gdańskie ideałyWyglądDworuArtusazdradzanam,doczegodążylidawnigdańszczanie.NaszczyciebudynkudostrzecmożnaFor-tunę–celmieszkańcówGdańska,którymogąosiągnąć,jeślibędąsiękierowaliSiłąiSprawiedliwością.Figurysymboli-zującetecnotyzobaczyćmożemywni-szachpomiędzypilastrami.Podejdźmybliżejpodgłównyportalwejściowy.Poprawejilewejstroniezobaczymyme-dalionyzpopiersiamikrólaZygmuntaIIIWazyiWładysławaIV.Władysławprzedstawionyzostałjakomłodzieniec –niemawąsówanibrody.Gdytworzo-nofasadę,byłjeszczedwudziestolatkiem.WizerunkiwładcówRzeczypospolitejświadcząotym,żemiastochciałopozo-stawaćpodopiekąpolskichmonarchów.

Starożytne wzorceZwróćmytakżeuwagęnaczteryfiguryusytuowanenakonsolachnawysokościszczytówokien.Tostarożytnibohatero-wie,którychceniligdańszczanie.Pierw-szyzlewej–Scypion(236–183p.n.e.)zwanyAfrykańskim,ponieważtowła-śnieonpokonałwpółnocnejAfrycepodZamą,w202rokup.n.e.,kartagińskiegowodzaHannibala.KolejnafiguratoTe-mistokles–żyłwlatach524–459p.n.e.,byłprzywódcąAteńczyków,dowodziłflotąwzwycięskiejdlaGrekówbitwiepodSalaminą.Statkigreckieprzyczyni-łysiędoklęskiokrętówperskich,któreniszczyłysamesiebiewciasnejzatoce.Trzecimbohaterem,któregoupamiętniligdańszczanie,jestżyjącywIVw.p.n.e.

Kamillus.WczasienajazduGalówmia-nowanyzostałdyktatorem,pokonałwro-gów,anastępnieodbudowałzniszczonyRzym.Zyskałprzydomek„drugiegoza-łożycielamiasta”.OstatniafiguratoJudaMachabeusz,któryżyłwIIw.p.n.e.,byłprzywódcążydowskiegopowstaniaMa-chabeuszyprzeciwkoSeleucydom.Żydziniechcieliodprawiaćnabożeństwkuczcibogówgreckich.JudzieudałosięzdobyćJerozolimęiponowniepoświęcićŚwiąty-nię.Miałwtedynastąpićcud–jednodnio-wezapasyoliwydopaleniawmenorze wystarczyłynaosiemdni.StądpowstałoświętożydowskieChanuka.

Fot. M.S.


Nowa ulica w podgdańskim jasieniu

W426.numerze„Pomeranii”(12/2009)wpublikacji„StaryinowyJasień”napi-sałem:„Każdy,ktokiedyśtrafiłdogdań-skiejdzielnicyJasień,zwróciłuwagęnaosobliwenazwyjejulic:Kraśnięta,Pólnicy,RycerzaBlizbora,Stolema,Re-musa,Damroki...Wszystkiepozostająwzwiązkubądźzliteraturąkaszubską,bądźteżzlokalnąmitologią”.Dotychnazwdodanoniedawno

nową–wewciążrozbudowującymsięJasieniumamyobecnietakżeulicęGoska.Patronaulicyzaproponowalijejmieszkańcy,asamorządowewła-dzemiastaGdańskatousankcjono-wały.TadośćdziwnanazwanieznanadotądogółowimieszkańcówJasieniawzięłasięodduchamorzaGoska(ta-kiegokaszubskiegoNeptuna).Gosktorównieżduchdomowy,opiekunludzigościnnychigości.Duchykaszubskietopostacimitologicznewystępującewkulturzekaszubskiej.Takichbogówiduchów,wktóredawniejludkaszub-skiwierzyłiktóreczcił,naliczonoponadsetkę.Gosk,kaszubskieGòsk,występujetylkonaKaszubachijesttosłowopochodzeniakaszubskiego.PoetakaszubskiLeonRoppel(PiętówTóna)opisałduchamorzawwierszupodtytułem„Gosk”.

Czej stark mój przed nordą na mòrze wëbiégôł,

Gôdiwa mù mëmka, żebë sã wëstrzégôłI dalek nie òdbiégł òd kraju –„Bò pón mòrza, Gòsk, pò mòrzu ju gòni,A bôt jegò cygnie ze sto chòba kòni,Co sëłë ùbëtkù nie znają.A wiater gò w blónë deszczowé òwijô,A wkół jegò bôta parónë wcyg biją,Że widno sã robi dokòła.Na mòrzu zôs wałë jak scërze sã jeżą:To skôczą, to copią sã, zãbiska szczerząI pianą w krąg pôrzkają biôłą:

I skòmlą òd strachù, i rëczą òd gòrzu,Łbë w górã dwigają, to nurzają w mòrzuI kãsëc bë chcałë, ùderzëc –Że biédny ten rëbôk, co w nordë czas biegnie,Bò zdżinie, przepadnie, chòc bój stoczi

– legnie…Nié lëdzóm nóm z Gòskã sã zmierzëc!”

Dodajmyjeszcze,żeniedawnoja-sieńskaaptekapołożonaprzygłównejulicyDamrokiotrzymałanazwętejtrochęmitologicznejkaszubskiejksięż-niczkiżyjącejwXIIIwieku.DamrokajestimieniemspotykanymjedynienaKaszubach,przetrwałoonozcza-sówśredniowiecza.NazwęDamrokaotrzymałarównieżmaszynadodrą-żeniapoziomychpodziemnychkana-łów(potoczniezwanakretem),którawywierciłatunelpodMartwąWisłą.Dodamjeszcze,żeimiętowybranozkilkunastutysięcygłosówoddanychprzezinternautów.Należysięcieszyć,żemieszkańcynaszejpomorskiejziemi

nawiązujądokaszubskiejspuściznykulturalnej.

Jerzy Nacel

Błędy i nieporadności

„Wprost”,rzekomo„najczęściejcyto-wanytygodnikpolski”,wymieniłnastronie6numeruz8–14grudnia2014r. 7miejsc,gdzie„kupująpolscykrezusi”, awtymulicęChmielnąwGdańsku,któ-ra–według„Wprost”–„razemzplacemDługiTargstanowitzw.drogękrólew-skąisercegdańskiegoStaregoMiasta”.1.SkorojakiśplacnazywasięTar-

giem,torównocześniesięonimjakooplacuniepisze.Alewarszawiścilubiąpisać„masłomaślane”.2.DrogąKrólewskąjestulicaDługa

+DługiTarg.ToserceGłównegoMia-sta,aStareMiastojestdalekostamtąd.3.UlicaChmielnastanowigłówną

arterięWyspySpichrzów.Krezusównatejulicysięniespotyka.

Janusz Kowalski

KON

KU

RS

ZRZESZENIE KASZUBSKO-POMORSKIE ogłasza otwarty pisemny konkurs na

Pisemne oferty należy składać do 31stycznia 2015

przedstawienia koncepcji funkcjonowania (przeznaczenia, wykorzystania, rozwoju) zespołu

fundusze UE, fundusze krajowe, fundusze celowe, itp.) wraz ze skróconym opisem warunków, zasad i trybu postępowania

Oczekujemy m.in.:

w w w.starbienino.pl Szczegóły oferty dostępne są na stronie:

funkcjonowania dziewiętnastowiecznego zespołu dworsko-parkowego w Starbieninie

K O N C E P C J Ę

jãzëk


Kaszëbsczé słowa zataconé w malënkachKòżdigrónkmôswójtónk–towierãnôlepszizôczątk,chtërnyrozwidniwôùdbãnaprzeprowôdzeniékònkùrsuplasticzno-jãzëkòwégònaKaszëbach.NimòżëcégòweWrocławiu–stolëcëDolnégòSzląska,wjaczisztudéro-wôłdrFloriónStanisłôwWenantiCeynowa–ùmëslôłjemsokònkùrsòKaszëbachinaKaszëbach.Wlëpiń-cuùdbôłjemso,żetijeseninaczile-nôscekaszëbsczichgãbach,nazmianã,wëmalëjesãredotaizadzëwòwanié.Dokùńcaséwnikarozesłôłjemdosztërnôscespòdlecznëchszkòłów,gdzeùczisãjãzëkakaszëbsczégò,bédënkprzeprowôdzeniégòkònkùrsuwedlemòjiùdbë.Dzewiãcszkòłów,atéżwëżijak250sztëkùczniówpòdzelëłomój wiôldżientuzjazm.Òglowititelkònkùrsubrzëmiôł

hewòtak: Jesień z kaszubskim słowem w tle.Òkôzałosãpózni,żepòwstałëlokalnézjinaczeniatipòzwë,np.Jesień w gminie Czarna Dąbrówka z kaszub-skim słowem w tle.Ùczniowieòstelëpòdzelonynadwawiekòwékarna:kategóriôklasI–IIIiIV–VI.Kònkùrsmiôłrozwijacùmiejãtnoscërãcznéiwëòbrazniãùcznia,wrazlëwòscna drobnotë a téż pòkazywaniékaszëbsczégòsłowawkònteksceje-seni.Przédnymcélãtifòrmëdzejaniôbëłarewitalizacjôkaszëbsczégòjãzëkaprzezzôbawãimiónczi.Zebrónyma-teriôłwizualno-tekstowiprzësłużisã (mómtakąnôdzejã)dowëdaniônowatorsczipùblikacjipòkazëjącyjãzëkòwi òbrôz swiatamłodëchKaszëbów.Wszëscëùczniowiemielëmòżlëwòscprzësłaniônôwëżidwùchprôc,zatoniebëłoògrańczeniówwòbrëmienimùżiwaniégòmateriałówatéżplasticznëchtechników.Nótjepòdczorchnąc,żeùczniowiewswòjichdokazachwëkôzalësã,wwiãkszoscëprzëpôdków,wiôlgąprzemëslnoscąitalentã.Nieògrańczalësãdozamiesz-czaniônaswòjichprôcachsłowajesień

wkaszëbscziwersjijãzëkòwi.Wielerozmajitëchùdbówòbjãłokaszëbsczésłowa,òpisëzdaniowéatéżpòeticczécytatë.Wôrtrównakspòstrzéc,żewma-teriijãzëkaprzewôgãmiałoùsôdzkòwédzejanié,aniéprzedstôwné,czegòprzi-kłôdamasąwëbrónéùczniowsczéùdbë:„kaszëbskôjeséń”,„złotôjeséń”,„farw-nôjeséń”,„czasnagrzëbë”,„Ùwôgapòtrus!”,„kaszëbsczilas”,„stôwk”,atéżwëjimcziwiérztów:„Jeséń”(JónTrep-czik),„Pòdeszczu”(StanisłôwJanke),„Cządërokù”(JaromiraLabùdda).Bòkadnoscdëchòwôatéżkùlturowô

Kaszëbmalowónôòbrazãisłowãjewi-dzałô,inótjerobicwszëtkò,bëmiecwcygòniãstarã,bëniążëc,atéż,bëònażëła,niélenowmòwiestarków,aleiwnaszi(corôzbarżitéżwmòji)codniowikaszëbsczimòwie,wpisa-nymjãzëkùatéżwgôdce,np.wjãzëkùpòwszédnégòkùpòwaniô,sztridówizgòdë,wdiskùrsuùlëcznymczëra-diowim,wjãzëkùprzerwëmidzëlekcjo-wiczëferiowi,wjãzëkùwërażającymemòcje,wjãzëkùdiskùsji,wjãzëkùnowòrocznëchicałorocznëchżëczbów.

Przëtileżnoscëchcôłbëmzłożëcwszëtczimznónymmie(ijeszwcygniepòznónym)Kaszëbómżëczbëniezmò-głoscëipòstãpnëchinspiracjówwcãżczimateriirewitalizacjijãzëka,spòkòjuirefleksji,zdrowiôatéżwszëtczégòdobrégòawëmalowónégòfarwamaniéjedny–jesénny,lesztërzechcządówrokù.Serdecznépòdzãkòwaniazapòmòcprzëprzeprowadzenimkònkùrsu:Je-sień z kaszubskim słowem w tle,skłôdómùcznióm,rodzëcómatéżdirektorómiszkólnymniżiwëmienionëchszkòłów:KatolëckôSpòdlecznôSzkòłam.PiotraDuninawChònicach,SpòdlecznôSzkòłanr82weGduńskù,SpòdlecznôSzkòłam.gen.StanisławaSosabòwsczégòwKaliszu(kaszëbsczim),SpòdlecznôSzkòła(wZespòleSzkòłów)wKôłpi-nie,SpòdlecznôSzkòławLëpińcach,SpòdlecznôSzkòławMòjszu,SpòdlecznôSzkòła(wZespòleSzkòłów)wPòbłocym,Spòdlecznô Szkòław Roczitach,SpòdlecznôSzkòławSławòszënie.

Dr Môrcën R. Òdelsczi Kòmisjô Nôùk Filologicznëch

PAN, Òddzél we Wrocławiu

Dokôz Annë Lis (VI klasa)


z zôPAdNëcH kAszuB

Pòd taczimtitlãòdbëłasã turist-nô rozegracjô òrganizowónôbezZrzeszSzkòłów(ZS)wDamnieëRe-gionalnyÒddzélPòlsczégòTuristno--KrôjoznajôrsczégòTowarzëstwa(pòl.skrócënkPTTK)wSłëpskùwewespółrobòcezNadlesnictwãGminëDamnica,Spòrtowò-IntegracyjnąSto-wôrą„AktiwnyDamnica”ëKrézowimStarostwãwSłëpskù.RozegracjazaczãłasãwCentrum

Sztôłceniégòi Kùlturë(CSiK)wDam-nicë.Tamwszëtczichbëtników(bezmała80ùczniówzeszkòłówdôwnégòsłëpsczégòwòjewództwa)serdecznoprzëwitalëdirechtórZSwDamnieJo-anaRusôk,PaùelLewandowscziëdi-rechtórCSiKGrégórGùrłôcz,atéż…Damnisz–trzëlatnôglingòtkagminë.Pòòbezdrzenimmùltimedialnégò

pòkôzkùòòsoblëwëchwôrtnotachna-szimôłitatczëznëwszëtcërëszëlënakòłowąabòpiechtnąwanogãszlachã„ApatnoscówgminëDamnica”.Zychernôwiaksząatrakcjąòkôzôł

sãstôrodôwnydwórz1871rokùwcen-trumDamnicë.Piersziszosdwòrumôparadnézadanié.Naddwiérzamajetãcznéòkno,scanëwëkłôdónésądrzewianąbòazeriąwkółkasetonów.Przedhòlãjeżirandolwsztôłceòkrãtu.Nôpiãkniwëzdrzibalowôzala,zwónôszpéglową.Nascanachsąkasetonëzestrójnymsztofãòtoczonédrzewianąbòazerią.Midzënimamòżeùzdrzecwą-sczékrisztalowészpégleirësznélãpëwsztôłcekwiatów.Dlôniechtërnëchprzédnąatrakcjąòbczasòbzeraniégòòbiektubëłaprzeszło12-métrowôkònoplanôpalma,jakôjekòl110–170latstôrô.

PòstãpnymapartnymmôlãbéłdwórwBòbrownikach.Tojeneòklasycznybùdinkò wiéchrzëznie1680kwadrat-métrów,chtërenmôdwiekòndignacje.Piersziszosmôparadnézadanié,anadrëdżimmieszkająlëdze.Napierszimszosu,gdzedzyssąbióra,ùchòwałësãòzdobnétrapë,kachlowipiéck,szpédżeliwëjimczisztukaturë.Pòzôpadnystar-niejewiôlgôtorma,zjaczijewidzecpiãknyòbrôzòkòlégò.Niedalekdwòrujewiôldżiògród.Najegòtereniesąstolemnészlachòtërodë–bùczi,dãbë,lëpë.

Bëtnicëimprezëòbczasjachaniégònakòłachmielëmòżlewòtãòbezdrzecdwórw Damnie.Òtimmùrowónymbùdinkù,zjednymszosãëkrzëwimdakã,legeńdapòwiôdô,żejedrëdżimzarégą.Pierszidwórmiôłsãzapadnąc,czedëjegòmiéwckawëszczwapsamajednąproszącąbabã.Kòłownicëweszlëtéżdoneògò-

ticczégòkòscołaz1878rokù.Zdôw-nëchkòscelnëchsprzãtówòstałowie-lewôrtnëchstôrodôwnotów,midzëjinymaXVIII-stalatnywôłtôrz,chtë-renòstôłùfùńdowónyw1708rokù

J o L a n ta P u c h a L s k a

Apartnoscë gminë Damnica

z zôPAdNëcH kAszuB


przezniemiecczichpanowników.DodzysôùchòwałësãwkòsceleXIX-sta-latnébòcznéwôłtarze,kôzalnica,wërzinksw.PiotraëPaùla,òrganë,òbrôzÙkrziżowaniégòChristusaëtãcznéòknazherbamapanownikówtëchzemiów.Czekawinkąòkôzôłsãtéżbùdink,wchtërnymterôzkajekróm,aprzódëbëłatamgòspòda.Zatotiwãdrowczicë,coszlëpiech-

ti,mielëleżnotãòbzeracjedenzczilezaòstałëchmłënówsłëpsczégòkrézu,gdzeterôfąksnérëjeagroturistnôgòspòdarka„Damno-Młin”.Tojebëlnymôldowëpòczinkùdlôwãdkôrzów,czôłenkôrzów, kòłowników czëlubòtnikówpiechtnëchwanogów.Pier-széwspòmincziò młëniewDamniepòchòdząz1784rokù.Pòdrëdżiswiato-wiwòjniemłinòstôłbarorozbùdowónyë ùnowniony.AlemòżetuwòjesznalezcstôrémaszinëzkùńcaXIXstalatégò,chtërnedzejałëdozamkniãcégòmłënaw1992rokù.Kùńcãdoscmãczącégò,aleczeka-

wégòwãdrubëłabazanaszirozegra-cje–bùdinkZrzeszëSzkòłówwDam-nie.Czemùwtimmôlu?Małochtowié,żewtimprawieplacujuòdwielelatjedozérónyturistnyëekòlogòwiôrtwëchòwaniôdzecyëmłodzëznë.Niéwszëtcëtéżwiedzą,żeaùtorãpierwòsztôłtucéchùë fanëgminëDamnicajedirechtorkanasziszkòłë,tojewDamnie,JoanaRusôk.Wcéchùbéłdąb,òdchtërnégòwëwòdzysãpòzwaDamnicë, ë symbòl rzécziŁëpawëbògatiwlasfórë.W2003rokùRadzëznaGminëDamnicaùsadzëłanowésymbòle.Czekawinkądlôturistówmòże

bëcwòdospôdkòldwòruwDamnienarzéceCharstnica.Jeònzaòstałoscąpòwòdnyelektrownie,chtërnapier-wibëławtimplacu.Mómëtéżpiãknépòwiôstcziòstôrëchdzejach,chtërneparłãcząsãzkaszëbsczimakòrzeniama.Ajaczibëlnylëdzetuwòmieszkają...Wdrëdżimdzélurozegracjekòżden

móg òbezdrzecwëstôwk (dzãkaNadlesnictwùDamnica)ò„Apartno-scëRodë”.WgminieDamnicajeterenòbjãtiprogramąòchrónërodë„Nôtëra2000”.Jetonôtërnésedlëszczerozma-jitëchzortówptôchów.Kòżden,chtochcôł,mógtegòdniapòsmùkacmélca,sprawdzëc,jaczészpùrëòstôwiająlesné

zwierzãta,czëtéżpòsłëchackòncertuwszelejaczichptôchów.Pòkrótczimòdpòczinkùiwësłëcha-

nim„Zwëczajnypiesnieònadzwë-czajnymmôlu”(òficjalnygminowispié-wë,chtërnyaùtorãjeGrégórGùrłôcz)wewëkònanimszkòłowégòchùruzDamna,òdbéłsãRegionalnyKòn-kùrsWiôldżichMówców.Òbczasniegòòsmëùczestnikówprzedstawiłoswójgeògrafno-historicznyregiónòdstronëczekawëchmôlów,zòsoblëwimbôczenimnapiãknoòbrazuzemie,krôjòbrazuëstôrodôwnotów,histo-rie,pòwiôstków,zjawiszczówëdo-znaniówzwanogówòdbëtëchpòswòjimòkòlim.NôbëlniésząëfarwnąpòlaszëznągôdałaùczónkaDomi-celaDëdazeSpòdlecznySzkòłënr5wSłëpskù.Nanaszimkònkùrsubëlëwójtgmi-

nëDamnicaGrégórJawòrsczi,przed-stôwcëNadlesnictwagminëDamnica –AnaKrisôkëGrégórCzersczi,pùbli-cystaë dzejôrzPTTKdrA.ÒrłowscziitéżJanuszGrabòwsczizROPTTKwSłëpskù.Jesmëgwës,żenaszarozgracjô

zjiscaswójcél,ajibëtnicëwrócëlëdosedodómz przeswiôdczenim,żegminaDamnicaswòjimaapartnosca-ma„piãknãnasòczarziwô”(jakjetozapisónéwnaszispiéwie).Tojuniejekrëjamnota!

Tłómaczëła Mariô SzréderÒdj. M. Szréder


WydARzENIA

Jakoprelegencizaproszenizostali:drMi-łosławaBorzyszkowska-Szewczyk,repre-zentującaUniwersytetGdański,InstytutKaszubskiiStowarzyszenieGünteraGrassawGdańsku,orazRolandBorchers,zWolnegoUniwersytetuwBerlinie–ko-ordynatorprojektunagrańrelacjibiogra-ficznychnaKaszubachidotyczącychKa-szubówonazwie:„PamięćitożsamośćnaKaszubach”.ModeratoremrozmowybyłdrChristianPletzing,dyrektorCentrumAkademiiSankelmarkpodFlensburgiem.WszyscygościespotkalisięprzedlatynaPomorzuGdańskim,gdziebylizwiązanizrealizacjąpolsko-niemieckiegoprojek-tu„ŚladamiżydowskimipoKaszubach”wlatach2006–2010.NapoczątkuspotkaniaMiłosława

Bo rzyszkowska-Szewczyk,wkrótkim

wprowadzeniudotematu,zapoznaławidownięzpodstawowymiinformacja-mioKaszubach,omawiajączagadnieniazwiązanezhistorią,terytoriumczyichstatusemprawnymwpaństwiepolskim.Postawionenawstępiepytaniaoróżni-cepomiędzykaszubskimistereotypamiarzeczywistościąstałysiędobrymwpro-wadzeniemdodrugiejczęścispotkania,wktórejpokazanonajpierwkrótkifilmdokumentalny„JôsoùrodzalawRéwie”–wybórfragmentówrelacjibiograficznejpaniGertrudyKowalik,urodzonejwRe-wie,anastępniezaproszonogościdodys-kusji.OpowieśćożyciuwRewienagrana

zostaław2012rokuwramachprojektuMuzeumPomorzawGreifswaldzieiMu-zeumNarodowegowSzczecinie,wewspółpracyzFundacjąOśrodkaKarta.

DotyczyłondokumentowaniarelacjibiograficznychświadkówhistoriinaPo-morzuZachodnim(fragmentyrelacjiGertrudyKowalikpt.„RewiankaznadZalewuSzczecińskiego”opublikowanonałamachPomeraniinr5/2014).Filmiporuszonewnimproblemy

stałysiępunktemwyjściadodalszejdyskusjiprelegentów.Mówionowniejm.in.okondycjijęzykakaszubskiegoorazpodjętopróbęwyjaśnieniaproble-muidentyfikacjiKaszubów,wskazującróżnejejkryteria:pochodzenie,znajo-mośćjęzyka,deklaratywność.Istotnymtematembyłyrównieżrelacjekaszub-sko-niemieckie,począwszyodXIXw.–momentukrystalizacjiwspółczesnejideitożsamościkaszubskiej,ażpookresIIwojnyświatowejiskutków,jakiewy-warłaonanakaszubskiespołeczeń-stwo.Interesującebyłyrozważaniado-tyczącestereotypówiichkreacjiprzezsamychKaszubów,atakżeproblemówiobrazudzisiejszejkondycjikulturyka-szubskiej.Dużezaciekawieniebudziły,corów-

nieżzobrazowałypóźniejszepytaniazebranejwidowni,kwestieidentyfikacjinarodowej/etnicznej/językowejwśród

Kaszubóworazskomplikowanekonfigu-racjetożsamościowewspołeczeństwiekaszubskim.Kaszubszczyznępodyskusjimożna

byłorównieżwpewnymsensiezabraćdodomu.DziękiuprzejmościZrzeszeniaKaszubsko-PomorskiegoiInstytutuKa-szubskiegouczestnicyspotkaniamielimożliwośćotrzymaniapłyty„MłodidlôGduńska”ipłytzbajkamikaszubskimiorazpublikacjiW cieniu morza czasu. Li-terackie obrazy Gdańska i Kaszubpodred.M.Borzyszkowskiej-Szewczyk.WieczórkaszubskiwGryfiipokazał,

żechoćtematykakaszubskaniejestdo-brzeznananaPomorzuPrzednim,tojed-nakbudzisporezainteresowanie.Wyda-rzenietakie,jaktonakazujezastanowićsięnadsensemipotrzebąpromocjiwie-dzyoKaszubachnietylkowPolsce,aleirównoleglepozajejgranicami.Czasembowiemskutkitakichdziałańpodejmo-wanychpozaPolskąmogąsięokazaćowielebardziejskutecznewumacnianiutożsamościwśródKaszubówipoczuciajejwartościniżzabiegipodejmowanewkraju,ponadtowperspektywieczasumogąprzynieśćowielebardziejwymier-nekorzyści.

a n d r z e J h o Ja

O Kaszubach na Pomorzu PrzednimCo wiedzą o Kaszubach niemieccy mieszkańcy Pomorza żyjący na jego zachodnim krańcu, za Odrą? Zapewne niewiele więcej niż my o nich. 25 listopada 2014 roku w Muzeum Pomorza (Pommersches Landesmuseum) w Gryfii (Greifswald) zaistniała jednak szansa, aby wiedzę tę pogłębić i poznać się bliżej. W ramach odbywającego się w Gryfii corocznie, już od ponad piętnastu lat, festiwalu kultury polskiej „polenmARkT” Referat ds. Pomorza działający przy wspomnianym muzeum zorganizował dyskusję panelową zatytułowaną „Die Kaschubei – Erin-nerung, Raum, Identität” (Kaszuby – tożsamość, przestrzeń, pamięć).

kAszëBsczé sPRAWë WszELEjAczé


PierszôWgòdnikòwiwieczórwdodomieBar-sowsczichwChwaszczëniekôrbimëjaknierôz.Donëchczôsbëłoòsprawachwsë,bòGerardBarsowsczijeszôłtësãChwaszczëna(òd27lat),aòkaszëbsczich–wastnôAniaprzezlatabëłapro-wadniczkąmôlowégòKòłaWiesczichGòspòdëniów, terô dozérô karnawësziwù.Tarozmòwabãdzejinszô.Terozmòwë.Włącziwómnagriwanié.

Jô bëła nôstarszô z òsmë sztëk dze-cy doma. A na zôczątkù bëło nas le troje młodëch na gbùrstwie: szczeniã, zgrzébiã i jô. Czej jem bëła malinkô, a starszi szlë na pòle, to zastawilë mie délã w dómie. Delë na stółczkù co do jedzeniô, zabôwczi. Pies sã dokraglowôł bez nen dél do mie a zlizôł z chleba. Kóń przëszedł, zazdrzôł, co tam je, i w kùńcu jô mù pòda chléb, tej òn gò letkò wzął, wërwôł na pòdwórkò i gò zjôdł. A przëszedł za wiãcy… Më sã òd małoscë kamracëlë. Pies pasł krowë na łące, a jô sã mògła chwilã przespac. To béł Bùrk. Béł szari. Leno mie a tatë słëchôł. Kóń téż. Klacz. Brunô, Lotta. Tata jã zaprzigôł dosc młodo, razã z ji mëmą, Fùksą. Ale tëli nie cygna, co stôrô.

Tam, dze më mieszkelë, to sã pisze Ząblewò. Kòlãdã ksądz wëpòwiôdôł Roso-chë. Meldunk je Ząblewò. Parafia Łebno. Gmina Szëmôłd. –Kùlitambëłogbùrstwów?–pitóm.Labùda, më Bóncë w dole, Szladze na

górze (Barsowsczichzégarwëbiłpółósmi), a przez łączi Grzenkòwicz. 12 hekta-rów, w tim dzewiãc łąków.

Jô òd trzech – szterzech lat pasła z cot-ką gãsë a krowë. Z cotką Léną. Cotka przë tim przãdła lëdzóm wełnã. Kółkò wzãła, przãdła na szpólã a pózni to sã robiło na mòtowidło. Krowë bëłë tak colemało òd trzecégò maja (òd òdpùstu w Łebniu) na wédze ju òd sódmi reno, ò przëpôłnim nëka

sã je dodóm, do dojeniô, a tej dali, jaż do szaroscë. I do jeseni. A gãsë za jednym bëłë wënëkiwóné.–Przãdzenié.Awiãzenié,héklowa-

nié,wësziwanié?Wësziwac doma, to bëło wanszónrë

wësziwóné, jak „swiéżô wòda”, mòdré. Cot-ka krziżëkã tôflôczi wësziwa. (Zwònitele-fón).Nie, dziś nie jestem na kole haftu. Mam gościa. Oddzwonię.–Corobiłodlôrozegracjimôłé

dzeckòprzëpôsanim?Co jô robia? A z sycënë plotła różné

rzeczë. Kwiatë zbiéra. Òbzéra, jaczé to mô kòrzenie, lëstë. Pszmiélóm w trôwie miód wëjôda… –Jakwajekrowësãnazywałë?Ò co pan mie pitô… Blësa, Bùta, Sëwô.

Nie pamiãtóm. –Ajaksãdokòniagôdało?Hùjt, czuder, hije…–Aczejsãmiôłzatrzëmac?Hó?Nié, prr. Jem chòdza za kòniã, za płëgã,

za kracôkã. Na szlópach wòdã wòza w becz-ce. Jak tatã wzãlë do szpitala, tej më z cotką muszałë zbòżé z pòla zwiezc.–Akrómë?Króm béł w Łebniu (1,5 kilométra dro-

dżi) abò w Smażënie (kòl 2,5 km). Jô lubia jic do Smażëna przez las. Ptôszczi spiéwa, drzéwka bëłë. Kùpòwało sã pétroch, mąkã, cëczer. Mëma piekła chléb. 8–9 blachów, rôz na tidzéń. Mòja robòta przë chlebie to bëło bùlew skrobanié.–Szkòła?Do szkòłë sã szło òd sédmë lat – na

sé dmë lat. Skùńcza bòdôj 12 sztëk. W szkò le jem na SKO zbiéra (SzkòłowôKasaÒbszcządnoscë–przëp.TF). A z kò leżanką Anielą më szłë na miónczi w ùczbie. –Szkólny?Czerownikã szkòłë béł Pòtrëkùs z Szë -

môłda. Wëchòwôwcką òd pierszi kla së bëła Krisza Flera, pamiãtóm téż panią Patelczik,

bòdôj z Pòbłoca. Béł jesz szkólny Langa a Ja-dża Szwôbòwa. Òna terô w Lëzënie miesz-kô. Pózni jem zrobia kùrs przëspòsobieniô rolniczégò w Łebniu. –Ajakchłopwòkòwpôdł?Chto kòmù... W Łebniu na zabawie mie

wëzdrzôł. Dërch sã ò mie pitôł. Pózni w Czel-nie mie zaczepił. Tej më sã òżenilë. Mieszkelë w Czelnie, a do Chwaszczëna przëcygnãlë w szescdzesątim szóstim. –Robòta?Òd szternôsce lat jem bëła w Szëmôłdze

na sztëli. Do Barłomina na kòle dojéżdża las sadzëc. Całi dzéń leno szszut, szszut… Òd 16 lat jem sprząta szkòłã w Czelnie. W 67 rokù przez chwilã taczi spòżiwczi kiosk w Chwaszczënie prowadza. Jesz tej Wanodżi nie bëło (restaùracjô–przëp.TF). W 70 rokù przeszła do spółdzelni robic. Pózni, jaż do dzysô, kòl sąsôda na ògrodnictwie.–Cygnãłopaniądospòlëznowégò

dzejaniô.KòłoWiesczichGòspòdëniówwChwaszczënie,nôlepszénaPòmòrzu.PòwstałokarnospiéwùKaszëbczi.Rësznodzejôkòłowësziwù,wjaczimpòtikôsã29òsóbzgminówŻukòwò,Gdiniô,Gduńsk,Przëwidz,Szëmôłd,Przedkòwò…

Przez 23 lata jem prowadza KGW, a jem w nim òd 72 rokù. Na pierszim zebranim mie wëbrelë prowadniczką drobiarsczi sek-cji. Môłé kùrczãta, kaczczi, gãsë do rozpro-wadzeniô midzë lëdzy. Po gãsë jem jezdza do Straszëna, pò kaczczi do Smażëna. A jed-nodniowé kùrczãta bëłë z Redë. –Gaz,kawãwatéżrozprowôdza?Jô. I brzadowé drzéwka. Zabawë më robilë… Na żëwò. Òrkestra

bëła proszonô. Òrganë, gitara, perkùsjô, akòrdión, czasã na trąbce. Spiéwelë a grelë. –AznónynaLesôkachmùzykeńcë

WłochiAbisyńcziktéżgrelë?Tëch jô ju nie pamiãtóm. Za młodô

jem… A tu je zdjãcé, jak jô bëła w lese. A tu do pierszi Kòmónie Swiãti…

Gasôrka z ZąblewaDługò jem prosył. Kùreszce Anna Barsowskô sã zgòdza. Më to wzãlë na dwa razë. Dwie rozmòwë.

t ó M k F ó P k a


kAszëBsczé sPRAWë WszELEjAczé

–Dobrzejenãcëcdzecëdorobòtë?Robòta za młodu hartëje. Piątka naszich

dzecy téż sobie w żëcym radzy. Kòżdé mô robòtã. A wnuków mómë dwanôsce.–Plusëaminusëzdrzącëwtił…Czedës wszëtcë bëlë razã wieczora-

ma doma. Terô tegò ni ma. Kòżdi w swój kòmpùter wzérô. To mie sã nie widzy.

Mòje marzenia sã spełniłë. Jem chcała dobrégò chłopa, swòjã chëcz a aùtół. Jaczi je, taczi je, ale sã spełniło…–Jaczije…Panigôdôòchłopieczë

òaùce?(Smiejemësã).Në, ni ma żódny willë…

DrëgôJedzemëaùtołãdoZąblewa,zrobicòdjimczi.Kòmùdno.Padôdeszcz.Czëstoniéjakòbzëmã.PaniAniawspòminô.

Czej jem pôsa, cotka Léna naùcza mie całégò pôcerza, wszëtkò to, co ba w katézmùsu. Cotka ùcza mie dobrëch rze-czi, w tim, że sã rodzyców słëchô. To bëła starszô sostra tatë, ò 11 lat. Chca jic do klôsz-toru, ale ni miała wëprawë. –Ajaktobëłozakòmùnë?Nôlepi bëło za Gerka. Chto rozmiôł

tej skòrzëstac – ten skòrzëstôł. Tata czëtôł gazétã „Gromada. Rolnik Polski”. Jak tata przeczëtôł – przeczëtała jô téż. Barżi jem lubia ksążczi czëtac. Nôbarżi mie sã widzôł „Robinson Crusoe”. Jem bëła tej w drëdżi klasë. Miała jic do szkòłë, a to bëła takô kùrzawa. Mëma sã bòja ò mie i mie wiãcy bùlew do skrobaniô dała, cobë jô nie zdąża do szkòłë. Ale jô ba ùpiartô, bùlwë ùskroba i do szkòłë zdąża. Pùka do szkòłowëch dwié rzów i nicht nie òtmikôł. Zeszła wast-nô Flera, co mieszka na górze w szkòle, i rzekła „Dziecko, po coś ty przyszła?”. Tegò dnia nicht z ùczniów nie doszedł do szkòłë w Łebniu. Szkólno zeszła do biblioteczi i wëpòżëcza mie trzë ksążczi m.jin. „Robin-sona”. Rzekła, że z tima ksążkama w taszë mie wiater w lëft nie weznie. Czëtała jem przë pétrochòwi lampie. Nierôz jem ùsna przë tim czëtanim, a mëma gasa lampã. Jem sã zbùdza, zapôliwa i dali czëta.–Ząblewò,Łebno,adali?Pierszi rôz jem sama dali w swiat wëja-

cha, jak jem mia trzënôsce lat. Chùtczi jem jezdza z mëmą na rénk do Wejrowa. Béł czas, że bëłë twòrzoné biblioteczné pùnktë i jem na kùrs jacha, do Gduńska. Jem wësa-dła z pekaesu na dwòrcu a sã zapita milicjan-ta. Òn mie pòdprowadzył tak trochã i jem trafia. Kùrs prowadzëlë w Domù Partijny

Propagandë, krótkò sôdzë, bez òkno jem wi-dza, jak sôdzëwi chòdzëlë. Po tim kùrsu jem brała ksążczi a roznôsza pò chëczach star-szim lëdzom do czëtaniô. Nawetkã mie za to pózni we Wejrowie pòdzãkòwelë. –Pekaesë.Aaùtołë?Do pierszégò aùtoła jem wsôdała, jak

jem do slëbù jacha. Czôrnô wołga. A nasz pierszi aùtół to bëła syrenka 105.DojéżdżómëdoŁebniaòdSzëmôłda.

Tu mieszkô mòja kòleżanka. Jesz wcyg dze-jô spòdleczno, w Caritasu. Skrącywómëwprawò,naLëzëno.Tu më czãsto w dwa ògnie grelë. Kòl Zelińsczich. A tu bëłë taczé danë… WjéżdżómëdoZąblewa.Z tegò pòla më zwòzywelë zbòżé, a tu człowiek sã nôbarżi bòjôł jachac, przez ten bisząg. Kòniã, z tim zbòżã.Stôwómë.Wësôdómë.Sztëczkjidze-

më.Robiãòdjimczi.Zdaleka.To je ju nowi bùdink, a stądka je widzec

përznã ti łączi. Czasã tu przëjéżdżóm i sobie to òbéńdã. Wsôdómënazôt.JedzemëpòdChwa-

szczëno.Tu bëła le takô môłô chòjna. A tu béł

grób żôłniérza. Më gò z cotką wiedno stro-jiłë. –Pòlôch?Niemc?Rusk?Kògò to béł żôłniérz – nie wiém. Cotka

gôda, że to béł człowiek.JesmëwDolmierzu.Wieczerzã jem rôd jôdiwa na drôbce.

Bùten. Na pòdwórkù bëło błotkò, a w nim żabë òb wieczórk chrochta. A jô to lubia. Drôbka bëła ò słomiany dak òpiartô. Mùsza bëc drôbka, bąsôk na drôbce, wãbórk a drąg ze szmatą na pòszëkù. Taczé przepisë. –Drągzeszmatą?Pewno, cobë nen òdżin zadëszëc, jak sã

zacznie żôlëc…Gôdómëòsklepach,robienimwôrz-

tówistrëganimdëflów.Tata robił kòrczi. Wszãdze bëło fùl

żôgòwinów. Tata to szmëdlësoma wëcynôł. Dobrze sã w taczich kòrkach chòdzëło. I sle tata téż naprôwiôł. –Jakmëmacórkãwòła?Naszi wòłelë na mie „Anka”. Tak jesz

mie sã przëbôczało... Jem grabiła żëto z grabloma wsëniãtima pòd pôchã. Mia jem tej szesc – sétmë lat. Ledwò jem mògła ùcygnąc. Jedna białka mie rzekła: „Wezże to òstaw! Kò të jes za małô, za słabô do ti robòtë!”. Jem dristno òdpòwiedza: „Kò Pón Bóg mie stwòrził pò to, żebëm robia”. –Aprzëtorfiewastnôrobia?

Jo. Nawetkã cąc, ale to tak dlô głëpòtë tata mie dôł. A tak jem wòza w kònia gò z cotką na szlópach a ùkłôda: dwa tak a dwa tak. I to sã sëszëło. I tim sã pôlëło òb zëmã. Trzimało cepło. A z wiérzkù béł ten czôrny torf nisczi. Jegò sã kùglało… Torf kòpało sã na zymkù, sëszało jaż do jeseni. I trzimało w torfòwnikù. I pôlało sã. Jak sã zrobiło jednã kùlã, a na drëdżi rok drëgą, tej jak sã òstawiło to… jak sã na to gôda-ło… midzë jedną a drëgą, taczé przejscé, scanã – czasã wòda pòtrafiła jã wëpchnąc. Człowiek mùszôł wërëwac… Jô lubia robòtã przë torfie.ZajachelëmëdoChwaszczëna.Bùrk żił wiãcy jak 20 lat. To sã rzôdkò

zdôrzô. Jesz gò w òczach móm, jak sã do mie jakno szczeniã todrowôł. Kóń téż ze-szedł ze staroscë.

Czej bëm sã mògła copnąc w cza su, chcałabëm jaką szkòłã jesz zrobic. W ca-łoscë to jem òd dzecka chcała bëc szkólną. Wléze pan na kawã?Ò17.28przëszedłjeszesemesòd

wastnëAnie:przë kòpanim torfù midzë stôrą a nową torfkùlą bëła òstawionô bórta…

Anka Bónkòwô – òdjimk òd przëjãcô. Z archiwùm familie

sPORt – PIŁkA NOŻNA


Tespostrzeżeniamożna,bezryzykamyślowejporażki,przenieśćnaludzi–sportowcówindywidualnychizespo-łowych,amatorskichizawodowych,młodzieżowychizachowującychsięparasportowowwiekuemerytalnym.Fascynacjasprawnościąiosiągnięciamisportowcówjesttakwielka,żestałasięzjawiskiemspołecznym.Bojepiłkarskiesąprowadzoneobec-

niewPolscesystemem:jesień–wiosna.Podczastrwającejwłaśniezimowejprzerwymiędzynimikibicewspomi-nająradościzsukcesówirozgoryczeniawwynikuporażekswoichdrużyn.WIlidzepiłkarskiejsątrzydrużyny

zKaszub.Dlakibicowskichwspomnieńprzygotowałemskrótowerelacjezcoty-godniowychspotkańjesiennejpołowysezonu2014–2015.

1. kolejka (2–3 VIII).Słabezwycię-stwoDrutexu-BytoviizWisłąPłock3:2,a0:0ArkiGdyniazDolcanemZąbkiulo-kowałyteklubywśrodku,a pogromChojniczanki1:4wmeczuz PogoniąSie-dlcesprawił,żeznalazłasięnaprzed-ostatniejpozycjitabeli.NastadionieBytoviibyło1300widzów(komplet).

2. kolejka (8–9 VIII).RemisyBytoviiiArkipo1:1zWigramiSuwałkiizSan-decjąNowySączniezmieniływsposóbzasadniczypozycjitychklubówwtabe-li.NatomiastChojniczankapoprzegra-nej0:1zZagłębiemLubinznalazłasięnadnietabeli.

3. kolejka (17–18 VIII).WygranaArkiiChojniczankipo2:1zGKSTy-chyiChrobrymGłogówprzesunęłyjewgórętabeli,aporażkaBytoviizeSto-milemOlsztyn0:1spowodowała,żepo-wstaławtabelialfabetycznakolejnośćnaszychklubów:A–B–C.WBytowiebyło1000widzów.

4. kolejka (22–23 VIII).PorażkiArkiiChojniczankipo0:1zeStomilemOlsz-tyniOlimpiąGrudziądzoraz0:0BytoviizPogoniąSiedlce;wsumietylkodwagolewtrzechmeczach.Kibicenielubiątakichspotkań,coodzwierciedlafre-kwencjawBytowie:tymrazem(iw6.kolejce,podajęwyprzedzająco)po900widzów.

5. kolejka (26–27 VIII).Remisy:By-tovii2:2zZagłębiemiChojniczanki1:1zGKSKatowiceorazprzegranaArki1:2zWidzewemŁódź.Chojniczankaprzed-ostatniawtabeli.

6. kolejka (30–31 VIII).PogromBy-tovii1:4wstarciuzChrobrymGłogóworazremisy:Chojniczanki1:1zDolca-nemZąbkii Arki4:4zMiedziąLegnica.TenwynikisłabościsąsiadówztabelidałyArcepowrótna11–12pozycjęorazprzywróciłyalfabetycznąkolejnośćna-szychklubów.

7. kolejka (6 IX). Arkaprzegrała2:4zliderującąTermalikąBruk-BetNiecie-cza,aBytovia2:3zOlimpiąGrudziądz.Chojniczankazaliczyłakolejnyremis1:1,tymrazemz Sandecją.Naszedru-żynyramięw ramięosuwałysięcorazniżejwtabeli.Obecniezajmująpozycje16–18.

8. kolejka (13–14 IX).PrzegraneArkiiBytovii:0:2zFlotąŚwinoujściei1:4zGKSKatowiceprzesunęłynaszeklubynaprzed-iostatniąpozycjęwta-beli.AwygranaChojniczanki3:0zGKSTychyumożliwiłajejskokz18.na10.miejsce.Nabytowskimstadionie600widzów.

Boje kaszubskich drużynZawsze istniało współzawodnictwo sprawnościowe zarówno ludzi jak i zwierząt, naszych braci mniejszych. Zadowolenie dziecięcego zwycięzcy wyścigu na szkolnym boisku jest także radością jego rodziców i nauczycieli. Jeźdźcy, w ogóle osoby dosiadające rumaków w boju, w wyścigach, czy podczas parad, z zachowania swoich pupili odczytują ich zadowolenie z sukcesów lub przygnębienie w przypadku porażek. To samo dotyczy zachowań psów i innych zwierząt wytresowanych do występowania w cyrkach.

Ja n u s z ko Wa L s k i

Wicelider klasyfikacji zdobywców goli I ligi Janusz Surdykowski (Drutex-Bytovia) strzelił

11 bramek. Zdjęcie z wygranego przez bytowian 2:1 meczu z Miedzią Legnica (24.10). Fot. K. Rolbiecki


sPORt – PIŁkA NOŻNA

9. kolejka (20 IX).Jedynąatrakcjątejkolejkibyło–dlanas–grożenietrene-rowiArkiutratąpracy,jeżeliArkaniewygrazChojniczanką.Byłwynik1:1,więctrenerpadł.Dolcan–Bytovia0:0.Obydwateremisyprawieniezmieniłypozycjinaszychdrużynw tabeli.

10. kolejka (27–28 IX).Porazpierw-szywszystkienaszedrużynywygrały:Bytovia6:1zSandecjąNowySącz,Choj-niczanka2:0zWidzewemŁódź,aArka1:0zWisłąPłock.Ichkolejnośćwtabelijestodwrotniealfabetyczna:C–B–A(niemylićzpewnymBiurem).WBytowie500widzów,alepowyniku6:1będziewięcej.

11. kolejka (3–4 X).Wynikibramkowominimalne:Chojniczanka1:0z MiedziąLegnica,aprzegraneBytovii2:3z GKSTy-chyiArki0:1zWigramiSuwałki.W tabelikolejnośćC–B–Abezzmian.

12. kolejka (11–12 X).Dwiesensacjejednegodnia:Chojniczanka–Termali-caBruk-BetNieciecza(nieprzerwanielidertabeliodpoczątkurozgrywek)1:0iwmeczumiędzypaństwowymPolska–Niemcy2:0.Bytovia–Arka1:1.WBy-towie1200widzówjako–odsuniętywczasie–skutekdobrejgryBytoviiw10.kolejce.

13. kolejka (18 X). Bezrewelacji.ArkaiBytoviawygrałypo1:0zPogoniąSiedl-ceiWidzewemŁódź–klubamiobecniezestrefyspadkowej.FlotaŚwinoujście–Chojniczanka2:1.Naszeklubyzbliżyłysiędosiebieidośrodkatabeli.

14. kolejka (25–26 X).Wynikime-czówzgodnezukłademtabeli.Przegra-ły:ArkazwicelideremZagłębiem0:4,ChojniczankazeStomilemOlsztyn0:3,aBytoviawygrałazdołującąMiedziąLegnica2:1.NastadioniewBytowiebyłotylko,bozimno(?),500widzów.

15. kolejka (31 X – 2 XI).Arkaskrom-niewygrała1:0zChrobrymGłogów,więciskromnieawansowaławtabeliz 14.na13.miejsce.Chojniczankazremi-sowała1:1zWisłąPłock,aBytoviamini-malnieprzegrała0:1z TermalikąBruk--BetNieciecza.Tewynikizapewniłyimdotychczasowepozycjewtabeli.

16. kolejka (8 XI).Chojniczankaprze-grała1:2zWigramiSuwałki,a mimoto–dziękistosunkowibramek–utrzyma-łasięna9.miejscutabeli.Arkawygrała3:0zOlimpiąGrudziądziwyprzedziłaBytovię,którazremisowała1:1zFlotąŚwinoujścieispadłana13.pozycję.NastadioniewBytowie500widzów.

17. kolejka (16 XI)zakończyłarundępodstawową(jesienną)meczówsezonu2014–2015.Arka,pozwyciężeniu2:1GKSKatowice,przesunęłasięojednąpozycjęwgórętabeli.Chojniczankawy-graną2:0zBytoviąniezmieniłaswejpozycji.Bytoviawykazała,wśródrozpatry-

wanychdrużyn,największąniestabil-nośćformy.Zaczęłarozgrywkina5. i 4.pozycji(1.i2.kolejka)iszybkoosunęłasiędostrefyspadkowej(kolejki6–9).Następniepodniosłasię,abyobecnieznaleźćsięna14.pozycji,tj. tużnadstrefąspadkową.Przyczynętakiejsy-tuacjiwyjaśnił„DziennikBałtycki”,który19XIpodał,żedwajważnipiłka-rzeBytoviizostaliusunięciz klubuzaprzybycienatreningw stanieupojeniaalkoholowego.W świetledziejówByto-vii(liniaprzerywanawykresu)możnachybaprzyjąć,żealkoholizmniektórychpiłkarzyklubutrwałoddawna.

18. kolejka (22–23 XI).Cieszązwy-cięstwanaszychdrużyn,2:1Arkiz Do-lcanemZąbki,azwłaszcza5:0Choj-niczankizPogoniąSiedlce.MartwikolejnaprzegranaBytovii,tymrazem1:2z WisłąPłock.

Wykres i wyniki dotychczasowych bojów kaszubskich drużyn w I lidze w sezonie 2014 –2015 w postaci ich pozycji w tabeli. U góry wykres (linie kropkowane) zapełnienia trybun bytowskiego stadionu podczas spotkań Bytovii. A nad wykresem

przewagi Termaliki (lidera) nad zmieniającymi się wiceliderami w punktach (P) i w różnicach bramek (B).

sPORt – PIŁkA NOŻNA/ WëdARzENIA


Òrmùzd wcyg seje


19. kolejka (28–30 XI),ostatniaprzedprzerwązimową.Przegrane:Chojniczanki1:2zZagłębiemLubin,aArki1:3zSandecjąNowySącz.Byto-viawygrała2:1z WigramiSuwałki,alewtabelipozostałanatejsamej,barażo-wej,15.pozycji.Nabytowskimstadio-nie700widzów(mimomrozu).ZdotychczasowychspotkańIligi

możnawywnioskować,żeTermalicaz liczącej750mieszkańcówledwiesołeckiejNiecieczy(gm.Żabno,pow.tarnowski)awansujedoekstraligi,anaszeklubybędąwalczyćoutrzy-maniesięwIlidze.Bytowscykibiceszybkoreagujązarównonawzrost,jakinaspadekformyswojejdrużyny.Niejesttampotrzebnynowystadion.Wystarczypełnezadaszenietrybun.PZPNchce,żebyzbudowaćwieżętransmisyjną,aleowartościtego,comianobyzniejtransmitować,sięniemówi.OspotkaniachnaszychdrużynwIlidzedobrzemówiąsłowakontre-dansa:Raz na lewo, raz na prawo, trochę na przód, trochę w tył, hej wesoło brzmij zabawo…Z tym,żeotejligowejza-bawietrzebabysmutnopowiedzieć:Razdogóry,razdodołu,aleogólnieztendencjązniżkową.Aleniemartwmysię.WIlidze

w sezonie2015–2016teżbędątrzyka-szubskiedrużyny.Jednazdotychczaso-wychspadniedoIIligi,ale–wielenatowskazuje–wjejmiejscez ekstraligiprzybędzieLechia.

KòlegiumRedakcyjnéiredakcjôcząd-nika„Pomerania”mająwëbrónédo-biwców„SkrëÒrmùzdowi”za2014rok.Najewëprzédnieniadostónielatosséd-mëlaùreatów:

Zbigórz Błaszkòwsczi–direk-tórSpòdlecznySzkòłëwNiezabësze-wie.Zjegòpòdskacënkùw2005rokùpòwstałotamdzecnékarnoKacperiLénka,wjaczimrokwrokwëstãpiwôkòl60%ùczniów.WastaBłaszkòwsczirozkòscérzôkaszëbskąkùlturãwswòjiszkòleiwòkòlimitéżmôstarãòdwi-ganiékwalifikacjówprzezszkólnëchkaszëbsczégòjãzëka.

Zbigórz Klotzke–emeritowónyszkólnyzLëzëna,badéraùszłotëKaszub,aùtorwieleksążków,m.jin.Barłomino. Monografia wsi,Parafia i kościół pod we-zwaniem św. Wawrzyńca w Luzinie,Bede-ker Luziński,Kębłowo. Wieś i parafia.

Krësztof Kòrda–spòlëznowidzejôrziregionalëstazTczewa.Zwësztôłceniôhistorik,w2013rokùòbroniłdoktoratnaGduńsczimÙniwersytece(napisôłdokôzòks.JózefieWrëczë).Òbslédné8latrad-nytczewscziRadzëznëGardu,łoniòstôłnôleżnikãRadzëznëTczewsczégòKrézu.ZaangażowónywdzejaniékòcewsczégòpartuKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzeszeniô.

Alicjô Serkòwskô – lëdowôùtwórczka,jakôzajimôsãkaszëbsczimwësziwkãimalënkãnarutach.Miesz-kôirobiwKartuzach.Jiùsôdzczijidzenalezcwrozmajitëchzbiérachpriwat-nëchwPòlsceizagrańcą,atéżwwiel-nëchpòmòrsczichinstitucjachkùlturë.W2003rokùòstaławëprzédnionôMedalãzazasłëdżiwrozkòscérzanimlëdowégòùtwórstwaprzezGduńscziPartStowôrëLëdowëchÙtwórcówm.LonginaMalicczégò.

Riszard Stoltmann–przédnikszczecyńsczégòpartuKaszëbskò--PòmòrsczégòZrzeszeniô, jaczi la-tosòbchòdzyłXX-lecé.M.jindzãkaspòlëznowirobòcewastëStoltman-naùdałosãwSzczecëniepòstawicòbelisknawdôrmieszkającëchtamKaszëbówizòrganizowacnôùkòwą

kònferencjãnatémãgrifaidinastieGrifitów.DobiwcaSkrëwłącziwôsãtéżwòdrodãkaszëbskò-pòmòrsczirësznotëwKòszalënie.

Macéj Tamkùn–zwësztôłceniégòhistorik,teòlogipedagòg.Òd35latzajimôsãmalarstwã.Jegòdokazësąwmùzeach,swiãtnicachipaństwòwëchinstitucjach,itéżwzbiérachpriwat-nëch.Wswòjimùróbkùmôwiãcyjakdwadzesceindiwidualnëchwëstôw-ków.Brôłùdzélwwielnëchzbiérnëchekspòzycjach.Artistajetéżilustratorãksążków,fòtografikãipòetą.

Danuta Tocke–òdwielelatzaan-gażowónôwrobòtãpartuDãbògórzé--KòsôkòwòKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzeszeniô.Miaławiôldżi ùdzélwpòwstanimChëczëNordowëchKaszëbówwKòsôkòwie.WastnôToc-kewespółòrganizëjem.jin.regionalnéwarkòwniedlôdzecyiKaszëbsczifestinwRewie.ZałożëłatéżFòlklornéKarnoKosakowianie.ÒrmùzdowéSkrësąwrãcziwónéòd

1985rokùzarozkòscérzaniéwôrtno-tów,jaczézasłëgiwająnaspòlëznowéachtnienié,ùtwórczépasje,szerzwieniékùlturëkaszëbscziijinypòmòrsczi,dobi-waniénaddrãdżimastrzodowiszczowi-mawarënkama,spòlëznowéinicjatiwëwòbrëmienimkùlturë.KòlegiumRedakcyjnéinôleżnicë

redakcji„Pòmeranii”wëbrelëtéż21.stipendistkãfùnduszum.IzabelëTroja-nowsczi.ÒstałaniąAgnes Łukasik,pre-zenterkaRadiaKaszëbë.

Agnes Łukasik, latosô stipendistka fùnduszu m. Izabelë Trojanowsczi. Òdj. P. Cyskòwsczi

R E K L A M A

Piraci i poganieNiemieckawyspaFehmarn–oilewogó-lejestznanaPolakom–kojarzynamsięprzeważniezmiejscem,przezktóreprzejeżdżasięwdrodzenapromwiodą-cydoDanii.Zapewnemałoktóryzprzy-godnychpodróżnychzastanawiasięnadjejhistorią,adawnanazwawyspy,Wę-brza,wśródturystów-rodakównaogółwzbudzajedyniewzruszenieramion.A jednakbyłczas,kiedywymawialijązestrachemiNiemcy,iDuńczycy.

W połowieXIIstuleciawłaśniestądwyprawiałysiędługiełodziesłowiań-skichkorsarzy,którzypustoszyliwybrze-żaSundu,SkagerrakuiKattegatu.ToonispaliliKonungahelę:bajeczniebogatemiasto,leżącenapograniczuSzwecjiiNorwegii,jużnigdyniepodniosłosiępotymciosie.Słowiańscy(wendyjscy,jakwtedymówiono)piraciwswoichłu-pieskichwędrówkachporuszalisięszla-kamiwcześniejszychrabusiówmorza,Wikingów.Terazskutecznienapędzalistrachaichpotomkom.KorsarzezWębrzynależelidople-

mieniaWagrów,odktóregopochodziużywanadodzisiajniemieckanazwaregionu:Wagrien.RozciągasięonpoobustronachcieśninyoddzielającejFehmarnoddużegolądu.Naprzeciwwyspyznaj-dziemymiasteczkoOldenburg.Niechnasniezmylinazwa–OldenburgWagryjskiniemawielewspólnegozmiastemotejsamejnazwieleżącymnieopodalBremy.Zjednymwyjątkiem:obamiastabyływprzeszłościksiążęcymistolicami.Dol-noniemieckanazwanaszegoOldenbur-gatłumaczysięjakoStarogród,wtymwypadkuraczejStarigard.Takkiedyśmusieligonazywaćjegomieszkańcy.Po-łożonazarogatkamimiasteczkawioskaKleinWessekprzypominaswojąnazwąodawnychwendyjskichgospodarzachtejziemi:Wessektoprzecieżnicinnegojakosiek,słowiańskaosadanaterenachzagarniętychprzezNiemców.PodobnyOsiekoddzielałkiedyśgdańskieStare

Miastoodkrzyżackiegozamku.Niemiec-kapisowniazachowałanawetwtymwypadku,jakowadawbursztynie,ar-chaicznąkaszubskąwymowę:uesek.HelmoldzBozowa,dwunastowiecz-

nykronikarz,wymieniaimięjednegozwagryjskichksiążąt:Rocheltowedługniegoidolatra maximus,notorycznypoganin,jakmożnaluźno,acztrafnieprzetłumaczyćsensowegoepitetu.Nad-morskaWagriapozostałapogańskimksięstewkiemażdo1160r.,tojestdoczasujejpodbojuprzezduńskichinie-mieckichfeudałów.Zastanawiazbieżnośćmiędzyzja-

wiskamipogaństwaapiractwa.Rugia,innepogańskieksięstwoWendów,któreupadłoniedługo,bowosiemlatpoWa-grii,stanowiłaprzecieżcentrumkultuSwantewita.GdypomyszkujemyponadmorskichzatoczkachEuropy,wszę-dzienatkniemysięnatęsamązależność.Pagania,krajpogan–takzapisywalijegonazwęśredniowiecznikronikarze–tozarównonajpóźniejzdobytyprzezWenecjan,korsarskiodcinekwybrzeżaAdriatyku,jakinajdzikszy,najdłużejsiębroniącyprzedzakusamifrancuskichfeudałówskrawekwybrzeżaBretanii.Takiesameośrodkipogaństwaipirac-twajednocześnieodnajdziemynaWo-linieorazestońskiejwyspieSaaremaa,zwanejkiedyśOzylią.

Tonieprzypadek.W XIIwiekuzorga-nizowanekorsarstwobyłochybajedynąformązachowanianiepodległościma-łychkrain.NaPółnocysystemfeudalnyzagarniałjużwtedyostatnieskrawkieu-ropejskiegolądu.Wszędzie,gdziedotarłówsystem,gdziesięzagnieździł,rządzićpoczynałbaron,mającynadsobąksięcia,któryzkoleizginałkolanoprzedkrólem.Wszędzietamzanikałateżinstytucjawol-nychgospodarzy,którzynawetjeślimieliswojegoksięcia,tozregułysamigosobiewybierali,własnezaśsprawyzałatwialidemokratycznie–nawiecach.Piractwobyłowięctam–możnapowiedzieć–for-mąstrukturalnegooporuprzednaporemfeudalizmu.Podobniejakpogaństwo,któ-rewtymwypadkuuznaćmożnazaide-owąpodbudowęowegooporu.Wiadomoprzecież,żewwarunkachśredniowieczachrystianizacjabyłapierwszyminiezbęd-nymetapemdziełafeudalizacji.Cobyłodookazania–jakmawiają

logicy.Wszędzietam,gdzieupadłymałepirackierepubliki,natychmiastwykorze-nianotakżereliktypogaństwa.Podko-niecXIIwiekuprawiecałypołudniowybasenMorzaBałtyckiego,takniedawnojeszczebędącyprzytuliskiembrodatychwioślarzy,czcicielisłowiańskichbożków,byłjużziemiąchrześcijańską.Prawiecały–bozawyjątkiemLitwy.Aletojużosobnaopowieść.

Jacek BorkoWicz

Południowowschodnie wybrzeże wyspy Fehmarn (pobr. 30.12.2014). Autor: Torbenbrinker|Torbenbrinker. Źródło: Wikimedia Commons


fENOMEN POMORskOścI


zROzuMIEĆ MAzuRy

KuchniaposzczególnychczęścidawnychPrusWschodnichbyładosiebiepodob-na.Piszącwięcosmakowychupodo-baniachWschodnioprusaków,mamynamyślitakMazurów,Warmiaków,Litwinówpruskich,jakiOberlandczy-ków.Okształcieichkulinarnejtradycjizadecydowałykuchniedwóchnarodów,któreodegrałynajwiększąrolęwdzie-jachkrainy:NiemcówiPolaków.JakzauważaRafałWolski,autorwstępudoksiążkiSmak Mazur. Kuchnia dawnych Prus Wschodnich,doniemieckiejspuści-znygastronomicznejnależąskłonnośćdosłodko-kwaśnegoprzyprawianiapo-traw,obfitośćmięsaijegoprzetworów,zamiłowaniedoklusek;zkuchnipolskiejwywodzisięczęstestosowanieśmietanyiziółprzyprawowych,znakomitewędli-ny,atakżetakiepotrawy,jakbarszczzburakówćwikłowychczyflaki.Zgo-dzićsięteżniestetytrzebazWolskim,żechoć„kilka,możekilkanaścietysięcyrodzinowschodniopruskichkorzeniach,rozsianychmiędzyNiemcamiaLitwą,gotujejeszczeodczasudoczasuwedługtradycyjnychreceptur,tonieulegawąt-pliwości,żedzisiajregionalnejkuchniPrusWschodnichjakożywegozjawiskajużniema”.Małomamyteżhistorycznychza-

piskówpoświęconychkulinarnymprzyzwyczajeniomMazurów.Wliczą-cejkilkasetstronHistorii MazurMaxP.Toeppenpoświęciłjadłuledwiekilkazdań:„Jadanogrubąkaszęgryczaną,kiszonąkapustę,zakwaszaneczerwo-neburaczki,kluskizmakiem.Używanodużocebuli.Chlebipotrawymącznespożywanorzadziej,głównieubogatychiwokresieciężkichprac”,zauważajączresztądalej,że„chlebipotrawymączneuznawanesązasmakołyk.Chlebanawet

Smaki

WaLdeM ar MierzWaugburówstarczatylkodoWielkanocy,biednizadowalająsięnimpodczasżniw.Białychlebnazywająkołaczem”.WięcejobserwacjipoczyniłAlbert

Zweck.PisałonwpracyMazurzy:„Wy-żywienieMazurówograniczasięprawiewyłączniedospożywaniaproduktówpozyskanychprzeznichsamych;alerównieżprzykorzystaniuznichMazurpostępujebardzoostrożnie.Jeślimożenanichcośzyskać,rezygnujeprzeważ-niezichspożycia.Nawetgospodarzejedząniewielemięsaizazwyczajtylkowniedzielę.Jedyniepodczasżniwdaniamięsnepojawiająsiętrzy–czteryrazywtygodniu.Ponieważjestmałookazjidosprzedawaniajarzyn,jesięjewdu-żychilościach;zwłaszczakiszonakapu-sta(saure Kunst)stanowizimąsmacznąpotrawę.Jadasięrównieżdużocebuli.ZczerwonychburakówMazurgotujechętniejedzonybarszcz(Schnittka, Büd-schwing);posiłekczęstostanowikaszaipotrawyzgrochu;latemspożywasięteżdużomlekaiświeżegosera(Glums).Nastolenigdyniebrakziemniakówichleba.Kawępijąprzeważnietylkoko-biety,nawettebiedneinajbiedniejsze,przynajmniejwniedzielęiświęta.Bar-dzolubianyjestsporządzanyztartychziemniakówplacek(Flinsen)smażonynatłuszczu,przygotowywanyzwłaszczadlachorych,szczególniegorączkujących,którychoćciężkostrawny,uchodzizapotrawędietetyczną.Zkaszygryczanej,namoczonejuprzedniowsłodkimmle-ku,Mazurpotrafiupieczdodatkiemja-jekimasła,smacznyplacek–»gryczan«;jednakwogólezadowalasiękaszągru-boziarnistą,drobniejsząniosącnatarg.Chlebpieczesięzgrubomielonejmąki;białychlebMazurnazywajużciastem(»kołaczem«).(…)Wyrobnicyjedząna-turalnąkolejąrzeczyskromniejniżgospodarze.Kawałekkiełbasy,słoninyalbośledziauważajązazwyczajjużza

wyszukane,trudnedozdobyciasmako-łyki.Zrybjadająpośledniejszegatunki,aleitebywajądlanichrzadkodostępne.LepszerodzajerybsązMazurprzeważ-niewysyłanenasprzedaż”.Poszukującśladówkuchnimazur-

skiej,wartosięgnąćdoliteraturypięknejiwspomnieniowej.NiemieckatwórczośćpoświęconautraconymPrusomWschod-nimjestdośćbogata.Sporowniejcieka-wychmemuarów,choćakuratniewielemiejscazajmująwnichkulinaria.Hra-binaMarionvonDoenhoffosprawachkuchniteżpisałaraczejoszczędnie,choć–cowartopodkreślić–bezcieniafałszywegoskrępowania:„Dobrzejada-łosiętylkowtedy,kiedybyligoście;nacodzieńwinopiłtylkoojciec,dziecizaśwodę,którąprzywożonocodzienniedogotowaniawciągniętymprzezkoniawielkimaluminiowymbeczkowozie.(…)Niekupowałosięniczego–wszyst-kopochodziłozwłasnejprodukcji:jajka,warzywa,owoce.Wszystkoteżjadłosięwswoimczasie,awięcwtedy,gdynad-chodziłaporanaposzczególneowoceczywarzywa.Itaknajpierwtygodniamijedliśmyszpinak,potemgroszek,dopó-kiniedojrzał,stającsiętwardyniczymkulearmatnie,potemprzychodziłaporanamarchewkę.Pozatymwszystkobyłozaprawianealbowinnysposóbprzygo-towanenazimę,marchewzakopywałosięwpiasku,ogórkikisiłowkamiennychgarnkachprzykrytychdrewnianąpo-krywkąobciążonąkamieniem”.Mało,awłaściwiewcaleniepisywał

ojedzeniuErnstWiechert,urodzonywPiersławkukołoPiecek,piewcamazur-skiejkrainy,autorm.in.Dzieci Jerominów.PrzeciwieństwemWiechertabył

HansHellmutKirst.Trzebajednakpamię-tać,żejegowspomnieniazamieszczonewpublikacjiMoje Prusy Wschodniemocnoidealizująobrazmazurskiejkrainy.PisałKirstwtejksiążce:„Gdzieindziejmogło


zROzuMIEĆ MAzuRy

sięmówić:jedzenieipicietrzymarazemduszęiciało,utrzymujenasprzyżyciu,alewPrusachWschodnichraczejbysiępowiedziało:apocóżinnegosiężyje?Kuchniawschodniopruskajestciężka,zawiesistaiesencjonalna–podobniejakupojnewinaburgundzkie.Abystrawićtowszystko,coprzygotowanownaszychojczystychkuchniach,trzebabyłomiećdobrezdrowieiznakomityapetyt,czy-licechy,którebyłyprzydanekażdemuWschodnioprusakowi.Oczywiście,istniałotupewnepo-

krewieństwozkuchniąpolską,litewskąirosyjską.Dopodstawowychskładni-kównaszychpotrawnależaławięcśmie-tana,równieżwędzonasłoninaiinnetłuszcze,zwłaszczazaśsmalec,atakżepachnące,świeżeubitemasło.Przepisyprzekazywanozpokolenianapokolenie.Niemalwkażdejrodzinieprzechowywa-nozapiskikulinarne–wlistach,zeszy-tach,naluźnychkartkach.Byłorzeczącałkiemnaturalną,żemojamatkasamauprawiałajarzyny,samazbierałaowoceisamapiekłachleb.Ulubionymiprzyprawamibyły:ma-

jeranek–dodawanydokiełbasypaszte-towej,niezbędnywręczdogrochówkiiflaków,następniekoperekdoziemnia-kówześmietanąorazkminekdochle-ba.Następniekardamon!KardamonempachniałowcałychPrusachWschodnichwczasieświąt,podczasidyllicznegoBoże-goNarodzeniainiezliczonychuroczysto-ści.Ktojeszczedziśpoczujezapachkarda-monu,gdziekolwiekbybył,nieuchronniemusiwspomniećPrusyWschodnie,jeślinaprawdętamgoniegdyśwąchał”.„Rybbyłounaspełno–pisałdalej

Kirst–pochodziłyzrzek,jezior,zzale-wuizBałtyku.Prawiekażdygatunekśrodkowoeuropejskipojawiałsięunasnastolekilkarazywtygodniu,ajużko-nieczniewpiątki.Szczególnymspecjałembyłysielawy,zwłaszczatezMikołajek,alerównieżzjezioraDąbrowa(zDąbrówna).Takasielawauwędzona,jedzonawmia-ręmożliwościjeszczenaciepło,stanowiłaprawdziwyrarytas.Niemniejdelikatne,alenieporównaniebardziejrozpowszech-nionebyłyflądry,ociekającetłuszczempłastugi,równieżnajchętniejspożywanewpostaciwędzonej”.Doulubionychprzy-smakówmazurskichnależałyoczywiścietakżewędzonewęgorze.„Zjadanojecały-mimetrami”.

Głównąjarzynąbyłyziemniaki,przyrządzanoznichkilkaówczesnychsmakołyków.ZatakieKirstuważałwieleodmianklusek,atakże,lubianewcałychPrusachWschodnich,plackikartoflane,„nakażdąporędnia,jedzonetakżejako»cośnaząb«,przedposiłkiem,międzyposiłkami,nawetnadeser,aletakżejakodaniepodstawowe,azatemjakoobiadskładającysięzjednegodania”.Ziemniakistanowiłyrównieżpod-

stawęsolidnegochłopskiegośniadania.W Wilkach KirstaichbohaterMaternakażesobietakiepodać.Stanowiąje„trzykartoflepokrojonewplastry,usmażonenaświeżymmaśle,dotegogrubanadwacentymetryszynkapokrojonawkostkę;natoczteryjajkarozbełtaneześmietaną”.HansHellmutKirstuważał,żejedy-

nierdzennaWschodnioprusaczkaumia-łaprzyrządzićkrólewieckiklopsalbokrólewieckieflaki,przyczymprzymiot-nik„królewiecki”uważałonjedyniezaozdobnik,boklopsyiflakijadanowca-łymkraju.Jegozdaniem„klopspowi-nienmiećzwartąkonsystencję,ajednakrozpływaćsięwustachimiećzarazemzdecydowaniemięsnysmak.Flakizaśmusiałybyć„niezwyklewonne,powin-nysięłatwoprzełykać,azarazemroz-kosznieocieraćojęzykidziąsła”.

ZesmakowitąnostalgiąwspominaKirstchleb,októrymwwieluokolicachmówiłosię„poprostuinadwyraztraf-nie:chlebdomowy.(…)Naoświadczenie:Mamajutropiecze!–pisze–zbiegaliśmysięwtakimdomu,otaczaliśmykręgiempachnącebochny,obwąchującjezza-pałemiwyczekującchwili,kiedybędziemożnajepokroić.Byłytoniezapomnia-ne,cudownechwileżarłoczności–chęt-nieizcałąświadomościągodziliśmysięzgrożącyminiedomaganiamiżołądka.Najpierwpochłanialiśmy–bezżadnychdodatków–specjalniedlanasupieczonemałechlebkizwanetakżepodpłomyka-mi.Potemprzychodziłczasnaprzylepkiwielkichbochnów.Rozdzielanojepośródnas,apotemsmarowanonaprzemiantomasłem,tomarmoladą,nakoniecjednymidrugim.Potemtakżesmalcem–aleko-nieczniezeskwarkami”.Oiledziecięcybohaterowiewspo-

mnieńKirstafascynowalisięchlebem,otyledoroślirozpamiętywalismakna-poialkoholowych.Wschodnioprusacyuważali,żewprawdziedobrymispo-sobaminatrawieniesąpokrzepiającadrzemkalubuprawianiemiłości,alezazdecydowanienajskuteczniejszyinaj-bardziejlubiany„środek”nażołądekuchodziłalkohol.

W oczekiwaniu na posiłek. Drzeworyt z końca XIX wieku. Ze zbiorów autora

z kOcIEWIA


Nie ma ciszy białych dróg…

M a r i a Pa Ją ko W s k a- k e n s i k

Koloroweświątecznejarmarki.Uza-chodnichsąsiadówmająjużdługątra-dycję.WtymrokumiałabyćnawetzpołudniowegoKociewiawyprawanatakijarmark,potemzwiedzanieDre-zna.Skończyłosięnaplanach,bonieuzbierałasiędostateczniedużagrupa. Wprzedświątecznejkrzątaniniełatwiejznaleźćczasnapobliskijarmark.Wtymrokuzaliczyłamtrzy:wGdańsku,Byd-goszczy,Świeciu.Obcywzór?Achoinkatonibyskądprzywędrowałaijużcał-kiemoswojonazajmujeważnemiejscewprawiewszystkichdomach?Pamię-tam,jakniemogłamzrozumieć,żemogąbyćświętabezchoinki.Takbyłoumojejciociiwujka(naKociewiunieużywasięformy–wujostwo),którzyniestroilichoinki,boniemającdzieci,uważalijązazbyteczną.Nasamąmyślotymrobi-łosiębardzosmutno.Wmoichdomach(obecnietojużczwarty…)zawszewidaćbyłochoinkęiświątecznedekorację– od kuchni aż po sień… Zdarzałosię,żewła-śniewWigilięzacząłpadaćśnieg–tojużbyłapełniaszczęścia.Wieczerzamogłabyćskromna,Gwiazdorniebogaty(po-darunkiembyłaksiążka,graplanszo-wa,troszkęsłodyczy)iwszyscybliscywdomu,ijeszczetylkociepłobyłopo-trzebne–odplaty,pieca.Rodzinnieśpie-wanekolędybłogościąotulałyserca…Terazjestbardziejkolorowo,bogato,dostatnio,głośno.Przynatłokuwrażeń,zgiełkuuciech–rzewnestająsięwspo-mnieniadawnychWigilii.NaszosiedoŚwiecian.Wisłąbyła

prawdziwasanna. Młodsipewnienie

znajątegosłowa.Duże sanie (jakzba-śniokrólowejśniegu),donichzaprzę-żonekonie.Dźwiękdzwonkówzamiastsamochodowychklaksonów.Byłatakabaśńdzieciństwa.Przywołałająnotatka,żewJeżewie

(bliskoLaskowicPomorskich)przygo-towanospektaklsłowno-muzycznywłaśniepodtytułem„Nadcisząbia-łychdróg”.Jesttuciekawyośrodekko-ciewskiejkultury.Śledzędziałalność,podziwiamalbumowąmonografięwsiautorstwaZbigniewaDąbrowskiego.Ożywiająsięróżnegrupydziałania –kołagospodyń,klubyseniora.PrzedkolejnymKongresemKociewskimzbie-ramdobreprzykłady.WZespoleSzkółMenedżerskich

wŚwieciuporazczwartyzorganizo-wanokonkursbożonarodzeniowy.Tytułtegorocznejedycjibrzmiał:„Naj-piękniejszykociewskistółświątecz-ny”.NajwyżejocenionoprezentacjęprzygotowanąprzezgimnazjalistówzWarlubia.Orzechy,pierniki,jabłka –wszystkojakdawniejbywało.Ibu-dzącyzainteresowaniegościprzepisnazupębrzadową. Alemiałamświętoprzedświętami!DrugiemiejscezajęłagrupazeZbrachlina,gdzieedukacjare-gionalnateżmasiędobrze.Różneformyregionalnejkultury

–materialnedziedzictwoiniemate-rialne(np.gwary)–trzebachronić,by„niezagubićsięwmasieibezczaso-wości”(tuwspominamdobre,mądrewystąpienieDonaldaTuskaprzedlatynatentemat).Dużaróżnorodnośćjestbogactwem.Leniwym,prymitywnym(mówią,żesąpraktyczni)możeprze-szkadzać,bozobowiązujedodziałaniaiwymagawzmożonejstaranności.

NapołudniuKociewiaprężniedziałająceTowarzystwoPrzyjaciółDolnejWisły(jużnierazotymwspo-minałam)chronikrajobrazkultu-rowy,ciąglepamiętającoochronieróżnorodnościbiologicznej.Wprzy-gotowanymnazlecenieminister-stwarolnictwaInformatorze o starych odmianach roślin czytam,że „Włącza-niespołecznościdoczynnegoudziałuwochronieróżnorodnościbiologicz-nejdanegoregionu(…)służyumac-nianiuwięzimiędzypokoleniowej,promowaniutradycji(…)”.Chronisięiopisujekażdąodmianę

rośliny,pochylanadkażdymrobaszkam,aróżnorodnośćmowy,całegwarowebogactwoipiękno…?Pomyślałam –humaniścimuszą,jakprzyrodnicy,teżnierezygnować„dlawygody”zciągłejtroski,czuwania,rejestrowaniaszcze-gółów.EdukacjaRegionalnatoprawiepra-

caradosnegoSyzyfa.Ciągleodnowa,alesąefekty.Uznanienależysię„Po-meranii”m.in.zawkładkę„ùczba”.TeżmamynaKociewiuróżnepublika-cjeztegozakresuiszykująsięnowe.WlistopadowymnumerzepoświęconodwiestronysąsiadomKaszubów,czyliKociewiakom.Atomiłaniespodzian-ka.Bardzomnieucieszyła.Takpowin-nobyć.Dobrysąsiadzawszecenny.PodczasuczbynaPomorzutrzebateżpoświęcićuwagęBorowiakom,Kraj-niakom…,bypokazaćzróżnicowanieregionu.Wkolejnyrokwkraczamzodno-

wionąnadzieją,czegoiCzytelnikomżyczę.Możeicisza białych drógbędzienamdana...Wborachilasachjesttomożliwe.


gAdkI RózALIjI

Kożdiwjy,żeRózalijajerodamzezCzar-niWodi,alekożdiniewjy,żepokóndzie-lijezeSztórmów(Sturmowskych).Pjyr-wucałkawieśnależaładoprotoplastirodu,chtórantodostałtankawałziamniłodjakowygośksianciapomorskygo,łuchtórnygosłużyłjakodzielniricerz.Łujakygotobyłoksiancia,janiewjam,bożamjebełchzezhistorii,aledejmanato,żełuMściwojaII,chtóran5latsiedziałwewAustrii,weswojikómturijiwewWienerNeustadt,jiłuczyłsiadiplomacijijifechtunkułodkrziżaków,zezchtór-nymipotamuwojowałdoimantu.TegoStórma,towidzimniesia,łónprziwlókmytzesobóażłodtychaustrijaków,apotamuwewszitkychwojaczkachzeznimrejterował.NakońcuwewnadgrodanadałmutankawałziamnijichojnówwewtychBorachTucholskich.Potóm-kitegoStórmasiaspolszczylijiwzianisianazwaćposzlachecku–Sturmoski.Sturmowski,aleludekgadał:„JidzimdoSztórmów”,boSturmówbyłociasz-kowimówjyć!Jałużniypamniantóm,żebiteSztórmibyliszlachta!Conajwiżijimostało,żewszitkenosilikapelusze –chustkównieachtoweli.Jatyżnieach-tujajiszlós!KobjytaWujanatomniałamodagadać:„Jasechójkaspuszczajika-peluszmóm”.JednaciotkaAgatodoko-ścioładurchamjeździyłabriczkóabowa-sóngam.Ziamnitojimpouwłaszczaniu

ostałoniyzabardzo,anotakbardzichojni.Niedziwotatedi,żebyłogadane:„IdzimdoChojniarzów”.Dawnimiczasitogospodarkazawdydostawałjedan,aresztamusiałaszukaćkobjytów,comniałiziamnia,boniechtórnimszurisianiedarzyłijimajóntekprzipadjakicórce–naniy!Tediłunasnałojcowjiź-niesiedziałWu–Jan(wujekJan)jimirodzinagadelim:„JidzimdoWujana”.ZaraprziWujaniemniałswojapracha-rijajegobratstryjeczni,mówmakuzin–Walanti.TakBogamaprawdó,toniyłónmniałdostaćtapracharija,janojegobratPjoter,chtóranbyłposłamnasejmwewdwudziestoleciumniandziwojan-nim,ależejakopatrijotadałsiazwer-bowaćdowojaczki,miślauHallera,tomupracharijaprzeszłamnimonosa,boWalantijóobrabiałjiprzejónjegopra-wa.TamuWalantamutoMniamcidelititułVonSturmowski,bomniałniytylemorgi,alewjelelasu(chojnów).Mniam-niaszkisóajgen,mniałmorgówtyle,żemusiaVonnależało,jieszczeflintamógmniyćjipolowaćnazwiyrza!Gorzipo-szłotamuPjotrowju,cobyłwewsejmieposłamjibeztomnieligoujantenali-ściestracańców!Jegotypsiekrwjewewsrodzeokrutnisposóbzamanczyli!Teramómiwewnasziwsi(czyt.mnieście)łulicaSturmowskygo,anadzwjyrzachstariszkołi,dochtórnijachodzyłómzagzuba,jegopopjyrsiewygrawerowane.Łónsiałożaniyłnagospodarka,wew

TómaszewjekelePogódków.TamwewtychPogódkachjeweszkoleJizbaPam-nianciJegoJimniania.Tamsóróżnefotkijijinkszeakcesoria.JedneSturmowskezezPjinczinamajónaścianiejegopor-tryt,botobyłdziadekŁojcamojimło-dziutkikrewni,chtórnałużrobjidokto-ratzezgwarówjisiainteresujemojimigadkami.Jejibrattyżmadołuczinkuzezjanzikoznastwam.TychSturmowskychtunaKociewiubyłowjele,atowewSumninie,atokeleŁanga,takbardzinaŁanskychParcelachpodCzyrskam,atowewCiyciórce,atowewLubjikach.WejtajanobimdichtzabaczyłałomojimkuziniezezChójniców.Tanziamninima,alezatojeigżónerjiwedlejegocychun-kuwewCzarniWodziejesrodzeapartnidachnakościelełurichtowani!Aeszczezabaczyłómrzec,żetajednaCiotkazezCiyciórkimockowjelepsisała,janoszko-da,żedoszufladi!!!TeraJazaniódwaszichtiłotwałómjinatanprzikładłotychSztórmachpjisza,bojychjecorazkimni(wjerasiaterarodzóbardzimarni),jisiałóniychmnisłiszi,śłyćPanienadjejychduszó!Niechtedimojabajankałodziel-

nimwojakujijegorodziełostaniedlapotómnych,cobikóskwiedzieli,jaktodrzewjejbiwało!!!Rokporokumnija,coroknowahi-

storija.

Rózalija

Bajanie o Sztórmach abo o Chojniarzach!

z y ta W e J e r

R E K L A M A

LItERAtuRA


Pomerania:Oblężenie to kryminał hi-storyczny. Dlaczego zdecydowałeś się właśnie na taki gatunek i ile Czytelnik znajdzie w twojej książce fikcji, a ile faktów?Marek Adamkowicz:Powieśćrzeczywi-ściemawsobiewielezkryminałuhisto-rycznego,alenapewnonieograniczasiędojednegotylkogatunku.Czytelnikznajdziewksiążcesporosensacji,wtlezaśpojawiasięrównieżwątekmiłosny.Myślę,żeztegowszystkiegowyszładośćciekawamieszanka.Wkażdymrazienapewnojesttoliteratura,poktórąsamchciałbymsięgnąć.Itojestchybanajlep-szaodpowiedźnapytanieowybórga-tunku.Natomiasttreśćksiążkistanowipochodnąmoichzainteresowańdzieja-miGdańska.Wodniesieniudoczasównapoleońskichhistoriamiastajestsłaborozpoznana,dziękiczemu–paradoksal-nie–miałemstosunkowodużąswobo-dęwsnuciuopowieści.Szkieletfabuły,wtymniektóreopisanemiejscaczypostaci,jakchoćbygubernatormiastagen.JeanRapp,sąautentyczne,niemniejsamaintrygazostałazmyślona,aczkol-wiekmawsobiedużądozęprawdopo-dobieństwa.

Akcję książki umieściłeś w 1813 roku. Dlaczego właśnie ten rok i dlaczego okres wojen napoleońskich?Booblężeniemiasta,doktóregodoszłowroku1813,jestjednymzkluczowychwydarzeńwdziejachGdańska.Niebędzieprzesadą,jeśliporównamyjedotego,cosięstałow1945roku.Zniszczeniaistratyludnościowebyływprawdziemniejsze,aleupadeknapoleońskiegoWolnegoMiastazamknąłostatecznieczasyświet-nościGdańska,tejdawnej,kojarzonejnaprzykładzesłynnymnacałąEuropę

GimnazjumAkademickim.Miastonieodzyskałojużnigdydawnejpozycji,sta-jącsięprowincjonalnąmieścinąpruską–ważną,chociażbyzewzględówmi-litarnych,alejednak„gorszegosortu”.Przyznam,żebyłjeszczejedenpowódtakiegowyboruczasuakcji,amianowi-cieto,żetematnapoleońskiegoWolnegoMiasta,wprzeciwieństwiedoGdańskazlatmiędzywojennych,niezostałjeszczewyeksploatowanyprzezpisarzy.

Z czego to wynika? Brakuje zaintere-sowanych czytelników, mamy za mało źródeł czy są inne przyczyny?Poczęścijesttochybawynikpewnychmód,cozresztądotyczyzarównohi-storyków,jakiliteratów.Możnapowie-dzieć,żewdanymczasieinteresowałyichokreślonetematy.Mamywięcsporoksiążekokaprachkrólewskich,bitwiepodOliwączyKonradzieLeczkowie,burmistrzuGdańska,któregozabiliKrzyżacy.Wydarzeniazczasówpierw-szegoWolnegoMiastarzeczywiścietrak-towanopomacoszemu,conieznaczy,żetematwogóleniebyłbadany.Nauwa-gęzasługująchociażbyartykułyprof.WładysławaZajewskiegoczyksiążkidr.AndrzejaNieuważnego,którynależyobecniedoczołowychznawcówepokinapoleońskiej.Wiemteż,żeprzybywamłodychbadaczyipasjonatówhisto-rii,którzyzgłębiajątajemniceGdańskazpoczątkówXIXwieku.Gorzejwyglądasprawazbeletrystyką,choćitumożnaznaleźćkilkatytułów.ChociażbyWydmę UmarłychSławomiraSiereckiego.Jednązciekawostekzwiązanychztąpowie-ściąjestto,żejejakcjadziejesięnietylkowGdańsku,aleiwHelu,którywcza-sachWolnegoMiastabyłmiasteczkiemdośćszczególnym,amianowicieswego

rodzaju„kolonią”Gdańska,zamieszkałązresztąwwiększościprzezNiemców.

Co się działo w 1813 roku w oblężonym Gdańsku?Chciałobysiępowiedzieć,żenicdobrego. Relacjenatentemat,któremiałemoka-zjęczytać,budząprzerażenie,itomimoupływudwóchwieków.Najpierw,napo-czątkuoblężenia,wielugdańszczaniżoł-nierzyzmarłonaskutektyfusu,potemnastałczasgłodu.Biedaków,którzyniebyliwstaniezapłacićwysokiejkontry-bucji,wyrzuconozmiasta,ajakożeRo-sjanieiPrusacynieprzepuściliichprzezswojeposterunki,ludzieciżywilisiętylkotym,coznaleźlinazieminiczyjej.PozamurytwierdzyFrancuziwyrzucilinawetdziecizsierocińca.Naszczęście,dziękistaraniomjednegozcarskich

Mieszanka sensacji, miłości i historiiZ pomorskim dziennikarzem i pisarzem Markiem Adamkowiczem rozmawiamy o jego książce Oblężenie oraz o czasach napoleońskich w Gdańsku.


LItERAtuRA / ROk ks. LEONA HEykEgO

generałów,podwóchtygodniachtułacz-kipozwolonoimprzejśćdobezpiecznejstrefy.Dlamnietenepizodjestjednymzsymbolioblężeniaz1813roku.

Właściwie na każdej stronie Oblężenia widzimy, że autor świetnie zna historię. Dotyczy to nie tylko dziejów ważnych postaci, jak np. wspomniany Jean Rapp, ale także kuchni oblężonego Gdańska, ubrań, uzbrojenia, ówczesnego wyglądu miasta itp. Ile czasu zajęło ci studiowa-nie takich historycznych szczegółów?Poznawanieżyciacodziennegodawnychgdańszczanjestzajęciemniezwyklecza-sochłonnym.Wmoichprzypadkuniebyłoinaczej.Poznawanierealiówepokizajęłomikilkalatiwzasadzienabrałotempa,kiedy…powieśćbyłajużgoto-wa.Tozajęciewydajemisięnatylefa-scynujące,żewciąższukamrozmaitychśladówzwiązanychzGdańskiemnapo-leońskim.NiedawnonaprzykładmiałemokazjęzobaczyćzapiskiKrzysztofaCele-stynaMrongowiusza,wktórychstwier-dza,żemusiprzestaćpalić,bo„słabujenazdrowiu”.Poczynionanamarginesieksiążkinotatkajestdatowananaczer-wiec1813roku,czyliniemaldokładnietenczas,wktórymdziejesięakcjapo-wieści!Tegorodzajudrobiazgidziałająnawyobraźnięiniejakopozwalająwejśćwskóręludziżyjącychkilkasetlattemu.

Jak dobrze trzeba znać Gdańsk, żeby czytając Oblężenie orientować się, gdzie właśnie toczy się akcja?Każdy,ktoznamiastochoćbytylkopo-bieżnie,bezproblemuodnajdzieopisy-waneprzezemniemiejsca.Takiezresztąbyłomojezałożenieprzypisaniuksiążki.WspółczesnyGdańskróżnisiędośćmoc-noodtegozXIXwieku,ajaniechciałemprowadzićCzytelnikadomiejscnieist-niejących.Zamiasttegozaproponowa-łemnaprzykładscenerięulicyOgarnejczykatedrywOliwie.

Skąd u ciebie ta miłość do historii Gdań-ska?UrodziłemsięwGdańsku,wychowałem,tutajteżpracuję.Niewiem,czymówie-nieomiłościdohistoriimiastanieby-łobynadużyciem,alenapewnojesttomojemiejscenaziemi.

Rozmawiał Dariusz Majkowski

Z Iwoną Piastowską, dyrektorką Biblioteki Publicznej Gminy Szemud, rozmawiamy m.in. o planach związanych z ustano-wieniem roku ks. Leona Heykego, który jest patronem tej pla-cówki.

By nie zniknęła pamięć…

Jak doszło do nadania szemudzkiej bi-bliotece imienia ks. Heykego?Kiedynarodziłsię pomysł,bynadaćbi-bliotecew Szemudzieimię,zawiązałasięspecjalnakomisja,którejczłonkamibylim.in.FranciszekLiedke(ZKP),BolesławBork(pisarzidziałaczZKP),głównyini-cjatorprzedsięwzięciaWładysławHirsz(wójtGminySzemud)iIrenaPiastowska(ówczesnadyrektorkabiblioteki).Rozmówbyłosporo,zanimostatecz-

niezdecydowanosięnawybórpatro-nadlaszemudzkiejksiążnicy,którymzostałks.Heyke.Równieżczytelnicyimieszkańcygminypoprzedstawie-niupropozycjiuznali,żejesttosłusznywybór,ipomożewtym,byniezniknę-łapamięćotakwielkimczłowieku,ja-kimdlaKaszubówidlanaszegoterenujestLeonHeyke.Nadanieimienianastąpiło8czerw-

ca1992r.

Jak kultywujecie pamięć o waszym patronie?BibliotekawSzemudziepoczątkowocorokuuroczyścieobchodziłatenważnydzień.Obecniebardzouroczystąformęnadajemyobchodomorganizowanymco5lat.Naprzykładna15-lecie,czyliw 2007r.,mieszkańcymogliwysłuchaćbardzointeresującegowykładuJowityKęcińskiejpt.„LeonHeyke–Świętopełkliteraturykaszubskiej”.Zokazji20-leciawydaliśmygazetkęinformacyjnąiona-szympatronie,iobibliotece.Wartorównieżwspomniećzaprzy-

jaźnionegoznamiczytelnikazWro-cławia,profesoraWojciechaPisarskie-go,którygdytylkosiędowiedział,żepatronembibliotekimazostaćLeonHeyke,systematycznieprzekazywałnaminformacjeonimznajdującesię

winstytucjachi uczelniachweWrocła-wiu,gdzieHeykew1912r.dokończyłstudiadoktoranckie.

Macie już jakieś plany w związku z Ro-kiem ks. Heykego?DlanaszejbibliotekijestogromnymwyróżnieniemdecyzjaRadyNaczelnejZKPoustanowieniuroku2015Rokiemks.LeonaHeykego.Jeszczewstyczniuodwiedząnaszą

książnicęgimnazjaliścizLuzina,abypo-znaćjejpatrona.Przekażęim,jakdoszłodonadaniaimienia,ioczywiścieprzed-stawiępostaćks.dr.Heykego.Wiemteż,żegimnazjaliścibędąmielikonkurszwiedzyożyciuitwórczościnaszegopa-trona.Mamponadtopomysł,abyiwna-szejgminietakikonkurszorganizować,możenaszczeblupowiatowym.Napewnowokolicach10październi-

ka,kiedyobchodzićbędziemy130.rocznicęnarodzinpatronanaszejplacówki,zorgani-zujemy„Urodzinyks.dr.LeonaHeykego”.Myślę,żewtrakcietegorokupojawi

sięjeszczemnóstwoinnychinicjatyw,abygodnieuczcićto,że2015zostałogłoszonyRokiemks.LeonaHeykego.


czë młodi lëdze zaczekawiony są kaszëbizną?

TVP Gdańsk, Wiedno Kaszëbë, 12.11.2014http://www.tvp.pl/gdansk/publicystyka/

wiedno-kaszb/wideo/odc-12112014/17623782

Widzymë szkòłową jizbã, w chtërny kòl biórka stoji białka, w rãce mô statk ze skła, na scanie tôf la, a na ni periodny ùstôw pierwiôstków. Czedë w programie gôdô sã pò kaszëbskù, na ekranie pòjôwiô sã pòlsczi tłómaczënk.[TVP,Anna Cupa-Dziemińska]Ùczba

chemiepòkaszëbskù?Tojemòżlywéitojegwësnonajuprzińdnota.Aleczëmłodi lëdzezaczekawiony sąkaszëbizną?Todzysôsprawdzymë.WBrusach,Bëtowie iChònicach.Kòżdôszkòłajeòsoblëwô.WBrusachdzejôjedurnénaswiecekaszëbsczéliceùmòglowòsztôłcącé.Taszkòłajak-nopierszônaKaszëbachzaczãłaùczëckaszëbsczégòjãzëkaju23latatemù.Sąpionierama.Òstatnozaczinająpòkaszëbskùùczëcjinëchprzedmiotów,naprzëmiôrchemie.

[Uczéń kòl tôf lë]Westrzódchemi-cznëchreakcjówmómëreakcjãsyntezë,reakcjãanalizëijinszirozkładzënë,reakcjãpòjedincziwëmianëireakcjãdëbëltnywëmianë.

[Ùczenka trzimie statk z jaczims płinã]Terôwlejãchlorowòdorowikwas…

[Wojciech Krajewski,nauczycielchemiiwKaszubskimLiceumOgólno-kształcącymwBrusach]Takąinspira-cjąnapewnobyłpierwszypodręcznikzchemii,napisanywjęzykukaszub-skimprzezpanaJerzegoNacla.Napodstawietegopodręcznikanapisałemscenariuszlekcji.Podsunąłempomysłmłodzieży.(…)

Gôdają ùczniowie KLO [Rafał Ra-fiński]Tojestnaszregionalnyję-zyk.Powinniśmy(…)jesteśmyjakby

patriotamitegokaszubskiego,musimysięgouczyć.[Weronika Rogala]Ka-szëbsczijesttrudnymjęzykiem,dlatego(…)corazgomniejmłodzieżyużywa.[Martyna Kobierowska]Nabralibyśmywprawy,gdybyśmytoćwiczyliczęsto.[WojciechKrajewski]Nawetwcza-

sielekcji,któreodbywająsięwjęzykupolskim,pozwalamsobiewtrącićtakiesłowakaszubskie.Omawialiśmynp.wzoryelektronowekreskowe,czylisztrichòwémòdła,takiewstawkibędęnapewnorobił.[TVP]Czyinneprzedmiotyteżchciał-

byśmiećwjęzykukaszubskim?[R.Rafiński]Niebyłobytoproble-

memdlanas.Musielibyśmysiętylkobardziejprzyłożyćdojęzykakaszub-skiego,żebynimwładaćw100procen-tach.

* * *[Dariusz Glazik,naczelnikWydzia-

łuEdukacji,KulturyiSportuwStaro-stwiePowiatowymwBytowie]Myślę,żetomogłabybyćfantastycznaiatrak-cyjnalekcja,nietylkosamjęzykkaszub-skiwjęzykukaszubskim,alerównieżiinneprzedmioty(…)[TVP]GôdająwBëtowie,gdze

wslédnëchdwùchlatachòczilesetpro-ceńtùrosłalëczbaùczniów,cowstrzéd-nëchszkòłachùcząsãkaszëbsczégò.ToewenemeńtnacałéKaszëbë,bòwëmëslëlëtuwòsztipendiazanôùkãkaszëbsczégò.[DariuszGlazik]Chcieliśmyzmoty-

wowaćdodatkowouczniówdonaukiję-zykakaszubskiego,stądpojawiłsięteżpomysłufundowaniastypendiówdlatrzydziestkinajzdolniejszychuczniówwkażdymtypieszkoły.Tepieniądze,oczywiście,pochodzązezwiększonejsubwencjioświatowejdlapowiatuby-towskiego,którąprzeznaczamywłaśnienawypłatęstypendiów,alerównieżnapomocedydaktycznedonauczaniaję-zykakaszubskiegooraznawycieczki.Łączniezsamegokaszubskiegozwięk-szonasubwencjajestoponad2milionyzłotych.Nastypendiaprzeznaczamy500tysięcyzłotych.

Gôdają ùczniowie z bëtowsczi szkòłë [Ania Friede]Téżmògąbëcdëtczi,aletojetakzmiłotëdlôtimòjimôłiòjczëznë.(…)[Patryk Jakubek]Nëkąskje...Jakbëniebëłodëtków,tobëmniechòdzyłtakczãsto.Alechcôłemtéż

sómdlôsebie,żebësãkąsknaùczëc.[Małgorzata Kop Ostrowska]Czëjemësãtrochãwëróżnionyprzezto,tacziwëjątkòwi,żezanôùkãpieniãdzedo-stajemë.

[Wioletta Katarzyna Ratajczak-To-czek,nauczycielkajęzykakaszubskie-go]Jôjuwidzãùnaszichùczniów,żeònigôdają:„Pani,nawetkajakbëmëniedostelëtëchdëtków,mëbëtéżchòdzëlënatãrodnąmòwã,bòtujetakfajno,wiesoło,mòżemësãpòtkac”.(…)[TVP]30ùczniówzkòżdistrzédny

szkòłëzbëtowsczégòkrézudostôwôcomiesączanôùkãkaszëbsczégò150złotëch(…).Tejgwësnonôùkasãlónëje.[DariuszGlazik]Rzeczywiściesku-

tekbyłpotężny,takjakprzewidywali-śmy.Przedprogramemstypendialnym,któryjużdrugirokszkolnyfunkcjonu-je,mieliśmyzaledwiekilkudziesięciuuczniów,itowjednejszkole,uczącychsięjęzykakaszubskiego.Wtejchwiliwpięciuzespołachszkółponadgim-nazjalnychmłodzieżuczysięjęzykakaszubskiegoiwdwóchspecjalnychośrodkachszkolno-wychowawczych.Łącznietozdecydowanieponad300osóbuczysiętegojęzyka.[TVP]Òstôwôdërchmòralnépita-

nié:czëpłacëczanôùkãrodnymòwë?Azdrëdżistronë,jakjinaczimòti-wòwac,skòrnomłodzëznawstrzédnëch

Jerzy Nacel urodził się w 1937 roku w Kar-tuzach w rodzinie kaszubskiej. Jako dwuletnie dziecko stracił ojca, który został rozstrzelany przez Niemców w lesie kartuskim we wrze-śniu 1939 roku za działalność antyhitlerowską w ramach Związku Zachodniego. Szkołę pod-stawową i liceum ogólnokształcące ukończył w Kartuzach. Po studiach na Wydziale Far-maceutycznym dawnej Akademii Medycznej w Gdańsku podjął pracę asystenta w Katedrze

i Zakładzie Chemii Ogólnej tej uczelni. Oprócz działalności dydaktycznej (również jako współautor skryptów chemii dla studentów medycyny) brał udział w cyklu badań (syntez) nad substancjami przeciwcukrzyco-wymi (współpraca ze starogardzką Polfą).

Będąc członkiem Polskiego Towarzystwa Historii Medycyny i Farmacji zaj-mował się historią aptekarstwa na Kaszubach – w efekcie powstała mono-grafia aptekarstwa kartuskiego. Jest również współautorem haseł Encyklo-pedii Zielarstwa i Ziołolecznictwa Wydawnictwa Naukowego PWN-u.

Jako członek Zarządu Oddziału Gdańskiego Zrzeszenia Kaszubsko-Po-morskiego inicjuje upamiętnienie miejsc związanych z obecnością Ka-szubów w Gdańsku. Jego zainteresowanie Ziemią Kaszubską przejawia się również w działalności publicystycznej, głównie na łamach czasopi-sma społeczno-kulturalnego Pomerania. Prywatnie bibliofil i amator gry w szachy. Od 2003 roku jest emerytowanym nauczycielem akademickim.

Jerzy Nacel

CHEMIÔ ÒGLOWÔ I ÒRGANICZNÔ

CHEMIÔ ÒGLOWÔ I ÒRGANICZNÔJerzy Nacel

okładka2.indd 1,3 2013-06-21 15:42:44


z dRugIEj RękI

szkòłachbez3latamùszisãrëchto-wacdomaturë(…)imôfùljinëchzajimniãców?

* * *

[TVP]WedleòstatnëchpòdôwkówKùratoriumPòùczënëweGduńskùka-szëbsczégòwcałoscëùczisãlatoskòle18 200sztëkùczniów,ztegò78%wspòd-lecznëchszkòłach,16%wgimnazjachile6%wstrzédnëchszkòłach.

[Łukasz Grzędzicki,prezesZrze-szeniaKaszubsko-Pomorskiego]Nôùkawszkòłachstrzédnëch(…)tojekwestiaprzedewszëtczimòrganizacyjnô.Itunôwiãcymajądozrobieniôdirektorzëszkòłówisamòrządowcë.Jeżlëmłodilëdze,codojéżdżiwajądoszkòłëstrzéd-ny,nimająaùtobùsu,cobëwrócëcdo-dóm,tonimògąòstacwszkòledłëżinatimjãzëkùkaszëbsczim.(…)sąrozmajitémòtiwacje.Jômë-

szlã,żemłodilëdzeùcząsãkaszëb-sczégò,bòsączekawiswiata(…),alewiémtéż,żesąsamòrządë,chtërnewprôwadzająrozmajitézôchãtë(…),fùndëjąstipendiadlômłodëchlëdzy.Ti,cochcąsãùczëc(…)wedlemòjégòpòzdrzatkù,pòwinnidostacdobrésti-pendium.

Pierszi sztudérzë etnofilologie kaszëbsczi

Radio Gdańsk, Na bôtach i w bòrach, 14.12.2014http://www.radiogdansk.pl/index.php/au-

dycje-rg/radio-gdansk-po-kaszubsku/item/19299-najpiekniejsza-kaszubka.html

[RG,Magdaléna Kropidłowskô]Całi-mamiesądzomażelëwniepewnoscë,czëstwòrządlônichczerënk.Jakjuwładzeùczelnizagwësniłë,żeczerënkpòwstónie,zafelowałochãtnëch.Jaknalazłosãdoscchãtnëch,zafelowa-łopieńdzy.Towszëstkòbawiłodwalata,aleskùńczëłosãszczestlëwie.Studencëetnofilologiekaszëbsczi,ti,jaczichszukôłÙniwersytetGduńscziijaczichdostudiowaniôzachãcywałëkaszëbsczémedia, są pierszimawhistorii sztudéramapierszégòwhistoriiczerënkùnaùniwersytecenastawionégòblósnaùczbãjãzëkaikùlturëkaszëbsczi.(…)natestudia

zapiselësãniéblósswiéżimaturziscë,aletéżlëdzedozdrzeniałi(…)[sztudérka1,Brigita Michalewicz]

(…)Jenasmałôgrëpaiprzeztoczëjemësãtaczizjednónybaro.[sztudérka2]Mësãtuwòùczimë

filozofii,mómëtéżkaszëbsczijãzëk–wpisënkù,czëtanim,gôdanim,psychòlogiã,pedagogikãi(…)jinszéhùmanisticznéprzedmiotë.[sztudérka1]Wszëtkòtojepòtrzé-

bné,żebëmëmòglëwprzińdnëchla-tachùczëcizajmòwacsãkaszëbsczimjãzëkã.[RG]Awajestazadowòlonyztegò,

cowapòtkelëtunatëchstudiach?(…)Czëtosãrealizëje,to,cowachcelë?[sztudéra1]Kąskjo,akąsknié,bò

to,comiesãwidzy,tojeto,żenanajijetaczéwiôldżéwëzdrzenié,żesãnaszaprôszônapromòcjãksążcziczëja-cziswëkłôd(…)Cotrzecôstrzodã(…)mëmómë(…)zajãcawterenie.To,cosãtakmniwidzy,totaczéprzedmiotë,jakpsychòlogia,pedagògika,alewiém,żetojepòdstawaprogramòwô,ijinszidrodżinima.(…)[RG]Panijeprzedstôwcątëchstar-

szichstudentównaetnofilologieka-szëbsczi.Czemùpaniwtaczimwiekùsãzdecydowajicnastudia?

[sztudérka1]Prawietemù,żeterôjômómnatoczas.Czejjôbëłamłodô,zajimasãrobòtą,dzecoma.Aterô,czejdzecëwëszłëzdodomù,mògãrealizo-wacswòjemarzenia(…).Nigdëniejezapózno.(…)[RG]Jaczéwamôtaplanëzwiązóné

ztimastudiama,copòstudiach?[sztudérka3]Jôniewiémjesz,cojô

bãdãrobic.Alejôbëchcaładoradiaabòùczëcdzecëwszkòle,taczémalinczénôlepszésądoùczeniô.[sztudérka4]Janiemówiępoka-

szubsku,przyszłamtutaj,żebysięna-uczyćtegokaszubskiego.Jestem(…)wtejchwilinapiątymrokuetnologiinaUniwersytecieGdańskim,ijęzykprzydamisiębardzodobadańterenowych.Je-żeliktośmówidomniepokaszubsku,torównieżpowinnamodpowiedziećpokaszubsku,botakwydajemisiębardziejkulturalnie,więcpostaramsięnauczyć.[sztudéra1]Wiednobëłomiewstid,

żekaszëbsczijãzëkznajã(…),lenożehi-storiinieznóm,temùjôtowzął.[sztudérka2]Żëcézrobiswòje,ale

jômëszlã,żejôbëchcadoszkòłëitamùczëcdzôtczikaszëbiznëitegò,cojôtuwòsãnaùczã(…).[RG]Dopòwiém,żenaetnofilologie

kaszëbsczisztudérëjeszternôscesztëklëdzy.

Òdjimk ze stronë czerënkù: https://www.facebook.com/etnofilologiakaszubska?fref=ts


znaki ludowej pobożności

AndrzejOrtmann,mieszkaniecpod-chojnickiegoCzartołomia,odkilkuna-stulatzajmujesiędokumentowaniemhistoriilokalnychobiektówkultureli-gijnego.OwocemtejpasjibyłynajpierwpublikacjetraktująceoprzydrożnychznakachpobożnościzterenuparafiiwKrojantach,anastępniezdekanatuchojnickiego.Autornieustawałwswo-jejperegrynacjiszlakiemkrzyżyika-pliczek,czegopięknym,materialnymświadectwemjestalbumBoże Męki po-wiatu chojnickiego.Wydawnictwo,opatrzoneprzed-

mowąprof.JackaKnopka,stanowiwartościowyprzyczynekdobadańnadkulturąduchowąihistoriąregionu.Wpublikacjiodnajdziemyopisaż652współczesnychobiektówzwiązanychzpobożnościąludową;zamieszczonorównieżinformacjeonieistniejącychjużBożychMękach(np.krzyżachścię-tychprzezNiemcówwczasieIIwojnyświatowej).Nawigacjępotejciekawejlekturzeułatwiato,żekolejnerozdzia-łyodnosząsiędojednostekterytorial-nych:miastigminpowiatu.Godnapodkreśleniajestmyślautorazawartawewstępie:„BożeMękiniesametwo-rząhistorię.Tożywiludzie,ichbudow-niczowieici,którzysięprzynichzbie-rająlubzbierali(...)”.ZwielomaznichrozmawiałA.Ortmann,gromadzącmateriałdoopracowania.Informacjeprzekazaneprzezmieszkańcówifun-datorówmiałydlaautoranajwiększąwartość,ponieważzasóbfaktografiidotyczącejtegorodzajuobiektówkultujestbardzoograniczony.Wostatnichla-tachpojawiłysięnatomiastlicznepubli-kacjezawierającewizerunkiplastycznekapliczekczyfigurwolnostojących(bezszczegółowegoopisu,np.naKociewiuŚwieckimtekarysunkówŁukaszaLe-wandowskiego,wykonanychznatury).

Nierzadkożyczliwimieszkańcyudostępnialiautorowitakżezdjęciaarchiwalnezrodzinnychzbiorów,comiałoniebagatelneznaczenieszczegól-niewprzypadkuznakówpobożnościoodległejmetrycebądźnieobecnychjużwlokalnymkrajobrazie.Eksploracjaterenowaprzyniosłateżbogatyplonikonograficznywpostacilicznychfo-togramów(np.zdjęciagrotzfiguramizobszarugminyBrusy,s.59,72czy76).Pożytecznaokazałasięrównieżkwe-rendabiblioteczna,przeprowadzonam.in.wchojnickimmuzeumibibliotecepublicznej.Autoruważnieśledziłstronyinternetowe,np.parafii,stowarzyszeńorazurzędówmiastigmin.Album,staranniewydanyprzez

BernardinumiwspółfinansowanyześrodkówUniiEuropejskiej,powiniensięznaleźćnapółcezregionalnymira-rytasami–cieszyoko,skłaniadoreflek-sjiorazwzbogacazasóbnaszejwiedzyopomorskiejkulturzereligijnej.Izapra-szaCzytelnika„Pomeranii”,„bywyru-szyłnaszlak,podziwiaćotaczającenaspiękno.AwpodziwienadwielkościąimądrościąStwórcy,byusiadłgdzieśpodkrzyżemiwmodlitwiepodzięko-wałBoguzaJegodzieło”(s.9).

Kazimierz Jaruszewski

AndrzejOrtmann,Boże Męki powiatu chojnic-kiego,Chojnice2014.

dzieje stawania się miastem

SamorządowewładzeRumiprzywią-zująznacznąwagędopoznaniaiupo-wszechnieniadziejówmiejskiejspo-łeczności.JednymznajnowszychtegodowodówjestpublikacjaSylwiiBykow-skiejHistoria Rumi w latach 1945–1990,stanowiącadrugitomwspółczesnejmonografiihistorycznejtegomiastapodredakcjąBłażejaŚliwińskiego,wcałościsfinansowanaprzezmiejskisamorząd.Autorkatejksiążkipokolei,cieka-

wieiwprzystępnysposóbomówiławniejrozwójprzestrzennyigospo-darczyRumiorazprzejawyżyciaspo-łeczno-politycznegotejmiejscowości.Następnie,nietypowojakdlategotypuopracowań,przedstawiłazagadnieniaoświatowe,kulturalneorazreligijno-ko-ścielne.Mianowicieuczyniłatopoprzezopisdziejówposzczególnychrumskichszkół,placówekiorganizacjikultural-nychorazczterechmiejscowychparafii,bezsprowadzeniaichhistoriidowspól-negomianownika,uogólnienia.CałośćpoprzedzaprzedmowapióraburmistrzElżbietyRogali-Kończakiwstępod-autorski,akończyinteresującyaneksopracowanyprzezBeatęMożejko„Hi-storiasymbolisamorządowych:herbuiflagi”.Integralnączęściąpublikacjisąteżliczneprzypisy,bibliografia,spista-belorazindeksosób,cowdużejmierzenadajeksiążcecharakternaukowy.Od-dzielnienależywspomniećostarannejszacieedytorskiej(napewnolepszejniżopublikowanegow2012r.tomupierw-szegomonografiiHistoria Rumi. Od pra-dziejów do 1945 r.)ibogatymmaterialeilustracyjnym,stanowiącymwartośćsamąwsobie.Należypodkreślić,żepodstawęroz-

ważańS.Bykowskiejstanowiłaszerokabazaźródłowa,wtymzawartośćkil-kupolskicharchiwówpaństwowychirumskichinstytucji,liczneczasopi-sma,kilkastroninternetowychorazbogataliteraturaprzedmiotu,m.in.,cowartopodkreślić,kilkadziesiątmiejsco-wychkronik.Dobrzetoświadczynietylkoopodejściuautorkidowarsztatuhistoryka–regionalisty,aletakżeoru-mianach,którzynajwyraźniejczynniewłączylisięwprzygotowaniepublikacjioichhistorii.Jednakwtymkontekście


LEktuRy

jeszczebardziejszkoda,żeniewykorzy-stanorelacjimieszkańcówRumipamię-tającychopisywaneosobyiwydarzenia.Jaksądzę,byłtojedenzpowodów,dlaktórychwniektórychpartiachksiąż-kizbytniozaufanoźródłompisanym,wtymszczególnieprasie,aprzecieżjejtreśćformułowanowówczasnawyraź-nepolitycznezapotrzebowanie.Na pewno przełomową datą

whistoriiRumijestrok1954,wktórymotrzymałaonaprawamiejskie.Lekturaprezentowanejksiążkistanowidobreuzasadnienietezy,żecoprawdabyłotowydarzenieznaczące,aleniespowodo-wałonatychmiastowejeliminacjizno-wegomiastacechtypowychdlaosadwiejskich.Tenadalbyłyobecne,comię-dzyinnymipoświadczajątrudnościzestworzeniemtypowegomiejskiegocen-trumRumizratuszem,współczesnymrynkiemitp.,mającegostanowić,we-długniektórychosób,ostateczneprze-zwyciężeniejejwiejskiegorodowodu.Cieszy,żepracyS.Bykowskiejnie

możnaodbieraćjakoopracowania,któ-remogłobywzbudzićzainteresowaniejedynieniewielkiegokręguosóbmniejlubbardziejzwiązanychzRumią,czyteżmiłośnikówregionalnejhistorii.Znajdziemywniejbowiemsporowąt-kówoznaczeniuszerszym,mocnowpi-sanychwdziejewiększychspołecznościinaniewpływających.DonichmiędzyinnymizaliczamnadalmałoznanyfaktfunkcjonowaniawRumiwlatach1984– –1989największejwrejonieaglomeracji

trójmiejskiejdrukarniwydawnictwpodziemnych.Wartotutajdopowie-dzieć,żeprowadzącejąosobydalekiebyłyodwykorzystywaniaswojejpracydourzeczywistnianiacelówosobistych,takżeawansuwpodziemnejhierarchii:„Złożonąmateriętychzagadnień[stra-tegiidziałańpodziemnych–dop.BB]gotowibyliśmypowierzyćlepiejdotegoprzygotowanyminteligenckim,solidar-nościowymelitom”(s.59).Czywyzby-ciesięprywatnychambicji,częstowa-żącychnegatywniewhistoriinaszegokrajuiregionu,byłojednązprzyczynsukcesupolskiego,pomorskiegospołe-czeństwawprzełomie1989r.?Środowiskoszerokopojętychka-

szubskichregionalistów,wtymnajbar-dziejczłonkowieZrzeszeniaKaszub-sko-Pomorskiego,najmocniejpowinnodocenićto,żewopracowaniuS.Bykow-skiejrumscyKaszubisąważnympod-miotemnarracji,aZrzeszenieuznanozajednązdwóch(obokZwiązkuHar-cerstwaPolskiego)organizacji,któremiałynajwiększywpływnadziejeRumiwostatnichdziesięcioleciach.Wy-mownieświadczyotympoświęcenieZKPjednegozpodrozdziałów.Trzebajednocześniepowiedzieć,

żeniektórestwierdzeniaautorki(jeżeliniesąpomyłką)ukazują,żeZrzeszeniejestodbieranewniektórychśrodowi-skachinaczej,niżsądząjegoczłonko-wie.Potwierdzatosformułowanie:„NaobszarzeKaszubszczyzny[winnobyć:Kaszub–dopis.BB]procesowitemuto-warzyszyłapotrzebazamanifestowaniajednocześnieetnicznej tożsamości na-rodowej [podkreśl.moje–BB].Natere-nieRumiobjawiłotosiępowołaniemdożyciawczerwcu1981rokurumskiegoOddziałuZrzeszeniaKaszubsko-Po-morskiego”.Krótkododamjedynie,żewoficjalnychdokumentachZrzeszenieodcinasięodprzypisywaniaKaszubomoddzielnejnarodowości.Nieustrzeżonosięwtejpublikacji

odpotknięćredakcyjnych,stylistycz-nych,błędniepodanychimionwymie-nianychosób,pomyłekwzapisachbi-bliograficznychitp.Przedewszystkimjednakjestpew-

ne,żeHistoria Rumi w latach 1945–1990 stanowiważnąpozycjęwpowiększają-cejsiębibliografiihistoriiKaszub,tymcenniejszą,iżmocnopotwierdzaona

dużeznaczenieopracowańlokalnychdlapowstawaniabardziejogólnychpu-blikacji.

Bogusław Breza

SylwiaBykowska,Historia Rumi w latach 1945––1990, WydawnictwoRegion,Gdynia–Rumia2014.

Baro krótkò tatczëznë

Czedëjôwząłdorãczinônowsząksążkãks.WładisławaSzulësta–historicznąmònografiãwsówGòstómkò,ŻółnoiSuminë–tejjôsãbaroskrësził.Kòtosąmôleznasziparłãcznizaùtorãzlëpùscziparafii(czimczłowiekjestarszi,timbarżizatakczimsteskni),wiosczi,jaczéjôznómòddzecka,przezlëdzy,chtërnyprzëchôdelëdokòscoła,acolemałoczejprzëjéżdżelënamszãswiãtąikòlnasdomaòstôwielëswòjekòła.Czemùùsôdcawząłnanaùkòwąwarkòwniãprawietetrzëwsë?Wksąż-cenimaòtimwëraznynadczidczi.CzejjôzazwòniłdoaùtoradoLëpùszaisãgòòtospitôł,ònmieòdrzekł,żetosąjegorodnéstronë.Gòstómkò–rodzyn-nôwies,ŻółnonôleżałowiednodoszôłtëstwawGòstómkù,aSuminëbëłëlesnictwã.Wszãdzetamòlëdzepôsalëbëdło,mielëleżnoscspòtëkacsãjakòsą-sadze.Tobëłatajichòbéńda,pòspólnôkrôjna.WpisanimtiksążcziWładisłôw

Szulëstpòdpiérôsãbarobògatąlëtera-turą,archiwalnymadokùmeńtama,aletéżwielewiédząswòjégòstarkaFerdi-nandaigwôsnymdoswiôdczenim.Cojewôrtzapamiãtaniôzprësczégò

cządutëchwsów?Przedwszëtczimto,żeMiemcëzbùdowelëwGòstómkùszkòłã,chtërnabëłazjednystronëskôrbnicąwiédze,azdrëdżigermaniza-cyjnymnôrzãdzã,môlãzniewòleniô.ŻewGòstómkùrosłaliczbakatolëkówiżekatolëcëżenilësãzlëtrama,awcałoscëżëlëzgódno,jakdobrisąsadze.Wcządzemidzëwòjnowimdo

szkòłëwGòstómkùprzëszlëszkólnyzPòlscziiniéleùczëlëdzecë,aletéżmielëstarãòrozwijkùlturë,wtimka-szëbscziimaterialny.Dotëchczasżëcétuwòszłowedle

pòlsczirzeklënë:wieszacësznô,wies

LEktuRy


spòkójnô.IIswiatowôwòjnawszëtkòzmieniła.Nastôłczasmiemiecczichre-presjów,òsobistëchizbiérnëchdrama-tów.HitlerówcowiewsôdzelëlëdzydolagruStutthof,apartizanowiekredlëdoróbkgòspòdarzów.Aùtorpiszeòcze-kawimidramaticznymzetkanimprzéd-nikówTajnyÒrganizacjiWòjskòwi„GrifPòmòrsczi”:„WGòstómkùLéóniJózef[Kùlasowie]wielerazyprzebiwelëùro-dzënëŻëwicczich.Najednymzzetka-niów»Jur«(Dambek)i»Ryś«(Gierszewski)pòwadzëlësãzesobąiwëcygnãlëpistó-le,tejLéóniJózefKùlasowiezareagòwelëipòwiedzelë,żechtërenpierszistrze-li,tegòzabiją.Wtenczas»Jur«i»Ryś«zatknãlëpistólezapas”.DaliW.Szulëstpisze:„Czejòmôwiómëtozańdzenié,wôrtjenadmienic,żepòdługZdzysła-waKùrowsczégòDambkbéłczłowiekãnieòbliczalnymibezwzôjnym,ùdbôłsobiezniszczëcJózefaGierszewsczégò,chtërenbòdôjstanąłnajegòdrodze”.Cządpòwòjnietéżprzëniósłjiwer

wielemieszkańcómtëchmôlów.Wła-dzaprzejmòwałaiùpaństwòwiałazemiãgbùrów(jeszpòwòjnietakjichzwelëwùprocëmnienimdopléwków –môłorolnëchchłopów).Barowôrtnôjewiédza,żemiesz-

kańcëdodzysmająstarãòreligijnézwëczi:majewé,różańcowé,pùsténoce.Przëtimgôdôsã,żeòdwiekówchòdządotegòsamégòparafialnégòkòscoła–pòdwezwanimMichałaArchanioła

–wLëpuszu;leterôjuprzëjéżdżiwająniénakòłach,alecolemałoaùtama.Jak wiedno aùtor zamiescył

wksążcedzesątcziòdjimków–stôrëchinowëch,wszëtczéòpisóné,zmio-namainôzwëskamaòdjimniãtëch;jetobarobëlnôrobòta,bòwrodzyn-nëchalbùmachsązdjãca,chtërnëchgwôscëcele junimògąwcałoscëpòwiedzec,chtonanichje.Barowôrtnésątéżplanëkatastral-

né–òdprësczégòcządudodzys.Òsoblëwòtamònografiôsprawi

wieleredoscënôleżnikómlëpùsczipa-rafii.Jôjãczëtôłzczerzwionymaplach-camanaskarni.

Stanisłôw Janke

WładysławSzulist,Dziedzictwo przeszłości. Go-stomko, Żółno, Suminy[ksążkawëdónôprzezaùtora],Lipusz2014.

Mãka Pańskô na swiãtëch górach

KristinaLabùdda(rocznik1940)pò-chòdzyzWëszecëna,jeemeritowónąwielelatnąszkólną.Latalatecznéwe-spółdzejôzwejrowsczimafrancëszka-nama,òd2011jakòòsobaswieckôjepòdwëższąsostrąIIIFrancëszkańsczégòZôkònuwWejrowie;tamòfrancëszka-niemająstarãnadkalwariąiznónymzcëdownoscëòbrazãMatcziBòscziWejrowsczi,patroncziÙzdrowieniôChòrëchnaDëszëiCele.Jujakòszkól-nôKristinaLabùddabëłarozlubionôwmùzyce,teatrze,literaturze.Jakòpòetkamiałaswòjãpierszëznãjakò55-latnôbiałkawiérztã„KaszëbskôJe-rozolëma”.Dopiérzeprawiepòdwadzesce

latachòdpierszëznëùkôzałasã jipierszôpòetickôksążkaZ Chrystusem przez Kaszubską Golgotę. Z cerpiącym Christusã przez Wejrowską Gòlgòtã”.SątopòeticczérozmiszliwaniaòMãcePańsczi,sztërnôscestacjachKrziżewiDrodżipisónépòpòlskùiaùtorskòprze-tłómaczonénakaszëbsczijãzëk.Pòetkapiszebiôłéwiérztë,cowjipòkòlenimjerzôdkòspòtikóné.Dzysôprzëtakrozpùstnymjãzë-

kùpùbliscysticzi,mediów,anawetka

lëteraturë,jãzëkwiérztówKristinëLabùddëjeòsoblëwąòaząwãzłowatoscë.Prof.JerziTrédernapisôłpòpòlskùòjikaszëbsczimjãzëkùhewòletak:„Jaksamérozmiszlania,takpòprawnôirazãprostô,piãknô,dopërzënëzrozmiałôjekaszëbiznatëchrozwôżaniów.MòżeònabëcprawiefòrmąkùltiwòwaniôrozwijumòwëKaszëbów,chtërnytaklëcznôùczãstnicząwkalwarijnëchnôbòżéństwach”.Westrzodã26lëstopadnika2014

rokùwMùzeùmPismieniznëiMùzycziKaszëbskò-PòmòrscziwWejrowieòdbëłasãpromòcjôksążcziKristinëLabùddë.Przënafùlowónypòbrze-dżizalëmłodzëznagimnazjalnôiAnaJankòwskôrecytowelëtãpòezjã–pòpòlskùipòkaszëbskù.Bëtnicëtegòzetkaniôbëlëbarozasłëchónywtëchdokazach.Pòetkabédëjenieletczéchrzescë-

jaństwò.Sygniewsłëchacsãwniejed-newersë„Twójkrziż/niechsãstónie/nasząchwałą”(„ChristeZbôwco”);„Panie,pòmòżëcerpiącym/òdkrëcmòc/kòżdégòcerpieniô,/jaczéBóg/nanaszséłô”(„Jezësdwigôkrziż”);„MatkòBòlesnô,/naùczënascerpiec/zgòdnoscą/pòùtracenôblëższich”(„Je-zëszjãtizkrziża”).Nimòprostégòjãzëkaaùtorkanie

ùmëkôsãprzedmetafòrama:„Cze-lichgòrzczëznë/òstôłwëpitidodna”(„Jezësdwigôkrziż”);„Ùpôdôsz,Jezë,


LEktuRy

/przëgniotłicãżôrã/naszichwinów”(„PiersziùpôdkJezësa”).PòetickôksążkaKristinëLabùddë

bãdzeòsoblëwiewôrtnôdlôSank-tuariumMatcziBòscziWejrowsczi.Kùstosztegòsanktuarium,ò.DanielSzustak,napisôłwprzedmòwiepòpòlskù:„Tendokôzùkazywônama,lëdzómwierzącym,żeniedôsãzroz-miecChristusa,czejniebãdzemëzdrze-lënaKrziż.Niedôsãzrozmieccwëkùcodniowégòżëcô,czejniebãdzemëzdrzelënakrziż.Krziż,chtërenjeZnakãbòlescë,jetéżZnakãdobëcôipaschalnyredotë”.WcałoscewiérztetercjarczizWej-

rowasąbëlnymwkłôdãdokaszëbsczipismieniznë.

Stanisłôw Janke

KrystynaLabudda, Z Chrystusem przez Kaszub-ską Golgotę. Z cerpiącym Christusã przez Wej-rowską Gòlgòtã, WydawnictwoWR,MuzeumPiśmiennictwaiMuzykiKaszubsko-Pomor-skiej,Wejherowo2014.

Wędrówki śladami wielkich Pomorzan

DorąkczytelnikównaKociewiuiwBo-rachTucholskichtrafiłaniedawnobar-dzociekawapublikacja.JejautoramisąregionaliścizwiązanizOsiemiziemiąświecką:MariuszChudeckiiJózefMali-nowski.Książkazawieradwaprzewod-nikihistoryczno-turystycznedotycząceszlakówim.prof.AlfonsaHoffmannaiks.dr.BernardaSychty.Zostałyopraco-wanewpierwszejdekadzieXXIw.,aledlapotrzebnowegowydawcy,uaktual-nionoopisyorazrozszerzonomateriałinformacyjnyiilustracyjny.Zmienionoteżw2013r.przebiegjednegozeszla-ków(im.A.Hoffmanna).KsiążkazostałaopublikowanajakotomIplanowanejse-riiwydawniczej„Dziedzictwokulturo-weWdeckiegoParkuKrajobrazowego”.Wpierwszymprzewodniku,ointry-

gującymibardzotrafnymtytule„Profe-sorAlfonsHoffmann–człowiek,któryoświetliłPomorze”,wczęścihistorycz-nejukazanozasługiwybitnegouczo-negoiinżynierawdziedzinieelektry-fikacjiPomorzaihydroenergetycznego

wykorzystaniaWdy(CzarnejWody).Au-tor,MariuszChudecki,przedstawiłrów-nieżznaczącywpływhydroenergetykinarozwójPomorzawokresiemiędzy-wojennym–naprzykładzieelektrowniwGródku.Ilustracjapomieszczonanastronie25publikacjiukazujeuroczysteuruchomieniepierwszejturbinywtymzakładzieprzezPrezydentaRPStanisła-waWojciechowskiegow1923 r.Wczę-ściturystycznej,opracowanejprzezJó-zefaMalinowskiego,odnajdziemyszczegółowyopisżółtegoszlaku(wrazzkilometrażem).MalowniczyszlakprowadziodBłędnadoLeosiiliczy40kilometrów.WędrówkęrozpoczynamywBłędnie(natrasieŚliwice–Skórcz),akończymyprzynieczynnejstacjiPKPwniewielkiejosadzieLeosia(naliniikolejowejLaskowice–Tuchola).Czy-telnikazainteresowaćmogąrównieżciekawostkinatematsandruWdy (s.73–74).Drugiprzewodnik,orozbudowa-

nymtytule„Pięknoprzyrody,ludowejkulturyisłowa.Śladamiks.dr.Bernar-daSychtypoZiemiŚwieckiej”,zawieraszczegółoweinformacjebiograficznedotyczącezwiązkówcenionegonaPomorzuleksykografa,folklorystyiliteratazobszaremwspółczesnychgminOsie,DrzycimiJeżewo.NatymwłaśnieterenieczłonkowieBractwaCzarnejWodywytyczyliszlakrowe-rowynazwanyprzeznich„naokól-nym”(s. 5).SzlakzaczynasięikończywOsiu,gdziewlatach1941–1945ukrywałsięprzedNiemcamiksiądzSychta.TrasawiedzieprzezŻur,Drzycim,Gródek,Laskowice,Jeże-wo,CzerskŚwiecki,Jaszcz,BrzezinyiMiedzno,awięcprzezobszar,naktórymzasłużonyleksykografgro-madziłmateriałdotrzytomowegoSłownictwa kociewskiego na tle kultury ludowej.Większośćdystansumoże-mypokonaćdrogamiasfaltowymioniewielkimnatężeniuruchu.Do-pełnieniemczęścihistorycznejjestopisturystyczny,traktującyrównieżobszernieośrodowiskuprzyrodni-czym.Zaprojektowanyszlakliczy55kilometrów,adowiększychjegoatrakcjizaliczymym.in.wybudowaneprzedIIwojnąświatowąelektrowniewodne(Żur–na10.kilometrzetrasyiGródek–po21kilometrach).Przy

kościelewGródkukrzyżująsięteżobaukazanewpublikacjiszlakitury-styczne(s.168).NatomiastwokolicyŻuruJ.Malinowskipolecaodwiedziny„kirchacza”–pozostałościdawnegocmentarzaewangelickiego(s.163).Tenregionalnyrzeczownikutworzo-no,jakpodajeautor,odniemieckiegoKirchhof–cmentarz.Ciekawostkijęzykoweniewątpliwiewzbogacająprzekazocharakterzehistoryczno--kulturowym.Obaprzewodnikisąwartepolece-

niaCzytelnikom„Pomeranii”,szcze-gólnietymlubiącympieszeirowerowewędrówki.AtutemwydawnictwajestponadtoprzypomnieniezasługdwóchwspaniałychPomorzan.Jedenznichbyłtwardostąpającympoziemiinży-nierem,aleimarzycielem,któryjużoddziecięcychlatpragnąłoświetlićumiło-wanePomorze.Drugizaśbyłuczonymkapłanem,„piastunemsłowa”,któryzkolei,uratowałprzedzapomnieniempotężnyzasóbkaszubskiejikociewskiejleksyki.Pamiętajmyonichnaszlaku.Ziemiaświeckaczekanaswoicheks-ploratorów!

Kazimierz Jaruszewski

MariuszChudeckiiJózefMalinowski,Szlakami prof. Alfonsa Hoffmanna i ks. dr. Bernarda Sych-ty po Ziemi Świeckiej,BractwoCzarnejWodyiWdeckiParkKrajobrazowy,Osie2013.


z kOcIEWIA

WSaliMieszczańskiejRatuszaStaro-miejskiegowGdańsku29listopada2014r.odbyłosięspotkanieczłonkówisympatykówTrójmiejskiegoKlubuKo-ciewiaków(TKK)–sekcjiTowarzystwaMiłośnikówZiemiKociewskiejwStaro-gardzieGdańskim.NapoczątkuprezesTKKHubertPobłockipoinformował,żezarządklubupodjąłrezolucję,byzapatronaTrójmiejskiegoKlubuKociewia-kówobraćkrólaJanaIIISobieskiego.Byłonbowiemprzezniemal30latstaro-stągniewskimnaKociewiu,aponadtow2015r.minie50latododsłonięciawGdańskusprowadzonegozeLwowapomnikaJanaIIISobieskiego.Zebraniprzyjęlitęwiadomośćoklaskami.NastępnieprezesPobłockiprzypo-

mniałzasługisłynnegoKociewiakaiczłonkaTKK,prof.StefanaRaszeji,któ-ry27czerwcategorokuotrzymałtytułDoktoraHonorisCausaGdańskiegoUni-wersytetuMedycznego(GUM).Jesttojużdrugitakitytułprofesora,poprzedniotrzymałodAkademiiMedycznejwByd-goszczy.HubertPobłockiodczytałnapi-sanąpokociewskurelacjęzuroczystościwGUM,opublikowanąw„KociewskimMagazynieRegionalnym”.Prof.StefanRaszeja,dziękujączaży-

czeniaiwyrazyuznania,podkreślił,żeHubertPobłockizasługujenatytuł„wiel-kiegopropagatoragwarykociewskiej”.MówiącoKociewiu,wspomniałm.in.zmarłegoniedawnoJózefaWeltrowskie-go,członkaTrójmiejskiegoKlubuKocie-wiaków,wlatachwojnywspółpracujące-goz„GryfemPomorskim”.Jużtradycyjniepodczasspotkań

TKKodbywająsiępromocjepublikacjioKociewiuiichmieszkańcach,atakżeksiążeknapisanychprzezKociewia-ków.Pierwszezzaprezentowanych29listopadadziełnositytułDoktor Danuta Galewska 1935–2012. Życie z pasją i troska

o bliźnich.JegoautoramisąAdamGalew-ski(syntytułowejbohaterki)iJanKulas.Tenostatniopowiedziałopracynadksiążką(wktórejzebranowspomnienia,relacjeirefleksjeaż62osób)iprzybliżyłzebranympostaćdrDanutyGalewskiej,oddanejpracyiludziom,działającejm.in.wNSZZSolidarnośćiTczewskimStowa-rzyszeniu„Trzeźwość”.Następniewykładnatemattożsa-

mościmieszkańcówkociewskiejwsiMorzeszczynwpowiecietczewskimwygłosiłPrzemysławKilian,którypro-wadzibadaniasocjologicznewtejmiej-scowości.Kolejnąpublikacjąpromowanąpod-

czasspotkaniabyłaksiążkaNie licząc pięknych dorszyzaprezentowanaprzezautora,senatoraAndrzejaGrzyba.JesttonietylkobogatoilustrowanarelacjazjegojedenastejjużwyprawynarybydopółnocnejNorwegii,aletakżeksiążkaoKociewiu,bowczasietejpodróżyczę-stozprzyjaciółmioKociewiurozmawia-li.HubertPobłockiprzedzaproszeniem

doostatniejczęściwydarzeniaksiążkęAndrzejaGrzybaskomentowałlimery-kiem„Lepsiej”:Toć lepsi je łowjić dorsze, niżli robjić rzeczy gorsze.Dodaćnależy,żedoklubudołączyli

kolejniczłonkowie,którymlegitymacjeTowarzystwaMiłośnikówZiemiKo-ciewskiejwręczyłasekretarzTKKMariaOdya.OtrzymalijeJanRyszardMoraw-skizMaleninaorazGerardOstrowski.Niezabrakłopokazupięknychha-

ftówautorstwaMariiLeszmanzPelplinaiKatarzynyNowakzTczewa.Uczestni-komspotkaniazapewnionoteż„Pod-kurekzesZielónygoSmokawewGdóń-sku”orazszarlotkęijabłkaufundowaneprzezwłaścicieliJabłoniowegoDworkuwMaleninie.Wydarzeniezakończyłykolędyipa-

storałkikociewskiepiękniewykonaneprzezKapelęBurczybaszGniewapodkierownictwemWojciechaGórskiego.

Krzysztof KowalkowskiFot. ze zbiorów autora

Trójmiejscy Kociewiacy wybrali patrona


NA zôPAdNëcH kAszëBAcH

Zaczãło sã òd GzubówWsamimcentrumwsënajednymzbùdinkówwisyzôchãcba„PracowniaHaftuRęcznegoiRenowacjiTkaninUni-katowychGabi”.Wòkniewidzecroz-majitéwësziwczi,statczizkaszëbsczimmalënkãifarwnépùpczi.CzëkôtamnanaswłôscëcelkakrómùGabrielaReca,chtërnasedzyprawieprzëswòjima-szinie.Czejnasùzdrza,skùńczarobòtãiùsmiéwkãprzëwitanaswswòjichpro-gach.Zarôpòdeszładostôrégòòrnatu,cowërząskónyleżôłnastole.

Nad tim jô terô robiã. Je to òrnôt z kòscoła w Bòrëszkach, baro stôri, z pòczątkù XX wiekù abò jesz starszi. Niechtërnëch elementów ni mòżna nigdze dostac, tej radzyme so, jak jidze. Wiele pòmôgô mie wastnô Inga Mach, chtërna je dlô mie mésterką wësziwkù. Wied-no pòmòże, doradzy. Òd ni wszëtkò sã zaczãło. Renowacjô je baro drãgą robòtą. Rozbiérómë ne stôré materiałë, jak mecha-nicë aùtół na drobné dzéle, i tedë – sztëk pò sztëkù – òdnôwiómë. Mòdlã sã tej, żebë wszëtkò sã ùdało. Techniczi sã zmieniwają. Tuwò prawie mómë pòdkłôd zrobiony z ca-sta tak, żebë nitczi sã nie rozsuwałë. Jaczé lëdze mielë tej ùdbë?! Mie zadzywiô jak ne sostrë norbertanczi w Żukòwie tëli setków lat temù pòtrafiłë zrobic taczé dzeła. To je niepòjãté–dodôwôwësziwôrka.CzedëswastnôGabrielazajimałasã

wëchòwiwanimdzecyikùcharzenimnawiesołach.Jiprzigòdazwësziwkãzaczãłasãwczasach,czej jidzôt-czinôleżałëdodzecnégòkarnafòl-kloristicznégòGzubë,jaczéòdwielelat

prowadzaLucynaTrëba.Nótbëłotedëùszëcnôleżnikómgrëpëstroje.Ònasãzatowzãła.GzubëwëjachałënawëstãpnazómkdoBëtowa.Tamprowadzącyrzekł,żestrojewësziwaIngaMach.Jak-nożetoniebëłaprôwda,wastnôIngawëszłanawestrzódkiòtimrzekła.TejdoGabrielëRecëpòdeszłainstruktorkakarna,chtërnarzekła,żejiwësziwczibãdąjeszczedëssławné.Tobëłëproroczésłowa.IngaMachw2005rokùzrëchto-wanazómkùwBëtowiekùrswësziwkùirenowacji–rozmiłowónôwswòjimkùnszce,chcałagòprzekôzacjinszim,żebëniezadżinął.Ùdbabëłatrafionô,zapisałosãnaniegòòsmëbiałk.Tamzrodzasãdejazałożeniôwësziwkòwiwarkòwni.Zôczątczibëłëdrãdżé.

Jô sama sedza w pracowni, rozmiszla nad wszëtczim i tej przëszło do mie młodé dzéwczã sã spëtac ò plac na staż. Wierã jã Stwórca przësłôł, żebë mie dodac mòcë.

Tak to sã wszëtkò zaczãło. Nôprzód bëłë zlécenia z mùzeùm, pózni stanice. To je drãgô robòta, ale jak òna ju pòwstónie, to tak, jakbë sã dzeckò ùrodzëło–dodôwôwłôscëcelkawësziwkòwégòkrómùwTëchómiu.

Na całi swiatDzyswwarkòwnirobipiãcbiałk.Kòżdôjeznajôrkąwczimjinszim,jednakòczejbierząsãzanowiprojekt,tejwszëtkòòbgôdiwająrazã,bòwespółpòjôwiająsãbëlniészéùdbë.Taknarodzëłësãùdbënabluzczi,czitle,handtaszczi,sëk-niezkaszëbsczimamòtiwama.Nôwicyrobiąpòdługszkòłëżukòwsczi,jinszéwësziwczirobiąlenonazlécenié.WòstatnymczasuGabrielaReca

wespółzIngąMachprzërëchtowałëpropòrc dlô karna Lëdowô nótazKanadë,jaczédëchtniedôwnomia-łoswòjãpiersząrézãpòKaszëbach

Robòta, chtërna je pasjąCzejbë dzesãc lat temù chtos mie rzekł, że mdã zajimac sã wësziwkama, to bëm nie dała wiarë – gôdô Gabriela Reca, włôscëcelka warkòwégò krómù wësziwkòwégò w Tëchómiu kòle Bëtowa. To, że terô mómë zamówienia z całégò swiata, je pòcwierdzenim, że kaszëbsczi wësziwk mô wiôldżé ùznanié i sã baro widzy.

e L ż B i é ta P r ë c z kò W s kô

NA zôPAdNëcH kAszëBAcH


i promòwało swòjã nową platkãkaszëbską.To bëło wspaniałé wseczëcé bëc przë swiãcenim negò propòrca na wiôldżim swiónowsczim òdpùsce, dze bëło kòl 20 tësący lëdzy. Ceszã sã, że kùlt naszi Kaszëbsczi Matinczi sã rozkòscérzô. NenpropòrcjurézowôłpòNowimJorkùiwielejinszichmôlachSztéców(ZjednoczonëchStanów)iKanadë.Ga-brielaRecadodôwô:Jô robiã do Kanadë wiele rozmajitëch rzeczi, bò mój brat tam mieszkô i téż rozsłôwiô Kaszëbë. DokazëzwarkòwniGabisąnacałim

swiece.WJapónii,Aùstralii,Tajwanie,Kanadze,Miemcach,Francji,Norwegii,Rusji,atéżwPòlsce,przedewszëtczimnaKaszëbach.Mie sã tak zdôwô, że ti, co wëjachalë ze swòji Tatczëznë, tesknią za nią i chòc w taczi spòsób sã parłãczą z nama –wzdichôwësziwôrka.Zcekawszichzamówieniówtobéł

zbiérkòbrëskówdlôKancelariiPre-zydentaPòlsczi,szlipsëdlôpremieraDonaldaTuska,strójdlôsztaturcziManekinPeacewBrukselë,bluzkazkaszëbsczimwësziwkãdlôaktorcziMartëŻmùdë-Trzebiatowsczi,kòstjimëdoteatruwSłëpskù,sëknieslëbné,awòstatnymczasustrójkaszëbsczispecjalnieùszëtidlôMónicziLemanzPiôszna,chtërnajaknojedurnôrepre-zentantkaPòlscziwëbiérôsãdoChinnakònkùrs„Missmódelków”.

Baro jem rôd, jak lëdze przëslą spe-cjalné pòdzãkòwanié za naszã robòtã. Na zjazdach Kaszëbów widzã lëdzy, co chòdzą w strojach zrobionëch przez nas. Ceszã sã, że chòc w taczi spòsób mògã rozsławiac mòjã Kaszëbską Tatczëznã, a òsoblëwie, że ta snôżô tradicjô nie zadżinie. Nie zaro-bi sã na tim wiôldżégò majątkù, ale lëdze mają robòtã, je satisfakcjô i są nowé ùdbë –gôdôGabrielaReca.

Chcący wszëtkò mòżeDotirobòtëpòtrzébnôjecerplëwòta,ùdżibłoscidokładnosc.Niejeletkòna-lezctaczichlëdzy,chtërnychcąòddactirobòceswòjeserce.DotewastnôGa-brielarëchtëjewszkòłachwarkòwniedlôdzecypòdczasmidzënôrodnëchwëmianów.Wszëtkò,cojezrobioné,rozchôdôsãnatëchstopach.Marze-nimwësziwôrczijeprzëszëkòwaniérozmajitëchprojektówdoprzódkùtak,żebëniebëłonótczekacmiesą-dzamananie.Òkrómtegòchcałabë

sãzajëmacwësziwanim,acałąrobòtąmarketingòwąiòrganizacyjną,żebëza-jąłsãchtosjinszi,barżiwtimskrãtny.Dotegòchcałabëstwòrzëcwëpòżiczalniãstrojówkaszëbsczich,bòwidzy,żetakôjebarobrëkòwnô.ZaswòjedokònaniaGabrielaRecadostalokalnąmarkã„Zie-loneSercePomorza”w2010rokù(certi-fikatprzëznôwôFundacjaPartnerstwoDorzeczeSłupi–dop.red.).

W nôblëższim czasu czekô nas jesz wëpòsażenié chëczë kaszëbsczi, jakô òsta sprowadzonô do Mòdrzejewa z Nowëch Hët. To je wiôldżé wezwanié. To, co robiã, dôwô mie redosc, chòc pò drodze wiedno są jaczés jiwrë–dodôwô.WòkòlimTëchómiapòwstôwają

pòsobnéwësziwkòwéwarkòwnie.Całôtastolemnôrobòtadôwôbòkadny

brzôdijeùgwësnienim,żedlôchcącégònimarzecziniemòżlëwëch.Ajeszdotegòjetodobriprzëkłôd,jakmòżnapòłączëczamiłowaniézrobòtą.

Kąsk szkòda, że tu, w Tëchómiu, cëch-nie nasza rodnô mòwa. Ni ma ju z kògùm bëlno pògadac pò kaszëbskù–gôdônarozestanim.

Òdjimczi ze zbiérów aùtorczi

Przë pòwstanim repòrtażu pòmôgała aùtorce licealistka z Kòscérznë Justina Tréder. Tekst je brzadã zéńdzeniów dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczé òdbëłë sã w dniach 25-26 rujana 2014 rokù w Tëchómiu. Òstałë òne ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracje i Cyfrizacje.


kLëkAStaRzënO. SwiãtO kaSzëbiznë

wejROwò. znajemë nOwégò idOla

Wëżigimnazjalné szkòłë1.SzëmónHeland,2.WòjcechZielke, 3.RozaliôGłombiowskô

NôdgrodãzanôlepszikaszëbsczipisënkdostałaRozaliôGłombiowskô.

Òrganizatoramakònkùrsubëlë:Mù-zeùmPùccziZemiwPùckùiZespółSzkòłówwStarzënie.Wspiarlëjich:MinysterstwòAdministracjiiCyfri-zacji,MùzeùmKaszëbskò-PòmòrscziMùzycziiPismieniznëwWejrowie,KòłoWsowëchGòspòdëniówwStarzënie,PòwiatowéStarostwòwPùckùiÙrządGminëPùck.

Red. Òdj. DM

DrëdżiplacwlatosyedicjiKaszëb-sczégòIdoladostaMalwinaLaska,atrzecyex aequoAleksandraHinciÉwaMientke.NôdgrodãpùbliczilatoswëspiéwôłsoŁukôszJung.Przedwejrowsczimawëstãpama

wszëtczich11finalistówprzechòdzëłoszkòleniaprowadzoném.jin.przezWérónikãKòrthals-Tartas.Finałowikònkùrsbéłdzélãòbchòdówjëbleùszu10-lecôdzejaniôRadiaKaszëbë.

Red.

Nalatosykònkùrs„Bëniezabëcmòwëstarków”miona JanaDrzéżdżonaùczniowiezpùcczégòkrézuprzëjachelëzeswòjimaszkólnymadoStarzëna.Jakrokwrokjichzadanimbëłoprzedsta-wienié(zpamiãcë)òpùblikòwónégòjutekstuwkaszëbsczimjãzëkùiswòjégòdokazunapisónégòpòkaszëbskù.Òso-

blëwiegwôsnédokazëstojałëlatosnawësoczirówiznie.Tekstënp.SzëmonaHelanda(dobiwcëlatoségòGrandPrix)czëstartëjącywnômłodszikategórieWiktorieSzënszecczipòkazywają,żewcygnaKaszëbachniefelëjemłodëchpisarsczichtalentów.Hewòwszëtcëdobiwcowie:

Klasë I–III1.AgataLessnaù,2.Daniela Bizewskô,3.WérónikaKrëża,wëp.WiktoriôSzënszeckôKlasë IV–VI1.JuliôLessnaù,2.KamilLessnaù, 3.MariuszBùnk,wëp.JakùbKlebbaGimnazjalëscë1.DominikaÒrzeł,2.AndżelikaWach,3.KatarzënaRambiert,wëp.Agata Gappa

Dobiwcakònkùrsudlômłodëchspié-wnëch talentów z Kaszub òstôłwëbrónyòbczasfinałowégòkòncertuwKaszëbscziFilharmóniewWejro-wie.NatitelKaszëbsczégòIdola2014zasłużëłapòdługjurorówMarcelinaSzroeder.Òbczasfinałuzaspiéwaładokôz„Nowidzéń”zplatczi„Miło-ta”.LatosôIdolkawslédnëchlatachbrałaùdzélwwielnëchfestiwalachikònkùrsach,wjaczichcolemałozaji-małanôwëższémôle.

ChòniCe i PRzëmùSzewò. niezabôCzOnô ana Łajmingliteracki Anny Łajmingpòprowadzyłsłëchińcówpòlesnëchdrogach,wio-skach,sedlëszczach,pùstkachznónëchzkôrtówprozëiwspòminkówpisarczi.AwPrzëmùszewie,rodnywsëAnëŁajming,24lëpińcaòbchòdzëlëji110.

NarôczbãpartuKaszëbskò-Pòmòr-sczégòZrzeszeniôwChònicachzlu-bòtnikamaùtwórstwaAnëŁajmingpò-tkôłsãZbigórzGierszewsczi,przédnikZabòrsczégòNôùkòwégòTowarzëstwawBrusach.Aùtorprowadnikapt.Szlak

roczëznã.Nowéwëdôwcziksążkówtiaùtorczipromòwelëprof.JózefBò-rzëszkòwscziiprof.CezariÒbracht-Pron-dzyńsczi.Bëłatéżroczëznowôtorta.

KO, tłóm. red.

kLëkA


mãCzëkôŁ. „PòetiCCzé Rézë Pò kaSzëbaCh”

bòRzeStOwò. miŁOta dO RézOwaniô

Juroramawlatosyedicjebëlë:FelicjôBaska-BòrzëszkòwskôiWòjcechMëszk.Dobiwcamaòstelë:DominikaLesz-czińskô,KacperKùtz,AgataSzczepań-skô,PawełŻëwicczi,KingaCiemińskô,KarolënaLewińskô.

Red.Òdj. ze zbiérów Spòdleczny

Szkòłë w Mãczëkale

Kòstuchkôrbiłòswòjichprzigòdachsparłãczonëchzrézowanim,òswòjimi-łocedokòłaatéżòkòłowipielgrzimcenakanonizacjãJanaPawłaIIdoRzimù.

Red.Òdj. ze zbiérów Remùsowégò Krãgù

14lëstopadnikaòdbéłsãVIPòeticcziKònkùrsdlôùczniówspòdlecznëchszkòłów.NamienionyjeòndlôdzecyzklasII–VIzcałëchKaszub.Wpier-szimdzéluùczãstnicëmùsząùsadzëcdokazëtakwkaszëbsczim,jakipòl-sczimjãzëkù,awdrëdżimrecytowacùsôdzczikaszëbsczilëteraturë.Ùdbò-dôwôczkąkònkùrsu„PòeticczérézëpòKaszëbach”jeszkólnôAnaRóżk.

ÒbczasjesénnégòzéńdzeniôRemù-sowégòKrãgù(6lëstopadnika2014r.)doBòrzestowaprzëjachôłJónKòstuch,kòłowirézownikipielgrzim.WieczórzgòscãzacząłsãòdprzeczëtaniôdzéluksążcziAleksandraMajkòwsczégòŻëcé i przigòdë Remùsa. Pózni Jón

kòSCéRzna. môŁi kSążã na kaSzëbaCh

ChOjniCe. kOśCióŁ – CentRum Sztuki

iMirosławëKrocz.TimrazãbòhatéraksążcziAntoine’adeSaint-Exupéry’égòskùńcziłswòjãrézãpòrozmajitëchplanétach prawie na Kaszëbachiwëlądowôłnapromòcji ksążcziAleksandrëiDariuszaMajkòwsczichMòja pierszô Bibliô. Stôri Testament

RakowskiegozPelplina,MichałaWacho-wiakazBydgoszczyiKrzysztofaLatałyzKrakowa.Wprzyległychsalach(zbocz-nymwejściem,salanadsklepieniemmapowierzchnię400mkw.)organizowanesąwystawyartystyczne(jakopierwszywystawiałprof.MaciejŚwieszewskizASPwGdańsku)lubdokumentalne,wpomieszczeniachpodziemiaopróczwystawtakżewykłady,wieczoryautor-skieipromocjeksiążek,spotkaniasto-warzyszeńkulturalnychitp.ZgościnnościCollegiumARSkorzy-

statakżeoddziałZKPwChojnicach.

Młodiaktorowie,ùczniowiezeZrze-szëPùblicznëchSzkòłównr3wKòs-cérzniewëstąpilë8gòdnikawzalëm.L.Szopińsczégò.Pòkôzelëprzed-stôwk„Môłiksążã”, jaczipòwstôłpòdartisticznymdozérãszkólnëch:BéjatëJankòwsczi,LucynëHendrich

Miejscemlicznychwydarzeńkultural-nychwChojnicachjestCentrumSztukiCollegiumARS,znajdującesięwpięknieodrestaurowanympojezuickimkościeleZwiastowaniaNMP.Kościółten,nazy-wanypowszechniegimnazjalnym,byłprzez30latośrodkiemosobnejparafii,obecnieponowniejestfiliąparafiipw.Ścięciaśw.JanaChrzciciela.Proboszczks.JacekDawidowskizwielkążyczliwościąaprobujewszelkieinicjatywykultural-ne.Kościółmanoweorgany,naktórychkoncertująwybitnimuzycyzcałegokraju;odbyłysięrecitalem.in.Michała

w òbrôzkach.Òbczasswòjégòwëstãpùdzecëzkòscersczi„trójczi”czëtałëtéżwëjimcziztegòdokazu.Narozegracjãprzëszłokòl150

mieszkańcówKòscérznëiòkòlégò.

Red.

WramachpaździernikowychDniKul-turybyłytamczynnedwiewystawy.28listopadaodbyłsięwieczórwspo-mnieńoprof.BrunonieSynakuorazpromocjajegoostatniejksiążkiBezsens i sens choroby nieodwracalnej.OdbyłasięprojekcjafilmuoProfesorze,czytanoartykułprof.CezaregoObracht-Pron-dzyńskiego,wspominanoZmarłego.AnnaDunstzaprezentowałanowewy-dawnictwaZKP.

KO


kLëkA

bRuSë. bana dO tuwimòwadzecy,jaczéwespółzcotkąGrzeszażdałonabanowiszczuwBrusachnabanãdoTuwimòwa.WtimczasumôłirézownicërecytowelëznónéwszëtczimwiérztëTuwima.Jewiedzec,żenapòtkanimnimògłozafelowacùtwórcëkaszëbscziwersjiwiérztów–TomaszaFópczi.

Red.Òdj. ze zbiérów Centrum Kùlturë

i Biblioteczi w Brusach

BanaBrusë– Tuwimòwòzajacha14gòdnikanabinãbrusczégòCen-trumKùlturë iBiblioteczim. JanaKarnowsczégò.Òdbëłasãtampro-mòcjôksążczi Nôsnôżniészé wiérztë dlô dzecy –dokazówJulianaTuwi-maprzetłómaczonëchnakaszëbscziprzezTomaszaFópkã.Wiérztëpre-zentowelënôleżnicëTeatruLëdowégòÒbrzãdu „Zaboracy” zCzëczków,pòd przédnictwã Danutë Misz-czik.Nabiniedałoòbezdrzeckarno

ChmielnO. PROmòCjô kSążCzi ò RëbaCzenim na kaSzëbaCh

CzeCzewò. nadzwëkòwé dankòwé PRzëòzdObë

ÒstrzódkùKùlturëwChmielnieòdbëłosãpòtkanié,najaczimtaksążkabëłapromòwónô.Òbczasniegòmòżnabëłopòznacaùtorówikrëjamnotëjichrobòtënadpòwstanimtipùblikacji.CałémùpòtkaniémùtowarzëłamùzykawwëkònanimpartuzespòłuKarnoCy-bulowé,adospiéwùwłączëlësãgòsce,dlôchtërnëchòstałëprzërëchtowónéspiéwniczizrëbacczimapiesniama,wtimiztą,òdjacziswójtitelwzãłapromòwónôpùblikacjô.

Judita Kroskòwskô, tłóm. red.Òdj. ze zbiérów LGR Kaszuby

znôblëższima”bëlëto:NorbertHòlk,MatéùszSzëłejkò,AnnaRzeszewicz,ÒliwiôLitwin,WiktoriôKreft.Wkate-górie„Przëòzdobëzrobionésamòstójnoprzezùczniów”:MichôłKòman,Wik-tórŁasak,MaksioWãsersczi,ÉwelinaPùpacz,MałgòrzataBrilowskô.Kònkùrsòstôłzakùńczony12gòd-

nika,adobiwcowiedostelënôdgrodëòbczasSzkòłowiWilëji18gòdnika.

Lucyna Reiter-Szczigieł, Wérónika Kraùza, tłóm. red.

Òdj. ze zbiérów Zespòłu Szkòłów w Czeczewie

Jem jô RËBÔK… Rybołówstwo na Kaszu-bach – tradycja i współczesność–totitelksążczi,jakôùkôzałasãłońsczégòrokù.Jiaùtoramasąprof.AnnaKwasniewskô,

StowôraDrëchówSzkòłëwCzeczewieùdbałasoògłosëcszkòłowikònkùrsnakùgleidankòwéprzëòzdobëinspirowó-némòdłamakaszëbsczégòwësziwkù.

KrësztofZamòscëńsczi,MirosłôwKùklikiMatéùszKònkel,anôùkòwąre-dakcjązajãłasãprof.AnnaKwasniew-skô.WëdôwcąpùblikacjijeKaszëbscziÙniwersytetLëdowi,apòwstałaònanapòlétdwùchpòmòrsczichmôlowëchrëbacczichkarnów: LGRKaszubyiPółnocnokaszubskaLGR.Aùtorzëpi-sząwniòrëbaczenimczedësidzysô–ònôrzãdłach,sprzãtachimetodachłowieniôwkòlbrzegòwimijezórnymrëbaczenim,òòrganizacjiłowitwë,itéżòspòlëznowëchnormach,niematerial-nykùlturowispôdkòwiznierëbôkówijichkùchni.8gòdnikawGminowim

Jurorzëbëlëbarozadzëwòwóny,czejwidzelë,najacziôrtdzecëijichstarszisparłãczëlëwësziwkiwëòzdobë.Delëbôczënknaòriginalnéùdbëitechnikã(np.wëzwëskaniénudlów,stréflów,birnów,zbòżégòczëbrza-du).Kònkùrsòstôłprzeprowadzo-nywdwùchkategóriach.Juri(JerziStachùrsczi–direktorZespòłuSzkòłówwCzeczewie,kòmpòzytoripòeta,BronisławaKònkòl–nôleżniczkaKPZwBaninie,wësziwôrka,LucynaRe-iter-Szczigieł–szkólnôkaszëbsczégòjãzëka) wëprzédniło dobiwców.Wkategórie„Przëòzdobëzrobionérazã

kLëkA


wdzydze. nOwi wëStôwkjacziw1906r.przërëchtowelëwXVIII--stalatnygbursczichëczëwëstôwkztipòwimdlôtegòczasuwëkùstrzenimiwôrtnymaprzëmiaramalëdowégòkùńsztu.EkspòzycjôbëłaùroczëstoòtemkłôòbczasòbchòdówwMùzeùmòdpùstusw.Barbarë,4gòdnika.

Red.Òdj. ze zbiérów Mùzeùm

–Kaszëbsczégò Etnograficznégò Parkù we Wdzydzach (dzél plakatu)

PòdkùńcłońsczégòrokùwMùzeùm–KaszëbsczimEtnograficznymPar-kùweWdzydzachòstazrobionômò-dernizacjôstałiekspòzycje„TédoraiIzydórGùlgòwscëw90-lecépòwstaniôMùzeùm”,prezentowónywchëczënr3zChrztowa.Pòòdnowienimwëstôwkdostôł

nowititel:„TédoraiIzydórGùlgòwscë.Ùtwórcowiepierszégònapòlsczichzemiachmùzeùmnawòlnymlëfce”.EkspòzycjôpòkazywôdokôzTédorë(zd.Fethke)iIzydoraGùlgòwsczich,

ChòniCe. dwie niedzele z kùltuRą RegiOnu

wieżëCa-kòSzôŁkòwò. wëStôwk PòdSkôCOny RemùSã

PùczińsczégòŚw. Jan Paweł II – Pielgrzym Świata,promòcjeksążcziAndrzejaÒrtmannaBoże Męki powiatu chojnickie-goipismiona„KwartalnikChojnicki”,pòtkaniakaszëbsczégòpisôrzaGrégòraSchramczizùczniamaszkòłówinôleż-nikamaKPZ;IIPrzezérkKaszëbsczichTeatrów„ZdrzadniôTespisa”;IItur-niércëskaniégòwbaszkãòczelëchbùrméstraChòniców.Dzecëbrałëùdzélwpòtkaniach

zkaszëbskąbôjką,wSwòrachùczëłësãtradicyjnégòpieczeniôchleba,naplasticznykònkùrs„Nakaszubskichstegnach”przësłałëwiãcyjak730do-kazów,brałëùdzélwkònkùrsurecy-tacjikaszëbsczichùsôdzkównatémësparłãczonéznôtërą,wSpòdleczny

27gòdnikawWieżëcë-Kòszôłkòwieòstôłòtemkłiplenerowiwëstôwkwiôlgòfòrmatowëch òdjimkówinspirowónëchksążkąAleksandraMajkòwsczégòŻëcé i przigòdë Remùsa.Aùtorãdokazówiùdbòdôwôczãprojek-tujePioterZatoń.WespółrobilëznimnôleżnicëTeatruMłodëchGòtów.Pro-jektwspiarłomôlowékarnorëbacczé–LGRKaszuby.Òbczaswernisażu

TradicyjnéjesennéDnieKaszëbskò- -PòmòrscziKùlturëwChònicach(12–25rujana)bëłëbòkadnéwpòtkaniairozegra-cjedlôdzecy,młodzëznëidozdrzeniałëch.Òdbëłësãm.jin.wëstôwcziòbrazówRómanaDrozdowsczégòSłomą ma-lowaneikòlekcjipamiątkówPiotra

Szkòlenr7mionaJ.KarnowsczégògòscëłëkarnoKartësczéZwóncziigrëpãùczniówzKartuz.WLOmionaChònicczichFiloma-

tówòdbëłosãedukacyjnésympòzjum„W150.rocznicęurodzinksiędzasena-toraFeliksaBolta”.PartKPZòrganizëjeDnieKùlturë

juòd1986r.,wwespółrobòcezGardo-wąPùblicznąBiblioteką,ChònicczimDodomãKùlturë,ZespòłãSzkòłównr7(ijinymaszkòłama),ChònicczimTowarzëstwãDrëchówNôùków,para-fiąpw.Scãcôsw.JanaChrzcëcelaijin.

KO, tłóm. red.Òb czas warkòwniów w Swòrach.

Òdj ze zbiérów KPZ part w Chònicach

dzélëczizŻëcégò i przigòdów Remùsa czëtelëWandaCzedrowskôiJanuszMamelsczi.

Red.Òdj. W. Drewka.


kLëkA

StaRgaRd SzCzeCyńSCzi. kaSzëbSkô wilëjô z niemieCCzima PòmòRzanama

kaRtuzë. kS. PeRSzón ò SlédnëCh RzeCzaCh CzŁOwieka i Swiata

béłartikel„WokommenalldieKaschu-benher?”(„SkądkapòchòdząKaszëbi?”)WillégòSchulzaw„DiePommerscheZeitung”(nr17z26.04.2014r.),gdzeòstaòpisónôhistoriôKaszub.

Red.Òdj. ze zbiérów kòła KPZ

w Stargardze Szczecyńsczim

cził,żenôfùlniésząòdpòwiescąnawszelejaczépitaniaczłowiekaòcwëkiòsprawiedlëwòtãnatimswieceje Jezës.Ks.Perszónòmôwiôł téżpùstonocnéspiéwé,wjaczichjewidzecpòczëcé,żejesmënatimswiecelenonasztót,napielgrzimce,iwiednomùszimëbëcprzëszëkòwónydodrodżi.

Na spòdlim tekstu Elżbiétë KòwalewscziÒdj. Elżbiéta Kòwalewskô

WstargardzczimHòtelu-Restaùracje„Spichlerz”11gòdnikaòdbëłasãtra-dicyjnôKaszëbskôWilëjô.TamecznékòłoKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzesze-niôtimrazãrôczëłonatãùroczëznã9dôwnëchmieszkańcówStargarduistargardzczégòkrézuzPrzédnégòPòmòrzô(Vorpommern).Bëłotodlônichwiôldżéprzeżëcé.PòdskôcënkãdozarôczeniôniemiecczichPòmòrzanów

21lëstopadnikawkawiarence„PodRefektarzem”òdbéłsãwëkłôdks.prof.JanaPerszona„Eschatologiôjak-nonôùkachrzescëjańsczinôdzeji”.Wespółòrganizatoramategòzéńdze-niôbëlë:kartësczipartKaszëbskò--PòmòrsczégòZrzeszeniôiks.pra-łatPioterKrupińsczi.Ks.Perszónkôrbiłòslédnëchrzeczachczłowiekaiswiata.Nawlékôłdochrzescëjańscziilëdowikaszëbsczikùlturë.Tłóma-

SąPólnO (gm. PRzeChlewò). SmãtôRz bez nôgRóbkówłôwków.DëtczinatencélsąùdostónézÒperacjowiProgramë„Rëbë”izszôł-tësczégòfùnduszu.Przedpórtąpò-jawiłasãinfòrmacyjnôtôflazòpisënkãhistoriekòscoławespółzòdjimkamajegòbrëłëibëna.Krótkôszpacérapòdôwnynekro-

pòlienawòdzydokòmùdnyrefleksji.Wszëtczénôgróbcziòstałëwpòwòj-nowimczasuskażoné;tej-sejzzemiwëstôwająjichzaòstałoscë.Signum temporis.

Kazmiérz JaruszewscziTłóm. red.

Zwòlëmieszkańcówszôłtëstwaigmi-nowëchwëszëznówzawnetka100tës.złjezrobionôrewitalizacjôzabët-

kòwégòewanielicczégòsmãtôrza.Natereniedôwnynekropòlieòstałëtéżwëstawionédoòbzéraniôistniejącéfùndameńtëznikwionégòw1977 r.neògòticczégòkòscoła.Swiãtnicapòw-staławpòłowieXIXw.,alepòIIswia-towiwòjnienimiałajusakralnégòznaczënkù;wbùdinkùbéłmagazynzbòżégòiszitów.Môlchòwaniôdôwnëchmiesz-

kańcówwsëisąsednëchsedlëszczówòstôłògacony,smãtôrzowéstegnëùcwiardzoné,aòkòléùpòrządkòwóné.Òkrómtejetuwòpòstawionëchczile

LIstA ksIĄŻEk / WIEścI z gdAńskIEgO OddzIAŁu zkP


• 3, 9, 30 listopada – Kluby i Wspólnoty Ka-szubskie ZKP Oddział w Gdańsku obchodziły swoje rocznice: Wspólnota Przymorska – XXVII, Klub Matarnia – VIII, Klub Morena przy kościele Bożego Ciała – XVI.

• 11 listopada – członkowie oddziału gdań-skiego uczestniczyli w Paradzie Niepodległości. W bazylice Mariackiej, pod przewodnictwem biskupa Wiesława Szlachetki, odprawiono kon-celebrowaną Mszę Świętą za Ojczyznę. Homilię wygłosił ksiądz biskup.

• 26 listopada – odbyło się zakończenie kon-kursu rzeźbiarskiego na szopkę bożonarodze-niową „Czas Godów”, w którym wzięło udział 17 rzeźbiarzy z Kaszub i Pomorza. Organizato-rem był oddział gdański ZKP, z którym współ-pracowało Stowarzyszenie Moja Wspólnota działające przy kościele pw. Opatrzności Bożej na Zaspie. Patronat honorowy nad konkursem objął prezydent Paweł Adamowicz, wsparcia finansowego udzielił Urząd Miejski w Gdańsku. I nagrodę zdobyli (ex aequo): Stanisław Plata, Jerzy Kamiński, Edward Jastrzębski, II nagrodę (ex aequo) Józef Semmerling, Robert Wyskiel, Mieczysław Woźniak. III nagrodę Włodzimierz

Ostoja-Lniski. Wyróżnienia: Roman Samorow-ski, Stanisław Śliwiński, Leszek Baczkowski, Zdzisław Grajper, Piotr Janka, Michał Ostoja--Lniski, Regina Matuszewska, Czesław Kaspe-rowicz, Marek Nowicz, Marek Zagórski. Wystawę pokonkursową można oglądać do 2 lutego 2015 r. w Gdańskim Ośrodku Doku-mentacji Nauczania (GODN) Jana Pawła II.

• 7 grudnia – w GODN Jana Pawła II odbyło się walne zebranie członków Zrzeszenia Ka-szubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku poprzedzone mszą świętą koncelebrowaną przez ks. dr. Leszka Jażdżewskiego. Podczas spotkania wystąpiły gwiôzdczi z Gowidlina, co dla wielu uczestników było miłą niespo-dzianką.

• 10 grudnia – w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku odbyło się wręczenie Medali Stolema Wandzie Kiżewskiej i Bożenie Ugowskiej. W tym kaszubskim święcie uczestniczyli także członkowie naszego oddziału.

• 13 grudnia – przedstawiciele oddziału gdań-skiego, z prezesem Pawłem Trawickim, uczest-niczyli w prapremierze pierwszej opery ka-szubskiej „Rebeka”.

• 14 grudnia – z kościoła pw. Ignacego Loyoli w Gdańsku-Starych Szkotach TVP Polonia trans-mitowała mszę św., której przewodniczył ks. abp Sławoj Leszek Głódź. Wśród licznych pocztów sztandarowych ze swoimi stanicama byli Kaszubi z Banina, Gdańska, Gdyni, Kolbud, Redy i Żukowa, którzy przybyli do miejsca pierwszej posługi i pier-wotnego pochówku Sługi Bożego bp. Konstanty-na Dominika. Uczestniczyła również młodzież z Liceum Klasy Mundurowe z Redy.

• 14 grudnia – w kościele pw. św. Brygidy, po mszy św. z łacińską liturgią Słowa, odbyła się promocja książki ks. dr. Leszka Jażdżewskie-go Przeszłość obecnych obszarów archidiecezji gdańskiej. Średniowiecze. Tom 1. Proboszcz parafii pw. św. Brygidy ks. kanonik Ludwik Kowalski zachęcił przybyłych gości do zapoznania się z interesującą historią kościo-łów gdańskich, Żuław Stablewskich, Wyżyn Gdańskich i Kaszub. Przybliżył również dorobek autora, wymieniając jego liczne monografie opi-sujące zjawiska ważne dla miejscowości, w któ-rych przebywał. W promocji uczestniczył m.in. recenzent książki doc. dr inż. Andrzej Januszajtis.

Teresa Juńska-Subocz

DZIAŁO SIĘ w Gdańsku

uwaga PRenumeRatORzy!W 2015 r. nasi prenumeratorzy będą mogli otrzymać jedną książkę – tę, którą wybiorą z poniższej listy. Prosimy o wskazanie konkretnego tytułu do końca czerwca 2015 r. telefonicznie (nr 58 301 90 16), mejlowo ([email protected]) lub za pośred-nictwem poczty tradycyjnej (Redakcja „Pomeranii”, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk).• Antologiô kaszëbsczi dramë – Spòd strzechë na binã, red. i wybór Bożena Ugowska – zbiór kaszubskich dramatów, wydanych w stan-

daryzowanej pisowni. Prezentuje 9 sztuk, dawno już niepublikowanych.

• Baśnie (Brawãdë) Jana Drzeżdżona – zbiór 20 baśni, które wg ich autora „są ożywieniem prastarych mitów dostosowanych do moż-liwości percepcyjnych wyobraźni dziecięcej”. Książka jest dwujęzyczna: polska i kaszubska.

• Lëdze są lëdzama. Dzysdniowô kaszëbskô proza – książka prezentuje teksty nagrodzone w konkursie prozatorskim im. Jana Drzeżdżona w 2013 roku. Zawiera utwory Artura Jabłońskiego, Wojciecha Myszka, Jerzego Hoppego, Grzegorza Schramkego i Anny Skotnickiej.

• Młodokaszubi. Szkice biograficzne, pod red. J. Borzyszkowskiego i C. Obracht-Prondzyńskiego – publikacja poświęcona życiowym i ideologicznym drogom młodokaszubów. Są w niej szkice biograficzne ponad 30 postaci, które współtworzyły ruch młodokaszubski.

• W krôjnie Grifa. Téatrowé scenarniczi – książka zawiera zbiór kaszubskojęzycznych scenariuszy, których autorkami są: Dorota Forme-la, Elżbieta Pryczkowska i Teresa Wejer. Publikacja jest doskonałą pomocą dydaktyczną nie tylko dla nauczycieli, którzy prowadzą w szkole koło teatralne, ale także dla tych, którzy chcą uatrakcyjnić prowadzone przez siebie zajęcia edukacyjne.

• Źródła do kaszubsko-polskich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego, pod red. B. Wachowiaka, Poznań, t. 1–4 [uwaga: jeden tom do wyboru] – opracowanie źródeł do dziejów Pomorza Zachodniego pod kątem polsko-kaszubskich aspektów jego historii. Praca pod redakcją Bogdana Wachowiaka, przy współpracy Zygmunta Szultki, Włodzimierza Stępińskiego i Edwarda Włodarczyka.

• 50 lat z Pomeranią – książka prezentuje 50 artykułów publicystycznych, niezwykle ważnych dla ruchu kaszubsko-pomorskiego. Te teksty to pół wieku historii Pomorza, a także przegląd twórczości wielu znamienitych piór kaszubsko-pomorskiej publicystyki. Trudnego wyboru artykułów z bogatego archiwum „Pomeranii” dokonał redaktor Edmund Szczesiak przy współpracy A. Buslera, B. Cirockiej, K. Kordy i D. Majkowskiego.


sëcHIM Pãkã ùszŁé

Wszëtczé nasze lëdzczé farwë

Pòdobnochłopiwidzątrzëfarwë.Jednaznichjelenofëjnô.Resztã…wëcynôcenzura.Bezfarwówniedôsãżëc.Jakùżceszëcsãsniegãbezjegò

bieli?Jakżôrotnôjetrôwabezswizelonoscë?Biskùpbezpùrpùrë?Kòtosãprostoniedô!Aniewiedzecczemù,czôr-no-biôłiòbrôzniejefarwny.Atotéżsąfarwë…Nôw i ã c y f a r wów j e

wtãdze.KsądzSëchtawswimsłowôrzupòdôwô,żeczłowiek zmiéniô sã jak tãga: czej òn je zdrów, to òn je czerwòny jak rusk, czej je chòri, tej òn je lilewi, czej òn mô strach, tej òn staje sã bladi jak kréda, jak scana, a czej òn je złi, tej òn zelenieje; a czej òn mô ju ùmrzéc, tej òn żôłknie jak wòsk.Wiãcychłopówjakbiałkjedaltonistoma.Znaczi,że

kòlorównierozpòznôwô.Jedzetacziaùtołãiniewié,czëjeżôłti,czerwionyczëjuzelonywidi…bùms!Ijuwié…Normalnoczłowiekrozróżniwô256farwów,awcałoscë

naswiece–wicyjak16mëliónow!Gôdają,żetojetak,jakzkùcharzenimiszëcym.Prôwdac,białeczczilepizwarzenimizjigłąsoradzą,aletochłopisąwtimméstrama.Taktejmalôrzemùsząznac1688farwów,ainfòrmaticëbòdôjjaż16 777216!Ajakbarowôżnéjerozróżniwaniéfarwów?Chòclewło-

sów.Prosté,nieskażonéjaczimdoktoratãchłopiszczepòtrafirozeznac,czëjegòbiałkamôszëmlaté,lëséczëczôrnéwłosë.Gòrzijezezmerkanim,żecossãjinagłowiezmienia.Kòlcëzybiałczitojewiednolepiwidzec.Atakkąskpòwôżni.Czëfarwëmająjaczégłãbszézna-

czenié?Ùczałigôdają,żejo.Żeczôrnyniéwiednoòznôczôżałobã,abiôłi–niedowinnosc.Żeznającëmòwãfarwów,pòtrafimëlepisprzedac.Sebieabòcos.Przédnymafarwamawbiznesusąszarô/strzébrznô,

czôrnôabiôłô.Strzébrznôòznôczôpòrządnosc,iwszëtczéjinéfarwëzniąstroją.Czôrnôfarwatomòc,rządzenié,mądroscapòwôga.Niejedobrze,czejjijezawiele.Biôłôjeczëstô,niedowinnôibezpiecznô.Tamsamrzeszisãzżôlã,np.wJapónii.Mòdrôtowëtrwałosc,wiérnéprzestojenié.Wikszosclëdzyjãlubi.Ùspòkòjiwô.Zelonôtoroscenié,

płodnosc.Téżùspòkòjiwô.Cemnozelonôjechłopskąfarwą,òznôczôbògactwò,dëtczi.Czerwònônôbarżiprzëcygôòkòipòdskôcô.Gajejizawiele,człowiekrobisãnerwés.Czer-wionôparłãczisãzeswiãtamaizdôwanimkòmùsczegòs.Żôłtijefarwąsłuńca,redotë,dobrëchwspòminków.Wiele

żôłtégòdôwôpòczëcészczescô.Razãzòranżową(apfelzyno-wą)rôczidojedzeniô.Rożewôùspòkòjiwô.Apfelzynowôtocepło,jinoscpòmidzëcodnio-wąszaroscąazabawą.Brunyjepewny,sztabilny.Parłãczisãzezemiąatim,coznôtërë.Złotôjesymbòlãbògactwailepszichczasów.Nôlepijiklédëjeczôrnôabòbiôłô.Co radzą doktorzë?Na

zmãczonągłowãnôlepirobiążôłtôarożewô.Nazgniłosc,òglowézmãczenié–òranżowô.Cobëzezmiarcëc–mòdrô.Zelonôzatonazajiscenié,nadcësnieniéanerwòwòsc.Mòdrôjenabòlącągôrdzelaòbniżeniécepłoscëcała.Lilewôlécziùszë,òczëanos.Rożewôpòmòżetéżwsamòtnoscë.Żôłtôjenacëkrowąchòrobãabòleniégłowë.Apfelzynowôlécziskórã.Czerwionôjenakrzél,gripëarzëpë.Złotôpòmôgôwùczbie.AtôblëcafarwówdożëcôbrëkòwnëchpòdługTómka

Fópcziwëzdrzitak:biôłô–platinowô–sniegòwô–strzébrz-nô–mlécznô–mącznô–biôłôjakdzéń–sëwô–kąskczôr-niészô–jeszwcygbiôłô–jakbëpòpiołãwëczapónô–kawazmlékã–brunô–jaksniégkòlekùzni–szôkòladowô–cem-nôjakdroganarôrotë–czëstoczôrnô–wãglowô–czôrnôjakpik–całowô–żôłtô–wòskòwô–słuńcowô–złotô–jajowô–kanarkòwô–cytrónowô–żôłdzôwô–bladô–jakwmòjikąpnicë–apfelzynowô–zelonô–bùlwòwô–laso-wô–stôro-sztólowô–zôzdroscowô–mòdrô–wësziwòwò- -mòrskô,wësziwòwò-jezórnô,wësziwòwò-błotkòwô–niebòwô–òłówòwô–piãkno-òczowô–jasno-icemnomòdrô–lilewô–rożewô–czerwònô–rekòwô–krewawô–biskùpòwô–letkò-gãbno-wstëdlëwô–pierszo-majewò- -fanowô–wiszniowô–tomatowô–jagòdowô–strasznoczerwònô–rostowô.Anadtimwszëtczimjejeszjednafarwa.Czôrno-żôłtô.

Kaszëbskô.

Normalno człowiek rozróżniwô

256 farwów, a w całoscë na swiece

– wicy jak 16 mëliónow!

tóMk fóPkA

z BùtNA


–Ach,jakùżjôlubiãnengòdnyczas.Pracnimùszi,szëcnimùszi,prząscnimùszi,òracnimùszi.MójtëdobriBòże–redostnomrëczôłpòdknérąbrifka,sedzącërozwalonyjaktrôtwmòjimnôwëgódniészimzëslu.–Cëżtëtãmërmòtôsz?–Anick,taksoòdpòcziwómòdnycałorocznyùcemiãdżi

–tejprzecygnąłsãjakkòtarozanielonymgłosãrzekł: –Rôdjemznegògòdnégòczasu,czedëczłowiekwielenimùszi…toznaczi,rzekãcëjinaczi,nimòżerobic,naprzëmiôrprac.–Etam–machnął jem

przedknérąprawąpają–zgnié-lcowatizgniélczcebiewë-chôdô.Tojażjewlëfceczëc.–Niżódenzgniélc, leno

zwëk,azwëkniejepieniądza-madozapłaceniô.–Pòwiôdôsz!Czejbëcedëbeltzapłacëlë,tejtëbësãza

niczimnieòbzérôł,leprôł,sził,òrôłaprząsł,tobëlekółeczkòfërkòtało.–Bëlnowiész,że jônadzwëkwszëtczichnajich

pëlckòwsczichzwëkówpilëjã–brifkaòdrzekłnótoczëstospòkójno.–Òrôłjempòléwjagwańce,bënaszôswiãtôzemiaòdpòczãła?–Amôsztëpòlé?–dôłjômùkòntrã.–Cëżztegò,żenimóm?Nôwôżniészé,żenajichstarków

pradôwnôzwëcztakkôże!Chtëżòtimniepamiãtô,niejePëlckòwiôkã.–TejjôPëlckòwiôkãniejem,kòjemzarôzkapòGòdach

prôł!Brifkawezdrzôłnómiãaklepnąłsãwłësënã.–Kùliżrazyjemcëgôdôł!Czedëtë,mackùjedennatrza-

słi,kùpiszsoaùtomat?Taktëmôszgrzéch.–Aletobëłëblósżoczi…–Barozasmiardłé?–zaczekawiłsãbrifka.–Kòwiész,

dobriaùtomatnawetkataczépółrokùnoszoné,zaschłéżocziwëpierze.–Fùj,abiôjmieblóslóz.Jôceniemdãòswòjichbrudach

pòwiôdôł.

–Môszprôwdã…–przëswiôdcziłmiebrifkaazarôdo-dôł–alenieczëstésëmieniétéż.Niewiésztë,żebeznotwòjébezrozëmnépraniéżokówwnymswiãtimgòdnymczasuchtosztwòjifamiliemòżeùmrzéc?–CotkaTruda…–CotkaTruda?Ùmarła?NazBerlëna?–Jo.

–Dôj jiwiecznéòdpò-cznienié–brifkasãprzeżegnôławezdrzôłnómiãztriumfã.–Niegôdôłjem!Prôwdãnajistarkòwiemielë:ChtëżwczasGòdówpierze,tegòkrewnëchzemia f lotdosezabierze!Chòbażemôaùtomat…–Naniãbéłjuczas…Mia

dzewiãcdzesątsztërëlata.–Czasczasã,mògłajesz

biédôczkapòżëc…atakbeznetwòjeżocziwzãłaapërdãwëpiãła.Dôjji,Panie,wiecz-néòdpòcznieniéwtiswiãtizemi…eee…chcôłjemrzec,wtiniemiecczizemi.Jôcëdobrze,drëszkù,radzã,tësãzaniżódnépraniéniebierzë.Dôjsoztimpòkù,nôlepidozymkù.Abòkùreszcepralkãsokùpi!–Cëżtëdërchznąpralką?–Aco,chceszkùpic?Wejle!Gwiôzdórprawiemòjibiałce

nowąkùpił.Takëmëzmòjąwcygrozmëszlalë,cëżznąstôrązrobic.Nazłomwëwiezcszkòda,kòtomùszizaùtilizacjãzapłacëc.Tënamazniebaspôdł!Wielezaniąniechcemë.Tëdochjąwrobòcemôszwidzóné.Dobrzekrący,lemùszicocãżczégònaniãpòstawic,żebëzabaropòchëczinieskôka.Tejco?Robimëgeszëft?–Atomòżewnymgòdnymczasugeszëftërobic?Brifkasãzamëslił,szukającëwgłowieòdpòwiescë.Nie

waratodługò,czedëwstôłzzësla,chwôcyłmiezarãkã,atrzãsącëniã,zawòłôł:–Ztegò,cojôwiém,niżódenzwëkgeszëftówwgòdnym

czasuniezakôzywô!Zresztą,cëżtojezageszëft?Todochjedobriùczink!

Gòdné pranié

(...) zwëk nie je pieniądzama do

zapłaceniô.

RóMk dRzéŻdŻóNk

STËCZNIK

Gòdnik ju szedł, a stëcznik co!Sã zaòstôł?Bò smiotë,Bò do górë i z górë?Czôłnã bez jezora nie szło, bò zamiarzłé,Na saniach nié, bò jesz sã mògło załómac…I bëło tak:Doma wczora,Bùten witro. A dze dzys?

Dzys na òknach sôdł malownik.Całim rokã sôdł,Wszëtczima miesącoma.Zabielił gòdnikã,Zaskrził gromicznikã,Ùkwiacył łżëkwiatã,Zadôcził pajicznikã.A na kùńcu dôł stëcznikòwi sztãpel.Nié z gminë,Nié z plebanii,A ze serakòjsczégò nieba.

Mòje serakòjsczé miesące Jarosłôw Kroplewsczi

Latos bédëjemë Czëtińcóm kalãdôrz z wiérztów. W kòżdim miesącu bãdzemë drëkòwac jeden dokôz – prawie ò nim. Aùtor „Mòjich serakòjsczich miesąców”, jak gôdô, wëchòwôł sã w Serakòjcach i w tim môlu robił wnet wszëtkò pierszi rôz: zaczął jezdzëc na szrëcach i na kòle, zazdrzôł sã w gwiôzdë, kùszkôł sã z dzéwczëcã… Téż tam słëchôł cotczënëch kaszëbsczich pòwiôstków; ò tim wiãcy bãdze w gromicznikù. Z wësztôłceniô i z warkù je bùdownikã (skùńcził Gduńską Pòlitechnikã i jesz czasã tam wrôcô, cobë ùczëc jinëch), ale biwô téż malôrzã i lëteratã. Jegò dokazë lëteracczé, i pòlskò- i kaszëbskòjãzëkòwé, òstałë wëprzédnioné w czile kònkùrsach, m.jin. w tim miona Jana Drzéżdżona, i bëłë drëkòwóné w zbiérnëch ksążkach. W 2011 rokù wëdôł zbiérk swòjich prozatorsczich ùsôdzków pt. „Różowy guzik”. Jakno pòeta miôł swòjã pierszëznã w najim cządnikù, w 1976 rokù.

styczEń 2015

Documents

Transcript of styczEń 2015