Studji Soċjali · Il-Ġeografija Ġ4.3: Tibdil Skont l-Istaġuni Paġna Kapaċi nosserva, permezz...

Ktejjeb tal-Istudji Soċjali għar-Raba’ Sena Ms. Sephorah Saliba Skola Primarja Siġġiewi

Isem u kunjom: _________________

Klassi: _________________

Studji Soċjali

Ir-raba’ sena

P a ġ n a | 1


Werrej

Iċ-Ċivika Ċ4.3: Ix-Xogħol Paġna

Kapaċi nesplora xi dmirijiet (il-job description) u xi drittijiet ta’ xi ħaddiema li naf.

Kapaċi nidentifika u nesplora x’uħud mis-snajja’ u x-xogħlijiet tradizzjonali Maltin.

Kapaċi nesplora x-xogħlijiet l-iktar komuni li nara jsiru madwari fil-lokalità tiegħi illum.

Kapaċi nesplora xi dmirijiet li għandhom dawk li xogħolhom hu li jipprovdu xi servizz.

L-Istorja S4.3: Ċelebrazzjonijiet u Ħin Liberu Paġna

Kapaċi nagħmel lista ta’ attivitajiet li nagħmel matul il-ġimgħa u nikklassifikhom taħt ĦIN LIBERU jew XOGĦOL

Kapaċi nintervista persuna anzjana dwar kif kienu jgħaddu l-ħin liberu fil-passat.

Kapaċi nqabbel attivitajiet li nagħmlu fil-ħin liberu llum ma’ dawk li kienu jsiru fil-passat

Kapaċi nirriċerka l-festi tradizzjonali Maltin u nidentifika karatteristiċi li għadhom isiru sal-lum

Il-Ġeografija Ġ4.3: Tibdil Skont l-Istaġuni Paġna

Kapaċi nosserva, permezz ta’ stampi u ritratti, il-bidliet staġjonali fuq il-pajsaġġ tagħna u dak barra minn Malta.

Kapaċi nosserva u nispjega x’effetti jkollhom il-bidliet staġjonali fuqna l-bnedmin.

Kapaċi nifhem kif jeżistu staġuni differenti minn tagħna madwar id-dinja.

Kapaċi nżomm ġurnal mifrux fuq sebat ijiem u fih inniżżel l-osservazzjonijiet tiegħi.

P a ġ n a | 2


Iċ-Ċivika Ċ4.1: Nies li Jgħinuna Paġna Kapaċi nidentifika x’uħud mill-persuni li jgħinuna fil-komunità, kemm dawk

voluntiera kif ukoll dawk li huma mpjegati.

Kapaċi nesplora r-relazzjoni bejn għajnuna u protezzjoni u nidentifika l-għajnuna u/jew il-protezzjoni li jagħtuna bosta persuni fil-lokalità tagħna.

Kapaċi niddeskrivi modi ta’ kollaborazzjoni mal-persuni li jgħinuna fil-lokalità tagħna; u napprezza kif il-kollaborazzjoni tagħna tista’ tiswa ta’ ġid.

Kapaċi nagħraf kif bosta nies jgħinuna f’ħajjitna, imma l-prevenzjoni tibqa’ l-aħjar għajununa li nistgħu nagħtu lilna nfusna.

Il-Ġeografija Ġ4.1: Il-Mappa tal-Gżejjer Maltin Paġna Kapaċi nispjega x’inhi pjanta tal-klassi, tal-iskola u tal-pjazza; u x’inhi

mappa

Kapaċi nsib fuq mappa xi lokalitajiet tal-Gżejjer Maltin.

Kapaċi nesplora l-pożizzjoni ġeografika ta’ xi bliet u rħula Maltin u Għawdxin.

Kapaċi nidentifika xi differenzi bejn il-ħajja fil-belt u l-ħajja fil-kampanja.

L-Istorja S4.1: Personaġġi Maltin Paġna Kapaċi nagħmel riċerka dwar it-tliet personaġġi msemmija

Kapaċi napprezza għaliex il-poplu Malti għadu jgħożż il-memorja ta’ dawn il-personaġġi; u x’nistgħu nagħmlu biex infakkruhom dejjem iktar u aħjar.

Kapaċi nfittex evidenza tal-effetti li dawn il-personaġġi ħallew fuq il-kultura Maltija

Kapaċi nfakkar lil dawn it-tliet personaġġi permezz ta’ kitba kreattiva

P a ġ n a | 3


Il-Ġeografija

P a ġ n a | 4


L-istaġuni

F’sena hemm 12-il xahar.

Jannar Frar Marzu April Mejju Ġunju

Lulju Awwissu Settembru Ottubru Novembru Diċembru

Dawn jinqasmu f’erba’ staġuni:

ir-rebbiegħa – 21 ta’ Marzu sal-20 ta’ Ġunju

is-sajf – 21 ta’ Ġunju sal-20 ta’ Settembru

il-ħarifa – 21 ta’ Settembru sal-20 ta’ Diċembru

ix-xitwa – 21 ta’ Diċembru sal-20 ta’ Marzu

. L-itwal ġurnata tas-sena hija l-21 ta’ Ġunju.

L-iqsar ġurnata tas-sena hija l-21 ta’ Diċembru.

Kapaċi nosserva, permezz ta’ stampi u ritratti, il-bidliet

staġjonali fuq il-pajsaġġ tagħna u dak barra minn Malta.

P a ġ n a | 5


Informazzjoni: Ara dan il-vidjow dwar l-erba’ staġuni:

http://youtu.be/bGb6zC8YaWQ

Iddiskuti: Liema huwa l-iżjed staġun favorit tiegħek? Għaliex?

Il-ħarifa

Il-ħarifa tibda fil-21 ta’ Settembru u tispiċċa fl-20 ta’ Diċembru.

Il-ħarifa tiġi wara s-sajf u nerġgħu nibdew l-iskola wara l-vaganzi.

Il-jum jibda jiqsar għax fil-ħarifa jibda jidlam aktar kmieni u jibda jdum ma

jisbaħ. L-arja tibda tiffriska xi ftit u xi kultant tibda traxxax ix-xita. Nibdew

nilbsu xi ġakketta ħafifa jew xi flokk bil-kmiem twal. Naqilbu għall-ħin tax-xitwa

u l-arloġġ indawruh siegħa lura.

Xi siġar iwaqqgħu l-weraq tagħhom u issa tibda l-passa tal-għasafar. Jiġu l-

pitirrossi. Hawn Malta l-pitirross hu protett bil-liġi. Fi tmiem is-sajf u fil-bidu

tal-ħarifa jinqabdu ħafna l-lampuki. Jibda r-rummien u l-frott taċ-ċitru: il-

larinġ u l-mandolin. Ikun hawn ukoll ħafna għeneb. Xi għelieqi jkabbru d-dwieli

tal-għeneb biex jingħasar u jsir inbid.

F’Novembru niftakru fil-qaddisin kollha u fil-mejtin tagħna. Tiġi wkoll il-festa ta’

San Martin.

http://youtu.be/bGb6zC8YaWQ

P a ġ n a | 6


Ix-xitwa

Tibda fil-21 ta’ Diċembru u tispiċċa fl-20 ta’ Marzu. Il-21 ta’ Diċembru hija l-

iqsar ġurnata tas-sena.

Fix-xitwa t-temp jibda jiksaħ sew, tinżel ix-xita bil-qliel u jibda

jonfoħ ir-riħ. Jibda wkoll il-maltemp bir-ragħad u s-sajjetti. It-

temperatura tinżel għal xi 10 gradi Celsius u titla’ għal 16-il grad Celsius.

Nibdew nilbsu ħwejjeġ ħoxnin, ġkieket, xi xalla u xi par ingwanti wkoll! Fid-dar

nixegħlu l-ħiters biex insaħħnu l-kmamar u bil-lejl nitgħattew bil-kutri ħoxnin u

bil-kwilts.

Id-dar se nsibu dejjem xi platt sħun, bħal soppa u l-minestra, u ma jonqosx it-

tè jew il-kafè. Il-ħaxix tal-borma Maltija jinkludi l-pastard, kaboċċi, qargħabali,

qargħa ħamra u l-karfus.

Xi annimali, bħal qanfud, il-fekruna u n-nemel jorqdu f’dan l-istaġun kiesaħ tax-

xitwa. Is-siġar taċ-ċitru jkunu miżgħuda bil-larinġ u l-mandolin.

Il-festi tax-xitwa jinkludu:

Il-Milied (25 ta Diċembru) San Ġużepp (19 ta’ Marzu)

L-Ewwel tas-Sena Il-Karnival.

San Pawl (10 ta’ Frar)

P a ġ n a | 7


Ir-rebbiegħa

L-istaġun tar-rebbiegħa jibda fil-21 ta’ Marzu u

jispiċċa fl-20 ta’ Ġunju. Issa kollox jerġa’ jieħu l-ħajja.

Il-ġranet jitwalu għax issa jibda jisbaħ kmieni u jdum

ma jidlam. L-arloġġ indawruh siegħa ’l quddiem biex

ingawdu aktar il-ġurnata.

L-arja tibda tisħon u nilbsu ħwejjeġ ħfief u bil-kmiem qosra. Jerġgħu jpassu l-

għasafar u jmorru lura f’pajjiżi aktar friski. In-natura terġa’ tqum mir-raqda

twila tax-xitwa u kollox jerġa’ jieħu l-ħajja. L-annimali joħorġu jgawdu x-xemx

sħuna u l-għasafar ikollhom iż-żgħar fil-bejtiet tagħhom. Il-friefet idakkru l-

fjuri u jġorru t-trab isfar minn fjura għal oħra. In-naħal jagħmel l-għasel fix-

xehda tiegħu. Il-ġonna jimtlew bil-fjuri, bl-insetti, bil-weraq aħdar tas-siġar u

ż-żahar tal-frott.

Issa kulħadd joħroġ fil-kampanja biex ingawdu n-natura u l-arja friska. Jikber

il-frawli u n-naspli u nkomplu nsibu l-banana u t-tuffieħ. Jibda l-ful u l-piżelli u

nagħmlu l-kusksu bil-ful u l-ġbejniet.

Fir-rebbiegħa niċċelebraw l-akbar festa tal-knisja kattolika: il-festa tal-Għid il-

Kbir. Ix-xahar ta’ Mejju huwa ddedikat lill-Madonna u niċċelebraw ukoll Jum l-

Omm. F’Ġunju niċċelebraw Jum il-Missier.

P a ġ n a | 8


Is-sajf

Jibda fil-21 ta’ Ġunju u jispiċċa fl-20 ta’ Settembru. Il-21 ta’ Ġunju hija l-itwal

ġurnata tas-sena. Il-ġurnata tkun twila ħafna, ix-xemx tiżreġ minn kmieni u tibda

sħana qawwija. It-temperatura issa titla’ sew, madwar 30 grad Celsius jew iżjed,

u xi kultant ikollna mewġa ta’ sħana kbira li tkidd ħafna nies, speċjalment l-anzjani.

Fis-sajf nilbsu ħwejjeġ ħfief ħafna u ħafna drabi nilbsu x-xorts u

flokk imqaċċat biex ma nħossux is-sħana. Immorru niffriskaw

ħdejn il-baħar, nieklu ikel kiesaħ, nixorbu xarba friska u xi ġelat

ma jonqosx ukoll! Fis-sajf għandna nixorbu ħafna ilma u kull meta noħorġu nġorru

l-flixkun tal-ilma magħna. Fl-għelieqi jkun hemm nixfa kbira u min għandu s-siġar

u l-pjanti jrid isaqqihom spiss għax inkella jinxfu u jmutu.

Is-sajf huwa l-istaġun tal-frott u tal-festi. Min ma jħobbx il-bettieħ, id-dulliegħ, l-

għajnbaqar, il-ħawħ u l-għeneb? Kemm jinżel għasel il-ħobż Malti biż-żejt taż-

żebbuġa, tadama, ħjara, ħassa u xi ġbejna tal-bżar!!

Fis-sajf ikollna ħafna festi fosthom l-Imnarja u Santa Marija. Is-sajf iġib miegħu

ħafna turisti biex igawdu x-xemx u l-festi tagħna, u jiddevertu. Ħafna familji

Maltin isiefru, filwaqt li oħrajn jippreferu iqattgħu xi ftit ġranet fil-gżira sabiħa

t’Għawdex. Ma ninsewx ukoll il-barbikjus li llum saru parti mill-ħajja tal-familja fl-

istaġun tas-sajf.

P a ġ n a | 9


A: Pinġi skont dak li tgħallimt fuq l-istaġuni.

P a ġ n a | 10


B: Imla l-vojt bil-kliem mogħti.

in-natura bard silġ

weraq turisti staġun

il-baħar xita r-ragħad

x-xitwa friski bil-fjuri

Minn sempliċi ritratti, jekk nosservaw

tajjeb, nistgħu nindunaw xi __________

ikun. Jekk pereżempju naraw l-ewwel

ritratt, faċli nindunaw li l-istaġun huwa

________________ u li r-ritratt ġie

meħud barra minn Malta. Kif nistgħu

nindunaw? Naturalment ninnutaw li f’Malta ma jagħmilx _______________, allura

r-ritratt bilfors ġie meħud barra.

Fir-rebbiegħa, __________________ tieħu

l-ħajja. Ħafna siġar jerġgħu jtellgħu l-weraq.

L-għelieqi jimtlew bil-pjanti u

__________________. L-għasafar jimlew

il-kampanja bl-għana ħelu tagħhom. It-temp

ikun mill-isbaħ, la tkun ħafna sħana u lanqas ħafna _______________________.

Dan huwa żmien ideali għal xi ħarġa fil-kampanja.

P a ġ n a | 11


Ma tistax issemmi s-sajf hawn Malta u

ma ssemmix __________________.

It-temp ikun sħun ħafna u l-Maltin,

flimkien mal-bosta ______________

li jżuru Malta fix-xhur tas-sajf, ma

jsibu jagħmlu xejn isbaħ milli jqattgħu

bosta ħin maġenb il-baħar. Fis-sajf ma tagħmilx __________________, allura

l-kampanja tkun niexfa għall-aħħar. Il-ħwejjeġ li nilbsu jkunu ħwejjeġ ħfief u

_______________________. Fis-sajf ikollna l-vaganzi tal-iskola, u hekk

ikollna iktar ħin liberu.

Kif jgħaddi s-sajf, fit-tielet ġimgħa ta’ Settembru,

nerġgħu nibdew l-iskola. In-natura terġa’ tibda

taħseb għax-xitwa. Is-siġar iwaqqgħu ħafna

________________. Sikwit tibda tagħmel xi

maltempata bix-xita u ___________________.

P a ġ n a | 12


Kif jaffettwawna l-istaġuni?

Fattur importanti li jaffettwa lilna l-bndemin fi staġuni

differenti huwa t-temp.

1. Lilna jaffettwana:

a) Fil-ħwejjeġ li nilbsu: lbies oħxon, boots, sandli, raincoat ...

b) Fl-ikel li nieklu: ikel sħun, salads, frott, xorb ...

c) Fi-divertiment u l-ħruġ: logħob barra, sports, għawm, playing field ...

d) Fil-ħajja ta’ kuljum: tnixxif ta’ ħwejjeġ, traffiku ...

2. Il-bdiewa – dejjem għassa għat-temp speċjalment jekk hiex se tagħmel xita

jew riħ. Ix-xita tkabbar il-prodotti. Jekk tagħmel ħafna xita żejda, tgħarraq

il-prodotti u jekk tagħmel ftit ikollhom isaqqu. Ħafna drabi r-riħ jaħraq jew

ikisser il-prodotti tar-raba’.

3. Is-sajjieda wkoll ifittxu t-temp għax f’ċertu rjieħ ma jkunux jistgħu joħorġu u

ċerti rjieħ u maltemp ġieli jkissru l-opri tas-sajd.

Kapaċi nosserva u nispjega x’effetti jkollhom il-bidliet

staġjonali fuqna l-bnedmin.

P a ġ n a | 13


A: Wieġeb bil-għajnuna tal-istampi. Imla l-vojt jew immarka t-tajbin.

1. Għaliex is-sajf u l-baħar, hawn Malta

jmorru ħafna flimkien? __________

___________________________

___________________________

___________________________

2. Semmi xahar minn tas-sajf li fih, biċċa minnu jkollna l-iskola, u fil-biċċa l-oħra

ma jkollniex. ____________________

3. Semmi xahar minn tas-sajf li fih, la l-għalliema u lanqas l-istudenti ma

jkollhom skola. ____________________

4. Fil-ħin tas-sajf, l-arloġġ immexxuh siegħa ’l quddiem jew siegħa lura?

_____________________

5. Bis-saħħa tal-ħin tas-sajf, u billi jdum ma jidlam iktar mix-xitwa, niffrankaw

ħafna (ilma, traffiku, dawl elettriku).

6. Ħafna festi Maltin jiġu ċċelebrati fis-sajf għax: (ma jkunx hawn biża’ li se

jagħmel xi maltemp, il-baned ma jdoqqux tajjeb fix-xitwa,

il-murtali fix-xitwa ma jisplodux).

7. Fix-xitwa l-ġurnata (tiqsar ħafna, titwal ħafna).

8. Fix-xitwa naraw (iktar, inqas) televixin milli naraw fis-sajf

għax ikollna ħafna ħin li fih ma nkunux nistgħu noħorġu wisq barra.

P a ġ n a | 14


9. F’liema festa tfakkarna l-istampa li qed tara fuq il-lemin?

___________________________________________

10. F’liema staġun tas-sena niċċelebraw din il-festa?

__________________________________________________________

11. Semmi żewġ attivitajiet li jħobbu jagħmlu l-Maltin matul iż-żmien li fih

inkunu qegħdin niċċelebraw din il-festa:

(a) l-ewwel attività:

__________________________________________________________

(b) it-tieni attività:

__________________________________________________________

12. F’liema festa nisranija tfakkarna l-istampa tal-lemin?

_______________________________________

13. F’liema staġun tas-sena niċċelebraw din il-festa?

_______________________________________

14. Semmi attività marbuta ma’ din il-festa li jħobbu

jagħmlu l-Maltin u l-Għawdxin:

______________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

P a ġ n a | 15


Informazzjoni: Ara dan il-vidjow dwar staġuni differenti:

http://youtu.be/PMXjD96aqHA

1. MALTA u l-Pajjiżi tal-Mediterran: Hawnhekk il-

klima tkun sħuna u niexfa fis-sajf imma kiesħa u

mxarrba fix-xitwa.

2. IR-RENJU UNIT (L-Ingilterra, Wales, L-Iskozja

u l-Irlanda ta’ Fuq): Għalkemm nistgħu ngħidu li

kemm Malta kif ukoll ir-Renju Unit jiffurmaw parti

mill-Ewropa, fir-Renju Unit tagħmel ħafna iktar

xita u jagħmel ħafna iktar ksieħ milli jagħmel

Malta. Matul is-sajf fir-Renju Unit, l-arja tkun

kiesħa u tinżel ħafna xita. Fix-xitwa, fir-Renju

Unit jagħmel ħafna ksieħ u jinżel ħafna silġ.

Kapaċi nifhem kif jeżistu staġuni differenti minn tagħna

madwar id-dinja.

http://youtu.be/PMXjD96aqHA

P a ġ n a | 16


4. L-EĠITTU:

In-naħat t’isfel tal-Eġittu nsibu

ħafna deżert. Id-Deżert tas-Saħara

jiksi parti kbira mill-kontinent

Afrikan; hawnhekk tagħmel nixfa

kbira u l-klima tkun sħuna ħafna.

Għalkemm xita tinżel ftit li xejn,

xorta nsibu bosta annimali li adattaw

irwieħhom u jgħixu hawn. Insemmu l-

iġmla, sriep u ċriev. Bosta nies jaqilgħu x’jieklu billi jrabbu merħliet kbar ta’

mogħoż u nagħaġ. Dawn in-nies ngħidulhom nomadi, għaliex dejjem mexjin minn

post għal ieħor, jgħixu fit-tined u jfittxu dejjem xi oasi fejn ikun hemm l-ilma u

l-ħaxix għall-merħliet tagħhom.

5. L-AMERIKA T’ISFEL – IL-BRAŻIL:

Fl-Amerika t’isfel, fil-pajjiżi li jinsabu qrib l-

ekwatur bħal Brażil, tinżel ħafna xita imma

tagħmel ħafna sħana matul is-sena kollha.

Hawnhekk insibu l-akbar foresta tad-dinja.

F’din il-foresta jgħixu ħafna annimali slavaġ.

P a ġ n a | 17


6. L-ISTATI UNITI TAL-AMERIKA:

Hawnhekk insibu sensiela ta’ muntanji

kbar magħrufa bħala The Rocky

Mountains. Hawnhekk jagħmel ħafna riħ

u jagħmel ukoll ħafna bard. Meta jibda

jinħall is-silġ, l-ajkli jagħmlu l-bejtiet

tagħhom f’dan l-ambjent.

7. IL-POLI TAT-TRAMUNTANA U TAN-NOFSINHAR:

F’dawn ir-reġjuni ta’ kesħa kbira, insibu silġ jiksi kullimkien matul is-sena kollha.

Minkejja l-ambjent aħrax u kiesaħ insibu

nies bħall-Eskimi jgħixu hawn. Fil-Pol

tat-tramuntana jgħix l-Ors Polari filwaqt

li fil-Pol tan-Nofsinhar insibu l-pengwini.

8. IĊ-ĊINA:

Fiċ-Ċina nsibu l-kesħa kbira tal-muntanji

Ħimalaja. F’partijiet oħra taċ-Ċina nsibu

foresti kbar fejn normalment tagħmel ħafna

sħana u tinżel ħafna xita.

P a ġ n a | 18


9. L-INDJA:

Fl-Indja, il-klima tinbidel minn sitt xhur sħaħ

ta’ xita għal sitt xhur ta’ nixfa kbira. Sikwit,

minħabba n-nixfa, imutu bosta annimali.

10. IR-RUSSJA:

Fir-Russja, pajjiż kbir ħafna, insibu

bosta muntanji. Il-klima fir-Russja

taf tkun waħda estrema, jiġifieri jew

tagħmel kesħa kbira jew tagħmel

sħana kbira. Fis-Siberja (parti mir-

Russja) it-temperatura ġieli tinżel 70

grad taħt iż-żero. Fis-sajf imbagħad

ġieli titla’ 40 grad.

11. L-AWSTRALJA:

Hawnhekk insibu bosta reġjuni fejn il-klima tixbaħ

lil dik ta’ Malta. Imma l-Milied hawnhekk jiġi

ċċelebrat fis-sħana tas-sajf. Fl-Awstralja nsibu

wkoll partijiet miksija bid-deżert.

P a ġ n a | 19


Għaliex xi pajjiżi għandhom staġuni differenti?

Tista’ tifhem aħjar permezz tal-globu.

Peress li d-dinja hi daqsxejn immejla waqt li qiegħda ddur madwar ix-xemx, ir-

raġġi tax-xemx jolqtu partijiet differenti tad-dinja b’saħħa u qawwa differenti,

jiġifieri mhux kullimkien l-istess.

Dawk il-partijiet tad-dinja li jkunu qed jintlaqtu direttament mix-xemx, ikunu fl-

istaġun tas-sajf.

P a ġ n a | 20


A: Għaliex xi pajjiżi għandhom staġuni differenti?

Ħares lejn in-noti imbagħad wieġeb billi tikteb jekk hux VERU jew FALZ.

Veru jew Falz?

1. Meta fl-Ewropa jkun is-sajf, l-Awstralja tkun ix-xitwa.

2. Fl-Awstralja, il-Milied jiġi fix-xitwa.

3. L-istaġuni huma l-istess fl-Afrika kollha.

4. Fl-Italja l-istaġuni huma l-istess bħall-Eġittu.

5. Meta fil-Pol tat-Tramuntana tkun ix-xitwa, anke fil-Pol

tan-Nofsinhar tkun ix-xitwa.

6. Meta jkollna r-rebbiegħa fil-parti ta’ fuq tad-dinja,

ikollna l-ħarifa fil-partijiet tan-naħa t’isfel.

7. Il-Brażil u l-Kanada għandhom l-istess staġuni.

8. Ir-Russja hija tant kbira li l-istaġuni jinbidlu min-naħa

għall-oħra.

9. Fl-Ingilterra l-iktar li tagħmel sħana huwa fix-xhur ta’

Lulju u Awwissu.

10. Fl-Amerika u l-Kanada l-iktar li tagħmel kesħa huwa

f’Jannar u Frar.

P a ġ n a | 21


1. X’nifhmu bil-kelma KLIMA?

Meta nitkellmu dwar KLIMA nsemmu dawk l-elementi tan-natura bħas-sħana,

il-kesħa, ix-xita, il-borra jew in-nixfa, li jikkaratterizzaw it-temp ta’ xi pajjiż

partikolari fuq medda twila ta’ snin. Għalkemm it-temp ta’ ħafna pajjiżi jinbidel

skont l-istaġuni, ħafna drabi meta nitkellmu dwar il-klima nagħtu kas tal-

qagħda ġeografika tal-pajjiż..

2. Kif naqsmu l-klimi differenti li nsibu madwar id-dinja? Id-disinn li ġej jurina

kif naqsmu l-klimi differenti fi tliet kategoriji prinċipali:

Kapaċi nżomm ġurnal mifrux fuq sebat ijiem u fih inniżżel l-

osservazzjonijiet tiegħi.

P a ġ n a | 22


(i) L-ewwel kategorija (l-Ekwatur)

Dawk il-pajjiżi lli jinsabu qrib l-ekwatur huma kważi dejjem bi dritt ir-raġġi tax-

xemx u allura qed jieħdu l-istess ammont ta’ sħana s-sena kollha. Għalhekk

f’dawn il-pajjiżi ftit li xejn jidhru d-differenzi bejn staġun u ieħor

(ii) It-tieni kategorija (qrib iċ-ċentru tad-dinja)

Dawk il-pajjiżi li jinsabu n-naħa ta’ fuq jew in-naħa t’isfel tal-ekwatur, ikollhom

sajf sħun u niexef filwaqt li x-xitwa tagħhom tkun kiesħa u bix-xita. F’dawn l-

inħawi tad-dinja wieħed jista’ josserva sew id-differenzi ewlenin li jġibu

magħhom l-istaġuni.

(iii) It-tielet kategorija (il-Poli tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar)

Dawk il-pajjiżi li qegħdin fit-truf tad-dinja (fil-Pol tat-Tramuntana u fil-Pol tan-

Nofsinhar) ftit li xejn jintlaħqu mir-raġġi tax-xemx ħlief għal żmien qasir fis-

sajf. B’hekk għandhom kesħa kbira s-sena kollha, li tonqos xi ftit fis-sajf.

P a ġ n a | 22


Inżommu ġurnal mifrux fuq sebat ijiem u fih inniżżlu l-osservazzjonijiet tagħna

Agħmel lista ta’ attivitajiet li tagħmel matul il-ġimgħa u indika l-ħin li tieħu biex tagħmel kull attivita’. Kif tlesti ddiskuti x’kien jinbidel li kieku kien staġun differenti.

Attivita’ u l-ħin (minuti)

It-Tnejn Lgħabt bit-teblit

(30 min)

It-Tlieta

L-Erbgħa

Il-Ħamis

Il-Ġimgħa

Is-Sibt

Il-Ħadd


Wieġeb.

1. Silta mid-djarju ta’

Frans, tifel ta’ 8 snin.

“Illum it-Tnejn. Missieri

llum ħa l-frank mix-

xogħol. Bi ħsiebu

jeħodna s’Għawdex. L-

aħħar li morna tgħidx

kemm ħadna gost. Bi ħsiebna ngħumu. ” Xi staġun taħseb li kien meta

Frans kiteb hekk fid-djarju tiegħu? ______________________

2. Silta mid-djarju ta’

Francienne, tifla fir-Raba’

Sena tal-Primarja. “Illum il-

Ħadd. Il-papà u l-mamà

wegħduna li jekk it-temp

jippermetti jeħduna piknik il-

Buskett. Ħa naraw x’inhu

ġej. Ilbieraħ ir-rapport tat-temp avża li ġejja ħafna xita! ” Xi staġun

taħseb li kien meta Francienne kitbet hekk fid-djarju tagħha?

______________________

P a ġ n a | 24

Ktejjeb tal-Istudji Soċjali għar-Raba’ Sena Adattament ta’ Ms. Sephorah Saliba Skola Primarja Siġġiewi

3. Silta mid-djarju ta’ Wiġi, tifel ta’ 9

snin. “Illum is-Sibt. L-iskola issa ilha

xahar li reġgħet bdiet minn wara l-

vaganzi tas-sajf. Filgħodu lestejt il-

ħowmwerk. Ommi kellha bżonn żewġ

qadjiet mingħand tal-laħam u tal-

merċa. Mortilha jien bir-rota ħalli niffrankalha ftit ħin.” Xi staġun

taħseb li kien? ______________________

3. Mid-djarju ta’ Rosemary,

tifla ta’ 10 snin. “Illum il-

Ġimgħa l-Kbira. Kull sena

mmorru naraw xi waħda

mill-purċissjonijiet tal-

Ġimgħa l-Kbira. Dis-sena

sejrin iż-Żejtun għax hemm

għandhom waħda tajba ħafna. Dalgħodu ċċarġjajt il-batteriji tal-

kamera tar-ritratti għax bi ħsiebni nieħu erba’ ritratti tajbin għall-

proġett tal-Istudji Soċjali. ” Xi staġun taħseb li kien meta Rosemary

kitbet hekk fid-djarju tagħha? ______________________

P a ġ n a | 25


A: Imla l-vojt bil-kliem mogħti dwar IS-SAJF.

festi l-vaganzi frott il-baħar

1. Fis-sajf, aħna t-tfal ikollna ________________ .

2. Fis-sajf tagħmel ħafna sħana u allura mmorru ħdejn __________.

3. Hawn Malta, fis-sajf ikollna ħafna ________________ .

4. Fis-sajf nieklu ħafna ________________ .

B: Imla l-vojt bil-kliem mogħti dwar IL-ĦARIFA.

l-iskola Ottubru jiksaħ l-weraq

1. Fil-ħarifa t-temp jibda ____________________ u nistennew ix-

xita.

2. Fil-ħarifa terġa tibda ____________________ allura t-tfal

jibdew jgħaddu iktar ħin ġewwa.

3. Ħafna siġar iwaqqgħu __________________________ .

4. __________________ huwa xahar li jiġi fil-ħarifa.

P a ġ n a | 26


Ċ: Imla l-vojt bil-kliem mogħti dwar IX-XITWA.

Milied ħwejjeġ tiqsar umbrella

1. Fix-xitwa nilbsu _________________ ħoxnin għax jagħmel ħafna

ksieħ.

2. Meta noħorġu fix-xita nieħdu magħna xi ________________ biex

ma nixxarbux.

3. Il-festa tal- ________________ niċċelebrawha f’dan l-istaġun.

4. Il-ġurnata ________________ u għalhekk jidlam kmieni.

D: Imla l-vojt bil-kliem mogħti dwar IR-REBBIEGĦA.

Għid il-Kbir kampanja fjuri għasafar

1. Fl-istaġun tar-rebbiegħa l-ġonna jimtlew b’ħafna

_________________ sbieħ u kkuluriti.

2. Fir-rebbiegħa niċċelebraw il-festa tal- _____________________

li tfakkarna f’meta Ġesù qam mill-mewt.

3. L-_________________ jibdew jibnu l-bejtiet tagħhom għax l-arja

tibda tisħon.

4. Fir-rebbiegħa nieħdu gost immorru xi mixja fil-

_________________ .

P a ġ n a | 27


Iċ-Ċivika

P a ġ n a | 28


Meta nħarsu lejn il-komunita’ tagħna, mill-ewwel nindunaw kemm

huwa importanti x-xogħol għall-bnedmin kollha. In-nies imorru għax-

xogħol biex ikollhom il-karriera tagħhom u allura jkunu kapaċi f’xi

sengħa jew joħolqu servizz għal ħaddieħor. Apparti minn hekk, ix-

xogħol huwa bżonnjuż biex il-ħaddiema jirċievu l-paga u bil-flus li

jaqilgħu, ikunu jistgħu jgħixu ħajja kemm jista’ jkun, komda.

Oħloq lista ta’ mpjiegi li għandhom xi nies li taf.

Kapaċi nesplora xi dmirijiet (il-job description) u xi drittijiet

ta’ xi ħaddiema li naf.

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_____________________

P a ġ n a | 29


Dawn li ġejjin huma xi ħaddiema oħra li nsibu fil-komunita’ tagħna.

Il-Pulizija

Wara li jieħu taħriġ speċjali, il-pulizija għandu r-rwol jew dmir li jrid

jaqdi. Ir-rwol prinċipali tiegħu hu li jżomm l-ordni fil-pajjiż.

Barra minn hekk, il-pulizija wkoll:

joqgħod għassa fl-Għassa tal-Pulizija għal li jista’ jinqala’

jaqdi lil min ikollu bżonn

jagħmel ir-ronda (idur mar-raħal)

jara li ma jinkisrux liġijiet

imur fuq il-post ta' xi inċident tat-traffiku

jagħmel ir-rapport tal-inċidenti

jgħin lil min ikollu bżonn xi għajnuna

imexxi t-traffiku

jirrapporta ksur tal-liġi (bħal serq jew ġlied)

iressaq il-qorti lil min jikser il-liġi

joqgħod għassa mal-banek u uffiċċji ta' nies importanti

jikkontrolla l-folol jew kjuwijiet twal.

P a ġ n a | 30


It-Tabib/a

It-tabib jagħmel snin ta' studju fl-Università u jagħmel ukoll snin

ta’ taħriġ fl-isptar.Wara jkun jista' jaħdem fl-irwol tiegħu ta'

tabib.

It-tabib (jew tabiba):

jagħtina pariri biex ma nimirdux

jinvistana d-dar jew fil-klinika

jordnalna l-kura u l-mediċina

imur jagħmel visti lill-pazjenti skont il-bżonn, (ġieli anke bil-lejl)

xi drabi jibgħatna l-isptar, fejn jieħdu ħsiebna tobba li jkunu

studjaw iżjed bir-reqqa xi parti tal-ġisem. Dawn jissejħu

speċjalisti.

Dawn it-tobba jkollhom l-għajnuna tal-infermiera li jduru bina u

jfarrġuna. L-infermiera jagħtuna l-mediċina u jaraw li jkollna ambjent

nadif.

http://coloringpagesforkids.info/wp-content/uploads/2009/04/nurse coloring pages 3.jpg

http://coloringpagesforkids.info/wp-content/uploads/2009/03/doctor coloring pages 3.jpg

P a ġ n a | 31


Tal-Posta

Uffiċjal li jgħinna ħafna huwa l-pustier. Ix-xogħol tal-pustier huwa li

f’xi ħinijiet matul il-ġurnata jdur il-kaxxi tal-posta kbar li fihom in-nies

jitfgħu l-ittri u jeħodhom il-posta. Hemm jiġu ttimbrati bid-data u

magħżulin skont il-pajjiż, il-belt jew ir-raħal fejn iridu jmorru. Il-

pustier jieħu l-ittri jew pakki tat-toroq fejn iqassam hu, ipoġġihom fil-

barżakka u jmur iqassamhom. Dan ix-xogħol jagħmlu kuljum, xemx jew

xita, bard jew sħana.

Kif nista' jien ngħin lil tal-posta?

nikteb l-indirizz ċar u komplut bil-kodiċi postali

inwaħħal bolla skont il-post fejn tkun sejra l-ittra

il-kaxxa tal-ittri tiegħi nara li tkun fejn il-pustier

jilħaqha malajr u mingħajr tbatija.

Dawk responsabbli mill-indafa pubblika:

L-indafa hija importanti ħafna għal pajjiżna. Il-ħmieġ iġib il-mard

allura jeħtieġ inżommu djarna, l-iskejjel tagħna, il-postijiet tax-xogħol

tagħna u anke t-toroq tagħna nodfa kemm jista’ jkun. Biex jgħinuna

nżommu pajjiżna nadif, għandna nies apposta li jikinsu t-toroq u

jneħħu minnhom il-ħmieġ li jista’ jinġabar.

http://coloringpagesforkids.info/wp-content/uploads/2009/04/postman coloring pages 1.jpg

P a ġ n a | 32


Il-Kunsilli Lokali huma responsabbli li jżommu l-lokalitajiet tagħhom

nodfa u biex jagħmlu dan, jonfqu ħafna flus. Aħna għandna ngħinu biex

tinżamm l-indafa billi ma nħammġux barra. Meta noħorġu l-pets

tagħna għal xi passiġġata għandna nnaddfu xi ħmieġ li jistgħu jħallu

warajhom il-pets.

Aktar nies li jgħinuna:

Fir-raħal hemm ħafna aktar nies li jagħtu xi servizz lin-nies tal-post.

Dawn huma xi ftit minnhom:

il-bejjiegħ tal-ħobż il-bidwi

il-bejjiegħ tal-merċa (tal-growser) il-bennej

il-bejjiegħ tal-ħaxix il-plamer

il-bejjiegħ tal-ħut il-mekkanik

il-bejjiegħ tal-laħam il-perit

il-bejjiegħ tal-ħwejjeġ l-għalliem

il-bejjiegħ tal-kotba l-ispiżjar

il-bejjiegħ taż-żraben l-avukat

il-bejjiegħ taż-żebgħa il-ħaddiem tat-toroq

il-kennies u dawk responsabbli mill-indafa pubblika

P a ġ n a | 33


Nafu biċ-ċar li dawn il-ħaddiema ma jistgħux imorru għax-xogħol u

jagħmlu li jridu huma. Iridu jsegwu xi regoli skont dak li jmexxihom.

Għalhekk kull ħaddiem għandu kemm dmirijiet kif ukoll drittijiet. Iżda

x’inhuma eżatt dmirijiet u drittijiet?

Mela li jieħdu ħsiebna hu d-dritt li nistennew mingħand il-ġenituri

tagħna. Iżda aħna għandna d-dmir (responsabbiltà) li nobdu u nuru

rispett lill-ġenituri. L-istess ħaġa tiġri fuq il-post tax-xogħol. Il-

ħaddiem għandu dritt li jkollu l-ħin ta’ mistrieħ,dritt għal paga xierqa,

kundizzjonijiet tajba fuq ix-xogħol u dritt għal sigurta’. Min-naħa l-

oħra, il-ħaddiem għandu d-dmir li jasal fuq il-post tax-xogħol fil-ħin,

isegwi l-istruzzjonijiet ta’ min imexxi u ma jiskartax.

DMIR : X’jistenna ħaddieħor minni

Eżempju: nagħmel ix-xogħol li tagħtini l-

għalliema.

DRITT: X’nistennew mingħand

ħaddieħor

Eżempju: ikolli ħin biżżejjed biex nilgħab.

P a ġ n a | 34


Tajjeb li nżommu f’moħħna li kull wieħed u waħda minna għandu d-

drittijiet u d-dmirijiet x’jaqdi. Bil-kelma ‘drittijiet’ nifhmu dak kollu li

jiena nistenna mingħand il-persuni ta’ madwari. Bil-kelma ‘dmirijiet’

nifhmu r-responsabbiltajiet li jiena għandi lejn il-persuni ta’ madwari.

A: Qabbel dawn li ġejjin billi tikteb numru fil-kaxxi l-vojta.

1. xufier tal-linja ikabbar il-prodotti tal-ikel fl-għelieqi

2. spiżjar jieħu ħsieb il-morda

3. infermier jibni skont il-pjanta

4. bennej iwassal numru ta’ passiġġieri fil-ħin

fid-destinazzjoni

5. bidwi isewwi l-kompjuters

6. sajjied nixtru l-mediċina mingħandu

7. machine-operator jaqbad il-ħut

8. inġinier jaħdem il-prodotti fil-fabbriki

P a ġ n a | 35


B: Ikteb dmir li għandu kull ħaddiem:

1. Kok:

___________________________________________________

2. Segretarja fi skola:

___________________________________________________

3. Gwida mat-turisti:

___________________________________________________

4. Tabib:

___________________________________________________

Ċ: Liema minn dawn li ġejjin huma DRITTIJIET li għandu jgawdi kull

ħaddiem? Pinġi fil-kaxxi li juru DRITT.

l-għażż paga xierqa ambjent ħieles minn

kull periklu

sick-leave safra kull xahar televixin fuq il-post

tax-xogħol

birra kuljum ikollu l-għodda biex

jaħdem jidħol u joħroġ fil-ħin

ħuta kuljum brejk xieraq flixkun inbid kuljum

P a ġ n a | 36


Kull xogħol għandu l-importanza u d-dinjità tiegħu. Huwa d-dmir ta’

kull ħaddiem li jagħti sehmu fis-soċjetà billi jaqdi r-rwol tiegħu skont

kif mitlub minnu. Ix-xogħlijiet jinbidlu skont iż-żmien li nkunu qegħdin

fih. Xogħlijiet bħall-kebbies tal-fanal, il-bejjiegħ tal-ħalib u l-landier

huma biss tifkira tal-imgħoddi.

Issa ser inħarsu lejn żewġ snajja’ jew xogħlijiet li llum m’għadhomx

jeżistu.

Il-ballata

Il-ballata kienu jballtu l-bjut biex ma jidħolx ilma meta tagħmel ix-xita.

Il-ballata ġeneralment kienu jkunu nisa li joqogħdu f’post fejn ma kienx

hemm sajd jew agrikultura. Dawn mingħajr ebda studju kienu jagħmlu

x-xogħol meħtieġ għall-bjut tad-djar biex meta tagħmel ix-xita, dan l-

ilma ma jidħolx ġewwa.

Kapaċi nidentifika u nesplora x’uħud mis-snajja’ u x-

xogħlijiet tradizzjonali Maltin.

P a ġ n a | 37


Kien ikun hemm gruppi ta’ erbgħa jew ta' sitta f’daqqa u bħala għodda

kienu jużaw il-marżebba u l-kazzola. Il-marżebba kellha manku u qiegħ

ċatt u biha kienu jiksu l-bejt kollu. Imbagħad kien jibda x-xogħol bil-

kazzola li kienu jużawha biex tillixja kullimkien. Meta kollox ikun lest,

dejjem kienu jagħmlu t-tiben biex ix-xemx ma tiblax l-umdita` kollha.

In-nissieġa

In-nissieġa kienu jinsġu lożor tas-suf bin-newl. Il-proċess jibda billi l-

ewwel ibiddlu t-tajjar f’ħajt jew kif kienu jgħidu, jagħżluh. Kollox kien

isir bis-swaba’ ħfief tan-nisa u tfajliet. Wara kienu jibdew il-proċess

biex jagħmlu l-ħajt jew l-ispag mit-tajjar jew mis-suf tan-nagħaġ. Kien

ikollhom raddiena jew rota kbira li kienu jserrħuha fl-art u jdawruha

b’id waħda. It-tajjar kien jibda jdur u l-mara kienet tiġbed it-tajjar

mill-kobba biex tifforma l-ħajta.

Dan il-ħajt kienu jkebbuh u wara kien ikun

lest biex jinsġuh fuq makkinarju ieħor tal-

injam li jgħidulu n-newl. In-nissieġa kienu

jħaffu fix-xogħol. Newl kont issib ta’

daqsijiet differenti skont li jkunu jridu

jagħmlu.

P a ġ n a | 38


Sfortunament, ħafna xogħlijiet m’għadhomx jeżistu llum il-ġurnata.

Dawn spiċċaw għal diversi raġunijiet. Pereżempju, illum kollox isir bil-

magni fil-fabbriki u allura ma jirnexxilekx taqla’ x’tiekol minn snajja’

bħal tan-newl. Il-magni fil-fabbriki qed jagħmlu ħafna mix-xogħol li

qabel kienu jagħmluh il-ħaddiema. Sar ħafna progress u b’hekk, ċertu

affarijiet insibuhom lesti permezz tal-magni, minflok noqogħdu

nagħmluhom aħna.

Hemm ukoll ċertu snajja’ li għadhom jeżistu bħala passatemp. Eżempji

ċar huma l-bizzilla u l-ganutell. Illum għadek issib min jagħmel il-

bizzilla u l-ganutell, imma bħala passatemp (hobby) jew anke part-

time. Ħafna minn dawn jagħmlu oġġetti li jinxtraw bħala souvenirs mit-

turisti.

il-bizzilla

il-ganutell

P a ġ n a | 39


Tajjeb ukoll ngħidu li għadhom jeżistu snajja’ u xogħlijiet li l-Maltin

għadhom jagħmlu. Ejjew niktbu nota qasira fuq uħud minnhom.

il-landier

________________________________________________

il-ħaddied

________________________________________________

il-bidwi

________________________________________________

is-sajjied

________________________________________________

l-iskarpan

________________________________________________

l-arluġġar

________________________________________________

il-ħajjat

________________________________________________

il-bennej

________________________________________________

il-furnar

________________________________________________

P a ġ n a | 40


Mużew li tassew jgħallimna ħafna fuq is-snajja tal-imgħoddi bl-isem ta’

Dar Storika tal-Gran Kastell. Fil-mużew insibu, fost affarijiet oħra,

għodda li kienet tintuża mill-bdiewa u mis-sajjieda, kostumi antiki u

stampi li għandhom x’jaqsmu ma’ snajja’ li kellhom il-Maltin fl-

imgħoddi. Dan il-mużew jinsab f’bini qadim fiċ-Ċittadella t’Għawdex.

Tajjeb li żżuruh meta tkunu fil-gżira Għawdxija.

Importanti ħafna li aħna jkollna attitudni tajba lejn is-snajja’tal-

imgħoddi. Huwa dmir tagħna bħala Maltin li nitgħallmu dwarhom u

min isib l-opportunita’, għandu jitgħallem sengħa antika bħala

passatemp. Tajjeb ukoll nifhmu li xi snajja’ jistgħu jgħinuna nibżgħu

għall-ambjent, eż. jekk insewwu ż-żraben għand skarpan minflok

nixtru ħafna żraben ġodda, innaqqsu mill-iskart li nipproduċu.

P a ġ n a | 41


A: Imla l-ismijiet tas-sengħa jew ix-xogħol mil-lista.

ragħaj xufier tat-taxis il-landier il-ballata tal-

bjut bidwi

il-ħaddied bizzilla insiġ tal-lożor gwida ganutell

1. Żewġ xogħlijiet li llum m’għadekx issib min jagħmilhom:

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

2. Żewġ snajja’ li jsiru bil-paċenzja bl-idejn (artiġjanat):

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

3. Żewġ xogħlijiet li għandhom x’jaqsmu ħafna mat-turiżmu:

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

4. Żewġ snajja’ antiki li llum għadhom isiru, imma rari ħafna:

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

5. Żewġ ħaddiema li xogħolhom hu marbut mal-kampanja:

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

P a ġ n a | 42


B: Wieġeb.

1. Dan li jidher fir-ritratt huwa xogħol bil-

ganutell. Dan ix-xogħol inħadem bl-idejn jew

b’xi magna?

______________________________

2. Fejn taħseb li nsibu ħafna xogħol ta’ ganutell? ________________

3. Għaliex taħseb li huwa tajjeb li nibqgħu nitgħallmu kif naħdmu l-

ganutell?

___________________________________________________

___________________________________________________

4. X’jissejjaħ il-prodott li jidher fir-ritratt tal-

lemin?

___________________________________

5. Min jixtrih l-iktar? ____________________

6. Għaliex taħseb li huwa importanti li l-Maltin jibqgħu jitgħallmu din

is-sengħa?

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 43


7. X’taħseb li jinbiegħ minn fuq dil-mejda

li qed taraw armata fil-festa tar-raħal?

______________________________

8. Liema ingredjent jintuża ħafna biex isir

dal-prodott?

Agħżel wieħed minn dawn: il-larinġ, il-lanġas, iz-zokkor, il-laħam:

_______________________________

9. X’jissejjaħ il-prodott li qed tara fl-

istampa?

____________________________

10. Minn xiex ikun magħmul?

____________________________

11. Għalfejn jintuża l-iktar?

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 44


Ċ: Ara l-vidjow dwar id-Dar Storika tal-Gran Kastell, imbagħad

immarka r-risposti t-tajbin. Vidjow: http://youtu.be/OItKcC41xuM

1. Dan il-mużew nistgħu nżuruh (l-Imdina, il-Birgu, iċ-Ċittadella).

2. Fil-mużew hemm ħafna għodda (tal-bdiewa, tal-aluminju, biex

issewwi l-kompjuters).

3. Nistgħu naraw kif fl-antik:

• it-tfal kienu jilagħbu bil-karozzi • is-sajjieda kienu jaqbdu l-ħut • l-irġiel kienu jilagħbu l-baskitbol

4. Il-mużew infetaħ għall-pubbliku:

• ħames snin ilu • kważi 30 sena ilu • mitejn sena ilu

5. Fil-mużew nistgħu naraw kif kienu (jitħnu l-qamħ, isewwu l-karozzi,

l-ewwel mowbajls).

6. Fil-mużew nistgħu naraw ċombini antiki li bihom kienu jaħdmu (l-

għasel, l-bizzilla, l-melħ).

7. Fil-mużew, fost ħwejjeġ oħra, nistgħu naraw kif fil-passat in-nisa

kienu jilbsu (l-għonnella, l-buwts, l-kowtijiet).

http://youtu.be/OItKcC41xuM

P a ġ n a | 45


Jekk inħarsu madwarna nindunaw li hawn persuni li jaħdmu fil-lokalita’

fejn joqogħdu stess. Hawn taħt niżżel xi xogħlijiet ta’ nies li taf li

jaħdmu fl-istess raħal ta’ fejn joqogħdu huma.

Dawn li ġejjin huma xi eżempji: tal-merċa, taż-żebgħa (ironmonger),

mastrudaxxa, ħaddied, tal-aluminju, pulizija, għalliem, care-worker,

skrivan mal-kunsill lokali, konfekxiner, furnar, tabib, hairdresser,

barman u pustier.

Kapaċi nesplora x-xogħlijiet l-iktar komuni li nara jsiru

madwari fil-lokalità tiegħi illum.

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

_____________________

P a ġ n a | 46


Semmi xi vantaġġi li jkollok meta tkun taħdem fil-lokalita’ fejn tgħix

stess:

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

A: Aqra x’inhuma jgħidu dawn il-ħaddiema, imbagħad wieġeb.

Jisimni Nena, u għandi ħanut tal-merċa

ġewwa Ħal-Luqa. Il-ħanut qiegħed mad-dar

tagħna stess, allura meta r-raġel jiġi mix-

xogħol, u anke meta t-tfal ilestu mill-

ħowmwerk, dawn kollha jinżlu jgħinuni fil-

ħanut. Il-ħanut jorbotni ħafna. Niftaħ fil-

5.30am u ma nagħlaqx qabel is-7.00pm.

Imma ma niddejjaqx għax fil-ħanut niltaqa’

ma’ ħafna nies.

Aħna ħaddiema li naħdmu ġewwa fabbrika

fil-Qasam Industrijali ta’ Bulebel fiż-Żejtun.

Xogħolna hu li nippakkjaw il-bottijiet tal-

priserv ġo kaxxi tal-kartun. Aħna naħdmu

tmien sigħat kuljum. Kull filgħodu niġu bil-

minibus għax-xogħol. Min joqgħod iż-

Żejtun, min joqgħod il-Gudja, imma hemm

min anke jiġi mill-Mosta.

P a ġ n a | 47


Wieġeb billi timmarka t-tajbin jew timla l-vojt.

1. Ġo qasam industrijali nsibu ħafna (djar, fabbriki, siġar) miġbura

ħdejn xulxin.

2. Fil-fabbrika ta’ Bulebel imsemmija fl-istorja, l-iktar li kellhom

bogħod biex imorru għax-xogħol kienu dawk li joqogħdu (ż-Żejtun, l-

Gudja, l-Mosta).

3. Il-ħaddiema tal-fabbrika jaħdmu (ħames, tmien, għaxar) sigħat

kuljum.

4. Mill-ħanut tal-merċa nixtru l-iktar affarijiet (taż-żebgħa, tax-

xagħar, tal-ikel).

5. Nena għaliex ma tiddejjaqx fil-ħanut?

___________________________________________________

6. Ikkalkula kemm idum miftuħ kuljum il-ħanut ta’ Nena.

___________________________________________________

P a ġ n a | 48


7. Semmi żewġ vantaġġi li għandha Nena fix-xogħol tagħha fil-ħanut

tal-merċa:

(a)

___________________________________________________

(b)

___________________________________________________

8. Li kellek għażla bejn li taħdem bħal Nena, u li taħdem fil-fabbrika ta’

Bulebel, liema tagħżel, u għaliex?

(a) nagħżel

_________________________________________________

(b) għax

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 49


Każ:

Marija Azzopardi taħdem bħala gwida mat-turisti. Sikwit hija tiġi

mqabbda tiggwida gruppi ta’ turisti madwar il-Belt Valletta, l-iktar

meta jidħol fil-Port xi cruise-liner.

Semmi xi dmirijiet li Marija jkollha waqt ix-xogħol tagħha.

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Għaliex huwa importanti li l-ħaddiema jaqdu dmirijiethom sew? Semmi

mill-inqas żewġ raġunijiet.

_________________________________________________

_________________________________________________

Kapaċi nesplora xi dmirijiet li għandhom dawk li xogħolhom

hu li jipprovdu xi servizz.

P a ġ n a | 50


A: Għal kull stampa, ikteb l-isem tal-persuna li tagħtina servizz,

imbagħad sib żewġ dmirijiet relevanti u iktibhom.

Agħżel mill-kliem li ġej:

il-pustier

jispjega b’mod ċar dwar

il-postijiet ta’ nteress li jaraw

iwasslilna l-ittri fid-djar

ifehimna l-lezzjonijiet li ma

nkunux nistgħu nifhmu mill-

ewwel

tagħtina l-mediċina li jordnalna

t-tabib

l-infermiera

jippreparana għall-isfidi tal-futur l-għalliema

tieħu ħsiebna meta nkunu

ma nifilħux

iżomm l-ordni fil-pubbliku

jagħti l-ewwel għajnuna fil-każ

ta’ xi inċident il-pulizija

il-‘carer’

jagħti pariri tajba lil min ikun

qiegħed iżur lil pajjiżna

idur bl-anzjani fid-djar privati

iwasslilna kartolini fid-djar tagħna

fi żmien il-Milied

jikkura lix-xjuħ fid-djar

tal-anzjani il-gwida tat-turisti

P a ġ n a | 51


1. Min qed jagħti s-servizz:

__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________


__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________

P a ġ n a | 52



__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________


__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________


__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________

P a ġ n a | 53



__________________________

2. L-ewwel dmir:

__________________________

3. It-tieni dmir:

__________________________

B: Aqra.

L-għalliem, il-pulizija u s-social-worker kollha nistgħu ngħidu li

jagħtuna xi forma ta’ servizz. Min ibigħ xi prodott minn xi ħanut, ukoll

jagħtina servizz. Hekk ukoll ix-xufiera tal-kowċis, tat-taxis u tal-linja.

Irranġa l-kliem li ġej biex issib nies li xogħolhom hu li jagħtu servizz:

N.B. ftakar illi l-ie u l-għ jinkitbu fi spazju wieħed

(a) btaib ___ ___ ___ ___ ___

(b) nirmeifre ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___

(ċ) lat-rmċea ___ ___ ___ - ___ ___ ___ ___ ___

(d) frxuie ___ ___ ___ ___ ___

(e) żat-żgħaeb ___ ___ ___ - ___ ___ ___ ___ ___

P a ġ n a | 54


L-Istorja

P a ġ n a | 55


Xogħol għalina t-tfal jinkludi dak kollu li għandu x’jaqsam mal-iskola

kif ukoll dmirijiet oħrajn mistennija minna bħal xi

qadi jew xi xogħol tad-dar li kultant

nagħmlu biex ngħinu lil tal-familja.

Ix-xogħol minnu nnifsu jġib ċerta rutina u għejja fil-ħajja; għalhekk

wara l-ħin tax-xogħol hemm il-ħin tal-mistrieħ jew aħjar il-ħin liberu.

Il-ħin għandna nużawh tajjeb.

Il-ħin liberu huwa dak il-ħin li kull wieħed u waħda minna għandu jkollu

kuljum. Dan huwa l-ħin meta aħna nagħmlu affarijiet li nħobbu biex

nistrieħu mir-rutina tas-soltu. Ma jistax ikun li nqattgħu ħajjitna

dejjem xogħol, mingħajr ma nieqfu għall-ħin tal-mistrieħ. Kulħadd

għandu jippjana l-ġurnata tiegħu sew biex iħalli ftit

ħin fejn hu jipprattika l-passatempi tiegħu biex

jirrilassa ftit.

Kapaċi nagħmel lista ta’ attivitajiet li nagħmel matul il-

ġimgħa u nikklassifikhom taħt ĦIN LIBERU jew XOGĦOL.

P a ġ n a | 56


A. Din hija lista ta’ attivitajiet tipiċi li tagħmel matul ġimgħa ta’ sebat ijiem. Ikklassifika l-attivitajiet taħt Ħin Liberu - ĦL jew Xogħol – X. Ikteb oħrajn.

Attivita’ Ħin Liberu - ĦL jew Xogħol – X

Eż: nattendi lezzjoni tal-mużika ĦL nattendi għaqda noħroġ bir-rota nagħmel il-ħowmwerk (ix-xogħol tal-iskola) naqra l-ktieb favorit tiegħi nilgħab logħba fuq il-kompjuter nagħmel riċerka fuq tema li tatni l-għalliema ngħin fix-xogħol tad-dar

P a ġ n a | 57


B: Aqra din l-istorja, imbagħad wieġeb.

David għandu tmien snin u qiegħed fir-Raba’

Sena tal-Primarja. Nhar it-Tnejn wasal lura d-

dar mill-iskola fit-3.00pm. Ommu, Mrs

Camilleri, tħobb tgħallmu ħafna u nhar it-

Tnejn iddeċidiet li bil-moħbi tiegħu, issegwih.

Ommu nnutat kif sal-4.00pm, David bil-kalma kollha qagħad

jirrakkuntalha kulma ġara l-iskola, filwaqt li hi għamlitlu biċċa ħobż

imħawra bit-tadam, it-tonn taż-żejt, żebbuġ u l-kappar, kif iħobbha

hu. Mill-4.00pm sal-4.30pm lesta l-ħowmwerk tal-Matematika. Fl-

4.30pm beda l-Ingliż u dam siegħa bl-eżatt biex lestieh. Billi ħassu

għajjien qabel beda l-Malti qagħad jilgħab ftit il-logħba WII fuq il-

kompjuter.

Sadanittant, Mrs Camilleri, ommu, ma kkummentat xejn, ħalliet f’idejh.

Fis-6.00pm kellu l-MUSEUM. Telaq mid-dar fis-5.50pm u sas-6.45pm

kien wasal lura d-dar. Qabel kielu lesta l-ħowmwerk tal-Malti. Il-

ħowmwerk tal-Malti ħadlu 45 minuta. Kielu fis-7.30pm. Fit-8.15pm

kienu lesti u anke ħaslu l-platti flimkien.

P a ġ n a | 58


Raw it-televixin bejn it-8.15pm u d-8.45pm. Hawn David u oħtu Rita,

ħaslu snienhom, sellmu lill-ġenituri u rtiraw fil-kamra tagħhom. David

kellu ktieb li ġab mil-librerija u qagħad jaqra kemm bil-Malti kif ukoll

bl-Ingliż qabel raqad. Normalment mas-6.30am, il-membri tal-familja

Camilleri jkunu qamu kollha.

Wieġeb skont dak li qrajt: (N.B. Kull xogħol li għandu x’jaqsam mal-

iskola għandu jitqies bħala XOGĦOL filwaqt li l-ħin l-ieħor huwa ĦIN

LIBERU).

1. Semmi biċċa xogħol li għamel David nhar it-Tnejn wara l-ħin tal-iskola:

___________________________________________________

2. Bejn it-3.00pm u l-4.00pm, nhar it-Tnejn, David x’għamel?

___________________________________________________

3. Taħseb li din is-siegħa kienet ĦIN LIBERU jew XOGĦOL għal David?

___________________________________________________

4. Semmi xi attività li għamel David nhar it-Tnejn, li int normalment tagħmilha wkoll. Iddeskrivi din l-attività bħala ĦIN LIBERU jew XOGĦOL?

___________________________________________________

P a ġ n a | 59


5. Dan l-arloġġ jurina l-ħin x’ħin David tefa’ d-dawl tal-kamra tiegħu u raqad.

(a) Kemm dam jaqra David qabel raqad?

___________________________________

(b) B’liema lingwa jew lingwi qagħad jaqra?

___________________________________

6. Fl-opinjoni tiegħek, il-qari bil-Malti u bl-Ingliż, għal student/a tar-Raba’ Sena Primarja, għandu jitqies bħala ĦIN LIBERU jew XOGĦOL? U għaliex?

(a) ħin liberu / xogħol: ___________________________________________________

(b) għaliex:

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

7. Semmi attività li tista’ tissejjaħ XOGĦOL li int għamilt fi tmiem il-ġimgħa li għadda:

___________________________________________________

8. Semmi attività li tista’ tissejjaħ ĦIN LIBERU li int għamilt fi tmiem il-ġimgħa li għadda:

___________________________________________________

P a ġ n a | 60


A: Aqra din l-intervista biex tieħu idea ta’ kif kienu jgħaddu l-ħin liberu fil-passat.

Toni Nannu Pinu, grazzi li lqajt l-istedina tiegħi biex tkellimni naqra dwar il-ħin liberu li kien ikollkom meta kont żgħir.

Nannu Nieħu gost nirrakkonta jien, kif taf int. Faqqa’ Ton! Toni Kemm kien ikollkom ħin liberu?

Nannu

Ara Ton, intom għandkom ħafna iktar ħin liberu llum. Il-ħajja nbidlet. Missieri kellu ħanut tal-mastrudaxxa, kien jaħdem l-injam. Minn meta bdejt nimxi, kont immur ngħinu ħinijiet twal fil-ħanut. Nista’ ngħid allura li l-uniku ħin liberu li kellna kien ikun nhar ta’ Ħadd. Il-Ħadd ma kienx jiftħu l-ħanut, allura konna nisimgħu l-quddiesa filgħodu kmieni u l-kumplament tal-ġurnata mbagħad, kienet libera.

Toni Allura x’kontu tagħmlu l-Ħadd?

Nannu

Fis-sajf konna jew immorru xi festa tal-irħula viċin, inkella, billi konna noqogħdu Ħal Għaxaq, konna ninżlu Birżebbuġa ngħumu. Niftakar ix-xatt ta’ Birżebbuġa miksi bl-għannejja, kulħadd bil-kitarra jgħanni u jqabbel.

Toni U fix-xitwa?

Nannu

Fix-xitwa konna nħobbu mmorru fir-raba’ li kellhom iz-zijiet tiegħi. Hemm konna nqattgħuha, fl-għelieqi għall-arja, naturalment meta ma tkunx xita. Isma’, ħaġa oħra. Meta jasal żmien il-ħsad, minn ħabta ta’ Marzu sa Ġunju, il-ħanut bilkemm kont niftħu darba f’ġimgħa. Kulħadd ġor-raba’ naqilgħu l-basal u l-patata, u naħsdu l-qamħ.

Kapaċi nintervista persuna anzjana dwar kif kienu jgħaddu

l-ħin liberu fil-passat.

P a ġ n a | 61


Toni Allura ma kellekx xi delizzju Nann?

Nannu Bħal ħafna rġiel oħra, kont inħobb il-kaċċa u l-insib. Ħija Masu kien iktar dilettant minni u jiena kont immur miegħu l-iktar.

Toni Xi tgħidli dwar il-festi? Kontu tiċċelebraw xi festi?

Nannu

Għalina l-festi kienu importanti ħafna Ton, iktar mil-lum. Fil-festi, ħadd ma kien jaħdem, allura kienu mezz kif nistrieħu. Fil-Milied pereżempju, bħal-lum, konna nagħmlu l-presepju, nattendu l-knisja u naturalment nieklu xi ikla tajba. Fl-Ewwel tas-Sena, fl-Istrina, aħna t-tfal konna naqilgħu ħafna rigali. Fil-Karnival imbagħad, qabel jibda r-Randan, aħna t-tfal u anke l-kbar, konna nilbsu maskarati. Fir-Randan imbagħad konna nsumu u ma niklux ħelu. Fl-Għid kien jiġi l-kappillan ibierek id-djar tagħna. Lili naturalment kien iberikli anke l-ħanut tax-xogħol.

Toni L-Imnarja kontu tmorru?

Nannu U żgur, min ma kienx imur sal-Buskett jisma’ l-għana, u jara t-tlielaq tal-bhejjem taħt is-Saqqajja? L-Imnarja konna nistennewha bil-ħerqa.

Toni Nann, jiena qrajt li bosta rġiel fl-antik, kienu jiskru fil-ħwienet tax-xorb. Vera?

Nannu

U x’vera! Jien filgħaxija tant kont inkun għajjien, li wara li niġi mill-ħanut, ninħasel, niekol, ngħid kelma ma’ tal-familja u mmur norqod kmieni. Kulħadd kien jorqod kmieni, għaliex mhux talli ma kellmiex televixin, talli qas dawl elettriku ma kellna. Naturalment imbagħad filgħodu kulħadd kien iqum kmieni ħafna.

Toni Allura Nann, ma kontux tilagħbu? Għax ħlief xogħol ma semmejtlix!

Nannu U mela ma konniex nilagħbu Ton. L-iktar nhar ta’ Sibt u nhar ta’ Ħadd, aħna t-tfal konna noqogħdu ħinijiet twal barra t-triq. Traffiku ma kienx hawn, u t-toroq kienu tagħna.

Toni X’kontu tilagħbu Nann?

P a ġ n a | 62


Nannu

Il-bniet kienu jilagħbu biż-żibeġ, xi logħba passju u b’xi lastiku. Aħna s-subien kellna x-Xixu, il-boċċi, iċ-Ċirku, il-logħba taż-Żiemel u konna wkoll inħobbu nagħmlu xi karrettun bir-roti ħalli niġru bih.

Toni Nann grazzi ħafna ta’ dan it-tagħrif. Għada l-iskola se jkolli x’nirrakkonta meta tistaqsini l-għalliema.

Nannu Meta trid ejja Ton, pjaċir nieħu nirrakkonta dwar tfuliti!

Wieġeb dawn il-mistoqsijiet:

1. Fejn kien jgħaddi l-biċċa l-kbira tal-ġurnata matul il-ġimgħa, in-Nannu Pinu meta kien żgħir?

___________________________________________________

2. Semmi:

(a) attività li kienu jagħmlu l-Ħadd fis-sajf:

___________________________________________________ (b) attività li kienu jagħmlu l-Ħadd fix-xitwa:

___________________________________________________

2. Semmi delizzju li l-biċċa l-kbira tal-irġiel kważi kollha kellhom fil-passat.

______________________________________

3. Għaliex meta n-Nannu Pinu kien żgħir, kienu jmorru jorqdu kmieni?

______________________________________________________________________________________________________

5. X’kien jiġri meta jkun hemm ħafna xogħol fir-raba’ fi żmien il-ħsad?

___________________________________________________

P a ġ n a | 63


6. Semmi festa li fiha t-tfal kienu jaqilgħu ħafna rigali:

___________________________________________________

7. Semmi okkażjoni meta kemm it-tfal kif ukoll il-kbar kienu jilbsu ta’ maskarati: ___________________________________________________

8. F’liema festa jsiru t-tlielaq tal-bhejjem taħt is-Saqqajja tar-Rabat?

___________________________________________________

9. Semmi:

(a) żewġ logħbiet li kienu jħobbu jilagħbu l-bniet: ___________________________________

(b) żewġ logħbiet li kienu jilagħbuhom is-subien:

___________________________________

10. Hemm xi ħaġa milli semma n-Nannu Pinu li taqbel ma’ kif ngħaddu l-ħin liberu tagħna llum?

___________________________________________________

___________________________________________________

Informazzjoni: Ara dan il-vidjow dwar logħob li kienu jilagħbu fl-antik: http://youtu.be/ylbIuLwuI8w

http://youtu.be/ylbIuLwuI8w

P a ġ n a | 64


A: Aqra.

Mhux faċli nidħlu fid-dinja tal-passat. Kultant qas nimmaġinaw il-ħajja kemm kienet differenti mil-lum. Irridu naħsbu ħafna biex inkunu nistgħu nidħlu fid-dinja l-antika. Immaġinaw dinja fejn m’hemmx dawl elettriku, bla televixin, mingħajr kompjuter.

Naraw dan il-vidjow li jittratta dwar il-ħajja f’Malta fit-tletinijiet, jiġifieri madwar 80 sena ilu.

http://youtu.be/5IIVnjAcQrk

Wara li tara sew il-vidjow, wieġeb il-mistoqsijiet:

1. Minflok bil-karozzi, biex kienu jivvjaġġaw is-sinjuri Maltin dak iż-żmien? ___________________________________________________

2. X’kienu jilbsu l-biċċa l-kbira tan-nisa Maltin f’dak iż-żmien?

___________________________________________________

3. X’kienu jilbsu l-biċċa l-kbira tal-irġiel?

___________________________________________________

4. Kif kienu jserrħu moħħhom li l-ħalib li jixtru kien ikun frisk?

___________________________________________________

5. X’inhuma l-annimali li jidhru ħafna minnhom fit-toroq Maltin ta’ dak iż-żmien? ___________________________________________________

Kapaċi nqabbel attivitajiet li nagħmlu fil-ħin liberu llum ma’

dawk li kienu jsiru fil-passat.

http://youtu.be/5IIVnjAcQrk

P a ġ n a | 65


B: Noti għall-qari.

Kif kienet il-ħajja fiż-żminijiet imbiegħda?

Għaliex in-nies kellhom dawk il-passatempi?

Inqabblu l-passatempi ta’ dari ma’ tal-lum.

In-nies minn dejjem ippruvat issib modi kif tqatta’ l-ħin liberu tagħha. Fl-antik, in-nies kellhom bosta passatempi, fosthom l-għana, it-tlielaq taż-żwiemel, il-festi, is-sajd, il-kaċċa, il-ħanut tax-xorb, it-tombla (passatemp fis-swali, fuq l-għetiebi u ħdejn il-baħar), eċċ.

Dawn in-nies kellhom dawn il-passatempi għax qabel la kien hawn televiżjoni, la ċinema, la radju, la kompjuter biex jilagħbu u lanqas kien hawn ċertu sports li qed naraw f’dawn iż-żminijiet, bħal tlielaq tal-karozzi. Madankollu, għalkemm issa għandna dawn il-passatempi moderni, xi wħud minn dawk l-antiki għadhom jinstabu. Xi wħud minnhom baqgħu l-istess u xi wħud minnhom, bħal per eżempju, il-mod kif sirna niċċelebraw il-festi, inbidlu xi ftit.

IL-ĦWIENET TAX-XORB

Fl-antik, filgħaxija wieħed kien jintefa’ għand tal-ħanut, jew inkella fuq xi għatba ta’ xi ħadd, u ħallihom jitkellmu fuq dak kollu li kien jiġi għal ilsienhom. Naturalment mhux l-ewwel darba li kienu jispiċċaw li joqogħdu jgħannu wkoll. Malajr kienu jipprovdu xi kitarra, kif ukoll iż-żafżafa (wieħed mill-istrumenti antiki tant popolari mal-għannejja Maltin) u ismagħhom għaddejjin. L-aktar li kien jiġbed l-attenzjoni kien l-għannej.

Illum xorta nsibu postijiet fejn inqattgħu siegħa żmien. L-iktar li jkun hemm nies huwa fil-każini u fil-klabbs. Illum ukoll, m’għadekx tara rġiel biss jissoċjalizzaw ruħhom u jiddevertu, illum tara n-nisa wkoll.

P a ġ n a | 66


L-GĦANA ta’ dari, il-mużika tal-lum

Il-kant huwa mod ta’ divertiment iżda anke mod ta’ informazzjoni. Meta l-irġiel kienu jgħannu, l-għana kienet tkun dwar il-ħajja ta’ kuljum, jew dwar xi rakkont mill-istorja tar-raħal jew tal-gżira, kif ukoll dwar xi ħrafa. Apparti dan l-għana tal-fatt, xi għannejja kienu jgħannu spirtu pront, jiġifieri l-għannej jingħata suġġett u jqabbel fuqu dak il-ħin, mingħajr ma jkun ipprepara l-għanja qabel.

Illum sirna nisimgħu aktar mużika moderna, imma m’hemmx dubju li l-għana għadu popolari f’xi rħula Maltin. F’xi rħula kien isir bosta għana f’lejlet il-festa. Għalkemm illum naqsu ħafna l-għannejja mit-toroq u mill-ħwienet Maltin, xorta waħda għadek issib grupp imdaqqas ta’ dilettanti. Anzi, ħaġa tajba li reġa’ beda jkun hemm rispett lejn dan it-tip ta’ kant u mużika folkloristika.

Illum ħarġu anke CDs u DVDs bl-għana Malti. Il-Maltin jibagħtu dawn is-CDs u d-DVDs lill-emigranti qrabathom. Tradizzjonalment insibu li l-għana kien jintuża waqt xogħol monotonu: mill-bdiewa waqt il-ħsad, fuq il-baħar waqt is-sajd u mill-ħassiela waqt li jogħrku l-ħwejjeġ.

Il-mużika llum għadha popolari ħafna. Minbarra li tara ħafna żgħażagħ li jitgħallmu l-pjanu, jew xi strument mużikali f’xi każin tal-banda, ħafna jmorru jitgħallmu kif ikantaw. Il-festivals ta’ kant fost it-tfal żdiedu ħafna.

P a ġ n a | 67


TLIELAQ TAL-BHEJJEM

Fid-29 ta’ Ġunju niċċelebraw il-festa tal-Imnarja. Anke llum in-nies iħobbu jaslu wasla sal-Buskett. Fost affarijiet oħra, wara nofsinhar kienu jsiru tlielaq tal-bhejjem. Fil-festa ta’ Santa Marija fir-Rabat, Għawdex, isiru wkoll tlielaq tal-bhejjem.

Dawn li ġejjin huma xi wħud mid-drawwiet tipiċi li huma relatati mal-festi Maltin li llum jiffurmaw parti mill-folklor tagħna:

❖ ir-Regatta - tiġrija fil-Port il-Kbir bid-dgħajjes, nhar il-Vitorja, 8 ta’ Settembru

❖ il-festi bil-pavaljuni, il-bandalori, il-baned, il-planċier, il-murtali, l-imwejjed tal-qubbajt, it-translazzjoni (purċissjoni lejlet il-festa), il-paniġierku (prietka nhar il-festa filgħodu), marċi, briju, ġigġifogu (logħob tan-nar tal-art), logħob tan-nar tal-ajru, tiżjin fil-knisja, tiżjin barra

❖ l-inbid u x-xalar fl-Imnarja speċjalment fil-Buskett ❖ purċissjonijiet u pageants fil-Ġimgħa l-Kbira u fil-Milied.

Dawn kollha kienu jsiru fl-antik u għadhom isiru sal-ġurnata tal-lum forsi b’iktar mod professjonali.

P a ġ n a | 68


SAJD

Is-sajd hawn min iqisu bħala xogħol u min iqisu biss bħala passatemp. Dawn tal-aħħar jissejħu dilettanti. Dawn tarahom jistadu bil-qasba għal sigħat twal speċjalment fis-sajf. Ħafna oħrajn joħorġu jistadu jew irejxu b’xi dgħajsa żgħira timxi b’xi mutur. Is-sajjieda f’Malta nsibuhom l-aktar f’irħula ħdejn il-baħar, bħal Marsaxlokk.

KAĊĊA U NSIB

Minħabba l-qagħda tal-gżejjer Maltin f’nofs il-Mediterran bejn l-Ewropa u l-Afrika, il-passa tal-għasafar minn dejjem kienet suġġett interessanti għalina. Il-bniedem f’Malta minn dejjem kien interessat u miġbud lejn l-għasafar. Dari, ma kellniex regolamenti dwar il-kaċċa u l-insib. Kull dilettant kien jonsob u jmur għall-kaċċa skont kemm ikollu ħin liberu. Imma billi bosta tajr u għasafar bdew isiru iktar rari, illum għandna bosta regolamenti dwar il-kaċċa u l-insib. Pereżempju:

❖ il-pitirross u bosta għasafar oħra huma protetti, jiġifieri ma jistgħux jinqabdu;

❖ ma tistax tonsob u tikkaċċja barra mill-istaġun

❖ hemm bosta tajr li huwa protett bil-liġi, jiġifieri ma tistax tispara fuqu; insemmu pereżempju l-ajkla u l-barbaġann;

❖ ma tistax tonsob u tikkaċċja f’żoni pubbliċi u f’santwarji tal-għasafar bħall-Buskett u s-Salina;

❖ ma tistax tonsob u tikkaċċja wara s-13:00 kull nhar ta’ Ħadd u fil-festi pubbliċi.

P a ġ n a | 69


Passatemp li nistgħu nsejħulu modern jiġifieri ma kienx jeżisti fl-antik, huwa l-osservazzjoni tal-għasafar (birdwatching). Dan huwa passatemp li jista’ jipprattikah kulħadd, kullimkien u s-sena kollha. Permezz tal-osservazzjoni wieħed jitgħallem dwar l-imġiba tal-għasafar, l-ikel li jippreferu, il-bejtiet tagħhom, kif jitimgħu u jrabbu l-frieħ, kif itiru u jpassu, meta u fejn jidhru, l-ambjent li jgħixu fih u ħafna ħwejjeġ oħra interessanti fil-ħajja ta’ kull għasfur.

It-tfal u l-ħin liberu

It-tfal fl-antik kellhom il-logħob tagħhom ukoll. Billi ma kienx hawn id-dawl elettriku kollox kien jibda u jispiċċa mad-dawl tax-xemx. It-tfal kienu jgħaddu ħafna ħin jilagħbu barra. Kienu jilagħbu l-boċċi, noli, iż-żibeġ, il-passju u x-xixu. Fis-sajf kienu jtajru t-tajra magħrufa wkoll bħala l-ħamiema. Kienu anke jagħmlu dgħajjes bil-pal tal-bajtar. Vidjow dwar logħob li kienu jilagħbu fl-antik: http://youtu.be/ylbIuLwuI8w

KONKLUŻJONI – nistgħu ngħidu li biż-żmien, daħlu bosta passatempi ġodda li dari ma kinux jeżistu. Insibu min iħobb it-televiżjoni jew ir-radju u l-mużika. Il-logħob tal-kompjuter u l-internet saru passatempi popolari ħafna fost iż-żgħażagħ u t-tfal. Barra minn dawn, nsibu minn iħobb jaqra jew jagħmel xi xogħol tal-idejn bħal ganutell, ganċ, parċmina u ħafna oħrajn. Passatemp ieħor huwa ċ-ċinema. Illum ħafna jippreferu wkoll jaraw xi dvd id-dar. Ħafna nies jiprattikaw wkoll xi tip ta’ sport fosthom il-futbol, l-għawm, il-karat, in-netbol, it-tlielaq tal-karozzi u ħafna sport ieħor. Illum issib ħafna li jattendu xi gym biex jiċċaqalqu ftit u jagħmlu xi ftit eżerċizzju. It-tfal jistgħu jmorru xi mixja fil-kampanja jew xi dawra bir-rota. Żgur però illi l-passatempi jgħinu ħafna lill-bniedem biex jistrieħ.

http://youtu.be/ylbIuLwuI8w

P a ġ n a | 70


Taħriġ Agħmel sinjal ( X ) fil-kolonna t-tajba.

Fl-imgħoddi Illum

1 kanzunetti, vidjows u DVDs

2 tlielaq tal-karozzi

3 logħob tat-tombla fuq l-għetiebi

4 dawl tax-xemgħa, fjakkli, lampi

5 ħanut tax-xorb (inbid)

6 televiżjoni

7 għana, kitarra u teatru

8 logħob fuq il-kompjuter

9 iċ-ċinema

10 osservazzjoni tal-għasafar

11 karrettuni u roti

12 toroq bit-tarmak

13 dawl elettriku, kuker, friġġ

14 bars u diskows

15 insiġ tal-lożor tas-suf

16 passju, żibeġ u boċċi

17 kwilts

P a ġ n a | 71


Festi u Tradizzjonijiet Maltin

F’Malta u Għawdex niċċelebraw bosta festi, festi ta’ kull tip. Il-biċċa l-kbira ta’ dawn il-festi huma ta’ xeħta Nisranija, imma marbuta magħhom insibu diversi drawwiet u tradizzjonijiet. Il-festi prinċipali li ser nitħaddtu fuqhom huma: il-Milied, l-Għid il-Kbir, l-Imnarja u l-festa tar-raħal. Tajjeb nitgħallmu kif iċ-ċelebrazzjonijiet ta’ dawn il-festi inbidlu matul iż-żmien. F’xi każi, iċ-ċelebrazzjonijiet baqgħu l-istess.

IL-MILIED

1. Fil-25 ta’ Diċembru niċċelebraw il-festa tat-twelid ta’ Ġesu Bambin fl-għar ta’ Betlehem – il-MILIED. Kif nippreparaw għal din il-festa? Inżejnu d-djar, il-ħwienet u l-klassijiet tal-iskola. Narmaw is-siġra tal-Milied bid-dwal; fuq kollox infakkru t-twelid ta’ Ġesu’ Bambin billi narmaw il-presepju. Minn żmien qabel naħsbu għall-ġulbiena.

2. Xi tfal ikollhom ix-xorti li jistudjaw bl-amment il-prietka tal-Milied biex imbagħad jagħmluha fil-quddiesa ta’ nofsillejl.

3. Il-presepji ilhom isiru f’Malta. Fil-ġranet tal-Milied bosta jmorru jduru madwar Malta u Għawdex biex jaraw il-presepji, presepji ta’ kull tip, presepji jiċċaqalqu, kbar, żgħar, b’pasturi ta’ kull tip u għamla.

Kapaċi nirriċerka l-festi tradizzjonali Maltin u nidentifika

karatteristiċi li għadhom isiru sal-lum.

P a ġ n a | 72


4. Hemm żewġ tipi ta’ pasturi: hemm dawk li fihom ilbies tal-Palestina u hemm dawk li fihom ilbies Malti.

5. L-ewwel presepju sar minn San Franġisk fis-sena 1223. Dan l-ewwel presepju kien jikkonsisti f’raġel u mara lebsin ta’ Madonna u San Ġużepp, maxtura b’Bambin tax-xama’, rgħajja, kor tat-tfal lebsin ta’ anġli jkantaw, baqra u ħmara ħajjin. San Franġisk bena għarix tal-injam fit-triq ta’ quddiem il-knisja fil-belt ta’ Greccio. Fuq il-bieb waħħal kewkba kbira safra tal-karti.

L-Għid il-Kbir

1. Fl-Għid il-Kbir aħna nfakkru kif Sidna Ġesu’ Kristu, wara li bata passjoni mill-eħrex u miet fuq is-salib, wara tlett ijiem irxoxta, qam mill-mewt.

2. F’din il-ġurnata minn ħafna knejjes toħroġ il-vara tal-irxoxt, akkumpanjata mill-banda tal-lokal. Din il-purċissjoni hija differenti mill-oħrajn għax fiha daħlet id-drawwa li dawk li jerfgħu l-vara jiġru biha għal xi waqtiet mill-purċissjoni.

3. Għall-Għid kulħadd iħobb jiekol xi figolla. Id-drawwa tal-figolli hija waħda antika ħafna. Il-figolli jkollhom forom differenti. Min jiksihom biċ-ċikkulata u min jiksihom bl-icing.

4. Biex nagħmlu figolla, l-ewwel nagħmlu l-għaġina, imbagħad naqtgħu l-għaġina skont il-forom. Nitfgħu l-mili u nagħlqu l-forma bl-għaġina. Wara ndaħħluhom fil-forn imbagħad inżejnuhom. Fuq ħafna figolli wkoll inwaħħlu bajda taċ-ċikkulata.

5. Fl-Għid bosta familji jbierku d-djar tagħhom.

P a ġ n a | 73


L-Imnarja

Informazzjoni: Ara dan il-vidjow dwar l-Imnarja: http://youtu.be/kOJb5K8HtiQ 1. Fid-29 ta’ Ġunju niċċelebraw il-festa ta’ San Pietru u San Pawl, jew

aħjar kif inhi magħrufa mal-Maltin u l-Għawdxin l-IMNARJA.

2. Fl-Imnarja, fil-Buskett issir wirja tal-ħxejjex, tal-annimali u tal-frott. Isiru wkoll tlielaq tal-bhejjem.

3. Lejlet il-festa ħafna nies jiltaqgħu l-Buskett biex jagħmlu fenkata waqt li jisimgħu l-għana.

4. Din il-festa tiġi ċċelebrata wkoll fil-parroċa tan-Nadur f’Għawdex.

http://youtu.be/kOJb5K8HtiQ

P a ġ n a | 74


Il-Festa tar-Raħal

1. Fil-bliet u fl-irħula Maltin u Għawdxin kważi kollha, tiġi ċċelebrata festa f’ġieħ il-patrun jew patruna. Il-postijiet li jiċċelebraw din il-festa jkunu mżejnin. IL-knisja tkun imżejna minn barra u minn ġewwa bid-dwal. Mal-ħitan tal-knisja fuq ġewwa jiddendel id-damask. Tinħareġ il-vara min-niċċa u quddiemha jitpoġġew bukketti tal-fjuri. It-toroq ukoll mżejnin bid-dwal u l-pavaljuni kif ukoll b’xi statwi. Id-djar jiżżejnu wkoll bid-dwal mal-gallariji, jinxtegħlu l-arbli tal-bnadar fuq il-bjut.

2. Ma jonqosx lanqas il-logħob tan-nar kemm tal-art kif ukoll tal-ajru – il-ġigġifogu u l-murtali li jixegħlu s-sema bil-kuluri sbieħ tagħhom. Dawn l-affarijiet kollha jiġbdu l-attenzjoni ta’ ħafna Maltin u turisti li jkunu Malta fis-sajf.

3. Il-baned għandhom parti speċjali fiċ-ċelebrazzjonijiet li jsiru. Ikun hemm daqq ta’ marċi u programmi speċjali mill-baned. Matul il-ġimgħa tal-festa, il-banda toħroġ iddoqq fit-toroq. Għall-programi tal-banda jintrama l-planċier fil-pjazza.

4. Ikun hemm ukoll ċelebrazzjonijiet speċjali fil-knejjes, ġigġifogu u logħob tan-nar tal-ajru. It-turisti jħobbuhom ħafna dawn il-festi tal-Maltin u l-Għawdxin.

5. Dakinhar tal-festa jkun hemm il-marċ, filwaqt li filgħaxija ssir il-purċissjoni bl-istatwa tal-qaddis/a. Waqt li tkun ħierġa l-vara tinħaraq il-kaxxa. Il-festa tintemm hekk kif il-vara terġa’ tidħol lura fil-knisja.

6. L-għada tal-festa ħafna jkunu dawk li jmorru għax-xalata fejn jgħaddu ġurnata l-baħar.

P a ġ n a | 75


Taħriġ

A: Kompli

1. Il-Milied jigi fil- ___________________________________.

2. Ġesu twieled fil-belt ta’ ______________________________.

3. Il-maxtura ta’ ġo l-għar kienet isservi biex _________________

_______________________________________________.

4. L-aħbar li l-anġli taw lir-rgħajja kienet li __________________.

5. Is-slaten sabu lil ____________ permezz ta’ ______________.

6. L-isbaħ pasturi huma dawk ta’ _________________________.

7. Is-slaten narawhom fuq l-iġmla għax _____________________

_______________________________________________.

8. Il-baqra u ___________ qagħdu _____________ lil Ġesu għax

_______________________________________________.

9. Il-presepju narmawh biex ____________________________.

10. Barra l-presepju narmaw ukoll _________________________.

11. Is-siġra tal-Milied inżejnuha bil- ________________________

_______________________________________________.

12. It-tajjar li nagħmlu fuq is-siġra tal-Milied ifisser li f’dan l-istaġun

_______________________________________________.

P a ġ n a | 76


13. Nibagħtu l-kartolini tal-Milied biex ______________________

_______________________________________________.

14. Meta nagħtu xi rigal irridu nfissru _______________________

________________________________________________.

15. Ir-rigal li qala’ Ġesu mingħand is-slaten kienu ______________

_______________________________________________.

16. Noel u Nathalie msemmijin għal _______________________.

17. L-aktar ħelu popolari tal-Milied hu _____________________.

B: Waħħal stampi jew pinġi xi affarijiet li jfakkruk fil-Milied.

P a ġ n a | 77


Ċ: Wieġeb dawn il-mistoqsijiet.

1. Xi ġrajja tfakkarna l-festa tal-Għid il-Kbir?

___________________________________________________

2. Għaliex tindaqq il-glorja?

___________________________________________________

3. X’inhu l-ħelu tradizzjonali tal-Għid?

___________________________________________________

4. Għaliex taħseb li l-ikla tal-ħaruf hi popolari f’dan iż-żmien?

___________________________________________________

D: Ikteb il-kliem li ġej fil-kolonni rispettivi tagħhom.

ċikkulatini – pudina – figolli – dundjan – vaganzi – ħaruf – qagħaq tal-għasel – twelid –

kartolini – qawmien – Kristu – bajd – Xitwa – Rebbiegħa – rigal

Milied Komuni L-Għid il-kbir

P a ġ n a | 78


E: Imla l-vojt.

1. L-Imnarja tiġi fid-____ ta’ ______________ u din il-festa hija

ddedikata lil San ___________ u San ___________.

2. Din il-festa tiġi ċċelebrata kemm f’ __________ kif ukoll f’

_______________.

3. Lejliet l-Imnarja, in-nies imorru bi ħġarhom biex iqattgħu l-lejl

hemmhekk, jisimgħu l-_____________ fuq il-kitarri, jieklu xi ikla

_______________ u jixorbu xi xarba ____________.

4. Dak in-nhar tal-festa jkun hemm

il-______________________

tal-frott u l-ħxejjex u tal-annimali.

5. Wara nofsinhar isiru t-_______________ taż-żwiemel u l-ħmir,

(taħt is-Saqqajja fir-Rabat) u lir-rebbieħa jagħtuhom

_________________ bħala rigal.

6. Il-festa tal-Imnarja tiġi fl-istaġun tas- ___________.

P a ġ n a | 79


F: Ma’ liema festa hu marbut dan l-ikel?

Fenek __________________

Inbid __________________

Dundjan __________________

Pudina __________________

Figolla __________________

Ħaruf __________________

Ġ: Agħti l-kulur.

Dawn li ġejjin kollha għandhom x’jaqsmu mal-festa li niċċelebraw fl-

irħula tagħna. Agħti l-kulur aħdar lil dawk li għandhom x’jaqsmu mal-

festa ta’ barra, u agħti kulur isfar li dawk li nsibu fil-knejjes.

Mwejjed tal-qubbajt

Translazzjoni - purċissjoni

lejliet

Paniġierku – priedka twila

fil-festa

Programm strumentali

Briju waqt

il-marċ filgħodu

Logħob tan-nar tal-art

Logħob tan-nar

tal-ajru Murtali

Trikkitrakki Damask Bradella Pavaljuni u bandalori

Quddiesa korali

Orgni u orkestra Antifona Marċi

mill-baned

P a ġ n a | 80


Iċ-Ċivika

P a ġ n a | 81


Ix-xogħol hu attivita` li ġeneralment isir għal perjodu ta’ żmien f’post

‘il bogħod mid-dar. Ix-xogħol huwa wkoll parti importanti fil-proċess

tas-soċjalizzazzjoni tagħna. Dejjem kien meħtieg li n-nies jaħdmu biex

ikunu jistgħu jipprovdu n-neċessitajiet bażiċi għall-ħajja ….. ikel, kenn

u ħwejjeġ. Għalhekk ix-xogħol huwa mezz biex in-nies jaqilgħu dak li

huwa meħtieg biex jgħixu.

Hemm żewġ tipi ta’ xogħlijet. Xogħol li taħdem u titħallas għalih u

xogħol li taħdem imma ma titħallasx għalih. Dan insejħulu xogħol

volontarju. Għalkemm min jagħmel xogħol volontarju ma jitħallasx,

xorta waħda jagħmel xogħol meħtieg u importanti ħafna. Xi eżempji:

mexxejja tal-iscouts, katekisti tal-mużew, kumitati tal-każini tal-

baned, qassisin, nisa tad-dar, eċċ

Kapaċi nidentifika x’uħud mill-persuni li jgħinuna fil-komunità, kemm dawk voluntiera kif ukoll dawk li huma mpjegati.

P a ġ n a | 82


A. Kompli dawn il-profili skont l-eżempju:

Persuna li tgħinna: It-Tabib

Kif jgħinna: Jagħtina pariri kif ma nimirdux u jgħinna nfiqu meta nimirdu.

Persuna li tgħinna: Il-Gwardjan Lokali

Kif jgħinna:

Persuna li tgħinna: Il-Pulizija

Kif jgħinna:

Persuna li tgħinna: Is-Saċerdot

Kif jgħinna:

Persuna li tgħinna: L-Għalliem/a

Kif jgħinna:

P a ġ n a | 83


B. Aqra, imbagħad wieġeb il-mistoqsijiet.

Impjegati u voluntiera.

1. Il-pulizija huwa mpjegat; huwa jirċievi salarju (il-paga)

talli jagħmel xogħlu. Liema minn dawn li ġejjin huma

impjegati wkoll?

a) il-president tal-każin. ċ) l-għalliem.

b) il-gwardjan lokali. d) is-superjur tal-MUSEUM.

2. Ġanni Ellul huwa membru fil-kumitat tal-każin tal-banda. Ġanni

ma jirċevix paga tax-xogħol li jagħmel fil-każin. Ġanni huwa

voluntier. Liema minn dawn li ġejjin huma voluntiera wkoll?

a) il-mexxej tal-grupp tal-Iscouts. ċ) l-għalliem.

b) is-superjur tal-MUSEUM. d) il-gwardjan lokali.

D. Ikteb żewġ mistoqsijiet li tixtieq tistaqsi lill-mexxej tal-Iscouts

tar-raħal tiegħek:

1.

__________________________________________________?

2. ________________________________________________ ?

P a ġ n a | 84


E. Aqra u mmarka r-risposta t-tajba.

1. Marija ma tistax tifhem kif tinħadem somma. X’għandha tagħmel?

2. Frida ilha jumejn b’daharha juġagħha. X’għandha tagħmel?

3. In-nannu ta’ Fredu ilu ħmistax ma joħroġ barra għax marid. Jixtieq

imur il-knisja imma ma jistax. Fredu kif jista’ jgħin lin-nannu?

a) ikellem lil taż-żebgħa

b) jgħid lill-għalliem

ċ) ikellem qassis

d) ikellem lill-mexxej tal-iscouts

a) tistaqsi lill-pulizija

b) twaqqaf warden u tistaqsih

ċ) tistaqsi lill-għalliema

d) tfittex fuq enċiklopedija

a) tistaqsi lill-pulizija

b) tmur iċ-Ċentru tas-Saħħa u tara tabib

ċ) tfittex fuq il-kotba

d) tieħu mediċina li ssib fuq l-ixkaffa tal-kamra tal-banju

P a ġ n a | 85


4. Rożi toqgħod waħedha. Semgħet ħsejjes mhux tas-soltu ġejjin minn

fuq il-bejt tad-dar tagħha. X’għandha tagħmel Rożi?

a) iċċempel lill-kappillan ċ) tissakkar fil-kamra tas-sodda

b) iċċempel lill-pulizija d) tixgħel it-televixin

5. Wara li għamlet ħafna xita, it-triq tagħna mtliet kollha ħofor.

X’nista’ nagħmel?

a) inkellem kunsillier ċ) inkellem lill-pulizija

b) inkellem warden d) ngħid lis-surmast

6. Ħija ħareġ bil-karozza u sakemm għalaq il-bieb tal-garaxx karozza

oħra ħabtet mal-karozza tiegħu. Ħadd ma weġġa’ imma l-karozza

għandha l-ħsara.

X’għandna nagħmlu?

a) inċemplu lis-surmast tal-iskola

b) inċemplu lill-warden

ċ) nibagħtu għat-tabib

d) nibagħtu għas-sindku

P a ġ n a | 86


Fil-lokalità tagħna nsibu ħafna nies li lesti jipproteġuna u meta jinqala’

bżonn imbagħad jgħinuna. Fost dawn insibu:

Persuna Kif tipproteġina

Kif tgħinna

dentista tal-

iskola

Meta tgħidilna kif nieħdu ħsieb

snienna id-dentista tkun qed

tipproteġina mill-mard tas-

snien.

Meta jkollna xi uġigħ

ta’ snien, id-dentista

tgħinna billi tikkurana.

il-pulizija

F’każ ta’ serq il-pulizija

jipproteġina.

F’każ ta’ inċident il-

pulizija ikun minn tal-

ewwel li jagħtina l-

għajnuna.

l-għalliem

Permezz tat-tagħlim li aħna

niskopru fil-klassi, l-għalliem

jipproteġina mill-injoranza u

minn kull informazzjoni

żbaljata li tasal għandna.

L-għalliem jgħinna

sabiex nagħmlu

suċċess fil-ħajja u nsiru

ċittadini aħjar billi

jkollna valuri sodi.

Kapaċi nesplora r-relazzjoni bejn għajnuna u protezzjoni u nidentifika l-għajnuna u/jew il-protezzjoni li jagħtuna bosta persuni fil-lokalità tagħna.

P a ġ n a | 87


il-kennies

Permezz tal-indafa li jżomm,il-

kennies jipproteġina mill-

ħmieġ li jġib ħafna mard.

Meta jitħammġu t-

toroq tagħna, il-

kennies jgħin sabiex

tinżamm l-indafa.

is-saċerdot

/

il-kappillan

Saċerdot jipproteġina mit-

telfien tar-ruħ. Meta mmorru

nqerru huwa jaħfrilna f’isem

Alla b’hekk nersqu iżjed lejn

Alla u lejn xulxin fl-imħabba

ta’ Kristu.

Saċerdot jew kappillan

jgħin lin-nies biex

jgħixu ħajja tajba

spiritwalment.

pulizija tat-

tifi tan-nar

/

pumpier

Meta tat-tifi tan-nar iżuru l-

iskola u jagħmlu

dimonstrazzjoni, jkunu qed

juruna kif nipproteġu ruħna

minn kull periklu tan-nar.

Jekk ikollna d-dar

qiegħda taqbad bin-nar

il-pulizija tat-tifi tan-

nar jgħinna noħorġu

minnu u jnaqqas il-

ħsara.

gwardjan

lokali/

‘warden’

Gwardjan lokali jipproteġina

minn kull ksur ta’ liġi relatati

mat-traffiku, tniġġis tat-toroq

bl-iskart jew ħmieġ tal-

annimali.

Il-gwardjan lokali

jgħinna meta jkollna

inċident tat-traffiku.

Jgħin ukoll lill-pulizija

biex tinżamm l-ordni.

P a ġ n a | 88


Kif qed tinnutaw, bosta drabi minkejja l-protezzjoni li jagħtuna diversi

persuni, fil-fatt ġieli jkollna bżonn l-għajnuna. Irridu nitgħallmu kif

infittxu l-għajnuna f’sitwazzjonijiet differenti jew f’każ ta’ inċidenti.

X’inhu inċident? Inċident huwa xi ħaġa li ma tkunx qiegħed tistenna u

lanqas tkun trid li tiġri iżda li tikkawża ħafna danni jew lis-saħħa jew

lil bini eċċ.

F’każ ta’ inċident ta’ natura ħafifa, għandha tiġi applikata l-ewwel

għajnuna (first aid) u wara nitolbu parir mediku. F’każ ta’ inċident

serju għandna nitolbu l-għajnuna minn persuni mħarrġa sew bħal

eżempju lill-pulizija jew ambulanza.

X’għandi nagħmel u fejn infittex l-għajnuna f’każ ta’ .....

Sitwazzjoni X’għandi

nagħmel? Fejn infittex l-għajnuna?

Serq Inżomm kalm u nara

eżatt x’inhuma l-

affarijiet li naqsu

mid-dar.

Inċempel l-għassa tal-

Pulizija ġewwa l-lokal tiegħi.

P a ġ n a | 89


Ħruq fid-dar

Kunu żguri li

kulħadd ħareġ mid-

dar u agħlqu l-bibien

kollha warajkom.

Ċempel fuq in-numru tal-

emerġenza 112.

Inċident tat-

traffiku żgħir

fejn ħadd ma

weġġa’.

L-adulti jimlew il-

formola magħrufa

bħala bumper to

bumper fuq il-post

tal-inċident.

Nikkuntattjaw lil gwardjan

lokali fuq in-numru

21320202.

Inċident gravi

Importanti li żżomm

kalm.

F’każ ta’ emergenza biss

inċemplu fuq in-numru 112 u

jassisstuk sakemm jaslu l-

pulizija.

A. Għid kif u fejn għandna nfittxu l-għajnuna fil-każi li ġejjin.

1. Kont ġej mill-iskola bil-mixi u x’ħin kont ħdejn il-bieb tad-dar

tiegħek, tara karozza li weġġgħet tifla serjament.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 90


2. Tnejn mill-bozoz tat-triq fejn toqgħod int, ilhom jumejn ma jixegħlu

bil-lejl għax inħarqu.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

3. L-aħħar biċċa tal-lezzjoni tal-Matematika, illum ma stajtx nifhimha.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

4. Dal-lejl bilkemm stajt norqod għax għandi sinna li tgħidx kemm qed

tuġagħni.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

5. Dalgħodu kelli appuntament m’ommi l-Belt u ma stajtx immur skola.

Issa ma nafx x’għandna bħala ħowmwerk.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 91


6. Sa ftit ilu Jeremy kien ħabib tiegħi. Issa ma nafx x’ġara, sar

jittantani fil-klassi u ma jħallinix kwiet, fil-brejk jipprova jwaqqagħni

għaċ-ċajt ma’ sħabi. Jiena nipprova nevitah, imma hu moħħu biex jiġi

fejn inkun jien u jipprova jweġġagħni.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

B. Ħares lejn l-eżempju, imbagħad ibni s-sentenzi l-oħra bħalu.

Kif jipproteġina Kif jgħinna

L-Għalliem Iħarisna mill-injoranza Meta ma nifhmux xi ħaġa

jispjegahielna.

It-Tabib

Il-Pulizija

Is-Saċerdot

P a ġ n a | 92


Ċ. F’każ ta’ emerġenza dejjem għandek iċċempel fuq in-numru 112.

Sitwazzjoni tkun ta’ emerġenza meta xi ħadd iweġġa’ serjament jew

ikun ma jiflaħx ħafna. Għall kull stampa mmarka jekk hija

sitwazzjoni ta’ emerġenza u jekk mhix sitwazzjoni ta’ emerġenza.

tinfaraġ

persuna tintilef minn sensiha

ksur fl-għadam

uġigħ ta’ żaqq

P a ġ n a | 93


barxa ħiereġ ħafna demm minn ġerħa

kbira

ħaditek ftit ix-xemx

P a ġ n a | 94


Kulħadd ikollu bżonn l-għajnuna xi darba jew oħra. Ġieli jkollna xi

inċidenti wkoll u nweġġgħu. Meta jiġri hekk inkunu rridu li xi ħadd itina

l-ewwel għajnuna u jkun jaf x’għandu jagħmel. Importanti li aħna

dejjem nipproteġu lilna nfusna l-ewwel u qabel kollox.

L-Ewwel Għajnuna (first aid) hija dik l-għajnuna li tingħata biex tiġi

salvata persuna filwaqt li jitnaqqsu l-konsegwenzi u / jew l-effetti

kkawżati minn xi tip ta’ inċident. Importanti ħafna li:

1. Tibqa’ kalm u tiċċekkja li l-post ma fih l-ebda periklu.

2. Aħseb qabel tagħmel xi ħaġa.

3. Tkellem mal-persuna li għandha bżonn l-għajnuna.

4. Ara ssibx lil xi adult li jista’ jgħinek.

5. Ftakar li f’każ ta’ emerġenza dejjem għandek iċċempel fuq in-

numru 112.

Kapaċi niddeskrivi modi ta’ kollaborazzjoni mal-persuni li jgħinuna fil-lokalità tagħna; u napprezza kif il-kollaborazzjoni tagħna tista’ tiswa ta’ ġid.

P a ġ n a | 95


Il-vidjow li ġej jurina każijiet sempliċi fejn huwa importanti li jkollna

idea tal-Ewwel Għajnuna: http://youtu.be/b97kq2etQF0

Ipproteġi lilek innifsek meta tgħin

lil ħaddieħor.

• Ħares sewwa u fittex għal xi

periklu.

• Ara li m’hemm xejn li jista’ jkun

ta’ periklu għalik jew għal min

qiegħed miegħek.

Fittex l-għajnuna. • Ara hemmx xi adult li jista’

jgħinek.

• Jekk hemm bżonn ċempel għal

ambulanza fuq in-numru 112.

• Għid lil min ikun fuq il-linja:

- fejn tinsab

- min weġġa’

- x’ġara.

- what has happened

Jekk xi ħadd jaħraq parti minn

ġismu ...

• Kessaħ il-ferita taħt ilma ġieri

minn tal-inqas għal 10 minuti.

• Informa adult.

• Jekk il-ħarqa hi gravi ċempel

112.

http://youtu.be/b97kq2etQF0

P a ġ n a | 96


Jekk tinfaraġ...

• Oqgħod bilqiegħda dritt.

• Mejjel rasek ftit ‘l quddiem.

• Agħfas il-parti r-ratba tal-

imnieħer għal 10 minuti.

• Jekk id-demm ma jiqafx jinżel

avża adult jew ċempel 112.

Jekk xi ħadd qiegħed jivga ... • Agħti daqqa tajba fuq dahar il-

persuna għal 5 darbiet.

• Iċċekkja ħalqhom.

• Jekk l-oġġett jibqa’ ma jinqalax

avża adult u ċempel 112

minnufih.

Jekk xi ħadd intilef minn sensih u

trid tiċċekkja hux jieħu nifs ...

• Persuna mitlufha minn sensiha

ma tiċċaqlaqx u ma

tirrispondikx meta tkellimha.

• Bil-mod agħfas fuq moħħ il-

persuna billi tmejjel ras il-

persuna lura.

• Ħares, ara tismax u tħossx xi

nifsijiet.

• Jekk mhux tieħu nifs avża adult

u ċempel 112 minnufih.

P a ġ n a | 97


Jekk xi ħadd mitluf minn sensih

imma qed jieħu nifs ...

• Persuna mitlufa minn sensiha

ma tiċċaqlaqx u ma

tirrispondikx meta tkellimha.

• Dawwar il-persuna fuq il-ġenb.

• Bil-mod agħfas fuq moħħ il-

persuna billi tmejjel ras il-

persuna lura.

• Avża adult u ċempel 112

minnufih.

Jekk xi ħadd għandu xi għadma

miksura ...

• Avża lil persuna biex ma

tiċċaqlaqx wisq.

• Waqqaf kull moviment billi

sserraħha fuq xi mħadda,

ħwejjeġ jew kuxin.

• Avża adult u ċempel 112.

Jekk xi ħadd ferut u qed joħroġlu

d-demm ...

• Agħmel pressure fuq il-ferita

fejn qed joħroġ id-demm u

żommha magħfusa.

• Uża flokk jew biċċa drapp biex

tagħfas fuqha jekk tista’.


P a ġ n a | 98


Jekk xi ħadd ikollu reazzjoni għal

xi allerġija ...

• Żomm il-persuna l-bogħod minn

dik il-ħaġa li qed tikkawża l-

allerġija.

• Poġġi lill-persuna bilqiegħda

komda.

• Inkoraġġiha sabiex tieħu l-

mediċina jekk għandhom.


Jekk xi ħadd tah attakk ta’

ażma ...

• Poġġi lill-persuna bilqiegħda

komda.

• Inkoraġġiha tuża l-inhaler.


Jekk xi ħadd jinsab eċitat jew

panikuż ħafna ...

• Żomm il-kalma.

• Saqsi lill-persuna fhiex tista’

tkun ta’ għajnuna.

• Ismagħha.

• Għinha kemm tista’.

• Wara tkellem ma’ adult li tafda.

P a ġ n a | 99


A. Agħżel it-tweġiba t-tajba:

1. Meta nitkellmu dwar il-First Aid, inkunu qegħdin nifhmu

2. Ħafna drabi, meta xi ħadd iweġġa’ d-dar, l-ewwel għajnuna

3. Meta wara xi inċident jibda ħiereġ id-demm, l-ewwel għandna :

4. Meta taħraq x’imkien, l-ewwel ħaġa li għandek tagħmel hu:

5. Meta wara inċident naħsbu li hemm ksur fl-għadam:

a) kif iċċempel għat-tabib. b) l-ewwel għajnuna li għandna nagħtu fil-każ ta’ xi inċident. ċ) x’tagħmel l-ewwel ħaġa wara l-iskola.

a) jista’ jagħtiha l-għalliem b) nistgħu nagħtuhielu aħna stess. ċ) jista’ jagħtiha s-sindku.

a) ngħattu lil min weġġa’ b’liżar tas-suf. b) inċanfru lil min weġġa’. ċ) nippruvaw inwaqqfu d-demm billi nagħfsu l-ferita’.

a) orbotha b’xugaman. b) kessaħ il-ġilda maħruqa għal 10 minuti taħt l-ilma. ċ) idlikha biż-żejt tal-karozza.

a) żomm il-pazjent mimdud. b) żomm il-pazjent wiċċu ’l isfel. ċ) żomm il-post fejn taħseb li hemm ksur biex ma jiċċaqlaqx.

P a ġ n a | 100


Meta tmur xi mkien, jista’ jkun li tara xi sinjali sabiex ma nweġġgħux.

Per eżempju, tista’ tara sinjal li jurik li ma tistax tidħol f’dak il-post,

jew li l-art imxarrba u tista’ tiżloq.

Isimgħu din l-għanja li titratta dwar l-importanza tas-sinjali li naraw

madwarna biex inħarsu mill-perikli: http://youtu.be/28Xc0iCJWP4

Dawn huma xi wħud mis-sinjali li wieħed jista’ jiltaqa’ magħhom:

tixrobx

tidħolx

ħruġ ta’ emergenza

Kapaċi nagħraf kif bosta nies jgħinuna f’ħajjitna, imma l-prevenzjoni tibqa’ l-aħjar għajnuna li nistgħu nagħtu lilna nfusna.

http://youtu.be/28Xc0iCJWP4

P a ġ n a | 101


jista’ jaqbad

fire extinguisher

tpejjipx

A. Dawn l-istampi kollha juruna li hemm xi periklu.

Wieġeb billi timla l-vojt jew taqta’ sing taħt it-tajba.

1. Din l-istampa (tal-lemin) turina li hemm il-periklu ta’ xi

a) ikel velenuż.

b) xokk elettriku.

ċ) art tiżloq.

P a ġ n a | 102


2. Din l-istampa (tal-lemin) turina li f’dan il-post, hemm xi ħaġa, li

jekk tagħmilha tkun qiegħed tidħol fil-periklu.

X’inhi din il-ħaġa?

________________________________________

________________________________________

3. L-istampa tal-lemin turina xi ħaġa li m’għandniex nagħmlu qatt

għaliex tista’ tkun perikoluża ħafna. M’għandna qatt

a) nixegħlu kompjuter bil-lejl.

b) nixegħlu fan tal-elettriku.

ċ) inqabbdu ħafna affarijiet jaħdmu bid-dawl elettriku

ma’ plakka tad-dawl waħda.

4. L-istampa tal-lemin tgħallimna li għandna noqogħdu attenti minn

periklu li jista’ jkun hemm kullimkien, fid-dar, l-iskola, kullimkien.

X’inhu dal-periklu?

_________________________________________

P a ġ n a | 103


5. Fejn naraw sinjali bħal dan tal-istampa tal-lemin, għandna

noqogħdu attenti ħafna minn xi

a) art tiżloq.

b) nar mikxuf, eżempju xi sigarett mixgħul.

ċ) wajer tad-dawl fil-għoli.

6. L-istampa li jmiss tavżana li huwa perikoluż li tidħol fil-post fejn

hemm dan is-sinjal. Semmi periklu wieħed li tista’ tidħol fih jekk ma

tagħtix kas dan is-sinjal.

_________________________________________

_________________________________________

7. L-istampa tal-lemin nistgħu niltaqgħu magħha biss meta nsiefru

barra minn Malta. Għaliex?

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

P a ġ n a | 104


L-Istorja

P a ġ n a | 105


Dun Mikiel Xerri (1737-1799)

Wieħed mill-personalitajiet Maltin li tassew

għandna nkunu kburin bih huwa Dun Mikiel Xerri.

Huwa twieled, kiber u għex f’Ħaż-Żebbuġ. Huwa

laħaq qassis u anke fetaħ skola għal dawk in-nies

li ma kellhomx flus biex iħallsu. Wara laħaq

professur fl-Universita’ ta’ Malta, li dak iż-żmien

kienet il-Belt u għalhekk mar joqgħod hemm.

Dun Mikiel Xerri kien jgħix fi żmien meta Malta kienet immexxija mill-

Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann. Dawn bnew ħafna palazzi kbar fil-

Birgu u fil-Belt Valletta, fejn bnew ukoll il-konkatidral ta’ San Ġwann.

Fl-1798 ġew Malta l-Franċiżi. Dawn keċċew lill-Kavallieri u għalhekk

bdew jikkmandaw huma. Il-Maltin mill-ewwel iddejqu bit-tmexxija tal-

Franċiżi għax dawn ma kinux qalbhom tajba. Fost affarijiet oħra, kienu

jisirqu l-aktar affarijiet prezzjużi mill-knejjes tagħna. Il-Maltin

Kapaċi nagħmel riċerka dwar it-tliet personaġġi msemmija

P a ġ n a | 106


irvellaw kontra l-Franċiżi u keċċewhom mill-parti l-kbira ta’ Malta.

Għalhekk, il-Franċiżi kellhom jibqgħu msakkrin wara s-swar tal-Belt.

Grupp ta’ Maltin qalbiena, bil-kap tagħhom Dun Mikiel Xerri, riedu

jkeċċu għal kollox lill-Franċiżi minn Malta. Huma ħasbu fi pjan biex

jagħmlu dan iżda b’xorti ħażina dan il-pjan inkixef. Dun Mikiel flimkien

ma’ xi erbgħin persuna oħra, ġew xkubettjati fil-Pjazza ta' quddiem il-

Palazz fil-Belt fl-1799. Dun Mikiel Xerri u xi Maltin oħra ġew maqtula

mill-Franċiżi fil-Belt. L-aħħar kliem li lissen Dun Mikiel Xerri kien Viva

Malta. Dun Mikiel Xerri miet fis-17 ta’ Jannar, 1799.

Għalkemm il-pjan ta’ Dun Mikiel falla, il-Maltin baqgħu sa ma ħelsu

mill-Franċiżi bl-għajnuna tal-Ingliżi. Fil-fatt, il-Franċiżi damu Malta

sentejn biss u warajhom bdew jikkmandaw l-Ingliżi. Dun Mikiel Xerri u

sħabu jibqgħu magħrufin għall-qlubija tagħhom u nsejħulhom patrijotti

jew eroj għax mietu għal pajjiżhom. Fil-Belt hemm monument fi Pjazza

Indipendenza li jfakkar din il-ġrajja. Fuq l-eżempju ta’ nies bħal Dun

Mikiel Xerri, bosta Maltin, għalkemm aħna poplu żgħir, qatt ma qtajna

qalbna niddefendu lil art twelidna meta kien hemm bżonn.

P a ġ n a | 107


Araw dawn il-vidjow minn YouTube dwar Dun Mikiel Xerri:

www.youtube.com/watch?v=guLYp7hSJVY

Taħriġ

A: Uża l-kliem mill-kaxxa biex tkompli s-sentenzi dwar Dun Mikiel

Xerri.

eroj Franċiżi pjazza tal-Belt Viva Malta

1. Dun Mikiel Xerri baqa’ magħruf bħala ____________________

wara li nqatel mill-____________________.

2. Qabel miet Dun Mikiel Xerri għajjat ____________________.

3. Lil Dun Mikiel Xerri sparawlu fil-____________________.

B: Ħares lejn dawn iż-żewġ stampi u wara wieġeb il-mistoqsijiet.

P a ġ n a | 108


1. Dun Mikiel Xerri kien patrijott. Il-kelma patrijott tfisser:

(a) qassis (ċ) iħobb ħafna lil pajjiżu

(b) patri (d) iħobb l-isports

2. Għaliex ngħidu li Dun Mikiel Xerri kien patrijott?

___________________________________________________

___________________________________________________

3. Fil-monument (Stampa A) jidhru l-figuri ta’ __________________

u __________________.

4. Liema stampa turina li għal bosta snin Dun Mikiel Xerri għex fil-Belt

Valletta?

Stampa A Stampa B

5. Fejn twieled u fejn kien jgħix Dun Mikiel Xerri qabel mar joqgħod il-

Belt Valletta? ______________________

6. Għaliex taħseb li għandna naqraw u nistudjaw dwar Dun Mikiel Xerri

u sħabu?

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 109


Ċ: Qabbel.

1 eroj rewwixta

2 konfoffa Valletta

3 mafkar Rabat

4 Buskett qlubija

5 Kon-Katidral monument

Dun Karm Psaila (1871- 1961)

Fi żmien meta l-lingwa Maltija ma kinitx apprezzata

ma’ min kien jaf ħafna skola, Dun Karm Psaila kien

minn tal-ewwel li beda jikteb bil-Malti. Għall-bidu

Dun Karm kien jikteb il-poeżiji tiegħu bit-Taljan,

bħalma kienu jagħmlu l-poeti l-oħra. Dun Karm

ħassu jaqta’ qalbu iżda mbagħad niżel

għarkopptejh quddiem l-inkwatru tal-Madonna li

kellu f’kamartu u talabha biex tgħinu. Dik il-lejla, Dun Karm kiteb l-

ewwel poeżija tiegħu bil-Malti bl-isem ta: Quddiem Xbieha tal-

Madonna. F’dik is-sena, 1912, Dun Karm kellu 41 sena.

Dun Karm twieled Ħaż-Żebbuġ fit-18 ta’ Ottubru tal-1871. Ommu u

missieru kienu Żebbuġin u ġejjin minn familji tal-bdiewa. Filwaqt li

P a ġ n a | 110


ommu kienet mara tad-dar, missieru kien baħri u għalhekk Dun Karm

ma setax iqatta’ ħin twil miegħu.

L-ewwel skola ta’ Dun Karm kienet l-Iskola

Primarja tal-Gvern ta’ Ħaż-Żebbuġ. Għalih dan

kien l-isbaħ żmien, tifel mibrum u mimli saħħa.

Wara daħal dritt is-Seminarju u minn hemm, ta’

23 sena, ħareġ qassis. Barra li kien qassis, Dun

Karm kien għalliem. Kien għalliem dħuli u fuq

tiegħu u waqt il-ħin tal-mistrieħ, kien iħobb jaqbad il-mandolina u

joqgħod idoqqha. Għalkemm f’din il-ħabta Dun Karm kien beda jikteb

xi poeżiji bit-Taljan, il-bidu l-kbir tiegħu bħala poeta seħħ meta kellu

41 sena.

Għodwa waħda, żewġ kittieba, il-Monsinjur Pawl Galea u Ġużè Muscat

Azzopardi, iltaqgħu ma’ Dun Karm il-Belt. Qalulu li huma kellhom

jibdew joħorġu gazzetta bil-Malti bl-isem ta’ “Il-Ħabib”, u stidnuh biex

jiktbilhom xi poeżija sabiħa bil-Malti għall-ewwel ħarġa. Għalkemm

Dun Karm minn dejjem kien iħobb il-lingwa tagħna, huwa kien għadu

jikteb poeżiji bit-Taljan biss. Għall-ewwel ħabat se jaqta’ qalbu, imma

mbagħad niżel għarkopptejh quddiem inkwatru tal-Madonna li kellu

P a ġ n a | 111


f’kamartu u talabha biex tgħinu. Dik il-lejla stess, fl-1912, Dun Karm

ta’ 41 sena kiteb l-ewwel poeżija bil-Malti u semmieha: Quddiem

Xbieha tal-Madonna.

Minn dakinhar ’l hawn, Dun Karm beda jikteb ħafna poeżiji bil-Malti.

Fosthom insibu l-Innu ta’ Filgħodu (Reġa’ sebaħ…), l-Innu ta’

Filgħaxija (Riesaq il-lejl Mulejja…), Innu lill-Madonna (Fil-ħlewwa ta’

Mejju…) u fuq kollox l-Innu Malti u għadd kbir ta’ poeżiji sbieħ fuq

pajjiżna li wassluh biex ikun magħruf bħala l-Poeta Nazzjonali. L-Innu

Malti ndaqq għall-ewwel darba fit-Teatru Manoel fl-1923.

Dun Karm għex ħajja kwieta u waħdu. Għal xi żmien l-uniku ħabib li

kellu kien daqsxejn ta’ għasfur lelluxi li għalih kiteb il-poeżija “Lill-

Kanarin tiegħi”. Dun Karm baqa’ dejjem mimli bi ħsibijiet kbar u bi

mħabba safja lejn il-lingwa tagħna sakemm miet fit-13 ta’ Ottubru tal-

1961, meta kellu kważi 90 sena.

Araw dawn il-vidjows minn YouTube dwar Dun Karm Psaila:

https://www.youtube.com/watch?v=VePOvzJKNww

https://www.youtube.com/watch?v=kyBI1PbekUc

https://www.youtube.com/watch?v=kyBI1PbekUc

P a ġ n a | 112


L-INNU MALTI

Versi: Dun Karm Psaila

Mużika: Robert Sammut

.

Taħriġ

A: Qabbel.

Dun Karm twieled u ndifen fil-Belt.

Meta miet kellu il-Furjana.

Il-monument tiegħu qiegħed 40 sena wara mewtu.

It-teatru Manoel qiegħed kważi 90 sena.

Il-monument twaqqaf kważi f’tas-Sliema.

Dun Karm għex għal ħafna snin f’Ħaż-Żebbuġ.

Lil din l-art ħelwa, l-omm li tatna isimha,

Ħares, Mulej, kif dejjem int ħarist;

Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.

Agħti kbir Alla, id-dehen lil min jaħkimha,

Rodd il-ħniena lis-Sid, saħħa ’l-ħaddiem;

Seddaq il-għaqda fil-Maltin u s-sliem.

P a ġ n a | 113


B: Wieġeb dawn li ġejjin:

Daħħal il-kelma li tgħaqqad f’dawn iċ-ċrieki fis-sentenza t’hawn taħt:

Lil Dun Karm insejħulu ___________________

għax ħadem u stinka biex il-lingwa Maltija timxi ‘l quddiem.

P a ġ n a | 114


Ċ: Kompli.

1. L-Innu Malti fih ______________________ versi.

2. Il-kliem tiegħu kitbu ______________________ u l-mużika

kkomponieha ________________________.

3. L-Innu Malti hu forma ta’ ____________.

4. Dan l-innu ndaqq l-ewwel darba fit- _________________ fl-

______________.

5. Fl-innu Malti nitolbu ‘l Alla biex iħares lil ____________, biex

jagħti d-___________ lil min imexxieha, biex is-sidien jimxu

tajjeb mal-____________ u biex il-Maltin kollha jgħixu fl-

__________ bejniethom.

6. ‘L-oħla dawl’ ifisser il-______________ li ġabilna

____________.

7. L-iskola nkantawh kull _______________ wara t-talba.

8. Jitkanta wkoll fil-knejjes fil-festi __________________.

9. Jindaqq mal-wasla tal-__________________ f’xi okkażjoni

pubblika.

10. Dun Karm Psaila hu meqjus bħala l-poeta ______________ għax

ħadem ħafna biex iġib ‘il quddiem l-____________ Malti.

P a ġ n a | 115


D: Poġġi dan il-kliem fil-kolonna t-tajba.

Franċiżi Innu Malti it-Taljan kittieb konfoffa Malti

patrijott poeta qassis serq xkubettjat Żebbuġi

Dun Karm Psaila Dun Mikiel Xerri Komuni għat-TNEJN

________________

________________

_______________

________________

________________

________________

________________

________________

________________

________________

________________

________________

P a ġ n a | 116


E: Kompli s-sentenzi b’dawn il-kliem:

kliem Maltija inħobbu Palazz Franċiżi

ħajtu Taljana jeħilsu Poeta mużika

1. Dun Karm Psaila huwa l-_______________ Nazzjonali Malti.

2. Dun Karm kiteb il- _______________ tal-Innu Malti.

3. Il-_________________________ tal-Innu Malti nkitbet minn

Mro Robert Sammut.

4. Dun Karm, bl-eżempju tiegħu, iħeġġiġna biex ________________

l-lingwa tagħna.

5. Għall-bidu, Dun Karm kien jikteb il-poeżiji tiegħu bil-lingwa

__________________ imma mbagħad kiteb poeżiji mill-isbaħ bil-

lingwa __________________.

6. Dun Mikiel Xerri kien eroj li ta __________________ għal pajjiżu.

7. Dun Mikiel Xerri u sħabu riedu ___________________ lil Malta

minn taħt idejn il- __________________.

8. Dun Mikiel Xerri u sħabu nqabdu u għalhekk ġew maqtula fil-Belt

Valletta quddiem il- __________________.

P a ġ n a | 117


San Ġorġ Preca (1880 – 1962)

Dun Ġorġ, kif kien magħruf mal-Maltin u l-

Għawdxin kollha, twieled il-Belt Valletta fis-sena

1880 meta Malta kienet art maħkuma (kolonja) tal-

Ingilterra. Huwa laħaq saċerdot, għex ħajja

qaddisa u ġie kanonizzat, jiġifieri ġie ddikjarat

qaddis mill-Papa Benedittu XVI fit-3 ta’ Ġunju 2007. Il-festa ta’ San

Ġorġ Preca niċċelebrawha fid-9 ta’ Mejju kull sena. San Ġorġ baqa’

magħruf l-iktar għall-importanza kbira li ta lit-tagħlim. Meta laħaq

qassis huwa kien iqaddes fil-knisja ta’ San Gejtanu l-Ħamrun. Meta

darba sema’ lis-sagristan jgħallem tagħlim żbaljat, huwa waħħalha

f’moħħu li jagħmel xi ħaġa. Huwa ġabar grupp ta’ żgħażagħ u beda

jgħallimhom il-Bibbja. Meta ħass li kienu ppreparti biżżejjed, huwa

ħajjarhom jibdew jgħallmu d-Duttrina Nisranija lit-tfal żgħar. Din

kienet xi ħaġa ġdida u kbira, għaliex sa dak iż-żmien, is-saċerdot biss

kien jitkellem dwar il-Bibbja. Hekk bdiet is-Soċjetà tal-MUSEUM. Is-

Soċjetà tal-MUSEUM fetħet Oqsma (djar) fil-bliet u l-irħula kollha

Maltin u Għawdxin. L-ewwel qasam (dar) infetaħ fil-Ħamrun. Illum

insibu membri tal-MUSEUM jaħdmu fl-Awstralja, il-Perù, l-Albanija, il-

Polonja, il-Kenja u s-Sudan.

P a ġ n a | 118


Għaliex jibqa’ jissemma San Ġorġ? Fost l-oħrajn:

1. San Ġorġ wera fiduċja kbira fil-lajċi – il-lajċi huma dawk li jaħdmu

fil-knisja imma li m’humiex reliġjużi (qassisin, patrijiet jew sorijiet).

San Ġorġ kien isejħilhom soċi, jiġifieri membri tas-Soċjetà tal-

MUSEUM; ħafna minnhom kienu għalliema fl-iskejjel, jew ħaddiema fit-

Tarzna;

2. Waqqaf djar tal-MUSEUM anke għall-membri nisa, fi żmien meta l-

mara ma tantx kienet titbiegħed ħafna mid-dar tagħha; dawn il-

membri nisa bdew imexxu d-djar tad-Duttrina b’mod indipendenti

minn dawk tas-subien;

3. Beda l-puċissjonijiet bil-Bambin nhar lejlet il-Milied, liema

purċissjonijiet għadhom isiru sal-lum;

4. Xerred it-tagħlim tal-Bibbja fost il-kbar u ż-żgħar;

5. Ġabar tfal u żgħażagħ fl-oqsma tal-MUSEUM fejn setgħu jitgħallmu,

u jiffurmaw il-karattru tagħhom.

San Ġorġ Preca u l-MUSEUM bir-ritratti:

wieħed mill-oqsma tal-MUSEUM,

dak tal-Mosta; hawnhekk it-tfal u

ż-żgħażagħ jinġabru biex

jitgħallmu

P a ġ n a | 119


l-arma tal-MUSEUM, magħrufa

bħala l-VERBUM DEI; il-membri

tal-MUSEUM jilbsu badge żgħira

bħal din

il-purċissjoni bil-Bambin tal-

Milied

San Ġorġ qiegħed

jgħallem fil-pubbliku.

Id-Dar Ċentrali tal-MUSEUM

fil-Blata l-Bajda

Araw dan il-vidjow minn YouTube dwar San Ġorġ Preca:

http://youtu.be/1yNsGqv_MD0

http://youtu.be/1yNsGqv_MD0

P a ġ n a | 120


A: Uża l-kliem mill-kaxxa biex tkompli s-sentenzi dwar San Ġorġ Preca.

l-Ħamrun Valletta nisrani is-soċi

ħaddiema il-Bibbja filgħaxija lill-oħrajn

1. San Ġorġ Preca baqa’ magħruf għax-xogħol li wettaq fil-qasam

tat-tagħlim ________________.

2. Huwa twieled il-Belt _________________ imma għex għal żmien

twil fil-parroċċa ta’ San Gejtanu ___________________.

3. San Ġorġ insista ħafna biex ____________ jew membri tal-

MUSEUM jitħarrġu sew fil-għerf dwar ____________________,

biex imbagħad ikunu jistgħu jgħallmu _______________.

4. Is-soċi tal-MUSEUM, kemm dawk irġiel kif ukoll nisa, huma

______________ normali, imorru għax-xogħol filgħodu,

imbagħad jiftħu d-djar tad-Duttrina __________________, kif

ukoll is-Sibt u l-Ħadd biex fihom imorru ż-żgħażagħ ħalli jiffurmaw

il-karattru tagħhom.

P a ġ n a | 121


B: Ikteb XERRI, PSAILA jew PRECA.

1. Eżempju:

Il-monument tiegħu qiegħed fi Triq Sant’

Anna l-Furjana.

Psaila

2. Għall-bidu kien jikteb il-poeżiji tiegħu bit-

Taljan.

3. Il-monument tiegħu qiegħed ġol-Belt Valletta.

4. Beda l-puċissjoni bil-Bambin tal-Milied

5. Ħa sehem fi pjan biex jitkeċċew il-Franċiżi

minn Malta.

6. Waqqaf is-Soċjetà tal-MUSEUM.

7. Ġie maqtul bl-azzarini tas-suldati Franċiżi fil-

Belt.

8. Kien eroj għax ta ħajtu għall-poplu Malti.

9. Kiteb il-versi tal-Innu Malti.

10. Qabel ġie maqtul għajjat “Viva Malta!”

P a ġ n a | 122


11. Kiteb bosta innijiet sbieħ reliġjużi bil-Malti

bħall-Innu “Nadurawk Ja Ħobż tas-Sema”.

12. Wera kuraġġ meta beda jikteb poeżiji bil-

lingwa Maltija.

13. Għallem lill-membri tal-għaqda tiegħu biex

iħobbu l-Bibbja.

14. Ġie ddikjarat qaddis fis-sena 2007.

15. Għex fi żmien meta Malta kienet immexxija

mill-Kavallieri ta’ San Ġwann.

16. Is-Soċjetà li waqqaf xterdet f’bosta pajjiżi.

P a ġ n a | 123


Meta l-poplu jħoss li xi personaġġ storiku jkun jistħoqqlu li jsirlu

monument, sinjal li dan il-personaġġ:

• ikun importanti għall-poplu

• ikun ħalla effett fuq il-ħajja tal-poplu

Hekk ġara fil-każ ta’ Dun Karm Psaila, Dun Mikiel Xerri u ta’ San Ġorġ

Preca.

Għaliex Dun Karm Psaila kien personaġġ importanti?

Fost l-oħrajn Dun Karm tant sar iħobb l-ilsien Malti li kiteb bosta

poeżiji sbieħ bil-lingwa Maltija; dan għamlu minkejja li fi żmienu, l-iktar

lingwa li kienet tintuża’ għall-kitba hawn Malta kienet il-lingwa

Taljana. Dun Karm kiteb l-Innu Malti li llum jindaqq f’diversi

okkażjonijiet uffiċjali, bħal f’okkażjonijiet politiċi, qabel logħba futbol

u kull filgħodu fl-iskejjel Maltin.

Kapaċi napprezza għaliex il-poplu Malti għadu jgħożż il-memorja ta’ dawn il-personaġġi; u x’nistgħu nagħmlu biex infakkruhom dejjem iktar u aħjar.

P a ġ n a | 124


X’effett ħalla Dun Karm fuq il-poplu tiegħu?

L-imħabba li Dun Karm kellu għall-ilsien Malti, għaddiha lil bosta

Maltin. Illum għandna bosta kitbiet mill-aqwa ta’ Dun Karm. Dawn il-

kitbiet juru kemm l-Ilsien Malti huwa lsien sabiħ u sinjur. Dun Karm

huwa l-Poeta Nazzjonali Malti.

Għaliex Dun Mikiel Xerri kien personaġġ importanti?

Dun Mikiel Xerri kien EROJ. Eroj huwa bniedem qalbieni u kuraġġuż li

lest anke jmut għal dak li jemmen fih. Dun Mikiel Xerri kien ukoll

PATRIJOTT, jiġifieri tant kien iħobb lil art twelidu li kien lest imut għal

pajjiżu.

Fi żmien Dun Mikiel Xerri, il-Franċiżi kienu jaħkmu fuq il-Gżejjer

Maltin. Il-Franċiżi ma mxewx tajjeb magħna u allura Dun Mikiel Xerri

flimkien ma’ grupp ta’ rġiel oħra, ippjanaw kif jistgħu jiftħu l-bibien tal-

Belt Valletta biex il-Maltin tal-kampanja jidħlu fil-Belt u jirbħu lill-

Franċiżi. Dun Mikiel Xerri u sħabu inqabdu u ta’ dan ħallsu qares għax

inqatlu bit-tiri tal-azzarini Franċiżi.

P a ġ n a | 125


X’effett ħalla Dun Mikiel Xerri fuq il-poplu tiegħu?

Dun Mikiel Xerri tana eżempju ta’ kemm wieħed għandu jħobb lil

pajjiżu. Ma tistax tagħmel sagrifiċċju ikbar milli għamel Dun Mikiel

Xerri. Meta l-Maltin jiftakru kemm Dun Mikiel Xerri ħabb lil Malta,

nimtlew aħna wkoll bl-imħabba u r-rispett lejn l-art tagħna.

Għaliex San Ġorġ Preca kien personaġġ importanti?

Tassew huwa personaġġ importanti għax San Ġorġ Preca huwa l-ewwel

qaddis Malti. Dan kien devot ħafna tal-Bambin. Ried jagħmel minn

kollox biex jurih lid-dinja kollha u għalhekk waqqaf is-soċjeta’ tal-

MUSEUM għat-tfal u għaż-żgħażagħ Maltin. Il-Beatifikazzjoni tiegħu

saret fl-2001 minn Papa Ġwanni Pawlu II filwaqt li l-Kanonizzazzjoni

tiegħu seħħet fl-2007 minn Papa Benedittu XVI.

X’effett ħalla San Ġorġ Preca fuq il-poplu tiegħu?

Sal-lum il-ġurnata, il-maġġoranza tat-tfal Maltin jattendi għal-

lezzjonijiet tad-duttrina organizzati mis-soċjeta’ tal-MUSEUM. Prova

oħra tal-effett ta’ San Ġorġ Preca fuq il-Maltin, bla dubju hija l-

purċissjoni bil-Bambin ta’ lejlet il-Milied. Fil-purċissjoni, it-tfal u s-soċi

tal-MUSEUM, iduru mal-belt jew mar-raħal ikantaw għanjiet tal-Milied

u jaqraw xi siltiet dwar il-Bambin. F’idejhom ikollhom xi lampi jew

fanali.

P a ġ n a | 126


Taħriġ

A: Wieġeb dawn il-mistoqsijiet dwar l-Innu Malti.

1. Min hi din l-art ħelwa? ________________________________

2. Min kiteb il-kliem tal-Innu Malti? _______________________

3. ‘Dehen’ tfisser (mistħija, paċenzja, għerf).

4. L-Innu Malti huwa talba (lil Alla, lill-President, lill-Prim Ministru).

5. Għaliex għandna noqogħdu dritti meta jindaqq l-Innu Malti?

___________________________________________________

B: Imla l-vojt.

1. Dun Karm kien wieħed mill-akbar ____________

_____________.

2. Hu jissejjaħ il-__________ __________ għax kiteb ħafna poeżiji

bil-Malti.

3. Dun Karm twieled f’Ħaż-___________ fl-1871 u miet fl-19___.

Meta miet kellu kważi _________ ___________.

4. Hu kiteb l-___________ __________, illum l-Innu Nazzjonali

tagħna.

P a ġ n a | 127


Ċ: Wieġeb il-mistoqsijiet.

1. Għalfejn ġie maqtul Dun Mikiel Xerri?

___________________________________________________

2. X’kien ix-xogħol ta’ Dun Mikiel Xerri?

___________________________________________________

3. Fejn twieled u għex Dun Mikiel?

___________________________________________________

4. Patrijott huwa wieħed li ________________________________

5. Għalfejn taħseb li Dun Mikiel kien qalbieni?

___________________________________________________

___________________________________________________

D: Kompli dawn is-sentenzi.

1. Dun Mikiel Xerri kien iħobb ħafna lil ______________________.

2. Il-Maltin riedu jeħilsu mill-Franċiżi. Il-qassis li mexxa lill-Maltin

kien _________________________.

3. Bħala kastig, il-Franċiżi _______________ lil dan il-qassis u lil

sħabu.

4. Dawn il-Maltin kienu eroj. Eroj tfisser ___________________

______________________________________________.

P a ġ n a | 128


E: Fittex.

1. Meta nfakkru Jum Dun Karm? _________________________

2. Kif infakkruh ġeneralment? ___________________________

________________________________________________

3. Meta niċċelebraw il-festa ta’ San Ġorġ Preca? ______________

4. Għaliex dawn id-dati huma importanti? ___________________

________________________________________________

F: Qabbel.

1 San Ġorġ Preca tinsab Blata l-Bajda.

2 Huwa twieled fil-Belt Valletta insejħulhom soċi.

3 Meta laħaq qassis, kien

iqaddes

hu ġie dikjarat qaddis.

4 Kien hu li beda l- fil-knisja ta’ San Gejtanu.

5 Hu kien jgħin liż-żgħażagħ waqqaf is-soċjeta’ tal-

MUSEUM.

6 Id-Dar Ċentrali tal-Mużew fis-sena 1880.

7 Il-Membri tas-soċjeta’ tal-

Mużew

jiffurmaw il-karattru

tagħhom.

8 Fit-3 ta’ Ġunju 2007 purċissjoni bil-Bambin.

P a ġ n a | 129


Ġ: Wieġeb bil-għajnuna tal-istampi.

monument lil Dun Mikiel Xerri u sħabu fil-Belt Valletta

monument lil Dun Karm Psaila fil-Furjana

1. Semmi raġuni waħda għaliex taħseb li l-Maltin ħassew il-bżonn li

jagħmlu monument lil Dun Mikiel Xerri u sħabu fil-Belt Valletta.

___________________________________________________

___________________________________________________

2. Għaliex taħseb li Dun Karm Psaila kien jistħoqqlu li jibqa’ jissemma

u mfakkar permezz ta’ monument?

___________________________________________________

___________________________________________________

3. Semmi effett li Dun Karm Psaila ħalla fuq in-nies li ġew fi żmienu u

warajh.

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 130


4. Kull sena, nhar it-18 t’Ottubru, infakkru Jum Dun Karm. Fost diversi

ċelebrazzjonijiet oħra ssir ċerimonja u diskors fuq il-monument tiegħu

fi Triq Sant’ Anna l-Furjana. Jieħdu sehem ħafna tfal tal-iskola. Agħti

raġuni waħda għaliex din it-tifkira għandha tibqa’ ssir.

___________________________________________________

___________________________________________________

5. Il-knisja kull sena tiċċelebra l-festa ta’ San Ġorġ Preca nhar id-9 ta’

Mejju. Għaliex huwa tajjeb illi kull sena nibqgħu nfakkru lil San Ġorġ

Preca?

___________________________________________________

___________________________________________________

6. San Ġorġ illum jinsab midfun f’parti apposta mid-Dar Ċentrali tal-

MUSEUM li hemm fil-Blata l-Bajda. Bosta nies iħobbu jżuru dan il-

qabar. Semmi żewġ affarijiet ta’ ġid li għamel San Ġorġ meta kien

għadu ħaj:

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 131


G. Ikteb ittra fiċ-ċrieki t-tajba.

a) Liema hu l-monument li jfakkar lil Dun Mikiel Xerri? Ikteb l-ittra X

fiċ-ċirku.

b) Liema hu l-monument li jfakkar lil Dun Karm? Ikteb l-ittra K fiċ-

ċirku.

P a ġ n a | 132


Tajjeb li nfittxu provi li juru li Dun Karm, Dun Mikiel Xerri u San Ġorġ

Preca ħallew effetti li għadhom jinħassu sal-lum. Fittex xi eżempji

konkreti ta’ din l-evidenza fil-ħajja ta’ kuljum. Dawn li ġejjin huma xi

eżempji:

• Meta jindaqq/jitkanta l-Innu Malti

• Meta ngħaddu minn ħdejn il-monument ta’ Dun Karm fi Triq Sant’

Anna l-Furjana

• Meta nisimgħu innijiet bħal ‘Nadurawk Ja Ħobż tas-Sema’ u ‘Tina

l-Ħlewwa’

• Meta naraw il-monument iddedikat ‘Lil Dun Mikiel Xerri u lil

Sħabu’ fi Pjazza Indipendenza fil-Belt Valletta quddiem il-Berġa

ta’ Aragona

• Meta naraw il-lapida fuq iz-zuntier tal-Knisja tal-Furjana

• Meta ngħaddu minn quddiem xi qasam tal-MUSEUM li għandna fil-

Gżejjer Maltin

Kapaċi nfittex evidenza tal-effetti li dawn il-personaġġi

ħallew fuq il-kultura Maltija

P a ġ n a | 133


Taħriġ

A: Immarka bis-sinjal X dawk li juru l-effett li ħallew Dun Karm, San

Ġorġ u Dun Mikiel Xerri fuq il-kultura Maltija.

1. L-Innu Nazzjonali jew l-Innu Malti

2. L-Innu ta’ Filgħaxija, versi ta’ Dun Karm Psaila

3. Il-qasam tal-MUSEUM ta’ Ħal Tarxien

4. Lapida bl-ismijiet tal-Maltin maqtula flimkien ma’ Dun Mikiel

Xerri fuq iz-zuntier tal-Knisja ta’ San Publiju fil-Furjana

5. Għalqa mimlija tin u bajtar

6. Bosta tfal li jippreparaw għall-Ewwel Tqarbina billi jattendu l-

lezzjonijiet fid-Djar tad-Duttrina

7. Monument lil Dun Mikiel Xerri fi Pjazza Aragona fil-Belt Valletta

8. Soċi tal-MUSEUM Maltin qegħdin jgħallmu fl-Albanija

9. Il-katidral tal-Imdina

10. Il-purċissjoni bil-Bambin tal-Milied li ssir kull sena mill-

membri u t-tfal tal-MUSEUM

11. Daħal il-kompjuter fl-iskejjel

12. Il-monument lil Dun Karm Psaila fi Triq Sant’ Anna l-Furjana

13. It-traffiku ta’ Triq il-Lewż

P a ġ n a | 134


Dawn huma xi ideat li intom l-istudenti qed tiġu mħajra tiktbu b’mod

kreattiv dwar xi wieħed mill-personaġġi msemmija.

.

Dun Karm Psaila għadu kif lesta l-versi tal-Innu

Malti. Ikteb ix-xewqat li għandu Dun Karm għall-

futur tal-versi tal-Innu Malti li għadu kif kiteb.

Dun Karm Psaila għadu kemm kiteb l-ewwel ftit poeżiji tiegħu bil-

Malti. Ħabib tiegħu, Lorenzo Caligari, jixtieq li l-poeżiji jinkitbu bit-

Taljan u mhux bil-Malti. Ikteb djalogu qasir bejn Dun Karm U

Lorenzo Caligari dwar dan is-suġġett.

San Ġorġ Preca, għadu kemm fetaħ l-ewwel Mużewijiet tas-subien.

Il-pjazza jara erba’ żgħażagħ jitkellmu fuq bank għall-frisk. San

Ġorġ resaq lejhom u pprova jħajjarhom biex

minflok joqogħdu hemm jaħlu l-ħin, jattendu għal-

laqgħat tal-MUSEUM. Ikteb fi kliemek, il-kliem li

qalilhom San Ġorġ.

Kapaċi nfakkar lil dawn it-tliet personaġġi permezz ta’ kitba

kreattiva

P a ġ n a | 135


Ġużi għandu tmien snin. San Ġorġ Preca ltaqa’ ma’ Ġużi fi triq il-

Ħamrun u pprova jħajru biex jibda jattendi għal-lezzjonijiet tal-

MUSEUM. Ikteb id-djalogu li sar bejn San Ġorġ u Ġużi.

Lil Dun Mikiel Xerri għadhom kif qatgħuhielu

għall-mewt. Ġiet l-ordni minn Franza li għandu

jiġi xkubettjat talli ħa sehem fil-konfoffa biex

jitkeċċew il-Franċiżi minn Malta. Ikteb il-

ħsibijiet li għaddejjin minn moħħ Dun Mikiel

Xerri bħalissa, fiċ-ċella jistenna l-mewt.

Il-gwardjan ta’ Dun Mikiel Xerri huwa raġel Malti mill-Belt Valletta,

jismu Xandru. Il-gwardjan Xandru jżomm mal-Franċiżi. Ikteb

djalogu li seħħ bejn Xandru u Dun Mikiel Xerri fil-lejla qabel Dun

Mikiel Xerri kellhom joqtluh billi jisparawlu.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 136


___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 137


Il-Ġeografija

P a ġ n a | 138


Il-pjanti jiġu ddisinjati minn perit. Il-periti jiddisinjaw djar, skejjel,

palazzi, ġonna, toroq, mini jew xi bini ieħor.

Id-disinn tal-pjanta jurina d-daqs u kif se jkun il-bini, kemm minn

ġewwa u kif ukoll minn barra. Għalhekk minn pjanta nkunu nafu kif

inhu l-ambjent tal-post li ddisinja l-perit.

Naraw fejn ġejjin il-kmamar, il-btieħi, il-bibien, it-twieqi u dettalji

oħra. Professjonisti oħra bħall-inġiniera wkoll jiġu bżonn ipinġu pjanti

fix-xogħol tagħhom, bħall-pjanti ta’ makkinarji.

Kapaċi nispjega x’inhi pjanta tal-klassi, tal-iskola u tal-

pjazza; u x’inhi mappa

P a ġ n a | 139


Pjanta ta’ Klassi

Din li ġejja hija pjanta ta’ klassi. Din il-pjanta tagħtina ħafna

informazzjoni, bħal kemm hi kbira l-klassi, fejn jinsabu l-imwejjed u s-

siġġijiet, il-kompjuters, il-wajtbord u oġġetti oħra li jkun hemm bżonn

għat-tagħlim.

Importanti li klassi tkun spazjuża, arjuża u mdawla.

P a ġ n a | 140


Pjanta ta’ Skola

Minn din il-pjanta nistgħu nifhmu, kif inhu mqassam is-sular t’isfel ta’

din l-iskola. Faċli li nifhmu fejn insibu l-uffiċċji tas-Surmast u tal-

assistenti tiegħu, il-klassijiet, il-bitħa, it-tojlits, il-kurituri u postijiet

oħra.

P a ġ n a | 141


Pjanta tal-pjazza tar-raħal

Fiċ-ċentru ta’ ħafna bliet u rħula nsibu knisja kbira.

It-toroq prinċipali jduru mal-knisja u fihom insibu bini importanti bħal:

L-għassa tal-pulizija

Iċ-ċentru ċiviku

Ħwienet

Servizzi: dentist, nutar, tabib ...

Djar tan-nies

Ġonna pubbliċi

Bandli

Skola.

P a ġ n a | 142


It-toroq kollha għandhom isem. Dawn jgħinu lin-nies biex isibu l-post

fejn iridu jmorru u għalhekk jagħmlu l-ħajja aktar faċli.

L-istampa li jmiss turi veduta mill-ajru (aerial view) taċ-ċentru tar-

Rabat, Malta.

L-istampa li jmiss turi l-pjanta tal-istess ċentru tar-Rabat, Malta. Kif

qed taraw hija aktar faċli biex issegwiha.

P a ġ n a | 143


Taħriġ

A: Ħares lejn din l-istampa ta’ karozza kif tidher fi pjanta.

Issa pinġi pjanta ta’ kif taħseb li jkunu jidhru tapit u siġġu fil-kaxxi

t’hawn taħt.

B: Immaġina li poġġejt erba’ bottijiet tal-ħalib f’kull kantuniera tal-

mejda. Issa, fil-kaxxa t’hawn taħt, pinġi l-mejda bil-bottijiet kif taħseb

li tkun tidher minn fuq.

P a ġ n a | 144


Ċ: Ħares sewwa lejn din il-pjanta u wieġeb il-mistoqsijiet.

1. Din hija pjanta ta’ (villa, skola, triq, appartament).

2. Kemm-il kamra tas-sodda tista tara f’din il-pjanta? ____________

3. Taħseb li dan il-post jinsab fis-sular t’isfel jew ta’ fuq? __________

4. F’din il-pjanta qed naraw kamra vojta.

a. Liema kamra taħseb li jonqos? _________________________

b. Semmi xi affarijiet li nesa jpinġi? ________________________

_________________________________________________

ċ. Kieku int xi tpoġġi taħt it-tieqa ta’ din il-kamra? _____________

_________________________________________________

P a ġ n a | 145


d. Issa pinġi l-għamara ta’ din il-kamra. Importanti li tpinġi kollox

kif jidher minn fuq.

5. Bil-kulur aħmar pinġi s-simboli li juru li hemm bieb.

6. Bil-kulur blu pinġi s-simboli li juru li hemm tieqa.

7. Immarka dawn l-ismijiet fil-kmamar it-tajbin: kċina, kamra tal-ikel

u salott, kamra tas-sodda, kamra tal-banju u taraġ.

D: Iddisinja l-pjanta tal-kamra tas-sodda tiegħek.

• Iddisinja l-pjanta billi tuża’ l-lapes u r-riga.

• Tista’ tuża’ xi simboli li tgħallimna s’issa.

• Tinsiex tpinġi l-għamara u l-affarijiet skont kif jidhru minn fuq.

P a ġ n a | 146


P a ġ n a | 147


E: Wieġeb skont dak li tara fil-pjanta tar-raħal.

P a ġ n a | 148


1. Il-knisja tar-raħal qiegħda fil- __________________.

2. It-triq faċċata tal-knisja jisimha ________________.

3. Toni jħobb jgħaddi l-ħin tal-mistrieħ fil-__________

____________.

4. Biex imur l-ispiżerija Toni jrid jimxi matul Triq il-Fanali, jikser fuq

ix-xellug u jaqsam Triq ____________________________.

5. Il-lukanda qiegħda kantuniera ma’ Triq ________________ u Triq

__________________.

6. Omm Toni daħlet tixtri minn żewġ ħwienet faċċata ta’ xulxin. L-

ewwel marret għand tal-__________ u wara għand tal-_________.

7. Immarka b’kulur aħmar kif l-aħjar li jgħaddi Toni biex imur mill-

knisja għall-ħanut tal-kotba.

8. Fuq il-pjanta fadal biċċa art immarkata ‘art vojta’. Din tinsab

faċċata tal-iskola. Kieku kont int, x’tagħmel biha biċċa art bħal dik

faċċata tal-iskola? _____________________________________

9. Kieku kellek issib post għall-monument ta’ Dun Karm Psaila fejn

tagħżel li tpoġġih? Immarka dan il-post fuq il-pjanta billi tpinġi ċirku

kulur blu. Taħt iċ-ċirku, ikteb ‘monument’.

P a ġ n a | 149


X’inhi mappa?

Mappa hija stampa żgħira ta’ kif jidher pajjiż, belt jew raħal mill-għoli.

Nużaw mappa meta nkunu qed infittxu xi belt jew raħal f’xi pajjiż

partikulari. Nużaw mappa meta nsiefru u nkunu rridu nafu fejn

qegħdin. It-turisti jużaw mappa biex jivvjaġġaw minn post għall-ieħor.

Biex turist isib it-triq minn fejn irid jgħaddi għandu bżonn mappa.

Biex insib belt jew raħal f’Malta għandna

bżonn mappa ta’ Malta.

Biex insib fejn qiegħda Spanja għandi

bżonn mappa tal-Ewropa.

Biex insib fejn qiegħed xi kontinent għandi

bżonn mappa tad-dinja.

P a ġ n a | 150


Taħriġ

A: Ikteb Veru jew Falz.

1 Biex insir naf fejn hi l-Mosta għandi bżonn mappa

tal-Ewropa.

2 Nuża’ mappa ta’ Malta biex insib il-bajja tal-

Għadira.

3 Niġi bżonn pjanta tal-Afrika biex immur Pariġi.

4 Użajt mappa tad-dinja biex tgħallimt il-

kontinenti.

5 F’ mappa tal-Ewropa issib l-irħula ta’ Malta.

6 Xtrajt mappa ta’ Franza qabel ma sifirt Pariġi.

7 Kelli bżonn mappa ta’ Londra biex sibt l-

ajruportijiet ta’ Heathrow u Gatwick.

8 Biex issib triq f’xi belt jew raħal għandek bżonn

mappa tad-dinja.

9 Mappa tad-dinja ma turikx it-toroq ta’ kull pajjiż.

10 Jekk trid tara kif inhi mqassma l-iskola għandek

bżonn mappa tal-iskola.

P a ġ n a | 151


B: Qabbel is-sentenzi billi tniżżel in-numri fit-tielet kolonna.

1. Permezz ta’ mappa ta’

Ruma

meta vjaġġajna mill-

Ingilterra sal-Iskozja.

2. Claudio xtara mappa ta’

Għawdex

għandek bżonn mappa tal-

Eġittu.

3. Użajna mappa tar-Renju

Unit

rajna l-oċeani kollha.

4. Sibna l-kontinent tal-Asja ssib il-kanal ta’ Swejs.

5. Fil-mappa tal-Portugal kemm Malta hija żgħira.

6. Fil-mappa tal-Amerika ta’

Fuq

biex idur dawra mal-gżira

t’Għawdex.

7. Mill-mappa tal-pajjiżi

Mediterranji

hemm il-Kanada.

8. Fuq il-mappa tad-dinja sirt naf fejn insib il-Vatikan.

9. Biex issib il-Kajr għandek issib il-belt ta’

Lisbona.

10. Mappa tad-dinja turik mill-mappa tad-dinja.

P a ġ n a | 152


Malta, Għawdex u Kemmuna huma tliet gżejjer fil-Baħar

Mediterran.

Il-belt kapitali ta’ Malta hija l-Belt Valletta.

Il-belt kapitali ta’ Għawdex hija r-Rabat (Victoria).

Il-bandiera ta’ Malta hija bajda u ħamra.

Kapaċi nsib fuq mappa xi lokalitajiet tal-Gżejjer Maltin.

P a ġ n a | 153


Il-Belt Valletta

1. Il-Belt Valletta hija l-belt kapitali ta’

Malta.

2. Inbniet fi żmien il-kavallieri ta’ San Ġwann u hi msemmija għal Gran

Mastru Jean de La Valette.

3. It-toroq tal-Belt Valletta huma kollha dritti u hija belt mdawwra bis-

swar – dawn kienu jservu bħala difiża mill-attakki tal-għadu.

4. Hija belt kummerċjali u fiha nsibu ħafna ħwienet differenti, monti u

stabbilimenti ta’ divertiment fosthom ċinema, restoranti u lukandi.

5. Xi bini importanti (storiku) fil-Belt Valletta huma l-Konkatidral ta’

San Ġwann, il-Palazz tal-President, Kastilja, il-Barrakka ta’ Fuq u l-

Barrakka t’Isfel, il-Qorti, il-Mużew tal-Arkeoloġija u oħrajn.

Ir-Rabat (Victoria)

1. Ir-Rabat Victoria hija l-belt kapitali ta’ Għawdex, hija belt qadima

ħafna u fiha nsibu ħafna toroq dojoq.

2. Hija tinsab fil-parti ċentrali (fin-nofs) tal-gżira ta’ Għawdex.

3. Bini importanti li nsibu fir-Rabat huwa ċ- Ċittadella. Iċ-Ċittadella

hi mibnija fuq għolja u hi mdawwra bis-swar.

4. Fir-Rabat insibu ukoll ħafna ħwienet, monti, restoranti u lukandi.

P a ġ n a | 154


Ir-raħal jew belt tiegħi

1. Ikteb l-isem tal-belt jew raħal fejn toqgħod.

___________________________________________________

2. Għid f’liema parti ta’ Malta jinsab il-belt jew raħal tiegħek.

___________________________________________________

3. Ikteb dwar ix-xogħol tal-Kunsill Lokali u ikteb l-isem tas-Sindku tar-

raħal tiegħek.

___________________________________________________

___________________________________________________

4. Ikteb dwar postijiet ta’ interess u ta’ importanza fil-belt jew fir-

raħal fejn toqgħod.

___________________________________________________

___________________________________________________

5. Iddeskrivi x’tip ta’ post hu (eż. turistiku, kummerċjali, tas-sajjieda,

antik, modern eċċ.).

___________________________________________________

6. Spjega kif inbidel l-belt/raħal tiegħek matul is-snin.

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 155


Tgħallem fejn jiġu l-lokalitajiet miktubin fuq din il-mappa.

L-Imdina (u r-Rabat)

L-Imdina hi l-belt antika ta’ Malta. Fejnha nsibu r-Rabat. Dawn iż-

żewġ lokalitajiet huma mibnija fuq għolja.

P a ġ n a | 156


Is-Siġġiewi

Dan huwa raħal kbir f’Malta. Maġenbu nsibu ħafna barrieri. Hemm

ukoll is-Salib tal-Għolja, il-Limestone Heritage u l-bajja ta’ Għar Lapsi.

Il-Birgu

Din il-belt hija magħrufa wkoll bħala Vittoriosa. Tinsab ħdejn il-Port

il-Kbir u hija waħda mit-Tlett Ibliet li huma l-Birgu, Bormla u l-Isla.

Fil-Birgu nsibu l-Palazz tal-Inkwiżitur.

Tas-Sliema

Din hija belt qrib il-baħar. Tas-Sliema huwa popolari ħafna mat-turisti

minħabba li fih insibu ħafna lukandi, ristoranti u postijiet ta’

divertiment.

Marsaxlokk

Dan hu raħal tipiku Malti magħruf għas-sajd. Kull nhar ta’ Ħadd jarma

l-monti li huwa ferm popolari mal-Maltin u mat-turisti li jkunu qed

iżuruna.

P a ġ n a | 157


Buġibba

Din hija lokalita’ żgħira ħdejn il-baħar. Fis-sajf tkun mimlija bin-nies

speċjalment bil-Maltin li għandhom xi villeġġjatura hemm jew turisti li

jmorru jgawdu l-baħar.

Il-Mellieħa

Dan ir-raħal hu mibni fuq għolja u jħares lejn il-bajja tant sabiħa tal-

Għadira.

Il-Gudja

F’din il-lokalita’ nsibu l-ajruport internazzjonali ta’ Malta.

Il-Mosta

Dan il-post hu msemmi għall-koppla kbira tonda magħrufa bħala r-

Rotunda.

Iċ-Ċirkewwa

Ħafna nies imorru ċ-Ċirkewwa biex jaqbdu l-vapur tal-Gozo Channel,

jaqsmu l-fliegu u jaslu Għawdex.

P a ġ n a | 158


Marsalforn

Din hija lokalita’ f’Għawdex li tinsab qrib il-baħar. Hawnhekk insibu

ħafna postijiet ta’ villeġġjatura. Il-bajja dejjem tkun mimlija bil-

Maltin, Għawdxin u turisti.

Mġarr

Dan hu l-port ta’ Għawdex. Fih jidħlu l-vapuri tal-Gozo Channel.

Fuq mappa tal-Portijiet tgħallem fejn jiġu Valletta, Sliema u Birgu.

P a ġ n a | 159


A: Agħżel wieħed minn dawn l-irħula li ġejjin. Sib stampa u ikteb żewġ

sentenzi fuqu. Tista’ tuża l-websajts tal-kunsilli lokali biex issib xi

karatteristika bażika dwar dawn il-bliet u rħula.

MALTA: Valletta, l-Imdina (u r-Rabat), is-Siġġiewi, il-Birgu, Tas-

Sliema, Buġibba, Marsaxlokk, il-Mellieħa, il-Gudja, il-Mosta, iċ-

Ċirkewwa;

GĦAWDEX: Victoria, Marsalforn u Mġarr.

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 160


Xi bliet u rħula Maltin u Għawdxin jinsabu, jew,

fil-għoli,

fil-baxx jew

ħdejn il-baħar.

fil-għoli fil-baxx ħdejn il-baħar

il-Mellieħa is-Siġġiewi Buġibba *

l-Imdina (u r-Rabat) il-Gudja Marsaxlokk *

Iċ-Ċittadella

(Victoria)

il-Birgu * Tas-Sliema

Valletta * Buġibba * Marsalforn

il-Mosta Valletta *

Marsaxlokk * iċ-Ċirkewwa

Mġarr

Birgu *

Fejn hemm * tfisser li l-lokalita’ hija msemmija darbtejn.

Kapaċi nesplora l-pożizzjoni ġeografika ta’ xi bliet u rħula

Maltin u Għawdxin.

P a ġ n a | 161


Taħriġ

A. Immarka t-tajbin:

1. Ir-ritratt tal-lemin juri biċ-ċar illi l-Mellieħa hija raħal mibni

ġo wied.

fuq għolja.

fil-baħar.

2. Immarka żewġt ibliet antiki li huma wkoll mibnija fuq għolja

Mdina Birgu Mqabba

Mosta Qrendi Victoria

3. Belt oħra antika, imma did-darba mibnija fil-baxx u qrib il-baħar hija

iċ-Ċirkewwa. il-Birgu. is-Siġġiewi.

4. Lokalità moderna, li żviluppat ħafna f’dawn l-aħħar 20 sena, u li

nsibu qrib il-baħar hija

Il-Mosta Il-Gudja Bugibba.

5. Lokalità li nsibu mibnija fil-baxx kif ukoll qrib il-baħar hija

Marsaxlokk. ir-Rabat Malta. Victoria.

P a ġ n a | 162


6. Lokalità f’Għawdex qrib il-baħar fejn insibu bajja bir-ramel, bosta

ristoranti u ħwienet għat-turisti, kif ukoll numru ta’ sajjieda, hija

Marsalforn. Victoria. is-Sannat.

7. Raħal fejn insibu ħafna pjanuri, għelieqi fertili u anke bosta barrieri

minn fejn jinqata’ l-ġebel, huwa

Marsaxlokk. Buġibba. is-Siġġiewi.

B. Aħseb, imbagħad wieġeb dawn.

1. Fir-ritratt jidhru parti mis-swar tal-

belt qadima tal-Imdina. Għaliex l-

Imdina nbniet ’il bogħod mill-baħar,

inbniet fuq għolja u ġiet imdawra bis-

swar?

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 163


2. Fejn tixtieq li tkun toqgħod, raħal jew belt mibnija fuq għolja bħall-

Imdina, jew post fil-baxx bħas-Siġġiewi? Għaliex?

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

3. Semmi vantaġġ u żvantaġġ li jkollok jekk tkun toqgħod xi lokalità

turistika bħal Buġibba:

a) il-vantaġġ:

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

b) l-iżvantaġġ:

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

Araw dan il-vidjow biex titgħallmu aktar dwar l-għoljiet, l-irdumijiet,

l-għerien, id-daħliet u l-bajjiet:

www.youtube.com/watch?v=B5fjs1yROEQ

P a ġ n a | 164


Araw vidjow li jittratta dwar il-ħajja fil-belt imqabbla mal-ħajja fil-

kampanja u wara nwieġbu xi mistoqsijiet dwaru.

YouTube: http://youtu.be/2wyyPxgXFj0

Xi differenzi bażiċi bejn li tkun tgħix f’xi belt jew li tgħix f’xi raħal:

Żgur li f’belt insibu iktar varjeta ta’ oġġetti x’nistgħu nixtru filwaqt li

f’xi raħal insibu iktar kwiet u postijiet fejn nistgħu mmorru xi

passiġġata.

Eżempju, il-Belt Valletta hija l-belt kapitali tagħna, imma jekk irridu

nduru dawra fil-kampanja mmorru lejn xi raħal bħas-Siġġiewi. Jekk

irridu nimmaġinaw kif kienet il-ħajja fl-antik nistgħu mmorru nduru

dawra fit-toroq dojoq tal-Imdina, imma jekk irridu naraw ambjent

modern immorru nduru dawra Tas-Sliema.

Kapaċi nidentifika xi differenzi bejn il-ħajja fil-belt u l-ħajja

fil-kampanja.

P a ġ n a | 165


Taħriġ

A. Wieġeb bil-għajnuna tal-istampi.

1. X’jurina l-ewwel ritratt, xena fil-

kampanja jew fil-belt?

____________________________

2. Minn fejn indunajt?

____________________________

___________________________________________________

3. Semmi vantaġġ wieħed li jista’ jkollok jekk tkun toqgħod f’post viċin

bħal dan.

___________________________________________________

___________________________________________________

4. It-tieni ritratt jurina xena fil-

kampanja jew f’xi belt?

_____________________________

5. Minn fejn indunajt?

______________________________

___________________________________________________

P a ġ n a | 166


6. Semmi vantaġġ li jista’ jkollok meta tkun toqgħod f’post viċin bħal

dan:

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

B. Immarka b’ X liema minn dawn li ġejjin issib jekk tkun toqgħod fil-

kampanja.

1. arja friska 6. xeni sbieħ

2. razzett 7. storbju

3. raba’ bil-frott 8. ħitan tas-sejjieħ

4. traffiku 9. siġar u ħaxix salvaġġ

5. kwiet 10. fabbriki

Ċ. Immarka b’ X liema minn dawn li ġejjin issib jekk tkun toqgħod fl-

ibliet.

1. djar u bini għoli 6. uffiċini

2. ħwienet 7. ħafna nies

3. banek 8. ċentri ta’ ħwienet

4. kwiet 9. postijiet ta’ divertiment

5. ilma nieżel mal-għoljiet 10. widien

P a ġ n a | 167


D. Agħżel bejn dawn li nsibu fil-kampanja u dawn li nsibu fil-belt. Penġi

dawk li nsibu fil-kampanja b’kulur aħdar u dawk li nsibu fil-belt b’kulur

isfar.

arja friska iktar ħwienet ikel iktar bnin flettijiet

fjuri u ħaxix siġar bdiewa ħafna nies

xeni sbieħ arja maħmuġa storbju ta’ karozzi skola

E. Wieġeb bil-għajnuna tal-istampi.

1. Din hija xena li sibna meta morna dawra fil-kampanja.

Ikteb sentenza u fiha għid KIF GĦANDHA TKUN L-IMĠIBA TAGĦNA

META MMORRU FIL-KAMPANJA.

_________________________

_________________________

_________________________

_________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

Tmiem

Studji Soċjali · Il-Ġeografija Ġ4.3: Tibdil Skont l-Istaġuni Paġna Kapaċi nosserva, permezz...

Documents

Transcript of Studji Soċjali · Il-Ġeografija Ġ4.3: Tibdil Skont l-Istaġuni Paġna Kapaċi nosserva, permezz...