STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: [email protected]....
Transcript of STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: [email protected]....
![Page 1: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/1.jpg)
Cena det. 34,90 zł(w tym VAT)
Jak się ma biblijny opis stworzenia do niemal czternastu miliardów lat historii wszechświata i do ewolucyjnego
pochodzenia ciała i umysłu człowieka?
Czy nowoczesny, naukowy światopogląd wyklucza religijność i czyni z niej zabobon?
Z oczywistych powodów możliwość konfrontowania prawdy o stworzeniu świata przez Boga z aktualnym obrazem świata nie jest zarezerwowana jedynie dla „zawodowych” teologów. W rzeczywistości konfrontację taką powinien przeprowadzać na swój własny użytek każdy człowiek wierzący w Boga i poszukujący odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens swojego istnienia i zarazem istnienia świata, w którym przyszło mu żyć. Fenomen wiary nie rozgrywa się przecież na kartach traktatów teologicznych; jego „naturalnym środowiskiem” jest przestrzeń relacji pomiędzy Bogiem i kon-kretnym, żyjącym w danym czasie i środowisku człowiekiem. I to właśnie dlatego konkretny człowiek – a nie tylko „zawodowy” teolog – musi poszu-kiwać odpowiedzi na pytania, które dotyczą jego samego i które dla niego samego są ważne.
[fragment Wstępu]
Ks. p r o f. Mi c h a ł he l l e r kosmolog, filozof i teolog. W 2013 r. odznaczony Medalem św. Jerzego, przyznawanym przez Redakcję „Ty-godnika Powszechnego” za „zmagania ze złem i uparte budowanie do-bra w życiu społecznym”. Autor książek Bóg i nauka. Moje dwie drogi do jednego celu (CCPress 2013) i Granice nauki (CCPress 2014).
Ks. d r h a b. Ta d e u s z pa b j a n kierownik Katedry Filozofii na Wy-dziale Teologicznym Sekcja w Tarnowie, UPJPII w Krakowie. Autor książek Eksperymentalna metafizyka (CCPress 2011) i Niedomknięty bilans wszech-świata (CCPress 2014)
STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATATEOLOGIA-FILOZOFIA-KOSMOLOGIA
www.ccpress.pl
Książka dostępna równieżjako e-book
![Page 2: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/2.jpg)
STWORZENIE I POCZĄTEK
WSZECHŚWIATA
![Page 3: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/3.jpg)
Michał Heller Tadeusz Pabjan
Teologia-Filozofia-Kosmologia
STWORZENIE I POCZĄTEK
WSZECHŚWIATA
![Page 4: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/4.jpg)
Michał Heller Tadeusz Pabjan
Teologia-Filozofia-Kosmologia
STWORZENIE I POCZĄTEK
WSZECHŚWIATA
![Page 5: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/5.jpg)
© Michał Heller, Tadeusz Pabjan & Copernicus Center Press, 2013
Projekt okładkiMariusz Banachowicz
Adiustacja i korektaMirosław Ruszkiewicz
Projekt typograficznyMirosław Krzyszkowski
SkładMELES-DESIGN
Publikacja dofinansowana przez The John Templeton Foundationw ramach grantu Science for Ministry in Poland
ISBN 978-83-7886-130-0 (oprawa miękka)ISBN 978-83-7886-043-3 (oprawa twarda)ISBN 978-83-7886-056-3 (e-book)
Wydanie II
Kraków 2014
Wydawca: Copernicus Center Press Sp. z o.o.pl. Szczepański 8, 31-011 Krakówtel/fax (+48) 12 430 63 00e-mail: [email protected]
![Page 6: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/6.jpg)
Wstęp
Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie nazywają je doświadczeniem
egzystencjalnym, gdyż wynika ono z „zatroskania swoim ist-nieniem”. Jądrem tego doświadczenia jest świadomość uczest-niczenia w procesie, który nieuchronnie zmierza ku śmierci bio-logicznej, nie pozostawiając żadnych złudzeń co do tego, że człowiek jest jedynie bytem przygodnym. To ostatnie wyrażenie jest także wyrażeniem filozoficznym, wynikiem refleksji nad kru-chością ludzkiego istnienia. Wszak w ostatecznym rozrachunku nikt nie ma istotnego wpływu na swoje istnienie: nie decyduje ani o jego początku, ani o jego ostatecznym losie. W perspektywie religijnej doświadczenie to jest doświadczeniem fundamentalnej zależności stworzenia od Stwórcy. Właśnie ta zależność – intu-icyjnie przeczuwana i nie zawsze nazwana po imieniu – nadaje ostateczny sens ludzkiej egzystencji, która z wielu innych racji wydaje się niekiedy tego sensu nie mieć.
Nic więc dziwnego, że prawda o stworzeniu należy do podstawowych prawd religijnych. Nicejskie Credo zaczyna się od wyznania wiary właśnie w tę prawdę: „Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi”. Ona ustala relację pomiędzy stworzeniem – a więc także człowie-kiem – a Bogiem, określa zatem całą perspektywę teologiczną.
![Page 7: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/7.jpg)
6 Stworzenie i początek wszechświata
Z teologicznego punktu widzenia wszystko, co istnieje, istnieje tylko dlatego, że zostało stworzone przez Boga.
Prawda o stworzeniu nigdy nie należała do prawd łatwych. Historia filozoficzno-teologicznej refleksji nad tym zagadnie-niem jest w gruncie rzeczy historią nieustannego zmagania się ludzkiego umysłu, uzbrojonego w kategorie i pojęcia zaczerp-nięte z ograniczonego, opartego na zdrowym rozsądku języka, z ideą niewspółmiernie bogatszą treściowo. Tym, co w zasadni-czy sposób odróżnia prawdę o stworzeniu od innych prawd teolo-gicznych, jest znacznie szerszy kontekst, który należy uwzględ-nić w procesie konfrontowania z sobą tych dwóch elementów: zdroworozsądkowego języka i przekraczającej możliwości tego języka, transcendentnej idei. Kontekst ten jest określony przede wszystkim filozoficzno-naukowym obrazem świata, w którym istotną rolę odgrywa element czasu decydujący o procesach za-chodzących (odwiecznie lub od określonego, „startowego” mo-mentu) na kosmicznej arenie dziejów wszechświata. To właśnie ten obraz warunkuje to, w jaki sposób teologia w danej epoce interpretuje prawdę o stworzeniu świata przez Boga. Co istotne, zmienność obrazu świata – spowodowana np. rozwojem nauki – w pewien sposób wymusza na teologii nieustanne reinterpreto-wanie tej prawdy, albo przynajmniej uzupełnianie dotychczaso-wej interpretacji o nowe elementy, które zapewnią jej spójność z tym obrazem. Teologia musi ciągle na nowo podejmować to wyzwanie przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze dla-tego, że obowiązujący w danej epoce obraz świata w istotny sposób decyduje o światopoglądzie człowieka wierzącego, a nieuwzględnianie zmian zachodzących w tym obrazie w roz-strzygnięciach teologicznych sprawia, że przekaz teologiczny staje się dla tego człowieka niezrozumiały; po drugie dlatego, że
![Page 8: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/8.jpg)
7Wstęp
zaniedbanie czy zaniechanie tego typu ustawicznej reinterpreta-cji prawdy o stworzeniu może doprowadzić do sytuacji, w któ-rej rozstrzygnięcia teologiczne są sprzeczne z dobrze ustalonymi prawdami naukowymi. W obydwu przypadkach bierność teolo-gii wobec tego wyzwania oznacza jej przegraną.
Z oczywistych powodów możliwość konfrontowania prawdy o stworzeniu świata przez Boga z aktualnym obrazem świata nie jest zarezerwowana jedynie dla „zawodowych” teolo-gów. W rzeczywistości konfrontację taką powinien przeprowa-dzać na swój własny użytek każdy człowiek wierzący w Boga i poszukujący odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens swojego istnienia, a zarazem istnienia świata, w którym przy-szło mu żyć. Fenomen wiary nie rozgrywa się przecież na kar-tach traktatów teologicznych; jego „naturalnym środowiskiem” jest przestrzeń relacji pomiędzy Bogiem i konkretnym, żyjącym w danym czasie i środowisku człowiekiem. I to właśnie dlatego konkretny człowiek – a nie tylko „zawodowy” teolog – musi poszukiwać odpowiedzi na pytania, które dotyczą jego samego i które dla niego samego są ważne.
Książka niniejsza powstała na swojego rodzaju społeczne zamówienie. Katecheci uczący w szkołach religii niejednokrot-nie zwracali się do nas z prośbą o wskazanie materiałów, które ułatwiłyby im przekazywanie swoim uczniom trudnej, ale nie-zwykle ważnej prawdy o stworzeniu świata przez Boga. Często skarżyli się na niewystarczalność lub jednostronność dostępnych obecnie materiałów. W tej problematyce nie wystarczy popraw-ność dydaktyczna lub nawet dobre pogłębienie teologiczne. So-lidna teologia musi się spotkać z odpowiedzialną nauką. Pod tym względem zbyt często nie docenia się intelektualnej żywot-ności młodych ludzi i karmi się ich nazbyt rozrzedzoną papką.
![Page 9: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/9.jpg)
8 Stworzenie i początek wszechświata
Oczywiście katecheta nie może być równocześnie teologiem, fi-lozofem i kosmologiem, ale musi wiedzieć znacznie więcej, niż przekaże swoim uczniom. Choćby po to, by być przygotowa-nym na niekiedy trudne pytania z ich strony. Dlatego zawarliśmy w tej książce znacznie więcej treści, niż byłby w stanie pomie-ścić nawet najbardziej hojny program katechetyczny.
To opracowanie adresujemy nie tylko do katechetów. Od-dajemy do rąk Czytelników książkę pomyślaną jako w miarę zwięzły przewodnik po problematyce stworzenia, który może się okazać pomocny w ich osobistych poszukiwaniach. Nie jest to ani kompletne, ani wyczerpujące opracowanie, wydaje się jednak, że uwzględnia ono, i przynajmniej krótko naświetla, te aspekty zagadnienia, które na obecnym etapie rozwoju teolo-gicznej refleksji nad kwestią stworzenia z pewnych względów wydają się najbardziej istotne. Książka z założenia miała być pracą niezbyt obszerną, ale Czytelnik zainteresowany omawianą tematyką bez trudu będzie mógł w niej trafić na inne źródła, w których dyskutowane zagadnienia są przedstawione w sposób bardziej obszerny – w każdym z rozdziałów pracy wskazujemy w przypisach stosowne opracowania będące ważnym uzupełnie-niem lub nawet swego rodzaju kontynuacją przeprowadzonych przez nas analiz. Rzut oka na przypisy przekonuje, że problema-tyka stworzenia ma bogatą literaturę, zarówno teologiczną, jak i filozoficzną, w której zostały zgromadzone głębokie przemy-ślenia dawnych i nowszych mistrzów. Jest rzeczą zastanawia-jącą, że nie przeniknęły one do społecznej świadomości. Czy przynajmniej częściowej odpowiedzialności za to nie ponosi nis- ki poziom katechezy o stworzeniu?
Nasza książka składa się z pięciu rozdziałów, w których teo-logiczną doktrynę o stworzeniu świata przez Boga omawiamy
![Page 10: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/10.jpg)
9Wstęp
według pewnego schematu. W rozdziale pierwszym koncentru-jemy się na biblijnym opisie stworzenia zawartym w pierwszym rozdziale Księgi Rodzaju. Powodem wielu współczesnych kon-trowersji związanych z tematyką stworzenia jest traktowanie tego opisu w kategoriach dokumentu historycznego lub wręcz opracowania naukowego, które zawiera szczegóły dotyczące po-czątków wszechświata. W rzeczywistości jednak biblijny opis stworzenia nie jest ani dokumentem historycznym, ani nauko-wym: jest poematem, czyli utworem literackim, który ma za za-danie przekazać nie informacje o szczegółach mechanizmu od-powiedzialnego za pojawienie się i ewolucję wszechświata, ale istotne prawdy teologiczne, przede wszystkim zaś prawdę o tym, że wszystko, co istnieje, zostało stworzone przez Boga. Wniosek ten uzasadniamy, wskazując na konkretne okoliczności powsta-nia biblijnego opisu stworzenia, omawiając jego treść i formę literacką.
W rozdziale drugim zwracamy uwagę na to, w jaki sposób rodziła się teologiczna refleksja na temat stworzenia w pierw-szych wiekach chrześcijaństwa. Ojcowie Kościoła – przede wszystkim Orygenes i św. Augustyn – stanęli wówczas przed trudnym zadaniem zbudowania teologicznej doktryny stworze-nia, w której prawda zawarta w biblijnym poemacie miała być ściśle ujęta i poddana systematycznej analizie. Z wielu wzglę-dów nie było to łatwe zadanie. Należało nie tylko wypraco-wać reguły interpretacyjne pozwalające na właściwe odczytanie teks tów biblijnych, ale również w odpowiedni sposób odnieść się do tego, co na temat genezy świata mówiła grecka tradycja filozoficzna. Teologia chrześcijańska, która rodziła się i rozwi-jała już w kręgu kultury grecko-rzymskiej, nie mogła całkowi-cie zignorować wpływu tej tradycji. W dużej mierze to właśnie
![Page 11: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/11.jpg)
10 Stworzenie i początek wszechświata
polemika z tą tradycją przyczyniła się do zbudowania chrześci-jańskiej teologii stworzenia.
W rozdziale trzecim zajmujemy się kluczowym dla całej pro-blematyki stworzenia zagadnieniem dotyczącym natury samego aktu stworzenia i jego relacji do czasu. Biblijny opis z pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju sugeruje, że samo stworzenie było ak-tem jednorazowym, i dodatkowo, że „moment” stworzenia na-leży jednoznacznie utożsamiać z początkiem świata i początkiem czasu. Nie jest to jednakże jedyna możliwa interpretacja. Święty Tomasz z Akwinu wykazał, że z teologiczną doktryną o stwo-rzeniu jest również zgodna idea świata istniejącego odwiecznie. Stworzenia nie należy utożsamiać z początkiem świata, ponie-waż istotą aktu stwórczego nie jest samo zapoczątkowanie w cza-sie tego, co stworzone, ale nieustanne „dawanie istnienia”. Jest to fundamentalna zależność o charakterze ontycznym, zachodząca pomiędzy Stwórcą i stworzeniem. Ponieważ stworzenie i począ-tek to dwa różne pojęcia, dlatego bez popadania w sprzeczność można przyjąć, że Bóg stwarza świat istniejący odwiecznie.
Rozdziały czwarty i piąty poświęcamy konfrontacji teo-logicznej koncepcji stworzenia z dwoma istotnymi aspektami współczesnego, naukowego obrazu świata. Pierwszym z nich jest kosmologiczne tło tego obrazu, drugim – jego ewolucyjny charakter. Pierwszy z tych elementów charakteryzuje teoria Wielkiego Wybuchu, zgodnie z którą historia rozpoczyna się od początkowej osobliwości; drugi z nich opisuje syntetyczna teoria ewolucji, która mówi o tym, że życie pojawiło się i roz-winęło dzięki procesom ewolucyjnym o charakterze fizyko -chemicznym i biologicznym. Konieczność skonfrontowania teo-logicznej koncepcji stworzenia z teoriami współczesnej nauki jest podyktowana tymi samymi względami, o których była mowa
![Page 12: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/12.jpg)
11Wstęp
powyżej: zmiany obrazu świata spowodowane rozwojem współ-czesnej nauki domagają się takiej reinterpretacji prawdy o stwo-rzeniu, która pozwoli stwierdzić, że nie ma żadnej sprzeczności pomiędzy tą prawdą i dobrze potwierdzonymi naukowymi teo-riami dotyczącymi pochodzenia wszechświata i ewolucji życia. Światopogląd każdego współczesnego, myślącego wyznawcy wiary w Boga, który jest stwórcą świata i dawcą życia, przynaj-mniej po części jest światopoglądem zbudowanym na podsta-wie naukowego obrazu świata, i dlatego w jego życiu wcześniej czy później i tak dojdzie do konfrontacji prawdy o stworzeniu i współczesnych teorii naukowych. Warto więc konfrontację tę przeprowadzić w „warunkach kontrolowanych” i poznać argu-menty, które decydują o tym, że teorie stanowiące trzon współ-czesnej nauki można bez trudu uzgodnić z teologiczną prawdą o stworzeniu świata przez Boga, unikając zarazem metodolo-gicznych i teologicznych błędów polegających na pochopnym „wpychaniu Boga” do świata przyrody.
Rozdział szósty ma charakter podsumowania zamykającego przeprowadzone przez nas analizy – zawiera on garść reflek-sji poświęconych temu, że stworzony przez Boga wszechświat jest dziełem Racjonalnym i Dobrym, i że życie właśnie w ta-kim wszechświecie daje człowiekowi niezwykłą szansę uczest-niczenia w intelektualnej przygodzie polegającej na stopniowym odszyfrowywaniu Zamysłu Boga ukrytego w strukturze świata przyrody. Książkę zamyka dodatek zawierający esej poświęcony dydaktycznym i katechetycznym aspektom problematyki oma-wianej na kartach niniejszego opracowania.
Michał Heller i Tadeusz Pabjan9 stycznia 2013
![Page 13: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/13.jpg)
![Page 14: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/14.jpg)
Rozdział I
Stworzenie według Biblii
1. Jak czytać biblijny opis stworzenia?
Nie da się zrozumieć biblijnego opisu stworzenia bez uwzględnienia szeroko pojmowanego kontekstu histo-
ryczno-kulturowego, w jakim opis ten powstał, a zarazem kon-tekstu religijnego, który zdecydował o tym, że niepozorny frag-ment starożytnego tekstu zawartego w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju stał się nośnikiem ważnych prawd teologicznych. Obydwa konteksty od dawna były poddawane dogłębnym i sys-tematycznym badaniom, które z czasem dały początek biblistyce, rozumianej jako grupa odrębnych dyscyplin naukowych zajmu-jących się Biblią. Do dyscyplin tych należy przede wszystkim hermeneutyka, ustalająca reguły poprawnego interpretowania tekstu biblijnego, następnie egzegeza, której celem jest odkrycie przesłania tekstu biblijnego, czyli interpretacji zgodnej z intencją autora, wreszcie teologia biblijna, zajmująca się prawdami i kon-cepcjami teologicznymi zawartymi w danych fragmentach Pisma Świętego. Istotną rolę odgrywają tu również nauki pomocnicze biblistyki, takie jak archeologia i geografia biblijna, historia i fi-lologia starożytna, literatura porównawcza, a także wiele innych, pokrewnych dyscyplin naukowych, które w taki czy inny sposób
![Page 15: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/15.jpg)
14 Stworzenie i początek wszechświata
ułatwiają zrozumienie i poprawne zinterpretowanie tekstu zawar-tego na kartach Starego i Nowego Testamentu.
Czy można czytać Biblię, nie znając tych dyscyplin i nie wiedząc niczego o kontekście kulturowo-historycznym oraz re-ligijnym, w jakim powstawały poszczególne fragmenty Pisma Świętego? Oczywiście tak. Tyle tylko, że lektura Biblii będzie się w takim przypadku sprowadzać jedynie do biernego reje-strowania i całkowicie bezkrytycznego akceptowania zawartych w tekście informacji. Zasadnicza słabość tego rodzaju „metody” czytania Pisma Świętego polega na tym, że poznaje się w ten sposób jedynie zewnętrzny i najczęściej najmniej istotny aspekt tego, co miał do powiedzenia autor tekstu biblijnego. Przypo-mina to poniekąd wyciąganie wniosków o rozmiarach góry lo-dowej na podstawie zewnętrznych oględzin fragmentu wystają-cego ponad powierzchnię wody. Zatrzymując wzrok na samej formie zdań tekstu biblijnego, całkowicie pomija się o wiele ważniejszą treść, która jest w tej formie zamknięta. W odnie-sieniu do opisu stworzenia „metoda” ta oznacza sprowadzenie najbardziej doniosłych i istotnych prawd teologicznych o stwo-rzeniu świata i człowieka do rangi ckliwego obrazka (znanego z katechizmów dla przedszkolaków), na którym Bóg, przed-stawiony w postaci sędziwego starca, skinieniem ręki stwarza kwiatki, drzewa i zwierzęta, a później z gliny lepi człowieka. Nie ulega żadnej wątpliwości, że obrazek ten w najwyższym stop-niu nie przystaje do obrazu świata budowanego na podstawie teorii naukowych, z jakim współczesny czytelnik Biblii spotyka się niemal na każdym kroku. Socjologiczno-kulturowe mechani-zmy decydują o tym, że światopogląd współczesnego człowieka – również tego, który wierzy w Boga i czyta Biblię – jest przy-najmniej w pewnym zakresie światopoglądem naukowym (lub
![Page 16: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/16.jpg)
15Stworzenie według Biblii
choćby popularnonaukowym), i nic dziwnego, że s p ó j n e włą-czenie dosłownej interpretacji opisu stworzenia w zakres tego światopoglądu graniczy z cudem.
Można mieć wątpliwości, czy w ogóle istnieje coś takiego jak dosłowne (literalne) rozumienie jakiegokolwiek tekstu. Są-dzimy, że dosłownie rozumiemy dany tekst, jeżeli w sposób „oczywisty” lub „bezpośredni” uchwytujemy treść, która – jak się nam wydaje – jest w nim zawarta. Sądzimy tak na podstawie wiedzy, jaką aktualnie posiadamy. Ale wiedza ta nie jest abso-lutna. Zależy ona od naszego wykształcenia, środowiska kultu-rowego, epoki, w której żyjemy, i od wielu innych czynników. To, co dla ludzi z jednego środowiska kulturowego jest rozumie-niem dosłownym, dla ludzi z innego środowiska może być cał-kiem nieoczywiste. Każde rozumienie tekstu jest równocześnie jego interpretacją. Dotyczy to zwłaszcza tekstów trudnych, pi-sanych w innym (niż nasze) środowisku i innej epoce. A to wła-śnie ma miejsce w przypadku biblijnego opowiadania o stwo-rzeniu świata.
2. Kontekst historyczno-kulturowy
Księgi Starego Testamentu powstawały w różnych epokach. Dzi-siejszy układ Biblii nie odpowiada chronologii powstawania po-szczególnych ksiąg. Ich obecna kolejność została ustalona przez późniejszych „redaktorów”, wywodzących się ze środowiska ka-płanów żydowskich. W perspektywie teologicznej „wszystko” rozpoczyna się od aktu stworzenia. Nic zatem dziwnego, że sam opis stworzenia został przez redaktorów Biblii umieszczony na samym początku pierwszej księgi Starego Testamentu, to znaczy
![Page 17: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/17.jpg)
16 Stworzenie i początek wszechświata
Księgi Rodzaju. Kompozycja całości nie mogła być inna. Jed-nakże rozpoczęcie Biblii od opisu stworzenia, które dokonuje się na arenie kosmologicznej, może nie dość uważnego czytelnika wprowadzić w błąd, ponieważ zabieg ten zdaje się sugerować, że chronologicznie pierwsze – a ponieważ pierwsze, to i najważ-niejsze – przesłanie Biblii jest kosmologiczne, i że dotyczy ono tego, w j a k i s p o s ó b powstał wszechświat. Taka interpre-tacja nie jest poprawna: Biblia nie jest i z oczywistych powodów nie może być podręcznikiem do kosmologii, a jej przesłanie nie jest kosmologiczne, lecz teologiczne. Biblijny opis stworzenia nie dostarcza zatem informacji na temat „technicznych szczegó-łów” dotyczących zaistnienia wszechświata, ale zawiera w sobie szereg prawd teologicznych, z których najważniejszą jest ta, że Bóg j e s t s t w ó r c ą całego świata. Argumentów za słuszno-ścią tego wniosku jest wiele, a jednym z bardziej istotnych jest ten, który wiąże się z okolicznościami zredagowania samego opisu stworzenia i włączenia go do pierwszej księgi Biblii.
Księga Rodzaju, która zawiera opis stworzenia, będącego chronologicznie pierwszym wydarzeniem całej historii świata, sama nie jest chronologicznie pierwszą księgą Biblii1. Jej osta-teczna redakcja nastąpiła dopiero po niewoli babilońskiej w VI wieku przed Chrystusem – z tego okresu pochodzi także sam poemat o stworzeniu zwany Heksaemeronem2 (Rdz 1,1 – 2,4a) – podczas gdy wiele innych fragmentów lub nawet całych
1 Szczegółową bibliografię dotyczącą zarówno powstania, jak i egzegezy Księgi Rodzaju można znaleźć w komentarzach T. Brzegowego (Pięcioksiąg Mojżesza. Wprowadzenie i egzegeza Księgi Rodzaju 1–11, Biblos, Tarnów 2002) i S. Łacha (Księga Rodzaju. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Pallottinum, Poznań 1962).2 Heksaemeron lub Heksameron (gr. hexa hemeron – sześć dni) – po raz pierwszy biblijny opis stworzenia zawarty w Rdz 1,1 – 2,4a określił tym mia-nem Filon z Aleksandrii.
![Page 18: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/18.jpg)
17Stworzenie według Biblii
ksiąg Starego Testamentu powstało znacznie wcześniej. Nie bez znaczenia dla problemu interpretacji opisu stworzenia jest rów-nież i to, że Księga Rodzaju nie stanowi całości odrębnej i nieza-leżnej od pozostałych ksiąg Biblii, ale wchodzi w skład zbioru, który w kręgu tradycji grecko-łacińskiej nazwany jest Pięcio-księgiem (Pentateuchem), zaś w tradycji hebrajskiej – Prawem (Torą)3. Pięcioksiąg ukazuje najdawniejszy, pierwotny etap hi-storii Izraela, na którym przymierze zawarte przez Boga z Abra-hamem zapoczątkowało długi proces stopniowego kształtowa-nia struktur społeczno-politycznych narodu wybranego, a także powolnego odkrywania własnej odrębności oraz tożsamości na-rodowej i religijnej. Geneza Izraela – nie przez przypadek grecki tytuł pierwszej księgi Pięcioksięgu to Genesis – jest tu uka-zana nie tylko na drodze bezpośredniego opisu historycznego; równie dobrze można tę genezę dostrzec w licznych i bogatych zbiorach praw, zarówno cywilnych, jak i religijnych (znajdują-cych się w Biblii), które umożliwiają wgląd w religijną i spo-łeczną strukturę Izraela. Nie ulega dziś żadnej wątpliwości, że przynajmniej niektóre fragmenty Pięcioksięgu istniały już wcześniej – przed VI wiekiem p.n.e. – najpierw w formie prze-kazywanych ustnie, a następnie spisanych tradycji, z których współczesna egzegeza wyróżnia cztery podstawowe „źródła” (jahwistyczne, elohistyczne, deuteronomiczne i kapłańskie), połączone w jedną całość po niewoli babilońskiej przez niezna-nych bliżej redaktorów wywodzących się z kręgów kapłańskich Izraela. Każde ze źródeł stanowiło rodzaj odrębnej tradycji teo-logicznej, a ich połączenie zostało dokonane w znacznej mie-rze na zasadzie kompilacji, co wyjaśnia i poniekąd uzasadnia
3 Na temat historii Pięcioksięgu por. np.: T. Brzegowy, Pięcioksiąg Mojże-sza…, dz. cyt., rozdz. 1; S. Łach, Księga Rodzaju…, dz. cyt., s. 43–103.
![Page 19: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/19.jpg)
18 Stworzenie i początek wszechświata
powtórzenia, a także stylistyczne i treściowe niespójności obecne w tekście Biblii. Najlepszym przykładem „niespójnego” powtórzenia jest właśnie Heksaemeron: w pierwszych dwóch rozdziałach Księgi Rodzaju umieszczone są obok siebie dwie różne relacje, ukazujące dwa zasadniczo odmienne scenariusze tego samego zdarzenia.
Bezpośrednim impulsem, który przyczynił się do połączenia „źródeł” w jedno dzieło i zarazem do podjęcia głębszej refleksji teologicznej nad wydarzeniami z historii narodu wybranego, był głęboki kryzys polityczny i zarazem religijny związany ze zbu-rzeniem Jerozolimy przez Nabuchodonozora II (587 r. p.n.e.), deportacją do Babilonu całej elity Izraela i jej kontaktem z obcą, politeistyczną kulturą. To właśnie tam – „nad rzekami Babilonu” – Izraelici „płacząc wspominali Syjon” (Ps 137) i starali się za-istniałą sytuację zrozumieć i zinterpretować w kategoriach teo-logicznych. Skoro są narodem wybranym przez Boga, to dla-czego zostali wygnani ze swojej ojczyzny do kraju, w którym spotyka ich prześladowanie i którego mieszkańcy oddają cześć obcym bogom? Odpowiedź na tak postawione pytanie została zawarta w biblijnym opisie stworzenia: Bóg Jahwe nie opuścił swojego narodu i nie zapomniał o nim. Jahwe jest nie tylko Bo-giem Izraela, ale również Bogiem wszystkich innych narodów, ponieważ jest s t w ó r c ą całego wszechświata. Oznacza to, że nawet Babilończycy, którzy zburzyli Jerozolimę i uprowadzili do niewoli naród wybrany, są jedynie narzędziem w Jego ręku. Podstawowe przesłanie Heksaemeronu jest zatem ściśle teolo-giczne (Bóg – stwórca całego wszechświata – jest ciągle obecny w historii swojego narodu), a prostym motywem jego włączenia do Pięcioksięgu jest psychologicznie zrozumiała potrzeba doda-nia otuchy tym, którzy w sytuacji zesłania do obcego kraju do-
![Page 20: STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATA Jak się ma biblijny ... · e-mail: marketing@ccpress.pl. Wstęp Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022040706/5e04f107b6c8246533323918/html5/thumbnails/20.jpg)
19Stworzenie według Biblii
świadczają frustracji i tracą wiarę w to, że Bóg nadal pozostaje wierny swojemu przymierzu.
Za nieporozumienia i nadinterpretacje dotyczące biblijnego opisu stworzenia odpowiada kosmologiczne tło tego opisu. To właśnie kosmiczna arena, na której Bóg stwarza niebo i ziemię, oddziela światłość od ciemność i powołuje do istnienia ciała niebieskie, zdaje się przesłaniać wszystkie teologiczne prawdy pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju. Kosmologia pojmowana jako wiedza o wszechświecie w największej jego skali – w sen-sie ścisłym należałoby mówić w tym kontekście o kosmografii albo nawet o kosmogonii, a nie kosmologii, która jest współ-czesną dyscypliną naukową – nigdy jednakże nie była pierwszo-rzędnym przedmiotem zainteresowania Izraelitów, i nic dziw-nego, że również sama Biblia w rzeczywistości nie zawiera ż a d n e j kosmologii4. Jeśli nawet w Heksaemeronie pojawiają się pojęcia i koncepcje, które współczesny czytelnik Księgi Ro-dzaju może określić mianem kosmologicznych ze względu na ich podobieństwo do pojęć i koncepcji znanych z nowożytnego przyrodoznawstwa (powstanie nieba i ziemi, oddzielenie światła od ciemności, powstanie gwiazd, Słońca i Księżyca), to dzieje się tak wyłącznie z tego powodu, że przywołanie tych elemen-tów jest konieczne do wyraźnego sformułowania prawdy teo-logicznej głoszącej, iż to sam Bóg jest stwórcą całego świata. Bibliści nie mają dzisiaj żadnych wątpliwości co do tego, że autorów biblijnego opisu stworzenia – tak samo jak i wszyst-kich innych przedstawicieli starożytnego Izraela – nie intere-sowały techniczne szczegóły dotyczące powstania i budowy
4 Por. N.M. Wildiers, Obraz świata a teologia. Od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1985, s. 28–29.