Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe ... · PDF filekomunist...

Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të Punonjësve të Kujdesit Shëndetësor Parësor (PKShP)

lidhur me ushqyerjen dhe aneminëRAPORTI PËRFUNDIMTAR

SHQIPËRI 2010

KONTRIBUESIT E RAPORTIT

Institute of Public Health



Nutrition Program, WHO Office, Tirana

Health and Nutrition Program, UNICEF

Nutrition and Dietology Specialist, WHO

ISBN: XXXXXXXXXXXXXXXShtypi:Dizajni: xxx

Prof. Ass. Elizana Petrela

Dr. Alban Ylli

Prof. Dr. Enver Roshi

Dr. Ehad Mersini

Dr. Mariana Bukli

Kristy Manners

Instituti i Shëndetit Publik



Programi i Ushqyerjes, Zyra e OBSH-së, Tiranë

Programi për Shëndetësinë dhe Ushqyerjen, UNICEF

Specialiste e Ushqyerjes dhe Dietologjisë, OBSH.

MIRËNJOHJE

Instituti i Shëndetit Publik i shpreh mirënjohjen të gjithë personave të përfshirë në studimin për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të Punonjësve të Ku-jdesit Shëndetësor Parësor (PKShP) lidhur me ushqyerjen dhe aneminë, si dhe person-ave të përfshirë në përpilimin e raportit përfundimtar.

• Falënderime të veçanta i dedikohen institucioneve të mëposhtme:• Ministria e Shëndetësisë për mundësimin e këtij studimi si dhe mbështetjen

teknike në hartimin e pyetësorit dhe trainimin e intervistuesve.• Instituti i Shëndetit Publik për koordinimin dhe planifikimin e studimit, analizën e

të dhënave dhe shkrimin e raportit përfundimtar, si dhe për ofrimin e ekspertëve me profil mjekësor dhe shëndetësor për trainimin dhe supervizionin e stafit që punoi në terren.

• UNICEF, Zyra në Shqipëri, për ofrimin e mbështetjes financiare dhe teknike në hartimin e pyetësorit, planifikimin e studimit, supervizionin e punës në terren, përgatitjen e raportit përfundimtar, si dhe koordinimin e donatorëve të studimit.

• Organizata Botërore e Shëndetësisë, Zyra në Shqipëri, për ofrimin e mbështetjes financiare dhe teknike në hartimin e pyetësorit, planifikimin e studimit, punën në terren, hedhjen dhe pastrimin e të dhënave, përgatitjen e raportit të studimit, përgatitjen e raportit përfundimtar, si dhe koordinimin e donatorëve të studimit.

• Stafin që punoi në terren për gatishmërinë dhe përkushtimin e treguar gjatë fazës së trajnimit dhe udhëheqjes së studimit në një terren të vështirë si dhe punës me orar të zgjatur.

• Gjithashtu, falënderime për ofruesit e shërbimeve shëndetësore parësore, pjesë-marrja e të cilëve bëri të mundur mbledhjen e të dhënave dhe përftimin e infor-macionit të nevojshëm për studimin aktual.

Prof. Dr. Enver Roshi

3

5

Përmbajtja

1. Hyrje .....................................................................................................................................61.1. Gjeografia dhe Popullsia ..................................................................................................61.2. Ekonomia ..........................................................................................................................6

2. Karakteristika të Sistemit Shëndetësor ................................................................................72.1. Sistemi i Kujdesit Shëndetësor .........................................................................................72.2. Kujdesi Shëndetësor Parësor ...........................................................................................72.3. Profili Epidemiologjik i Vendit ...........................................................................................9

3. Objektivat dhe Organizimi i Studimit ..................................................................................10

4. Përzgjedhja dhe Llogaritja e Kampionit ..............................................................................11

5. Organizimi i Punës në Terren ..............................................................................................145.1. Konsiderata të Përgjithshme ..........................................................................................145.2. Mbledhja dhe Analiza e të Dhënave ...............................................................................145.3. Pyetësorët ......................................................................................................................15

6. Rezultatet e Studimit ..........................................................................................................166.1. Përshkrimi i Karakteristikave të Kampionit të Studimit ..................................................166.2. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP Lidhur me Ushqyerjen me Gji ................166.3. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP Lidhur me Ushqyerjen Plotësuese ............196.4. Praktikat dhe Njohuritë e PKSHP në Përdorimin e Kurbave të Rritjes ...........................266.5. Pjesëmarrja e PKSHP në Aktivitete Trajnuese Lidhur me Ushqyerjen ...........................286.6. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP mbi Aneminë ..........................................286.7. Nohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP mbi Infeksionet nga Parazitët .................376.8. Përdorimi i Materialeve Udhëzuese nga PKSHP në Praktikën e Përditshme .................39

7. Përfundime ........................................................................................................................40

8. Rekomandime ...................................................................................................................41

9. Personat e Përfshirë në Studim .........................................................................................42

10. Pyetësori për Punonjësit e Shëndetësisë .........................................................................43

11. Struktura e Personelit Shëndetësor në tre Rajonet e Përfshirë në Studim ......................55

12. Referencat ........................................................................................................................58

6 STUDIMI PËR VLERËSIMIN E NJOHURIVE, QËNDRIMEVE DHE PRAKTIKAVE TË PUNONJËSVE TË KUJDESIT SHËNDETËSOR PARËSOR (PKSHP) LIDHUR ME USHQYERJEN DHE ANEMINË

1. Hyrje

1.1. Gjeografia dhe Popullsia

Republika e Shqipërisë është një vend i vogël në Gadishullin e Ballkanit në Europën Juglindore dhe kufizohet me Greqinë, Maqedoninë, Kosovën, Malin e Zi dhe detin Adri-atik. Ka një sipërfaqe prej 28,748 km2 dhe një klimë kontinentale. Vendi karakterizohet nga tri zona gjeografike: zona Malore, kryesisht në Veri dhe në Lindje, zona Qendrore dhe ajo Bregdetare me terren të ulët. Shqipëria është një vend kryesisht malor (rreth 70%), gjë e cila paraqet nganjëherë vështirësi për bujqësinë dhe tregun e mallrave (IN-STAT, 2010; Nuri, 2002; UNDP, 2004).

Nga pikëpamja demografike Shipëria ka një popullsi relativisht të re me 90.2% të popullsisë nën moshën 64 vjeç, me një jetëgjatësi mesatare për femrat 78.6 vjeç dhe për meshkujt 72.1 vjeç (INSTAT, 2009, 2010; Nuri, 2002). Popullsia vlerësohet të jetë 3,170,048 (në vitin 2008); 47% e popullsisë jeton në zonat urbane dhe ka një nivel total të lindshmërisë prej 1.6 fëmijë për femër (INSTAT, 2009, 2010). Më shumë se 98% e popullsisë janë Shqiptarë etnikë me grupe të vogla Grekësh, Maqedonësh, Vllehësh, Romësh, Bullgarësh dhe Serbësh. Popullsia Shqiptare i përket tri feve kryesore: Mysli-manë, Katolikë dhe Ortodoksë (INSTAT, 2009; Nuri, 2002).

1.2. Ekonomia

Gjatë 20 viteve të fundit në Shqipëri kanë ndodhur ndryshime të mëdha sociale, ekonomike dhe politike (UNDP, 2000). Shqipëria ka kaluar nga një shtet i centralizuar komunist në një vend me qeverisje më të hapur demokratike dhe me ekonomi tregu të lirë. Pas përmbysjes së regjimit komunist në vitin 1991 sektori bujqësor u zvogëlua me më shumë se 20%. Në vitin 1992 privatizimi i tokës dhe masat e tegut të lirë, përfshi hqjen e çmimeve fikse, sollën një ringjallje të sektorit të bujqësisë (INSTAT, 2009). Në vitin 2007, pak më shumë se gjysma e popullsisë ekonomikisht aktive ishte e përfshirë në sektorin e bujqësisë (INSTAT, 2009, 2010).

Politikat e duhura sociale të shpallura gjatë viteve të fundit, të gërshetuara me për-shpejtimin e zhvillimit ekonomik, i kanë dhënë mundësi një pjese të mirë të popullatës që të kapërcejë varfërinë. Megjithatë, kjo e fundit mbetet një shqetësim për qeverinë shqiptare: niveli i varfërisë në Shqipëri është ndër më të lartët në Europë (Burazeri, 2007; INSTAT, 2009). Popullsia “jashtëzakonisht e varfër” e përkufizuar si ai grup personash që kanë vështirësi në përmbushjen e nevojave bazë ushqimore, u zvogëlua nga rreth 5% në vitin 2002, në 4% në vitin 2005 (INSTAT, 2005), në 1% në vitin 2008 (INSTAT, 2009).

7

2. Karakteristika të Sistemit Shëndetësor

2.1. Sistemi i Kujdesit Shëndetësor

Sistemi shëndetësor në Shqipëri është kryesisht publik. Shteti është ofruesi kryesor i shërbimeve shëndetësore, i promovimit të shëndetit, parandalimit, i diagnostikimit dhe trajtimit të sëmundjeve. Shërbimi farmaceutik dhe dentar ofrohen nga sektori privat, me përjashtim të shëndetit oral për fëmijët deri në moshën 18 vjeç i cili eshte publik. Minis-tria e Shëndetësisë (MSh) është udhëheqëse në zhvillimin dhe planifikimin e politikave shëndetësore si dhe në zbatimin e strategjive të shëndetësisë (MoH, 2007).

Shërbimet shëndetësore në Shqipëri janë të organizuara në tre nivele: kujdesi shën-detësor parësor, kujdesi spitalor dytësor dhe shërbimet spitalore tretësore. Shërbimet e shëndetit publik ofrohen brenda kuadrit të kujdesit shëndetësor parësor dhe spitalor dhe bashkërendohen e mbikqyren nga MSh dhe DSHP në nivel rrethi dhe, për programe të veçanta, nga Instituti i Shëndetit Publik (MoH, 2004, 2007).

Institucione të tjera shëndetësore kombëtare, të cilat raportojnë pranë MSH dhe që ofrojnë shërbime specifike përfshijnë: Qendra Kombëtare e Transfuzionit të Gjakut, Qendra për Zhvillimin dhe Rritjen e Fëmijëve, Qendra Kombëtare për Cilësisë, Sigurinë dhe Akreditimin e Institucioneve Shëndetësore, Qendra Kombëtare për Kontrollin e Bar-nave, Qendra për Edukimin e Vazhduar, si dhe Qendra Kombëtare e Inxhinierisë Biom-jekësore (MoH, 2002, 2007).

2.2. Kujdesi Shëndetësor Parësor

Misioni kryesor i sistemit të Kujdesit Shëndetësor Parësor (KShP) në Shqipëri është të sigurojë që popullsia të ketë kushtet më të mira shëndetësore, në përputhje me syn-imin kryesor të MSh, arritja e ‘Shëndetit për të Gjithë’. Kujdesi ambulator në sektorin publik ofrohet në qendrat shëndetësore, ambulanca, poliklinika dhe me vizita në shtëpi (MoH, 2007).

Qendrat shëndetësore janë në nivel bashkie në qytete dhe në nivel komune në fshat. Në çdo fshat ekziston një ambulancë. Qëllimi i Qendrës Shëndetësore është të ofrojë shërbime shëndetësore cilësore bazuar në parimin e mjekësisë familjare për t’i shërbyer popullatës në të gjithë zonën që mbulon.

Qendra shëndetësore ka detyrimisht një mjek familjeje/të përgjithshëm që asistohet nga personeli infermieror. Ambulanca e fshatit ka personel infermieror nën përgjegjësinë e qendrës shëndetësore. Numri i mjekëve në Qendrat Shëndetësore varion nga pop-ullata e regjistruar prej tyre. Qendrat Shëndetësore ngrihen me miratimin e Ministrisë së Shëndetësisë bazuar në numrin e popullatës që mbulojnë. Mjekët e Familjes (MF) punojnë në bazë të normave të ngarkesës të miratuara nga Ministria e Shëndetësisë dhe paguhen nga fondi i sigurimeve shëndetësore në bazë të numrit të banorëve të regjistruar prej tyre. Në zonat rurale norma e ngarkesës është 1 MF për 1700 banorë të regjistruar, ndërsa në zonat urbane kemi 1 MF për 2000 banorë të rritur (mbi 14 vjeç) dhe një mjek pediatër për 1000 fëmijë (MoH, 2007).


Në Shqipëri operojnë 415 QSh të kontraktuara si njësi autonome me buxhetin për-katës nga ISKSH-ja.

Mesatarisht, ka 5,274 banorë për një qendër shëndetësore, 2,045 për një ambu-lancë dhe 2,638 për një poliklinikë, që rezulton në një zonë mesatare mbulimi prej 1,440 banorë për objekt të kujdesit parësor.

Në kuadrin e përmirësimit të cilësisë së shërbimeve shëndetësore, MSh dhe Instituti i Sigurimit te Kujdesit Shëndetësor që me 1 Janar 2007 nisi shtrirjen e skemës së siguri-meve shëndetësore në shërbimin shëndetësor parësor.

Për herë të parë janë krijuar qëndra shëndetësore autonome dhënëse (ofruese) të shërbimeve të kujdesit parësor (V.K.M. 857, datë 20.12.2006) (VKM, 2006, 2010). Këto Qendra funksionojnë si një ekip profesionistësh të kontraktuar me fondin e sigurimeve shëndetësore kundrejt dhënies së një pakete shërbimesh shëndetësore miratuar me Urdhrin e MSh, Nr. 95, datë 16.02.2009 (MSh, 2009). Kujdesi për nënën dhe fëmijën dhe promocioni e edukimi shëndetësor janë një pjesë me rëndësi e kësaj pakete.

Funksionimi i kujdesit shëndetësor parësor nuk cënon parimin e zgjedhjes së lirë të mjekut nga pacienti, i cili do të vazhdojë të aplikohet brenda ndarjes administrative ku bën pjesë Qendra Shëndetësore.

Instituti i Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor realizon financimin e qendrave shën-detësore të kujdesit parësor sipas një skeme pagese e cila synon rritjen e aktivitetit të qendrave shëndetësore dhe të cilësisë së shërbimeve të ofruara për popullatën (MoH, 2009).

Në pagesën e QSh parashikohen tre lloje pagesash: pagesa fikse mujore, pagesa mujore bazuar në aktivitet e zhvilluara, dhe pagesa bonus tremujore.

Pagesa bazuar në aktivitet është 10% e buxhetit të qendrës shëndetësore dhe finan-cohet bazuar në plotësimin e normave të përcaktuara në kontratë për numrin e vizitave për personat e siguruar per çdo mjek.

Pagesa bonus është 10% e buxhetit të qendrës shëndetësore dhe financohet ba-zuar në realizimin e indikatorëve të cilësisë së shërbimit, sipas përcaktimeve të bëra në kontratë.

Jane 9 indikatorë të cilësisë të cilët vlerësohen sipas një sistemi pikëzimi sipas për-caktimeve nga ISKSH. Këto indikatorë janë (MoH, 2009):

1. Përqindja e pacientëve të regjistruar që janë vizituar për herë të parë të pa-dubli-kuar nga personeli shëndetësor gjatë vitit;

2. Kosto mesatare e recetave për diagnozë, për 4 diagnoza të zgjedhura;3. Përqindja e pacientëve kronike të vizituar çdo muaj nga MPF;4. Përqindja e grave shtatzëna që marrin vizitën e parë të detyrueshme nga per-

soneli shëndetësor, brenda tremujorit të parë;5. Përqindja e fëmijëve të moshës 0–1 vjeç që kanë kryer vizitat e detyrueshme nga

personeli shëndetësor; 6. Përqindja e fëmijëve të moshës 0-14 vjeç të vaksinuar gjatë 3-mujorit;7. Përqindja e pacienteve me hipertension arterial të diagnostikuar nën mjekim

(gjithë stadet) që kanë vleren e presionit arterial brenda “normës”;8. Përqindja e pacientëve me Diabet Melitus të diagnostikuar nën mjekim që kanë

nivelin e glicemisë esëll në “normë”;9. PërqindjaestafitqëmerrpjesënëEdukiminMjekësortëVazhdueshëm.

9

Vit pas viti, me përmirësimin e treguesve të veprimtarisë së tyre, qendrat shënde-tësore kanë arritur të përthithin një përqindje të konsiderueshme dhe gjithmonë në rritje të financimit për aktivitetin dhe bonusin e tyre.

Sektori i Shëndetit Publik ka nisur proçesin e reformimit dhe modernizimit. Institu-cionet e këtij rrjeti do të mbështeten në programet e tyre të parandalimit të sëmundje-ve, në veçanti të kryerjes së plotë të vaksinimeve masive, të promocionit shëndetësor, shëndetit në shkolla, të kontrollit të ujit të pijshëm, të ajrit, etj. Në bashkëpunim me shërbimet e kujdesit parësor dhe atij spitalor do të hartohen e do të zbatohen projekte kombëtare për sëmundje të tilla si tumoret, sëmundjet e zemrës, AIDS, etj. (MoH, 2007).

2.3. Profili Epidemiologjik i Vendit

Në Shqipëri modelet e vdekshmërisë janë të ngjashme me ato të vëzhguara në vende të tjera të zhvilluara Europiane (Rechel, 2003; WHO, 2009): prevalenca e sëmundjeve kardiovaskulare dhe kancerit në vend është duke u rritur. Sëmundjet kardiovaskulare janë shkaku kryesor i vdekjeve, duke qenë përgjegjëse për 52% të të gjitha vdekjeve (INSTAT, 2010).

Modelet e sëmundshmërisë janë më të ngjashme me ato të vendeve në zhvillim. Ekziston një prevalence e lartë e sëmundjeve ngjitëse të tilla si sëmundjet diarreike, që janë të lidhura me kushtet e këqija mjedisore, ndërkohë që, sëmundje të paranda-lueshme nga vaksinat si difteria, fruthi, rubeola, dhe tetanozi neonatal janë në rrugë të mbarë drejt asgjësimit ose, si poliomeliti, që tashmë janë asgjësuar. Ndërkohë që barra e sëmundjeve të komunikueshme në përgjithësi është duke rënë, rastet e infektimit me HIV dhe tuberkuloz (TB) janë në rritje. Sëmundjet e komunikueshme shkaktojnë afër-sisht 1% të të gjitha vdekjeve në Shqipëri (Kakarriqi, 2002).

Vdekshmëria foshnjore (10 vdekje për 1000 lindje të gjalla – (MoH, 2009) vdeksh-mëria për moshën nën pesë vjeç (22 vdekje per 1000 lindje të gjalla) (INSTAT, 2010), dhe vdekshmëria amtare në Shqipëri janë relativisht të larta krahasuar me vende të tjera të Bashkimit Europian, megjithëse janë ulur në mënyrë të qëndrueshme gjatë viteve.

Lidhur me gjendjen e ushqyerjes së fëmijëve Shqiptarë sipas Studimit Demografik Shëndetësor Shqiptar 2008-2009 (INSTAT, 2010), 19% e fëmijëve nën 5 vjeç janë të shkurtër për moshën, 9% të dobët dhe 5% nën peshë. Megjithëse në vite këto tregues kanë ardhur duke u përmirësuar, ato mbeten ndër më të lartat në Europë. Po sipas këtij studimi 22% e fëmijëve Shqiptarë nën 5 vjeç janë mbi peshë duke dëshmuar barrën e dyfishtë të keq-ushqyerjes në shëndetin publik në Shqipëri.

Nivelet e ndeshjes së anemisë ndërmjet fëmijëve shqiptarë 6-59 muaj (17% e tyre kanë njëfarë niveli anemie: 11% lehtësisht anemikë, 6% mesatarisht) dhe ndërmjet grave 19% (16% anemi të lehtë dhe 3% anemi të mesme) (INSTAT, 2010) kategorizojnë Shqipërinë, sipas OBSH-së, si vend ku anemia është problem i shëndetit publik i nivelit të mesëm.


3. Objektivat dhe Organizimi i Studimit

Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të punonjësve të ku-

jdesit parësor lidhur me ushqyerjen e fëmijëve si dhe me parandalimin dhe trajtimin e anemisë është zbatuar nga ISHP nëpërmjet financimit nga Fondi i Qeverisë Spanjolle për arritjen e Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit në Shqipëri në kuadrin e Programit të Përbashkët të Ushqyerjes “Reduktimi i kequshqyerjes ndërmjet fëmijëve Shqiptarë” zbatuar nga MSh me mbështetjen e UNICEF-it, OBSH-së dhe FAO-s.

Studimi është konceptuar në mënyrë të tillë që të ofrojë të dhëna mbi njohuritë, qën-drimet dhe praktikat e punonjësve të kujdesit shëndetësor parësor lidhur me ushqyerjen dhe parandalimin e trajtimin e anemisë tek fëmijët nën 5 vjeç, 5-15 vjeç dhe gratë e moshës riprodhuese 15-49 vjeç në tre zona: qarku i Shkodrës, Kukësit, dhe zona peri-urbane e Tiranës Kamzë-Paskuqan.

Në mënyrë specifike ky studim grumbulloi informacion mbi njohuritë, qëndrimet dhe praktikat e punonjësve të kujdesit parësor (PKP) lidhur me këshillimin mbi ushqyer-jen me gji, ushqyerjen plotësuese dhe me ushqime të pasura me hekur, përdorimin e kurbave të rritjes, këshillimin për ushqyerjen e grave shtatzëna, shpeshtësinë dhe kohëzgjatjen e trajtimit me hekur dhe acid folik, shpeshtësinë e bërjes së analizës “feçe për parazit” (MSh, 2010) dhe kohëzgjatjen e trajtimit me antihelmintikë, prevalencën e anemisë tek gratë 15-49 vjeç, fëmijët nën 5 vjeç dhe fëmijët e moshës shkollore (6-14 vjeç) nga kqyrja e kartelave të pacientëve gjatë muajit të fundit para intervistës (duke përdorur nivelet kufi të anemisë të përcaktuara nga OBSH), pengesat e PKP në paran-dalimin dhe trajtimin e anemisë, shpeshtësinë e vizitave antenatale për gratë shtatzëna, si dhe tematikën të vlerësuar të nevojshme nga vetë PKShP lidhur me ushqyerjen dhe aneminë për trainimet e tyre në të ardhmen.

Qëllimi final i këtij raporti është të identifikojë dhe paraqesë nevojat për trajnim dhe mbështetje të PKShP në tre zonat e studimit për kapërcimin e pengesave në paran-dalimin, diagnostikimin dhe trajtimin e anemisë dhe praktikave jo të përshtatshme të ushqyerjes së fëmijëve dhe grave.

Grumbullimi i të dhënave u krye në periudhën 15-23 Gusht 2010 dhe konsistoi në përfshirjen e një kampioni përfaqësues të PKShP (N=303) në 28 QSh nga 67 gjithsej të zgjedhura me probabilitet për tre zonat e përfshira në studim. Përveç të dhënave të grumbulluara me anë të intervistave të kryera u bë edhe kqyrja e regjistrave dhe më pas e kartelave mjekësore të fëmjëve 0-5vjeç, 5-15vjeç dhe grave 15-49 vjeç që rezultonin sipas regjistrave me anemi apo infeksion parazitar.

11

4. Përzgjedhja dhe Llogaritja e Kampionit

Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të PKShP lidhur me

ushqyerjen dhe aneminë i vitit 2010 bazohet mbi një kampion përfaqësues probabilitar të PKShP të 28 QSh në të gjitha rrethet dhe zonat e përfshira në këtë studim (pra, në Shkodër, Pukë, Malësi e Madhe, Kukës, Has, Tropojë, Paskuqan dhe Kamzë). Punon-jësit e çdo QSh (të konsideruara si grupe/klastra në këtë studim) u renditën sipas listave të përditësuara nga ISKSH. Mostra e e PKShP (e përbërë nga mjekë dhe infermierë) u zgjodh në mënyrë probabilitare prej listës së çdo QSh për t’u përfshirë në studim (shih më poshtë). Në studim pritej që të intervistoheshin mjekë dhe infermierë.

Secili nga punonjësit e Kujdesit Shëndetësor Parësor u takua, u intervistua në QSh përkatëse dhe u mblodh informacioni lidhur me njohuritë qëndrimet dhe praktikat lidhur me ushqyerjen e fëmijëve dhe aneminë tek gratë dhe fëmijët si dhe me çështje të tjera për të ofruar të dhëna të dobishme për politikë-bërësit dhe vendim-marrësit në fushën e shëndetit për nënën dhe fëmijën.

Studimi i njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të PKShP lidhur me ushqyerjen dhe aneminë do të mundësonte të dhëna për njohuritë, qëndrimet dhe praktikat e punon-jësve të kujdesit shëndetësor parësor në Shqipëri.

HARTAT JANË PËRPILUAR NGA LARA PRADES

11


Llogaritja e madhësisë së kampionit u bazua në konsideratat e mëposhtme:

• Për një kampion të rastësishëm të thjeshtë, u supozua sa më poshtë vijon:• Niveli i besimit (confidence level): 95%• Diferenca e pranueshme (acceptable difference): 5%• Prevalenca e pritshme (assumed rate) e njohurive/dijeve të sakta dhe/ose pikë-

pamjeve të drejta të personelit shëndetësor: 80%• Madhësia e popullatës “target” (d.m.th. popullatës nga ku do të përftohej kam-

pioni i studimit – kjo nënkupton numrin total të personelit shëndetësor në të gji-tha qendrat shëndetësore të rretheve/zonave të përfshira në këtë studim, pra në Shkodër, Pukë, Malësi të Madhe, Kukës, Has, Tropojë, Paskuqan dhe Kamzë): 1064 (numri 1064 është llogaritur si shuma e numrit total të mjekëve [n=201] dhe infermiereve [n=863] në të gjithë zonat e përfshira në studim).

• Për një kampion të rastësishëm të thjeshtë, aplikimi i këtyre 4 parametrave të parashtruar më sipër përfton një madhësi kampioni prej N=200 (Abramson, 2004).


13

• Për një kampion me grupe/klastra (cluster sample), u supozua sa më poshtë vijon: • Niveli i besimit (confidence level): 95%• Diferenca e pranueshme (acceptable difference): 5% • Prevalenca e pritshme (assumed rate) e njohurive/dijeve të sakta dhe/ose pikë-

pamjeve të drejta të personelit shëndetësor: 80%• Efekti i kampionimit me grupe/klastra (design effect): 1.3

Për një kampion me grupe/klastra, aplikimi i këtyre 4 parametrave të parashtruar më sipër përfton një madhësi prej N=319 (Abramson, 2004).

Me marrëveshje, bazuar edhe në rekomandmet e literaturës për kampionime të tilla me grupe/klastra (Abramson, 2004), u vendos që numri i secilit grup/klastër të ishte i përbërë (measatarisht) prej 12 punonjësish shëndetësorë (mjekë dhe infermiere së bashku). Prandaj, bazuar në këtë konsideratë, numri i grupeve/klastrave për t’u kampi-onuar u llogarit si më poshtë vijon: 319/12≈27.

Për të kompensuar për mungesë të disponibilitetit të personelit për pjesëmarrje në studim, u vends që të përfshihej edhe një grup/klastër shtesë; pra, në total u përfshinë 28 QSh (të konsideruara si grupe/klastra).

• Më tej, për të garantuar një kampion përfaqësues për të gjitha rrethet (Shkodër, Pukë,

Malësi e Madhe, Kukës, Has, dhe Tropojë) dhe zonat e përfshira në studim (Paskuqan dhe Kamzë), u vendos që kampioni të shtresëzohej për secilin nga rrethet dhe zonat e studimit (stratified sampling):

• Përsa i takon rretheve, përqindja e QSh të përfshira në studim u bë në përputhje me peshën specifike (probability proportional to size) të secilit rreth (d.m.th. në përputhje me numrin e përgjithshëm të personelit shëndetësor përkatësisht në Shkodër, Pukë, Malësi e Madhe, Kukës, Has, dhe Tropojë – për numrat përkatës në secilin rreth, shih rubrikën e fundit me titull: “Struktura e Personelit Shënde-tësor në tre Rajonet e Përfshirë në Studim”). Kjo procedurë e kampionimit të bazuar në peshën specifike të rretheve rezultoi në përftimin e një kampioni për-faqësues nga një total prej 25 QSh në 6 rrethet e përfshirë në studim (Shkodër, Pukë, Malësi e Madhe, Kukës, Has, dhe Tropojë).

• Për dy zonat peri-urbane të Tiranës, u vendos që të përfshihej në studim QSh e Paskuqanit (vetëm një QSh gjendet në Paskuqan), ndërsa për Kamzën u përzg-jodh në mënyrë të rastësishme njëra nga dy QSh që gjenden në këtë zonë peri-urbane të Tiranës.

Në total, nga 319 subjektet e paraprirë për të marrë pjesë në studim nga 28 QSh, 16 prej tyre dhanë përgjigje të pjesshme dhe prandaj u përjashtuan nga analiza e të dhë-nave.

Si përfundim, në këtë studim u përfshinë në total 303 PKPSh nga 28 QSh në Shkodër, Pukë, Malësi e Madhe, Kukës, Has, Tropojë, Paskuqan dhe Kamzë.


5. Organizimi i Punës në Terren

5.1. Konsiderata të Përgjithshme

Për mbledhjen e të dhënave në terren [prefektura e Shkodrës, e Kukësit dhe zona peri-urbane e Tiranës (Kamza e Paskuqani)], punuan 4 ekipe secili me 3 intervistues, 1 supervisor dhe 1 shofer. Pjesëtarët e ekipeve të mbledhjes së të dhënave u zgjodhën përmes një proçesi të rregullt selektimi, të paraprirë me shpalljen në gazetë të lajmërimit për zhvillimin e këtij studimi (datë 1-10/08/2010, Gazeta Shqiptare) dhe të pasuar me dorëzim CV në sekretarinë e ISHP-së dhe me një intervistë para një komisioni me spe-cialistë të ISHP-së. Pjesëtarët e ekipeve u trainuan në mënyrë që të garantohej përfitimi i një informacioni të vlefshëm dhe të besueshëm.

Koordinatori dhe grupi i ekspertëve të studimit ishin përgjegjës për organizimin e një kursi teorik 3 ditor dhe pretestim 1 ditor të të gjithë proçesit të studimit në QSH të Tira-nës (QSH Nr.1 dhe QSH Nr. 10), i cili u zhvillua 2 javë para mbledhjes së të dhënave në “terren”. Ky kurs trainimi konsistoi në sa më poshtë vijon:

1. Leksione mbi ushqyerjen e shëndetshme, leksione mbi aneminë, shkaqet e saj dhe parandalimin e trajtimin e anemisë

2. Prezantimi i pyetësorit3. Teknika e intervistimit4. Njohja e pyetësorit nga ana e intervistuesve5. Praktika në terren

Pas kursit te trainimit dhe pretestimit, u bë analiza e mësimeve të nxjerra nga pre-testimi dhe u miratua forma përfundimtare e pyetësorit dhe e dokumenteve të tjera të punës në terren. Pas kësaj faze, u bë printimi i gjithë dokumentacionit të punës në terren për të gjitha ekipet në sasi më të madhe se nevoja (në mënyrë që të parandaloheshin të gjitha të papriturat si p.sh. humbje e materialeve, harresa, dëmtime, etj.).

Dosja e një intervistuesi përmbante:• Pyetësorë në letër• Manualin e intervistimit• Listat e PKSHP• Listat rezerve te PKSHP• Hartat• Stilolaps

5.2. Mbledhja dhe Analiza e të Dhënave

Studimi u krye gjatë një periudhe 7-ditore nga 15 Gusht deri më 23 Gusht, 2010.

15

Në çdo QSh u mblodh informacioni i nevojshëm nga PKSHP të intervistuar dhe nga kqyrja e dokumentacionit (regjistrat e QSh dhe kartelat e pacientëve) për rastet e kualifikuara sipas përcaktimeve të pyetësorit. Procesi i mbledhjes së të dhënave u mbikqyr nga Grupi i Kontrollit të Cilësisë i përbërë nge 3 vetë, Specialistë të ISHP. Ky grup kishte për detyrë të vlerësonte në fund të ditës saktësinë dhe cilësinë e mbled-hjes së të dhënave në çdo pyetësor.

Pas përfundimit të mbledhjes së të dhënave në terren dhe grumbullimit të të gjithë pyetësorëve të plotësuar, u bë hedhja e të dhënave në kompjuter në një database të posaçëm në ambientet e ISHP-së nga operatorët e këtij institucioni.

Analiza statistikore u realizua përmes paketës statistikore SPSS (Statistical Pack-age for Social Sciences) versioni 17.0.

5.3. Pyetësorët

Për studimin u përdor pyetësori për punonjësit e KShP për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të tyre lidhur me ushqyerjen dhe aneminë.

Përmbajtja e pyetësorit u zhvillua gjatë një seri konsultimesh ndërmjet për-faqësuesve të OBSH-së, UNICEF-it dhe ekspertëve kombëtarë në MSh dhe IShP dhe më pas u diskutua për qartësinë dhe rrjedhshmërinë e tij me një grup punonjësish të kujdesit shëndetësor parësor të Tiranës.

Pas miratimit të përmbajtjes përfundimtare nga grupi teknik i studimit, pyetësori u përgatit në Shqip dhe Anglisht.

Pyetësori për studimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të punonjësve të kujdesit shëndetësor parësor lidhur me ushqyerjen dhe aneminë përfshin një sek-sion për të mbledhur informacion rreth PKSHP si kodi personal, seksi, mosha, niveli i shkollimit, vitet e punës në pozicionin e tanishëm. Më pas ai vazhdon me pyetje që mbledhin informacion mbi problemet shëndetësore më të shpeshta me të cilat ndeshen PKShP, trainimet dhe tematika e tyre lidhur me ushqyerjen, pengesat në edukimin e nënave, njohuritë, qëndrimet dhe praktikat e PKShP lidhur me ushqyerjen me gji, ushqyerjen plotësuese, kur fëmija është i sëmurë, për ushqyerjen e fëmijëve më të mëdhenj se 3 vjeç, ushqyerjen e gruas shtatzënë, aneminë (parandalimin, di-agnostikimin, trajtimin), sistemin e referimit, infeksionet intestinale parazitare (diag-nostikimin, trajtimin), mbi manualet, udhëzuesit dhe dokumentacionin që përdorin më shpesh PKShP, si dhe përdorimin e kurbave të rritjes. Pyetësori mbledh informacion mbi nivelin e hemoglobinës, aneminë, infeksionin parazitar të pacientëve të konsultuar nga PKShP të kualifikuar për mbledhje informacioni në regjistrat e QSh dhe kartelat e pacientëve, pëfshirë dhe vizitat e grave shtazëna para lindjes.

Pyetësori lejon intervistuesin të identifikojë nga pacientët e PKShP të intervistuar, ata që kualifikohen për kqyrjen e regjistrave të QSh dhe kartelave të pacientëve për mbledhjen e të dhënave lidhur me nivelet e hemoglobinës dhe infeksionet intestinale parazitare (rastet e rezultura pozitiv): fëmijë 0-5 vjeç, fëmijë 6-15 vjeç, dhe gra 15-49 vjeç.

Pyetësori i përdorur në studim u pre-testua në dy QSh në Tiranë, përkatësisht në QSh Nr.1 (Drejtor: Dr. Bujar Elezi) dhe në QSh Nr.10 (Drejtor: Dr. Edmond Benusi). Pre-testimi ofron mundësi për validimin (d.m.th. vlerësimin e vlefshmërisë) së instru-menteve të përdorura në studim, në rastin tonë të pyetësorit për punonjësit e KShP për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe praktikave të tyre lidhur me ushqyerjen dhe aneminë.


6. Rezultatet e Studimit

6.1. Përshkrimi i Karakteristikave të Kampionit të Studimit

Aktualisht në studim morën pjesë 303 punonjës të kujdesit shëndetësor. Nga këta, 19,8% (n=60) ishin mjekë (mjek familje apo mjek specialistë) dhe 80,2% (n=243) ishin infermiere. Ndër mjekët, vetëm 7% e tyre ishin mjekë të specialiteteve të ndryshme dhe 93% ishin mjekë familje.

Bazuar në shpërndarjen sipas gjinisë shihet se 53% e personelit mjekësor janë meshkuj dhe 47% janë femra, ndërsa në personelin infermieror 10% janë meshkuj dhe 90% janë femra:

Të pyetur për vjetërsinë në punë, personeli mjekësor referon një mesatare prej 12,25 + 9,3 vjet pune, ku vjetërsia në punë varion nga 1-36 vjet. Personeli infermieror referon një mesatare prej 19,4 + 12,2 vjet pune (vjetërsia në punë varion nga 0-41 vjet).

Në shërbimin infermieror, në nivel të kujdesit shëndetësor parësor, 30% e tyre ishin infermierë me arsim të lartë dhe pjesa tjetër ishin me arsim të mesëm (respektivisht 65% janë të diplomuar infermierë të mesëm dhe 5% ishin ndihmës infermierë).

Aktualisht ka vite që në Shqipëri po punohet që arsimimi i infermiereve, të cilat puno-jnë në të gjitha nivelet e shërbimit shëndetësor të jetë në lartësinë e duhur, si për nivelin e dijeve, ashtu dhe në aftësitë praktike që ata paraqesin.

Ne fushën e ushqyerjes janë bërë shumë përpjekje për të siguruar që personeli shën-detësor të ketë jo vetëm një nivel bazë njohurish, por të synohet në “instalimin” e dijeve të qëndrueshme dhe shumë të nevojshme në punën e përditshme të personelit të ku-jdesit shëndetësor parësor.

Duke synuar që në mënyrë modeste të bënim një prezantim sa më real të njohurive, praktikave dhe qëndrimeve të personelit shëndetësor parësor lidhur me ushqyerjen e shëndetshme, parandalimin e anemisë dhe trajtimin e saj, po prezantojmë disa rezultate kryesore në rubrikat e mëposhtme.

Inferimierë

Mjekë

Femër Mashkull

Paraqitja e rasteve sipas profesionit dhe gjinisë

46.7

90.5

53.3

9.5

17

6.2. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP Lidhur me Ushqyerjen me Gji

Ushqyerja me gji është një komponent shumë i rëndësishëm për të siguruar një rritje të shëndetshme të fëmijës.

Ushqyerja e hershme me gji është e rëndësishme në fillimin dhe vazhdimin me sukses të saj. Rekomandohet që të porsalindurit të vihen në gji menjëherë pas lindjes ose deri një orë pas lindjes për të marrë kulloshtrën të cilën nëna e prodhon gjatë tri ditëve të para pas lindjes, përpara prodhimit të rregullt të qumështit të gjirit. Kulloshtra është një burim i rëndësishëm ushqyerjeje, pasi ajo është shumë e pasur me elemntë ushqyes si dhe antikorpet e nënës që mbrojnë fëmijën nga infeksionet. Rëndësia e praktikave të duhura të të ushqyerit të foshnjave dhe fëmijëve të vegjël pritet të jetë e mirënjohur në Shqipëri, sidomos për shkak të problemeve që shoqërojnë përdorimin në rritje të zëv-endësuesve të qumështit të gjirit.

Në vitin 1999, Parlamenti Shqiptar miratoi një Ligj Kombëtar mbi Promovimin e Ush-qyerjes me Gji, me synim sigurimin e ushqyerjes së sigurt, të duhur dhe të përshtatshme të foshnjave dhe fëmijëve të vegjël, si dhe për të rregulluar tregun e zëvendësuesve të qumështit të gjirit. Ligji bazohej në Kodin Ndërkombëtar të Marketingut të Zëv-endësuesve të Qumështit të Gjirit të miratuar në vitin1991 (WHO, 1991).

Fillimi i hershëm i ushqyerjes me gji është i rëndësishëm si për nënën edhe për fëmijën. Thithja e hershme nxit lëshimin e hormoneve që ndihmojnë në prodhimin e qumështit. Ajo nxit gjithashtu edhe kontraktimin e mitrës pas lindjes. Kulloshtra, pra lën-gu që prodhohet nga gjiri në ditët e para pas lindjes, ofron imunitet natyral për foshnjën.

Kur fillohet ushqyerja me gji?Mjekë Infermiere

Numri Përqindja Numri Përqindja

Brenda orës së parë pas lindjes 41 68,3 161 66,3

Brenda 6 orëve pas lindjes 13 21,6 50 20,6

Brenda ditës së parë 3 5.0 27 11,1

Brenda ditës së dytë 1 1.7 3 1.2

Brenda 72 orëve 1 1,7 0 0

Brenda 7 ditëve 1 1,7 0 0

Vetëm 68% e mjekëve dhe 66% e personelit infermieror u përgjigjën se ushqyerja me gji duhet filluar brenda orës së pare, menjëherë pas lindjes. Ndërkohë që 1,7% e mjekeve thonë se ushqyerja me gji duhet filluar brenda 72 orëve, dhe 1,7% e tyre thonë se duhet te fillojë brenda 7 ditëve pas lindjes (të dhënat nuk janë paraqitur në tabelë).

Ka vite që në disa rajone të Shqipërisë është vënë në zbatim nisma e “Spitalit mik ndaj foshnjës” për të mbrojtur, promovuar dhe mbështetur ushqyerjen me gji. Me mbështetjen e Fondit të Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF) dhe Or-ganizatën Botërore të Shëndetësisë (OBSh), spitali i parë miqësor ndaj foshnjës në Shqipëri u çertifikua në Lezhë në vitin 1998; ky ishte i pari spital i këtij lloji në rajonin e Ballkanit. Nga viti 1998, numri i materniteteve të çertifikuara si spitale miqësore ndaj foshnjës është rritur në vend. Ministria e Shëndetësisë, me ndihmën e UNICEF-it dhe OJQ-ve të ndryshme ka kryer sesione të shumta trajnimi mbi këshillimin për ushqyerjen me gji për punonjës të shëndetësisë dhe komunitetet në mbarë vendin.


Përvoja tregon që këto veprime mund t’i rrisin në mënyrë efikase nivelet e ushqy-erjes me gji, veçanërisht fillimin e hershëm të ushqyerjes me gji.

Pyetjes se sa kohë duhet të vazhdohet ushqyerja vetem me gji, 82% e mjekëve dhe 87% e personelit infermieror i japin përgjigje të saktë. Ushqyerja ekskluzive me gji re-komandohet për gjashtë muajt e parë të jetës sepse është e pandotur dhe përmban të gjithë përbërësit e nevojshëm ushqimorë për fëmijët e kësaj grup-moshe. Gjithashtu, antitrupat e nënës, që gjenden në qumështin e gjirit, sigurojnë imunitet të lartë ndaj sëmundjeve.

Përqindje të vogla referojnë se ushqyerja me gji duhet të vazhdojë për një periudhë më pak se 6 muaj (5% e mjekëve dhe 7% e infermierëve) apo mbi 6 muaj (10% e mjekëve dhe 5% e infermierëve).

Sa kohë duhet të vazhdohet ushqyerja vetëm me gji? (Pyetja 25)

Mjekë Infermiere


Më pak se 6 muaj 3 5,0 16 6,5

Deri në 6 muaj 49 81,7 212 87,2

Më shumë se 6 muaj 6 10,0 13 5,3

Qumështi i gjirit, përveç se ka vlera të mëdha ushqyese, ka njëkohësisht dhe një sërë funksionesh. Pikërisht për këto funksione është pyetur personeli shëndetësor dhe rezulton se nga mjekët 88% pohojnë se qumështi i gjirit mbron fëmijët nga infeksionet, 85 % pohojnë se qumështi i gjirit është ushqimi ideal, 47% mendojnë se qumështi i gjirit krijon lidhje fizike e shpirtërore mes nënës dhe foshnjës, 47% mendojnë se ai mbron nënën nga shtatzania, dhe 30% pohojnë se duke përdorur qumësht gjiri, fëmija shton mirë në peshë.

Personeli infermieror, në përqindjen më të lartë, 86% pohon se qumështi i gjirit është ushqimi ideal, 73% pohojnë se qumështi i gjirit mbron fëmijët nga infeksionet më pak se 30% pohojnë se qumështi i gjirit mbron nënën nga shtatzania, 24% mendojnë se qumështi i gjirit krijon lidhje fizike e shpirtërore mes nënës dhe foshnjes, dhe se duke përdorur qumësht gjiri, fëmija shton mirë në peshë (25%).

Inferimierë

Fëmija shton më mirë në peshë

Mjekë

Krijon lidhje fizike e shpirtërore mes nënës dhe foshnjës

Mbron nënën nga shtatëzania

Gjiri është ushqimi ideal

Mbron fëmijën nga infeksionet

Pse është e rëndësishme ushqyerja vetëm me gji?

85

88,3

30

24,7

24

27,9

46.6

46.6

86,2

72,8

19

Po ashtu, lidhur me pyetjen se përse është e rëndësishme ushqyerja me gji, 85% e mjekëve dhe 93% e infermierëve përmendin deri në tri arsye të sakta, ndërkohë që vetëm 15% e mjekëve dhe 7,0% e infermiereve permendën deri në pesë arsye. Një pjesë shumë e vogël, respektivisht 3,3 % e mjekëve dhe 2,9% e infermierëve, nuk dhanë asnje përgjigje për këtë pyetje (të dhënat nuk paraqiten në tabelë).

Pse është e rëndësishme ushqyerja vetëm me gji?

Mjekë Infermiere


Japin deri në 3 përgjigje të drejta 51 85,0 236 93,0

Japin 4-5 përgjigje të drejta 9 15,0 17 7,0

Duke ditur se është e rëndësishme për shëndetin e fëmijës (që ushqehet me qumësht gjiri) që ushqyerja me gji të vazhdojë për dy vite të tjera, pasi qumështi i gjirit ofron sasi të dobishme energjie, proteinash me cilësi të mirë dhe mikroushqyes të rëndësishëm, personelit shëndetësor i’u bë pyetja se sa kohë duhet të vazhdohet ushqyerja me gji. Përqindja më e lartë e përgjigjeve dhënë nga personeli shëndetësor është se ajo duhet të vazhdojë 24 muaj (përkatësisht 37% e mjekëve dhe 40% e infermierëve), pasuar nga mendimi se ushqyerja me gji duhet te vazhdojë 12 muaj (përkatësisht 33% e mjekëve dhe 36% e infermierëve) dhe se ushqyerja me gji duhet te vazhdojë deri në 18 muaj mendojnë përkatësisht 12% e mjekëve dhe 11% e infermierëve. Përgjigjet e tjera të deklaruara janë në përqindje relativisht të vogla.

Sa kohë duhet të vazhdohet ushqyerja me gji?

Mjekë Infermiere


12 muaj 20 33,3 88 36,2

18 muaj 7 11.7 26 10,7

24 muaj 22 36.7 98 40,3

6.3. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP Lidhur me Ushqyerjen Plotësuese

Qëllimi i ushqyerjes plotësuese është që të ofrojë shtesa ushqimore për qumështin e gjirit në mënyrë që të mbështetet rritja dhe zhvillimi i fëmijës pas gjashtë muajve të parë.

Organizata Botërore e Shëndetësisë rekomandon dhënien e ushqimeve të forta apo gjysmë të forta fëmijëve rreth moshës gjashtë muaj, sepse në atë moshë nuk mjafton vetëm qumështi i gjirit për të siguruar rritjen optimale të fëmijës. Praktikat e duhura për ushqyerjen e foshnjave dhe fëmijëve të vegjël përfshijnë fillimin në kohë të ushqyerjes me ushqimet e forta ose gjysmë të forta, që ndodh rreth moshës gjashtë muaj, ushqy-erjen me sasi të vogla ushqimi dhe rritjen e sasisë së dhënë dhe shpeshtësinë e ushqy-erjes sa më shumë rritet fëmija, ndërkohë që fëmija vazhdon të ushqehet edhe me gji.


Kur duhet të fillohet ushqyerja plotësuese sipas OBSH-së?

Mjekë Infermiere


4 muajsh 1 1,7 8 3,2

5 muajsh 2 3,3 12 4,9

6 muajsh 50 83,3 184 75,7

7 muajsh 7 11,7 29 11,9

Nuk e di 0 0 5 2.1

Mbi 83% e mjekëve dhe 76% e personelit infermieror dinë, se sipas OBSH, ushqyerja plotësuese duhet te fillohet ne muajin e gjashtë pas lindjes. Megjithatë, 2% e personelit infermieror nuk e dinë se kur duhet të fillohet ushqyerja shtesë në fëmijë.

Edukimi dhe promocioni i shëndetit është në vetvete një proçes. Në këtë proçes përfshi-hen jo vetëm edukatorët e shëndetit, por i gjithë personeli shëndetsor. Edukimi shëndetësor është shumë planësh. Ai lidhet jo vetëm me faktin se personeli shëndetesor duhet të ketë dije për një çështje të caktuar, por dijet e tij duhet të jenë bashkëkohore dhe njëkohësisht dije të cilat duhet të përcillen në përsonat e interesit. Ky transmetim dijesh realizohet përmes komunikimit të drejtpërdrejtë apo përmes shpërndarjes së materialeve edukuese të për-gatitura nga institucionet përgjegjëse. Pikërisht për këtë, personeli shëndetësor u pyet se cfarë pengesash kishte lidhur me edukimin mbi ushqyerjen. Në përqindjen më të madhe të rasteve përsoneli mjekësor përmend nivelin e ulët të edukimit të nënave (57%), mungesën e materialeve edukuese (45%), faktin që nënat i ushqejnë fëmijët e tyre spas traditës familjare (42%), mungesën e njohurive nga ana e personelit shëndetësor (13%), mungesën e kohës për të folur me pacientët (8%), si dhe distancat e mëdha deri në qëndrën shëndetësore, çka vështirëson takimin me nënat (7%).

Personeli infermieror rendit si pengesa në edukimin e nënave mbi ushqyerjen: mungesën e materialeve edukuese (39%), nivelin e ulët të edukimit të nënave (34%), çështje kulturore/tradite (25%), mungesën e njohurive nga ana e personelit shëndetësor (12%), vështirësitë ekonomike që e detyrojnë nënën të veprojë sipas kushteve dhe jo sipas udhëzimeve (6%), si dhe mungesë kohe për të folur me pacientët (5%).

Çfarë pengesash keni në edukimin mbi ushqyerjen? (Pyetja 21)

Mjekë Infermiere


Mungesë njohurish 8 13,3 28 11,5

Çështje kulturore/tradite 25 41,7 60 24,7

Mungesë materialesh edukuese 27 45,0 94 38,7Mungesë e kohës për të folur me pacientët 5 8,3 13 5,3

Nivel i ulët i edukimit të nënave 34 56,7 82 33,7

Mungesë trajnimesh 0 0,0 1 0,4

Kushte të vështira ekonomike 1 1,7 15 6,2

Distanca të largëta për në QSH 4 6,7 3 1,2Mungesë ambientesh/hapësirash fizike 1 1,7 1 0,4

21

Një ndër pyetjet që i’u bë punonjësve të kujdesit shendetësor për të vlerësuar qën-drimet/sjelljet e tyre ishte: “Në çfarë rastesh e rekomandoni fillimin e ushqyerjes artifi-ciale?” Përqindja më e madhe e mjekëve (67%), thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur foshnja nuk shton në peshë, 28% thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur qumështi i gjirit është i hollë, 15% kur nëna ka pak gji, dhe 10% thonë se ushqyerjes artificiale duhet të fillojë atëherë kur nëna është e sëmurë. Alterna-tivat e tjera te përgjigjeve hasen në më pak se 10%.

Në çfarë rastesh e rekomandoni f i l l imin e ushqyerjes art if iciale? (Pyejta 31)

Mjekë Infermiere


Foshnja nuk shton në peshë 40 66,7 168 69,1

Nëna fillon punë 5 8,3 35 14,4

Qumështi i gjirit është i hollë 17 28,3 66 27,2

Fëmija qan 30 5,0 61 25,1

Ka dëmtime të thithit të gjirit 0 0,0 1 0,4Analiza e qumështit të gjirit tregon cilësi jo të mirë dhe/ose infeksion te tij 3 5 15 6,2

Nëna ka pak gji 9 15,0 39 16,0

Sëmundje të fëmijës 0 0,0 2 0,8

Sëmundje të nënës 6 10,3 11 4,5

Personeli infermieror i pyetur për këtë pyetje (“Në çfarë rastesh e rekomandoni fil-limin e ushqyerjes artificiale?”) jep këto përgjigje: përqindja më e madhe e infermiereve (69%) thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur foshnja nuk shton në peshë, 27% thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur qumështi i gjirit është i hollë, 25% kur fëmija qan, 16% kur nëna ka pak gji, dhe14% thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur nëna shkon në punë. Gjashtë përqind e personelit infermieror thonë se ushqyerja artificiale duhet të fillojë atëherë kur analiza e qumështit të gjirit tregon cilësi jo të mirë dhe/ose infeksion te tij.

Në çfarë rastesh e rekomandoni fillimin e ushqyerjes artificiale?

Mjekë Infermiere


1-3 alternativa 50 83,3 207 85,2

4-5 alternativa 1 1,7 4 1,6

Duke grupuar alternativat e përgjigjeve për pyetjen më lart shohim se 83% e mjekëve përmendin 1-3 alternative dhe më pak se 2% përmendin 4-5 alternativa. Përqindje të përafërta jep edhe personeli infermieror.

Për nënat që nuk i ushqejnë dot me qumësht gjiri foshnjat 0-6 muajsh, si alternative ushqimi, nga shumica e përsonelit shëndetësor, rekomandohet qumësht formule/artificial (përkatësisht 73% e mjekëve dhe 60% e infermierëve), pasuar nga qumështi i bagëtive të imta (përkatësisht 47% e mjekëve dhe 61% e infermierëve), 7% e mjekëve rekomandojnë qumësht lope të holluar dhe 7% e infermierëve rekomandojnë qumësht të pasterizuar.


Ndërkohë, dihet se qumështi i bagëtisë nuk rekomandohet para moshës 12 muaj.

Për nënat që nuk i ushqejne dot me qumësht gjiri foshnjat 0-6 muajsh, çfarë ushqimi ju rekomandoni si alternativë?

Mjekë Infermiere


Qumësht formule/artificial 44 73,3 146 60,0

Qumësht lope i pa pasterizuar 4 6.6 10 4,1

Qumësht bagëtie 28 46,6 148 60,9

Qumësht i pasterizuar 2 3.3 17 6,9

Çaj kamomil 1 1.7 1 0,41

Qumësht pluhur 1 1.7 0 0,0

Kos 0 0 4 1,8

Lëng frutash 2 0 13 2,2

Lëng orizi, miell i skuqur 0 0 12 5,3

Muhalebi 0 0 6 2,7

Supë 0 0 2 0.9

Mish 0 0 1 0.4

Ndër alternativat e tjera të përmendura janë lëngu i orizit, mielli i skuqur, muhalebia, qumështi dhe/ose kosi me biskota. Vlen të përmendet fakti që nënave u rekomandohet të përdorin qumësht me sasi të pakta yndyre si qumësht dhie apo qumësht lope i hol-luar.

Çaji i kamomilit, që zakonisht rekomandohet t’u jepet fëmijëve, rekomandohet nga personat e intervistuar në përqindje shumë të vogla.

Për një fëmijë normal të ushqyer me gji, ushqimet e forta apo gjysmë të forta duhen dhënë 2-3 herë në ditë në moshën 6-8 muaj dhe 3-4 herë në ditë në moshën 9-24 muaj, me një vakt të lehtë që jepet 1-2 herë në ditë, sipas dëshirës. Megjithatë, shpeshtësia e tepruar e ushqyerjes mund të çojë në zëvendësimin e qumështit të gjirit dhe fëmijët që marrin sasi të vogla qumështi gjiri mund të kenë nevojë të ushqehen më shpesh. Fëmijët që nuk ushqehen me gji në moshën 6-23 muaj duhen ushqyer me qumësht apo produkte qumështi çdo ditë. Gjithashtu, duhen ushqyer me të paktën katër grupe ush-qimesh për katër ose më shumë herë në ditë.

23

Cilën nga këshillat më poshtë do t’i jepnit nënave për futjen e ushqimeve shtesë në fëmijët mbi 6 muajsh?

Mjekë Infermiere

Numri Përqindja Numri PërqindjaDhënia vetëm e gjirit mjafton në këtë moshë 2 3,33 11 4,5

Të ndërpresin dhënien e gjirit 2 3,3 3 1,2Të shtojnë ushqime solide sipas moshës 37 61,7 162 66,7

Të ndryshojnë shpeshtësinë e ushqyerjes plotësuese sipas moshës 22 36,7 106 43,6

Bashkë me ushqimin shtesë të vazhdojnë njëherësh dhënien e gjirit 53 88,3 205 84,4

Çdo vakt nje variacion i ri 4 6,7 5 2,1Nuk jap këshilla 1 1,7 0 0,0Të marrë sa më shumë vitamina 1 1,7 0 0,0

Për futjen e ushqimeve shtesë në fëmijët mbi 6 muajsh nënat këshillohen nga shu-mica e personelit shëndetësor që bashkë me ushqimin shtesë të vazhdojnë njëherësh dhënien e gjirit (përkatësisht 88% e personelit mjekësor dhe 84% e infermierëve) si dhe të shtojnë ushqime solide sipas moshës (përkatësisht 62% e personelit mjekësor dhe 67% e infermierëve), apo që nënat duhet të ndryshojnë shpeshtësinë e ushqyerjes plotësuese sipas moshës (përkatësisht 37% e personelit mjekësor dhe 44% e infermi-erëve).

Si ushqim i parë shtesë tek fëmijët mbi 6 muaj, nënave u rekomandohet në përqind-jen më të lartë të fillohet me lëng frutash (65% e mjekëve dhe 48% e infermierëve), të fillohet me pure perimesh (58% e mjekëve dhe 47% e infermierëve); të fillohet me kos frutash (45% e mjekëve dhe 40% e infermierëve). Vetëm 35% e mjekëve dhe 31% e in-fermierëve i këshillojnë nënat të fillojnë si ushqim të parë te fëmijët mbi 6 muaj drithërat. Pesëmbëdhjetë përqind e mjekëve dhe 27% e infermierëve rekomandojnë të fillohet me qumësht bagëtie apo kos nga qumeshti i bagëtisë, gjithashtu 12% e mjekëve dhe 7% e infermierëve rekomandojnë si ushqim të parë tek fëmijët mbi 6 muaj qumështin e farmacisë. Muhalebinë e rekomandojnë 15% e infermierëve. Pesë përqind e personelit shëndetësor apo më pak, rekomandojnë si ushqim të parë supën me perime, të verdhën e vezës apo supën me lëng mishi.

Çfarë i këshilloni zakonisht nënave të përdorin si ushqim i parë shtesë tek fëmijët mbi 6 muajsh?

Mjekë Infermiere


Të fillohet me drithra 21 35,0 76 31,3Të fillohet me qumësht farmacie 7 11,7 16 6,6Të fillohet me pure perimesh 35 58,3 114 46,9Të fillohet me kos frutash 27 45,0 96 39,5Të fillohet me qumësht/kos bagëtie 9 15,0 66 27,2Të fillohet me lëng frutash 39 65,0 116 47,7Të fillohet me të verdhë veze 2 3,3 10 4,1Të fillohet me supë me perime 3 5,0 12 4,9Të fillohet me supë me lëng mishi 1 1,7 5 2,1Të fillohet me muhalebi 2 3,3 36 14,8


Mënyrat e këshillimi që personeli shëndetësor përdor me nënën për t’i mësuar llojin dhe mënyrën e përgatitjes së ushqimeve shtesë janë disa. Ndër më të përmendurat janë biseda e drejtpërdrejtë me nënën (përkatësisht 80% e mjekëve dhe 79% e infermierëve); shpërndarja e fletëpalosjeve informuese (përkatësisht 32% e mjekëve dhe 30% e infer-mierëve) dhe vizitat në shtëpi, ku i tregohet nënës në praktikë mënyra e përgatitjes së ushqimit (përkatësisht 28% e mjekëve dhe 47% e infermierëve). Vetëm 7% e mjekëve dhe 4% e infermierëve i udhëzojnë nënat të veprojnë sipas traditës familjare. Më pak se 1% e personeli infermieror i udhëzojnë nënat që ushqimi duhet te jetë i freskët, pra të përgatitet vetëm para ushqyerjes së fëmijës ose i’a përshkruajnë mënyrën e përgatitjes së ushqimit në formë të shkruar.

Çfarë mënyre këshillimi përdorni me nënën për llojin dhe mënyrën e përgatitjes së ushqimeve shtesë?

Mjekë Infermiere


I jepni një fletëpalosje informuese 19 31,7 73 30,0

Bisedoni shkurt me to 48 80,0 192 79,0E vizitoni në shtepi ku i tregoni në praktikë mënyrën e përgatitjes 17 28,3 113 46,5

I thoni të veprojë sipas traditës familjare 4 6,7 10 4,1

Ushqimi të përgatitet vetëm para ushqimit 0 0,0 1 0,4

I’a pershkruajnë përgatitijen në recetë 0 0,0 2 0,8

Në analizimin e tabelës më lart, ne i grupuam përgjigjet e sakta që duhet të jepte per-soneli shëndetësor lidhur me mënyrën e këshillimit që ata përdornin me nënën për llojin dhe mënyrën e përgatitjes së ushqimeve shtesë (Si i jepni një fletëpalosje informuese, Bisedoni shkurt me to, E vizitoni në shtëpi ku i tregoni në praktikë mënyrën e përgatitjes, Ushqimi të përgatitet vetëm para ushqimit, I’a pershkruajnë përgatitijen në recetë) dhe u pa se 90% e personelit mjekësor jep deri në dy përgjigje korrekte lidhur me rekoman-dimet që i japin nënave për përgatitjen e ushqimeve shtesë. Tri përgjigje korrekte kanë dhënë 3% e mjekëve dhe 8% e infermierëve, ndërkohë 7% e mjekëve dhe 2% e infer-mierëve nuk kanë dhënë asnjë përgjigje korrekte (shih tabelën më poshtë).

Çfarë mënyre këshillimi përdorni me nënën për llojin dhe mënyrën e përgatitjes së ushqimeve shtesë?

Mjekë Infermiere


Asnjë përgjigje korrekte 4 6,7 4 1,6

1-2 përgjigje korrekte 54 90,0 220 90,5

Tri përgjigje korrekte 2 3,3 19 7,8

Mënyra e ushqyerjes së fëmijës mbi gjashtë muaj ka rëndësi në kultivimin e shijes, sjelljes dhe qëndrimit të fëmijës ndaj ushqimit. Fëmija duhet të ushqehet me lugë, i ulur në karrigen e tij ku ushqyerja duhet të jetë një moment i gëzueshëm për të.

25

Çfarë do t’i këshillonit nënave për mënyrën e të ushqyerit të fëmijës mbi 6 muajsh?

Mjekë Infermiere


T’a ushqejë fëmijën me biberon 3 5,0 31 12,8

Fëmija duhet të ushqehet në këmbë 1 1,7 4 1,6

T’a ushqejë fëmijën me lugë 47 78,3 206 84,8Ushqyerja të jetë një moment i gëzueshëm ku të komunikohet me dashuri 31 51,7 65 26,7

Fëmija duhet të qëndrojë ulur në karriken e vet 35 58,3 119 49,0

Përdor filxhan ose gotë 2 3,3 16 6,6

Të jetë në pozicion gjysëm ndenjur 2 3,3 5 2,1

Luga e mban larg fëmijën nga gjiri 1 1,7 0 0,0Të ushqehet duke qëndruar në prehër të nënës 0 0,0 5 2,1

Nuk ka rëndësi nëse është ulur apo në këmbë 0 0,0 2 0,8

Personeli mjekësor (78%) i këshillon nënat se fëmija duhet ushqyer me lugë, 58% i këshillojnë nënat që gjatë ushqyerjes fëmija duhet të qëndrojë ulur në karriken e vet dhe 52% i këshillojnë nënat që ushqyerja të jetë një moment i gëzueshëm për fëmijën gjatë të cilit duhet të komunikohet me dashuri. Pesë përqind e personelit mjekësor e këshillojnë nënën të përdorë biberonin për të ushqyer fëmijën mbi 6 muaj. Tre përqind e mjekëve e këshillojnë nënën t’a ushqejë fëmijën me filxhanin apo gotë apo t’a mbajë fëmijën në pozicion gjysmë ndenjur. Më pak se 2% e personelit mjekësor i këshillojnë nënat që fëmija duhet të ushqehet në këmbë, apo i rekoman-dojnë nënave të mos i ushqejnë fëmijët me lugë, pasi përdorimi i lugës e largon fëmijën nga gjiri.

Një panoramë pak a shumë të ngjashme paraqet dhe personeli infermieror. I py-etur se cfarë i këshillon nënave për mënyrën e të ushqyerit të fëmijës mbi 6 muajsh, rezulton se 85% e personelit infermieror i këshillon nënat se fëmija duhet ushqyer me lugë, 49% i këshillojnë nënat që gjatë ushqyerjes fëmija duhet të qëndrojë ulur në karriken e vet dhe 27% i këshillojnë nënat që ushqyerja të jetë një moment i gëzueshëm për fëmijën gjatë të cilit duhet të komunikohet me dashuri dhe 13% i këshillojnë nënat të përdorin biberonin për të ushqyer fëmijën. Shtatë për qind e per-sonelit mjekësor e këshillon nënën t’a ushqejë fëmijën me filxhanin apo gotë. Rreth 2% e personelit infermieror i këshillon nënat që fëmija duhet të ushqehet në këmbë, në prehër të nënës apo në pozicion gjysmë ndenjur. Më pak se 1% e personelit in-fermieror mendon se nuk ka rëndësi për ushqyerjen pozicioni i ushqyerjs, pra nëse fëmija është në këmbë apo ulur.

Kur fëmija është i sëmurë me diarre, temperaturë apo ARI rekomandohet që për të shmangur dehidrimin të shtohet sasia e lëngjve. Të pyetur në lidhje me këtë prob-lem “Përshkruani rekomandimet që i jepni nënave për ushqyerjen kur fëmija është sëmurë (diarre, temperaturë, ARI)” 77% e mjekëve pohuan se i këshillojnë nënat të mos e ndërpresin ushqyerjen me gji, 73% rekomandojnë shtimin e ushqimeve të lëngshme, 22% rekomandojnë të shtohet numri i vakteve, 20% rekomandojnë të mos e ndërpresin ushqyerjen e zakonshme, dhe vetëm 3% e tyre rekomandojnë të shtohen lengje te tilla si cajra, tresol, apo lëngje të tjera; të shtohen ushqimet me kalori; apo të pakësohet sasia e ushqimeve të dhëna.


Rregjistrojnë SAKTË

të dhënat në kurbën e rritjes

89,3%

Rregjistrojnë SAKTË


77%

Rregjistrojnë GABIM


10,7%

Rregjistrojnë GABIM


23%

Për këtë pyetje personeli infermieror në 66% të rasteve rekomandon të mos ndër-pritet ushqyerja me gji, 65% rekomandojnë shtimin e ushqimeve të lëngshme, 31% rekomandojnë të shtohet numri i vakteve, 21% rekomandojnë të mos e ndërpresin ushqyerjen e zakonshme, 10% rekomandojnë të pakësohet sasia e ushqimeve të dhëna. Vetëm 5% e personelit shëndetësor rekomandojnë dhënien e çajrave, lëngjeve apo tresolit.

Përshkruani rekomandimet që i jepni nënave për ushqyerjen kur femija është sëmurë (diarrea, temperature, ARI)

Mjekë Infermiere


Mos e ndërpri ushqyerjen me gji 46 76,7 161 66,3

Mos e ndërpri ushqyerjen e zakonshme 12 20,0 52 21,4

Shto marrjen e ushqimeve të lengshme 44 73,3 158 65,0

Të pakësohet sasia e ushqimit të dhënë 2 3,3 23 9,5

Shto numrin e vakteve 13 21,7 74 30,5

Të ndërpritet dhënia e qumështit të gjirit 0 0,0 3 1,2

Çajra, lëngje, tresol 2 3,3 13 5,3

T’i japim ushqim sa herë të dojë fëmija 0 0,0 3 1,2

Të shtohen ushqimet me kalori 2 3,3 0 0,0

Të ushqehen shpesh dhe nga pak 0 0,0 1 0,4

Të jepen ushqime që asimilohen shpejt 0 0,0 3 1,2

6.4. Praktikat dhe Njohuritë e PKSHP në Përdorimin e Kurbave të Rritjes

Për të vlerësuar nivelin e njohurive të personelit shëndetësor në përdorimin e kurbave të rritjes, u aplikuan një sërë pyetjesh dhe u pa se vetëm 52% e mjekëve dhe 36% e infermierëve i përdorin kurbat e rritjes në punën e tyre të përditshme. Nga këta 89% e mjekëve dhe 77% e infermierëve e rregjistrojnë saktë informacionin në kurbat e rritjes. Kjo paraqitet në skemën më poshtë:

MjekëPO

51,7%

InfermierëPO

35,8%

A i përdorni kurbat e rritjes në punën tuaj të përditshme?

27

Për të matur peshën e fëmijës

Kur fëmija mbi dy 2 vjeç fillon të ndryshojë ritmin e rritjes

Për të matur gjatësinë e fëmijës

Kur kurba e fëmijës ndryshon ne 2DS

Mbi këtë kontigjent të personelit shëndetësor, që deklaroi se perdor kurbat e rritjes në punën e përditshme u aplikuan edhe dy pyetje te tjera lidhuar e kurbat e rritjes: 1) Përse i përdorni kurbat e rritjes, dhe; 2) Në cilat raste do të shqetësoheshit për ecurinë e fëmijës nga paraqitja grafike e kurbave të rritjes.

Të pyetur se përse përdoren kurbat e rritjes personeli mjekësor që deklaroi se përdor kurbat e rritjes në punën e përditshme në 96% të rasteve mendon se ato përdoren për të matur gjatësinë e fëmijës, 93% mendon se ato përdoren për të matur peshën e fëmijës, 50% mendon se përdoren për të vlerësuar rritjen e fëmijës në dinamikë, dhe 32% për të shënuar perimetrat e matur.

Personeli infermieror, i pyetur përse përdoren kurbat e rritjes, dha këto alternativa përgjigjeje: 86% e personelit infermieror mendon se kurbat e rritjes përdoren për të matur peshën e fëmijës, 70% mendon se ato përdoren për të matur gjatësinë e fëmijës, 32% i përdor kurbat e rritjes për të shënuar perimetrat e matur, dhe 29% i përdor për të vlerësuar rritjen e fëmijës në dinamikë (shih grafikun më poshtë).

Në përqindjen më të madhe të rasteve personeli shëndetësor do të shqetësohej kur kurba e fëmijës tregon për pakësim të ritmit të rritjes (përkatësisht 89% e mjekëve dhe 74% e infermierëve që i përdorin kurbat e rritjes), kur kurba e fëmijës ndryshon me 2 deviacione standarde (DS) (përkatësisht 36% e mjekëve dhe 15% e infermierëve që i përdorin kurbat e rritjes), ose atëherë kur fëmija mbi 2 vjeç fillon të ndryshojë ritmin e rritjes (përkatësisht 14% e mjekëve dhe 12% e infermierëve që i përdorin kurbat e rri-tjes). Vetëm 4% e infermiereve që rregjistrojnë të dhënat në kurbat e rritjes nuk e dinë se përse i përdorin ato.

Inferimierë

Inferimierë

Për të shënuar perimetrat e matur

Nuk e di

Mjekë

Mjekë

Për të vlerësuar rritjen e fëmijës në dinamikë

Kur kurba e fëmijës tregon pakësim të ritmit të rritjes

Kurbat e rritjes përdoren:

Në cilat raste do të shqetësoheshit për ecurinë e fëmijës nga paraqitja e grafike e kurbave të rritjes

28,7

86,2

70,1

32,2

50

92,9

96,4

32,1

0

11,5

14,9

10,3

14,3

35,7

73,6

89,3


6.5. Pjesëmarrja e PKSHP në Aktivitete Trajnuese Lidhur me Ushqyerjen

Pyetje me interes në këtë anketë ishin dhe ato të lidhura me pjesëmarrjen në ak-tivitete edukuese si trajnime apo seminare të lidhra me ushqyerjen nga ku rezultoi se vetëm 47% e mjekëve dhe 33% e infermierëve të intervistuar kishin marrë pjesë në trajnime/seminare që lidhen me ushqyerjen gjatë dy viteve të fundit.

Pyetjes se cilat nga temat mbi ushqyerjen paraqesin më shumë interes në punën tuaj, 62% e mjekëve përmendin ushqyerjen me gji, 58% përmendin ushqyerjen shtesë për fëmijët 6-24 muaj, 55% thonë se kanë më shumë interes për ushqyerjen e gruas gjatë dhe pas shtatzanisë, 48% shprehin interes për ndjekjen e rritjes sipas kurbave të OBSH dhe 22% paraqesin interes për ushqyerjen në adoleshencë dhe ushqyerjen në moshë adulte.

Temat mbi ushqyerjen me më shumë interes në punën tuaj (Pyetja 22)

Mjekë Infermiere


Ushqyerja me gji 37 61,7 181 74,5

Ushqyerja shtesë për fëmijët 6-24 muaj 35 58,3 134 55,1

Ndjekja e rritjes sipas kurbave te OBSH 29 48,3 65 26,7

Ushqyerja në adoleshencë 13 21,7 49 20,2Ushqyerja e gruas gjatë dhe pas shtatzanisë 33 55,0 120 49,4

Ushqyerja në moshë adulte 13 21,7 28 11,5

Planifikimi familjar 0 0,0 3 1,2

Vaksinimi 0 0,0 2 0,8

Personeli infermieror pyetjes se cilat nga temat mbi ushqyerjen paraqesin më shumë interes në punën e tyre, në masën 75% përmendin ushqyerjen me gji, 55% përmendin ushqyerjen shtesë për fëmijët 6-24 muaj, 49% thonë se kanë më shumë interes për ushqyerjen e gruas gjatë dhe pas shtatzanisë, 27% shprehin interes për ndjekjen e rri-tjes sipas kurbave te OBSH 20% interesohen për ushqyerjen në adoleshencë dhe 12% paraqesin interes për ushqyerjen në moshë adulte.

6.6. Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP mbi Aneminë

Mungesat në hekur janë një prej mangësive kryesore të ushqyerjes në botë dhe llogaritet të ndikojnë mbi dy miliardë njerëz. Ata që preken më rëndë janë fëmijët e vegjël dhe femrat shtatzëna apo pas lindjes, për shkak të kërkesës së lartë për hekur që ka rritja e foshnjës dhe shtatzënia. Anemia është gjendja e niveleve më të ulëta të hemoglobinës në gjak. Për rrjedhojë sasia e oksigjenit që transportohet në trup është e ulët. Hekuri është një përbërës kryesor i hemoglobinës dhe mungesa e tij vlerësohet si shkaktare e gjysmës së gjithë anemive në nivel global. Shkaqe të tjera të anemisë përfshijnë Ancylostoma Duodenale dhe parazitë të tjerë, mungesa të

29

tjera ushqyese, infeksione kronike, kushte gjenetike që variojnë sipas rajonit (të tilla si drepanocitoza dhe talasemia), HIV/AIDS, dhe lindshmërinë e lartë. Anemia është një shqetësim serioz për fëmijët sepse mund të pengojë zhvillimin konjitiv, mund të sjellë rritjen e vonuar dhe shkallë më të lartë sëmundshmërie nga sëmundjet ngjitëse. Organizata Botërore e Shëndetësisë ka zhvilluar një sistem të prevalencës së anemisë për të kategorizuar rëndësinë e anemisë për shëndetin publik: <5 për-qind nënkupton kurrfarë problemi për shëndetin publik; 5.0–19.9 përqind nënkup-ton një problem të mesëm për shëndetin publik; 20.0–39.9 përqind nënkupton një problem të madh për shëndetin publik; dhe 40.0 përqind ose më shumë shihet si një problem shumë i madh për shëndetin publik (WHO, 2009).

Një ndër pyetjet që i’u drejtua personelit shëndetësor ishte se si e përkufizojnë ata aneminë dhe siç shihet qartë nga tabela më poshtë vetëm dy nga alterantiavt e përgjigjeve janë të drejta. Lidhur me këto alternative, 95% e mjekëve dhe 85,5% e infermierëve japin përgjigjen se “Anemia është gjendja ku sasia e qelizave të kuqe të gjakut apo e hemoglobinës në gjak është nën normë”, dhe 53% mjekëve dhe 45,9% e infermierëve japin përgjigjen se “Anemia është gjendja ku aftësia e gjakut për të mbartur oksigjen pakësohet”. Vetëm 52% e mjekëve dhe 40% e infermierëve i japin të dy përkufizimet e sakta, të lartpërmendura, mbi aneminë.

Alternativat e tjera të përgjigjeve si “Anemia shkaktohet vetëm nga mungesa e hekurit në dietë” jepet respektivisht nga 32% e mjekeve dhe 51% e personelit in-fermieror. Përkufizimin se “Anemia është një gjendje që prek vetëm vegjetarianët” jepet perkatësisht nga 3% e mjekëve dhe 5% e personeli infermieror. Më pak se dy përqind e mjekëve pohojnë se asnjëri nga alternativat e dhëna mbi aneminë, nuk është i vërtetë.

Si do ta përkufizonit aneminë?Mjekë Infermiere


Anemia shkaktohet vetëm nga mungesa e hekurit në dietë 19 31,7 124 51.2

Anemia është gjendja ku sasia e qelizave të kuqe të gjakut apo e hemoglobinës në gjak është nën normë

57 95,0 207 85,5

Anemia është gjendja ku aftësia e gjakut për të mbartur oksigjen pakësohet 32 53,3 111 45,9

Anemia është një gjendje që prek vetëm vegjetarianët 2 3.3 13 5.4

Asnjëri nga përkufizimet e dhëna mbi aneminë nuk është i saktë 1 1.7 0 0

Si grupet që rrezikojnë të preken më shumë nga anemia, që përmenden në përqind-jen më të lartë nga i gjithë personeli shëndetësor, janë fëmijët 0-5 vjeç (përkatësisht 77% e mjekëve dhe 84% e infermierëve).

Mjekët përmendin si grupe të rrezikuara për të pasur anemi gratë shtatzanë (75%), dhe të rinjtë në adoleshencë (58%). Grupet e tjera si gratë jo-shtatzanë nga 15-49 vjeç dhe të moshuarit përmenden në përqindje më të vogla (respektivisht 17%, 12% dhe 10%).

Personeli infermieror përmend si grupe të rrezikuara për të bërë anemi gratë shtat-zanë dhe në laktacion (75%), të rinjtë në adoleshencë (36%), dhe të moshuarit (11% dhe 7%).


Cilat grup-mosha preken më shumë nga anemia?

Mjekë Infermiere


Fëmijët 0-5 vjeç 46 76,7 203 83,5

Të rinj në adoleshencë 35 58,4 88 36,3

Gra shtatzanë dhe në laktacion 45 75 181 74,5

Gra jo-shtatzanë nga 15-49 vjeç 10 16,7 39 16

Të moshuarit 6 10 27 11,1

Të pyetur se cilat janë ekzaminimet që mund të përdoren për të nxjerrë në pah ane-minë ose shkaqet që çojnë tek ajo, 95% e mjekëve përmendin se duhet matur përqën-drimi i hemoglobinës, 43% thonë se duhet matur ferritina në serum dhe 24% thonë se duhen bërë testet për parasite. Tridhejtë e një përqind përmendin vetëm faktin që pa-cienti duhet të bëjë një analizë gjaku, pa e përcaktuar se cilin element të gjakut kërkojnë për të nxjerrë në pah aneminë.

Cilat ekzaminime mund të përdoren për të nxjerrë në pah aneminë ose shkaqet që çuan tek ajo?

Mjekë

Numri Përqindja

Përqëndrimi i hemoglobinës 57 95

Ferritina në serum 26 43,3

Testet e feçes për parazite 14 23,3

Testi për matjen e jodit në urinë 3 5

Analiza gjaku 18 31.0

Informacioni mbi prevalencën e anemisë në nën-grupet e popullsisë është i do-bishëm për zhvillimin e programeve shëndetësore për të parandaluar aneminë, të tilla si promovimi i konsumit të ushqimeve të pasura në hekur, shtesave të hekurit, përforcimin e ushqimeve dhe programe kundër krimbave/parazitëve sipas nevojës. Dhe që këto lloj ushqimeh të promovohen, në rradhë të parë duhet të njihen.

Si ushqime më të pasura më hekur, personeli i kujdesit shëndetësor parësor përmend zarzavatet e gjelbra dhe me gjethe (p.sh. spinaqi, lakra, brokoli, rrepa), përkatësisht 91% e mjekëve dhe 92% e infermierëve; mishi i organeve te brendshme (përkatësisht 50% e mjekëve dhe 28% e infermierëve); mishi i lopës, qingjit, gicit, derrit, pulës (përkatësisht 45% e mjekëve dhe 42% e infermierëve); veza (përkatësisht 22% e mjekëve dhe 24% e infermierëve); thjerrëzat (përkatësisht 16% e mjekëve dhe 9% e infermiereve). Nivelet e përgjigjes për arrat apo lajthitë dhe frutat e thata variojnë nga 3-7%.

31

Çfarë mund të parandalojë aneminë?Mjekë Infermiere


Ngrënia e shumtë e zarzavateve të gjelbra 40 66,6 182 74,9Mishi i kuq dhe mishi i organeve të brendshme* 34 56,7 124 51

Shtesa hekuri me tableta 40 66,6 102 42

Mjekimi i krimbave të zorrëve 20 33,3 34 13,9

Vetëm ushqim me gji për 6 muaj 4 6,7 15 6,2

Nuk e di 1 1.7 4 1,6

Vitamina/fruta 0 0 16 6,5

Acidi folik 2 3,4 2 0,8

Përdorimi i verës 0 0 7 2,8

Përdorimi i qumështit 0 0 11 4,5

Mish/lëng mishi 2 3,4 5 2

Të pyetur se çfarë mund të parandalojë aneminë, 67% e mjekëve dhe 75% e in-fermierëve përmendin konsumin e zarzavateve të gjelbra dhe më pak se 2% e gjithë personelit shëndetësor thonë se nuk e dinë se si mund të parandalohet anemia.

Personeli shëndetësor u pyet se çfarë pengesash kanë ata në diagnostikimin e anemisë. Gjashtëdhjetë përqind e personelit mjekësor përmendin mungesën e aparaturave në Qendrën Shëndetësore, apo vështirësitë për të aksesuar laboratorët (distancat e largëta pasi nuk ka laboratorë), 43% përmendin mungesën e materi-aleve, 30% përmendin pamundësinë e pacientëve per të paguar për ekzaminimet e kërkuara, dhe 13% “akuzojnë” si pengesë në diagnostikimin e anemisë, mungesën e trajnimeve profesionale të personelit shëndetësor. Tre përqind e personelit shënde-tësor thonë se pacientët referohen për analiza dhe nuk kthejnë përgjigjen e analizës, pra humbin gjatë rrugës.

Mungesa e aparaturave

Mungesa e materialeve

Financat e limituara

Financat e trajtimit profesional

Pt për analiza nuk kthejnë përgjigjen e ...

Asnjë pengesë

Distanca nga laburatorët

Çfarë pengesash keni në diagnostikimin e anemisë?

30

60

6,8

13,3

43,3

60

3.4


Nuk janë të rralla rastet kur personeli shëndetësor përballet me faktin kur pacienti e ka ndërprerë terapinë me hekur. Arsyet mund të jenë nga më të ndryshme4; ndër to per-soneli shëndetësor rendit simptoma të padëshiruara (përkatësisht 75% e mjekëve dhe 47% e infermierëve), reaksion alergjik (përkatësisht 60% e mjekëve dhe 48% e infermi-erëve), pacienti ndjen se shenjat e anemisë janë zhdukur (përkatësisht 32% e mjekëve dhe 27% e infermierëve), mungesë parash për të blerë shtesat e hekurit (përkatësisht 20% e mjekëve dhe 17% e infermierëve), apo jashtëqitje me ngjyrë të errët (përkatësisht 17% e mjekëve dhe 15% e infermierëve).

Cilat janë arsyet prej të cilave pacientët mund të ndalojnë marrjen e hekurit?

Mjekë Infermiere


Reaksion alergjik 36 60,0 117 48,1

Simptoma të padëshiruara 45 75,0 114 46,9

Mungesë parash për të blerë shtesat 12 20,0 40 16,5

Mbarimi i recetës 1 1,7 12 4,9Asnjë farmaci ose qendër shëndetësore afër banesës 1 1,7 15 6,2Pacienti ndjen se shtesat nuk po japin rezultat 3 5,0 19 7,8Pacienti ndjen se shenjat e anemisë janë zhdukur 19 31,7 65 26,7

Jashtëqitje me ngjyrë të errët 10 16,7 35 14,4

Kohëzgjatja e mjekimit 1 1,7 0 0,0Merr hekurin nëpërmjet ushqimeve të mjaftueshme 1 1,7 0 0,0

Paralelisht ka sëmundje tjetër 1 1,7 0 0,0

Nuk e di 1 1,7 12 4,9

Po ashtu, një pjesë e personelit shëndetësor përmend se ka pengesa në trajtimin e anemisë. Shumica e mjekëve (60%) përmendin mungesën e aparaturave për të monito-ruar nivelet e anemisë, 43% përmendin mungesën e materialeve, 18% përmendin faktin se nuk kanë suplementë në qendrën shëndetësore (që ofrohen gratis), 12% përmendin pamundësinë ekonomike të popullatës për t’iu nënshtruar ekzaminimeve diagnostik-uese dhe 10% përmendin mungesën e trajnimeve profesionale. Në 8% të rasteve pa-cientët nuk pranojnë të marrin shtesat në hekur dhe në 3% të rasteve ata raportojnë se shtesat mungojnë në farmaci dhe po në të njëjtën përqindje përmendet neglizhenca e pacientit për të marrë trajtimin mbi aneminë.

33

Çfarë pengesash keni në trajtimin e anemisë?

Mjekë

Numri Përqindja

Mungesa e shtesave (suplementeve) në qendrën shëndetësore 11 18,3Mungesa e shtesave (suplementeve) në farmaci 2 3.3

Mungesa e trajnimit profesional 6 10.0

Mungesa e njohurive 3 5.0

Mungesa e materialeve 26 43,3

Pranimi i shtesave nga pacientët 5 8.3

Financa të limituara 7 11,7Mungesa e aparaturave për të monitoruar nivelet e anemisë 36 60.0

Asnjë pengesë 10 17.2

Neglizhenca e pacientit 2 3.4

Personeli shëndetësor po ashtu rendit një sërë pengesash lidhur me edukimin e popullatës mbi aneminë. Mungojnë materialet edukuese (përkatësisht këtë e po-hojnë 47% e mjekëve dhe 49% e infermierëve), gratë kanë një nivel edukimi që lë për të dëshiruar dhe si i tillë angazhimi dhe vlerësimi i problematikës nga ana e tyre është i vështirë (përkatësisht këtë e pohojnë 45% e mjekëve dhe 33% e infer-mierëve). Kësaj të fundit i bashkangjitet dhe fakti që gratë veprojnë sipas traditës (32% e mjekëve dhe 22% e infermierëve). Tetë përqind e mjekëve kundrejt 5% të infermierëve, pohojnë se nuk kanë kohë për të folur me pacientët. Shtatëmbëdhjetë përqind e infermierëve deklarojnë se i’u mungojnë njohuritë për të edukuar popul-latën mbi aneminë.

Çfarë pengesash keni në edukimin mbi aneminë?

Mjekë Infermiere


Mungesa e njohurive 3 5,0 40 16,5

Çështje kulturore/traditash 19 31,7 53 21,8

Mungesa e materialeve edukuese 28 46,7 119 49,0

Mungesa e kohës për të folur me pacientët 5 8,3 11 4,5

Niveli i edukimit të grave 27 45,0 81 33,3

Asnjë pengesë 9 15,0 34 14,0

Arsye ekonomike 1 1,7 3 1,2Nuk kemi ambiente ku të bisedojmë me nënat 0 0,0 2 0,8

Gratë nuk vijnë në QSh, nuk interesohen 0 0,0 5 2,1


Të pyetur se “Cilat besoni se janë shkaqet e anemisë”, në shumicën e rasteve per-soneli mjekësor beson se është kequshqyerja (përkatësisht 95% e mjekëve dhe 93% e infermierëve), pasuar nga gjakderdhja e zgjatur (përkatësisht 82% e mjekëve dhe 58% e infermierëve) dhe shtazania (përkatësisht 42% e mjekëve dhe 38% e infermierëve). Tridhjetë e dy përqind e mjekëve dhe 20% e infermierëve besojnë si shkak të anemisë një gjendje të trashëguar. Në përqindje te vogla, personeli mjekësor akuzon si shkaktarë të anemisë mungesën e hekurit dhe acidit folik dhe parazitozat apo sëmundje të ndry-shme të traktit digjestiv.

Cilat besoni se janë shkaqet e anemisë?Mjekë Infermiere


Shtatzania 25 41,7 93 38,4

Kequshqyerja 57 95 226 93

Gjakderdhja e zgjatur 49 81,7 140 57,6

Gjendje e trashëguar 19 31,6 49 20,2Parazitozat apo sëmundje të ndryshme të traktit digjestiv 3 5 14 5,7

Mungesa e hekurit dhe acidit folik 4 6,7 12 4,9

Lidhur me pyetjen se në cilat raste do të kontrollonit për anemi, në përqindjen më të lartë mjekët dhe infermierët përmendin Dobësi/Këputje/Lodhje e shpejtë (respektivisht 91% e mjekëve dhe 94% e infermiereve), uljen e oreksit (53% e mjekëve dhe 49% e infermiereve) dhe shtatzaninë (41% e mjekëve dhe 30% e infermierëve) (të dhenat nuk janë paraqitur me tabelë).

Në cilat raste do të kontrollonit për anemi?Mjekë Infermiere


2-3 shenja 31 51,7 137 56,4

4-5 shenja 10 16,7 32 13,2

Në mënyrë të përmbledhur mund të themi se, 52% e mjekëve dhe 56% e infermi-erëve përmendin dy deri në tre situata në të cilat do të kontrollonin për anemi dhe vetëm 17% e mjekëve dhe 13% e infermierëve përmendin katër deri në pesë situata në të cilat do të kontrollonin për anemi.

Për të parandaluar aneminë, ka gjendje të veçanta kur nuk mjafton vetëm dieta e pasur me hekur apo mikroelementë të tjerë, ndaj punonjësit e kujdesit shëndetësor parësor u pyetën “Kujt i jepni preparate të hekurit për të parandaluar aneminë” dhe përqindjet më të larta të përgjigjeve tregojnë se për të parandaluar aneminë, e japin tek gruaja shtatzanë (77% e mjekëve) tek fëmijët (38%) dhe më pak tek gratë jo shtatzanë (28%).

35

A jepni preparate të hekurit për të parandaluar aneminëMjekë

Numri Përqindja

Tek femijët 22 36,7

Tek gratë jo shtatzanë 17 28,3

Tek gratë shtatzanë 46 76,7

Ndërsa për të trajtuar aneminë personeli shëndetësor raporton se i jep mjekim me preparate hekuri “Vetëm atyre që janë klinikisht të diagnostikuar me anemi” në 87% të rasteve dhe “Grave shtatzanë” në 58% të rasteve, pavarësisht se ka një protkoll për gruan shtatzanë.

Kujt i jepni receta për preparate hekuri?Mjekë

Numri Përqindja

Grave jo-shtatzanë nga 15-49 vjeç 5 8,3

Grave shtatzanë 35 58,3

Fëmijëve nën 5 vjeç 4 6,7Vetëm atyre që janë klinikisht të diagnostikuar me anemi 52 86,7

Marrja e duhur e mikroelementeve nga femrat ka përfitime të rëndësishme për në-nën dhe fëmijën. Shtesa e hekurit marrë nga femrat gjatë shtatzënisë mbron nënën dhe fëmijën nga anemia. Përllogaritet se një e pesta e vdekshmërisë perinatale dhe një e dhjeta e vdekshmërisë së nënave mund të jenë rrjedhojë e anemisë nga mungesa e hekurit (WHO, 2004, 2009). Anemia shoqërohet me rrezik më të madh për lindje të para-kohshme dhe peshë të ulët të fëmijës në lindje.

Sa gjatë do e jepnit me recetë marrjen e hekurit për nje grua shtatzanë?

Mjekë

Numri Përqindja

Gjatë gjithë shtatzanisë 5 8,5

1 muaj 9 15.3

2 muaj 6 6,8

3 muaj 19 32,2

4 muaj 0 0

5-6 muaj 1 1.7Derisa analizat të tregojnë se pacienti nuk është më anemik 18 30,5Prej fillimit të 3 mujorit të dytë deri në fund të tremujorit të tretë 7 11,9

Nuk e di 1 1.7

Gjatë gjithë shtatzanisë 1 1.7


Sic shihet nga tabela, vetëm 12% e mjekëve japin përgjigje të saktë lidhur me

pyetjen “Sa gjatë do e jepnit me recetë marrjen e hekurit për nje grua shtatzanë”, pra pohojnë se do ta japin hekurin prej fillimit të 3 mujorit të dytë deri në fund të tremujorit të tretë. Ndërkohë 31% thonë se do të japin tablet hekuri derisa analizat të tregojnë se pacienti nuk është më anemik. Në këtë rubrikë, personeli shendetesor u pyet se sa vizita duhet të bëjë gruaja gjatë shtatzanisë (kujdesi antenatal) dhe mediana e përg-jigjeve ishte “katër vizita”, si nga personeli mjek ashtu dhe ai infermier (te dhënat nuk paraqiten në tabelë).

Kur vizitat para lindjes tregojnë për një komplikacion të mundshëm tek gratë shtat-zanë, ato i referohen në 68% spitalit të qarkut dhe në 31% konsultorit të gruas.

Kur vizitat para lindjes tregojnë për një komplikacion të mundshëm, ku i referoni gratë shtatzanë? (Pyetja 78)

Mjekë

Numri Përqindja

Spitali i qarkut 40 67,8

Konsultori i gruas 18 30,5

Spitali i Tiranës 0 0

Mjekët, në praktikën e tyre të përditshme, për të përshkruar dozën dhe kohëzg-jatjen e marrjes së hekurit tek pacientët anemikë i referohen në përqindjen më të lartë protokolleve të ISKSH, njohurive të marra në shkollë, apo bazuar në eksperienca e tyre. Nuk mungojnë rastet, kur personeli mjekësor deklaron se nuk kanë protokolle mjekimi mbi të cilat ata mund të mbështeten. Një përqindje shumë e vogël (5%) për-mend si burim informacioni fletëpalosjet apo materialet e shpërndara gjatë semin-areve të trajnimit.

PROTOKOLLI

Cilave protokolle i referoheni për të përshkruar dozën dhe kohëzgjatjen e marrjes së hekurit nëse janë anemikë?

Fëmijët Gratë jo shtatzanë Gratë shtatzanë

ISKSH 24.1 20.6 56.9

Literatura e shkollës 17.2 8.6 10.3

Nuk kemi protokolle 13.7 6.8 5.1

Seminare, fletëpalosje - - 5.1

Përvoja, eksperieneca personale - 5.1 5.1

Pacientët anemikë të cilët nuk tregojnë përmirësim edhe gjatë trajtimit referohen në 88% të rasteve nga mjeku i familjes tek specialisti në spitalin e qarkut; 12% referohen tek mjeku specialist.

37

Bazuar ne të dhënat e kërkuara në rregjistrat e qëndrave shëndetësore, u pa se numri mesatar i personave të identifikuar me anemi është shumë i vogël, pasi të dhënat nuk rregjistrohen të plota dhe pacientët që dërgohen për analizë gjaku nuk kthehen për të konsultuar përgjigjet e analizave. Bazuar po në këto rregjistra, asnjë pacient nuk është diagnostikuar me talasemi në 6 muajt e fundit.

6.7. Nohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat e PKSHP mbi Infeksionet nga Parazitët

Si një ndër shkaktarët e anemisë akuzohen dhe Ancylostoma Duodenale dhe par-azitë të tjerë. Për këtë arsye personelit shëndetësor i’u bënë një sërë pyetjes rreth njo-hurive, qëndrimeve dhe praktikave që ata kanë për parazitët si shkaktarë të anemisë.

Referoni pacientin tek një specialist

Vazhdoni të rregulloni dozat e shtesave të hekurit

Bëni teste të mëtejshme laboratorike

Mjekë

Po Jo

Referoni pacientin tek një spital

Infermierë

Nëse një pacient me anemi nuk përmirsohet nga trajtimi, çfarë bëni?

A keni në dispozicion material informuese mbi aneminë për popullatën në mbulim?

6,7

8,3

8

88,6

28.321.1

Vetëm 28% e mjekëve dhe 21% e infermierëve deklarojnë se kanë në dispozicion materiale informuese mbi aneminë për popullatën në mbulim.


Cilat janë shenjat dhe simptomat e infeksionit me parazitët e zorrëve?

Mjekë Infermiere


Kruajtje dhe acarim në pikën e takimit të lëkurës me tokën 47 78,3 174 71,6

Anemi 21 35,0 38 15,6

Dhimbje abdominale 53 88,3 169 69,5

Diarre 26 43,3 105 43,2

Humbje e oreksit 29 48,3 74 30,5

Humbje peshe 29 48,3 60 24,7

Prapambetje në peshë dhe gjatësi 8 13,3 18 7,4

Zhvillim mendor i prapambetur 3 5,0 8 3,3

Tetëdhjetë e tetë përqind e mjekëve referojnë si shenjat të infeksionit nga par-azitët e zorrëve dhimbjen abdominale; 78% referojnë kruarje dhe acarim në pikën e takimit të lekurës më tokën, 48% referojnë humbje të oreksit apo humbje në peshë, 43% refrojnë diarrenë dhe vetëm 35% referojnë aneminë si shenjë të infeksioneve nga parazitët.

Personeli infermieror raporton në përqindjen më të lartë (72%) si shenjë të infek-sioneve nga parazitët kruarjen dhe acarimin në pikën e takimit të lëkurës më tokën, në 70% raporton dhimbjen abdominale, 43% raporton diarrenë, 31% humbjen e oreksit dhe 25% humbjen në peshë. Vetëm 16% e personelit infermieror raporton aneminë si shenjë të infeksioneve nga parazitët.

Pyetur me faktin se cilin nga grupet e pacientëve do të trajtojmë për parazitë, për-qindjet më të larta të përgjigjes janë: “Të gjithë personat me test pozitiv të feceve”, (82% e mjekëve), fëmijët e shkollave (17%), dhe fëmijët nën 5 vjeç (12%).

Cilëve pacientë do t’u jepnit tableta për heqjen e parazitëve të zorrëve? (Pyetja 77)

Mjekë

Numri Përqindja

Fëmijët nën 5 vjeç 7 11,7

Fëmijët e shkollave 10 16,7

Gratë jo-shtatzanë nga 15-49 vjeç 3 5,0

Gratë shtatzanë 2 3,3

Të gjithë familjes 19 32,1

Të gjithë personave me test pozitiv të feçeve 49 81,7

Bazuar ne rregjistrat mjekësorë, u pa se numri i personave të identifikuar si pozi-tivë për parazitët e zorrëve në testet e feçeve në 30 ditët e fundit, është shumë i vogël. Mjekët gjithashtu pohuan se pacientët rekomandohen për të bërë analizën e feçes për parazitë, por nuk kthehen më në qëndrën shëndetësore për të marrë mjekim, apo për kontroll. Ka një “varfëri” në informacion, pasi mungojnë të dhënat e bazuara në evidencë.

39

6.8. Përdorimi i Materialeve Udhëzuese nga PKSHP në Praktikën e Përditshme

Pyetjes se cilin nga manualet konsulton personeli mjekësor në punën e përditshme, në përqindjet më të larta janë protokollet e ISKSH, paketa bazë e shërbimeve në ku-jdesin shëndetësor parësor, dhe gjysma ose më pak njohin menaxhimin e integruar të sëmundjeve të fëmijëve apo rekomandime mbi ushqimin e shëndetshëm në Shqipëri.

Personeli infermieror i konsulton shumë më pak manualet që normalisht duhet të jenë në duar të të gjithë personelit shëndetësor.

Konsultoni në punën tuaj të përditshme manualet e mëposhtëm? (Pyetjet 84-93)

Mjekë Infermiere


Rekomandime mbi ushqimin e shëndetshëm në Shqipëri 23 38,3 82 33,7

Udhëzimi Nr. 146 (11/04/2003) për Shëndetin Riprodhues 52 86,7 108 44,4

“Paketa bazë e shërbimeve në kujdesin shëndetësor parësor” 50 83,3 99 40,7

“Menaxhimi i integruar i sëmundjeve të fëmijëve” 31 51,7 75 30,9

Rregullore e shërbimeve të shëndetit riprodhues në kujdesin shëndetësor parësor Nr.147 (11/04/2003)

37 61,7 105 43,2

Kujdesi për Gratë Shtatzanë dhe Ushqyerjen me Gji (MSH, USAID, JSI/TASC) 47 78,3 144 59,3

Lista e Barnave të Rimbursuara 60 100,0 156 64,2

Protokolli për Përdorimin e Barnave të Rimbursuara 60 100,0 151 62,1

Libri i Kodeve të ISKSH për Vizitat e Pacientëve dhe Gjendjen Shëndetësore 59 98,3 176 72,4

Të tjera (Përshkruaji)

Formulari terapeutik 1 1,7 0 0

Nuk ka protokolle 1 1,7 0 0

Protokollet i ka vetëm mjeku 0 0 11 4.4

Protokolli i vaksinave, injeksionet 0 0 1 0.4


7. Përfundime

• Vetëm 68% e mjekëve dhe 66% e personelit infermieror u përgjigjën se ushqyerja me gji duhet filluar brenda orës së pare, menjëherë pas lindjes.

• 82% e mjekëve dhe 87% e personelit infermieror japin përgjigje të saktë se sa kohë duhet të vazhdohet ushqyerja vetem me gji (deri në gjashtë muaj).

• 85% e personelit mjekësor dhe 86% e personelit infermieror e vlerësojnë qumështin e gjirit si ushqimi ideal për foshnjet.

• Lidhur me pyetjen se përse është e rëndësishme ushqyerja me gji, 85% e mjekëve dhe 93% e infermierëve përmendin deri në tri arsye të sakta, ndërkohë që vetëm 15% e mjekëve dhe 7% e infermiereve permendën deri në pesë arsye.

• Mbi 83% e mjekëve dhe 76% e personelit infermieror dinë, se sipas OBSH, ushqyerja plotësuese duhet të fillohet në muajin e gjashtë pas lindjes.

• Personeli infermieror rendit si pengesa në edukimin e nënave mbi ushqyerjen: nivelin e ulët të edukimit të nënave (57%), mungesën e materialeve edukuese (45%), faktin që nënat i ushqejnë fëmijët e tyre spas traditës familjare (42%), mungesën e njohurive nga ana e personelit shëndetësor (13%), mungesën e kohës për të folur me pacientët (8%), distancat e mëdha deri në qëndrën shëndetësore, çka vështirëson takimin me nënat (7%).

• Për nënat që nuk i ushqejnë dot me qumësht gjiri foshnjat 0-6 muajsh, si alternativë ushqimi 47% e mjekëve dhe 61% e infermierëve rekomandojnë qumesht bagëtie, ndërkohë kur dihet se qumështi i bagëtisë nuk rekomandohet para moshës 12 muaj.

• Rreth 50% e personelit mjekësor përdorin kurbat e rritjes në punën e tyre të përditshme, por 96% e tyre pohojnë se kurbat e rritjes përdoren për të matur gjatësinë e fëmijës.

• Në pjesën më të madhe personeli shendetësor interesohet të ketë më shumë informacion per ushqyerjen me gji (68%), për ushqyerjen shtesë për fëmijët 6-24 muaj (58%), për ushqyerjen e gruas gjatë dhe pas shtatzanisë (55%), për ndjekjen e rritjes sipas kurbave të OBSH-së 48%, etj.

• Manuali “Rekomandime mbi ushqimin e shëndetshëm në Shqipëri” njihet vetëm nga 38% e personelit mjekësor.

• Mbi 50% e personelit shëndetësor njohin deri në tri shenja te anemisë.• Të pyetur se cilat janë ekzaminimet që mund të përdoren për të nxjerrë në pah

aneminë ose shkaqet që çojnë tek ajo, 95% e mjekëve përmendin se duhet matur përqëndrimi i hemoglobinës, 43% thonë se duhet matur ferritina në serum dhe 24% thonë se duhen bërë testet për parasitë.

• Pothuaj i gjithë personeli shëndetësor përmend si vështirësi në diagnostikimin e anemisë dhe kontrollin e parazitëve, mungesën e laboratorëve.

• Lidhur me edukimin e popullatës për ushqyerjen e shëndetshme dhe diagnostikimin e anemisë, personeli shëndetësor paraqet mungesën e materialeve edukuese.

• Ka mungesa të theksuara në rregjistrimin e të dhënave klinike në qendrat shëndetësore.

41

8. Rekomandime

1. Bërja pjesë e planit kombëtar të edukimit të vazhdueshëm profesional të pu-nonjësve të kujdesit shëndetësor parësor (KSHP) (mjekë dhe infermierë) trainimi lidhur me këshillimin për ushqyerjen dhe aneminë e fëmijëve dhe grave dhe për-dorimin e kurbave të rritjes.

2. Zhvillimi, prodhimi i protokolleve për ushqyerjen plotësuese, për parandalimin, di-agnostikimin dhe trajtimin e anemisë dhe i materialeve informuese dhe sqaruese për popullatën lidhur me ushqyerjen dhe aneminë (fletë-palosje). Shpërndarja e dokumenteve të mësipërme të paraprihet/shoqërohet nga trainimi përkatës i punonjësve të KSHP.

3. Paisja dhe aftësimi i nevojshëm i QSh me bazën materiale të nevojshme për kryerjen e gjakut komplet dhe feçe parazit [Standardizimi i shërbimit laboratorik në poliklinikat e specialiteteve dhe Qendrat Shëndetësore (VKM nr. 429, datë 26.07.2010)] (MSh, 2010).

4. Zbatimi i urdhërit të Ministrit të Shëndetësisë Nr. 257, datë 22/04/2010 mbi zh-villimin dhe përfshirjen në setin e indikatorëve që përdoren për monitorimin dhe vlerësimin e performancës dhe cilësisë së shërbimit të KShP të treguesve që mat aktivitetin klinik lidhur me këshillimin për një ushqyerje të shëndetshme, paran-dalimin, diagnostikimin dhe trajtimin e anemisë tek gratë në moshën riprodhuese (15-49 vjeç) dhe fëmijët 0-5 vjeç e 5-15 vjeç, si dhe përdorimin e kurbave të rri-tjes tek fëmijët.

5. Përforcimi i kapaciteteve këshilluese lidhur me ushqyerjen, parandalimin dhe trajtimin e anemisë dhe përdorimin e kurbave te rritjes të strukturave të speciali-zuara në fushën e kujdesit për nënën dhe fëmijën: konsultori i nënës dhe fëmijës.

6. Zhvillimi i mundshëm dhe përfshirja në grupin e indikatorëve të cilësisë së shërbimit për përfitimin e bonusit (aktualisht 9 indikatorë) (MoH, 2009) edhe të treguesit të aktiviteteve të lidhura me edukimin dhe promocionin për një ushqy-erje të shëndetshme të grave dhe fëmijëve dhe përdorimin e kurbave të rritjes.


9. Personat e Përfshirë në Studim

Drejtori Kombëtar Alban YLLI, Drejtor, Instituti i Shëndetit Publik

Koordinator KombëtarElizana PETRELA (ZAIMI), Zv/Drejtoreshë, Instituti i Shëndetit Publik

Stafi Teknik Këshillimor Ehad Mersini, Programi i Ushqyerjes, Zyra e OBSH-së, TiranëMariana Bukli, Programi për Shëndetësinë dhe Ushqyerjen, UNICEFNedime Ceka, Ministria e ShëndetësisëErrol Como, Ministria e Shëndetësisë

Grupi i Kontrollit të CilësisëBajram DEDJA, Quality Control, Institute of Public HealthDaniela NIKA, Quality Control, Institute of Public HealthLindita MOLLA, Quality Control, Institute of Public Health

Ekipi i mbledhjes së të dhënave Dritan Bala, SupervizorDritan Dushaj, SupervizorShpëtim Borici, SupervizorEdlira Dajko, SupervizoreLorenc Harshova, IntervistuesEral Dedja, IntervistuesAlbi Loci, Intervistues Klodi Peshkatari, IntervistuesEndri Çanaku, Intervistues Vinjola Damzi, IntervistueseKlejdia Ismaili, Intervistuese Dorian Dushaj, IntervistuesEdi Pashaj, IntervistuesAdem Kapxhiu, IntervistuesGenc Dervishi, IntervistuesEdjona Bici, IntervistueseBesjan Elezaj, IntervistuesAishe Zaimi, IntervistueseLaureta Qerazi, Intervistuese

43

10. Pyetësori për Punonjësit e Shëndetësisë

1. DATA E INTERVISTËS:

2. FILLIMI E INTERVISTËS:ORA ..............................

MINUTA .........................

3. MBARIMI E INTERVISTËS:ORA ..............................

MINUTA ........................

4. KODI I PHCP: 5. KODI I INTERVISTUESIT:6. KODI ID QENDRËS SHËNDETËSORE:7. GJINIA (Qarko): A. Mashkull B. Femër 8. MOSHA:9. NIVELI I SHKOLLIMIT (P.SH. DIPLOMA, INFERMIERI, MJEKËSI ETJ,). JU

LUTEM SHPJEGOHUNI:

A. Doktor Familje D. Infermiere

B. Doktor Specialist E. Ndihmës infermiere

C.Specifiko: F. Tëtjera:

10. SA KOHË KENI NË POZICIONIN AKTUAL (VITE)?:11. DOKUMENTI I MIRATIMIT I FIRMOSUR: A. PO B. JO (Nëqoftëse jo, mos vazhdo me intervistën)

PYETJET NË KËTË PYETËSOR NUK DUHET TË SHIHEN NGA PUNONJËSI SHËN-DETËSOR, PËRVEÇ RASTEVE KUR KJO SPECIFIKOHET. PYETJET DO TË BËHEN MË

GOJË NGA INTERVISTUESI. MOS JEPNI PËRGJIGJE APO ALTERNATIVA. JU LUTEMI TË SHËNONI KUTINË/KUTITË E DUHURA NË BAZË TË PËRGJIGJES OSE SHTJELLONI NË

“TË TJERA” NËSE I INTERVISTUARI JEP NJË PËRGJIGJE TJETËR.


CILAT NDIENI SE JANË PROBLEMET KRYESORE SHËNDETËSORE TË:

12. FËMIJËVE NGA 0-1 VJEÇ?



15. GRAVE NGA 15-49 VJEÇ?

16. GRAVE SHTATZANE?17. CILAT JANË ANKESAT MË TË SHPESHTA SHËNDETËSORE NGA NËNAT DHE GRATË

ME TË CILAT JU NDESHENI NË PUNËN TUAJ?A. Probleme të aparatit respirator B. Probleme të traktit tretës

C. Semundje infektive D. Aksidente/traumaE. Probleme qe lidhen me mos shtimin në peshë të fëmijës F. Probleme të praktikave të ushqyerjes

G. Probleme gjinekologjike H. Probleme të planifikimit familjar

I. Probleme që lidhen me sëmundje malinje J. Të tjera (specifiko)18. A keni marrë pjesë në trajnime /seminare që lidhen me ushqyerjen gjatë dy viteve

të fundit? A. Po B. Jo (Shko tek pyetja 23)

19. CILAT KANË QËNË TEMATIKAT E USHQYERJES QË JANË TRAJTUAR? (TË LEXOHEN)

A. Trajnime për ushqyerjen me gji B. Trajnime të MISF- it klinik

C. Trajnime të MISF- it komunitar D. Të tjera (specifiko)20. A I ZBATONI MËSIMET E MARRA NË KËTO TRAJNIME NË PUNËN TUAJ TË

PËRDITSHME?A. Po (Sqaroni)

B. Jo (Sqaroni)

21. ÇFARË PENGESASH KENI NË EDUKIMIN MBI USHQYERJEN E MAMAVE DHE FËMIJËVE? C. Mungesa e njohurive D. Çështje kulturore/tradite

E. Mungesa e materialeve edukuese F. Mungesa e kohës për të folur me pacientët

G. Niveli i edukimit të grave H. Të tjera (specifiko)

22. PËR CILËN PREJ TEMAVE TË MËPOSHTME MBI USHQYERJEN KENI MË SHUMË INTERES NË PUNËN TUAJ (TË LEXOHEN):

A. Ushqyerja më gji B. Ushqyerja shtesë për fëmijët 6-24 muajsh

C. Ndjekja e rritjes sipas kurbave të OBSH D. Ushqyerja në adoleshencë

E. Ushqyerja e gruas gjatë dhe pas shtatzanise F. Ushqyerja në moshë adulte

G. Të tjera (specifiko)

23. CILA DO TË ISHTE PËR JU MENYRA MË E PËRSHTATSHME PËR RRITJEN E NIVELIT TË AFTËSIVE DHE NJOHURIVE PËR TEMAT E MËSIPËRME?A. Trajnime teorike B. Udhëzime/protokolle

C. Workshope praktike D. Materiale informuese të shkruara

45

E. Materiale vizuale F. Pajisja me Internet në ambjentet e punës

G. Të tjera (specifiko)

24. KUR DUHET QË FËMIJA TË FILLOJË USHQYERJEN ME GJI? (TË LEXOHEN)

A. Brenda orës së parë pas lindjes B. Brenda 6 orëve pas lindjes

C. Brenda ditës së parë D. Brenda ditës së dytë

E. Të tjera (Specifiko)

25. SA KOHË DUHET TË VAZHDOHET USHQYERJA ME GJI?

A. 1 muaj B. 6 muaj

C. 12 muaj D. 18 muaj

E. 24 muaj F. Të tjera (specifiko)

26. PSE ËSHTË E RËNDËSISHME USHQYERJA VETËM ME GJI?

A. Mbron fëmijët nga infeksionet B. Gjiri është ushqimi ideal

C. Mbron nënën nga shtatzania D. Krijon lidhje fizike fizike e shpirtërore mes nënës dhe foshnjes

E. Fëmija shton më mirë në peshë

27. SA KOHË DUHET TË ZGJASE USHQYERJA VETËM ME GJI?

A. 1 muaj B. 3 muaj

C. 6 muaj D. 9 muaj

E. Të tjera (specifiko)

28. A E NJIHNI INICIATIVËN PËR SPITALET MIQ TË FËMIJËVE?

A. Po B. Jo (Shko tek pyetja 32)

29. NËSE PO, PËRSHKRUANI 3 NGA 10 HAPAT PËR NJË USHQYERJE TË SUKSESHME ME GJI. (INTERVISTUESI TË MOS LEXOJË HAPAT. LISTOHEN VETËM PËR INTERVISTUESIN TË 10 HAPAT):

Hapi 1: Të paturit e një politike të shkruar mbi të ushqyerin më gji, e cila është komunikuar në mënyrë rutine gjithë stafit të shëndetësisë Hapi 2: Trajnimi i gjithë stafit të shëndetësisë mbi aftësitë e nevojshme për të zbatuar këtë politike. Hapi 3: Informimi i të gjitha grave shtatzëna rreth përfitimeve dhe menaxhimit të të ushqyerit më gji. Hapi 4: Ndihma e dhënë nënave që të ushqejnë me gji të porsalindurin që në orën e parë të jetës së tyre Hapi 5: Demonstrimi nënave se si të ushqejne me gji, dhe se si të mirëmbajnë proçesin e të ushqyerit më gji edhe në rastin kur ato janë të ndara nga foshnjet e tyre Hapi 6: Të mos u jepet foshnjeve ushqim ose lëngje përveçse qumësht gjiri, nëse nuk është rekomanduar nga mjekuHapi 7: Praktikoni qëndrimin e nënës dhe fëmijës në të njejtën dhome 24 ore në ditë Hapi 8: Inkurajimi i ushqyerjes me gji sipas dëshirës së fëmijës Hapi 9: Mos përdorimi i biberonit për ushqyerjen e foshnjeve Hapi 10: Nxitja e ngritja e grupeve mbështëtëse të ushqyerit me gji dhe dërgimi i nënave në këto grupe pas daljes nga spitali ose klinikaCILAT HAPA U PËRSHKRUAN?


30. PËRSHKRUANI ÇFARË I KËSHILLONI NËNAVE NË MBËSHTËTJE PËR VAZHDIMIN E USHQYERJES ME GJI (TË LEXOHEN):A. Ta ushqeje foshnjen sipas kërkesës së tij B. Të mbaje paster thithin

C. Të pijë jo më pak se dy litra lëngje në dite D. Ta pozicionojë si duhet foshnjen në gji

E. Të hajë më shumë ushqim, pra për dy F. Të tjera (specifiko)

31. NË ÇFARË RASTESH DO TË REKOMANDONIT FILLIMIN E USHQYERJES ARTIFICIALE? (TË LEXOHEN)A. Foshnja nuk shton në peshë B. Nëna fillon punë

C. Qumështi i gjirit është i hollë D. Analiza e qumështit të gjirit tregon cilësi jo të mirë dhe/ose infeksion


32. CILAT JANË SHENJAT E BESUESHME QË FOSHNJA NUK PO MERR MJAFTUESHËM QUMËSHT GJIRI? (TË LEXOHEN)A. Mos shtimi në peshë B. Urinimi i pakët

C. Fëmija qan shumë D. Fëmija defekon rrallë e me sasi të pakët


33. SA VAKTE GJI DUHET T’I JEPEN FËMIJËS 0-6 MUAJ?

A. 3 B. 5

C. 7 D. Sipas kërkesës së tij


34. PËR NËNAT QË NUK I USHQEJNE DOT ME QUMËSHT GJIRI FOSHNJAT 0-6 MUAJSH ÇFARË USHQIMI JU REKOMANDONI SI ALTERNATIVE?A. Qumësht formule /artificial B. Qumësht lope i pa pasterizuar

C. Qumësht dele D. Qumësht kutie i pasterizuar


35. KUR DUHET TË FILLOHET USHQYERJA PLOTËSUESE SIPAS OBSH?

A. 4 muajsh B. 5 muajsh

C. 6 muajsh D. 7 muajsh

E. Nuk e di F. Të tjera (specifiko)

36. CILËN NGA KËSHILLAT MË POSHTË DO T’I JEPNIT NËNAVE PËR FUTJEN E USHQIMEVE SHTESË NË FËMIJËT MBI 6 MUAJSH? ZGJIDHNI TË GJITHA PËRGJIGJET QË MENDONI SI TË SAKTA (TË LEXOHEN)A. Dhënia vetëm e gjirit mjafton në këtë moshë B. Të ndërpresin dhënien e gjiritC. Të shtojnë ushqime solide sipas moshës D. Të ndryshojnë shpeshtësinë e ushqyerjes plotësuese sipas moshësE. Bashkë me ushqimin shtesë të vazhdojnë njëherësh dhënien e gjiritF. Nuk e di

A B

C D

E F

47

37. CILËN NGA REKOMANDIMET MË POSHTË I JEPNI ZAKONISHT NËNAVE MBI MËNYRËN E SHTIMIT TË USHQIMEVE SOLIDE TEK FËMIJËT MBI 6 MUAJSH (TË LEXOHEN):

A. Të fillohet me lëng frutash B. Të fillohet me drithraC. Çdo ushqim i ri të fillohet me 1-2 luge çaji në ditë dhe të shtohet shkalle-shkalle brenda 1 javeD. Të insistohet në dhënien e ushqimit derisa ta mbaroje atëE. Të mos shtohen 2 ushqime të reja njëherëshF. Të respektohet oreksi i fëmijës G. Asnjërën

A B

C D

E F

G

38. ÇFARË DO T’I KËSHILLONIT NËNAVE PËR MENYREN E TË USHQYERIT TË FËMIJËS MBI 6 MUAJSH? (TË LEXOHEN) A. Ta ushqejë fëmijën me biberonB. Ta ushqejë fëmijën me lugëC. Fëmija duhet të qëndrojë ulur në karriken e vetD. Fëmija duhet të ushqehet në këmbëE. Ushqyerja të jetë një moment i gëzueshëm ku të komunikohet me dashuriF. Nuk e di

A B

C D

E F

39. PËRSHKRUANI REKOMANDIMET QË I JEPNI NËNAVE PËR USHQYERJEN KUR FEMIJA ËSHTË SËMURË (PËR INTERVISTUESIN: DIARREA, TEMPERATURE, ARI)

A. Mos e ndërpri ushqyerjen me gji B. Mos e ndërpri ushqyerjen e zakonshme

C. Shto marrjen e ushqimeve të lengshme D. Të pakësohet sasia e ushqimit të dhënë

E. Shto numrin e vakteve F. Të tjera (specifiko)

40. A I KËSHILLONI NËNAT PËR USHQYERJEN E FËMIJËVE 3-5 VJ?


41. NËSE PO, TREGONI KU I BAZONI KËTO KËSHILLA? (SPECIFIKO)

42. A I KËSHILLONI NËNAT PËR USHQYERJEN E FËMIJËVE 6-14 VJ?


43. NËSE PO, TREGONI KU I BAZONI KËTO KËSHILLA? (SPECIFIKO)44. ÇFARË MËNYRE KËSHILLIMI PËRDORNI MË NËNËN PËR LLOJIN DHE MËNYRËN E

PËRGATITJES SË USHQIMEVE SHTESË?A. I jepni një fletëpalosje informuese B. Bisedoni shkurt me toC. E vizitoni në shtepi ku i tregoni në praktikë mënyrën e përgatitjes

D. I thoni të veprojë sipas traditës familjare



45. ÇFARË KËSHILLA JEPNI ZAKONISHT PËR USHQYERJEN E GRAVE SHTATZËNA DHE NË LAKTACION?A. Të rrisin sasinë e ushqimit të marrë B. Të rrisin sasinë e qumështit që

përdorinC. Të hanë më shumë ushqime proteinike D. Të hanë më shumë ushqime të

lëngshmeE. Të mos përdorin alkool/kafe/duhan F. Të shtojnë përdorimin e ushqimeve

të pasura me fibraG. Të tjera (specifiko)

46. A I PËRDORNI KURBAT E RRITJES NË PUNËN TUAJ TË PËRDITSHME?


47. NËSE PO, PËR ÇFARË PËRDOREN? (TË LEXOHEN)

A. Për të matur gjatësine e fëmijës B. Për të matur peshën e fëmijës

C. Për të vlerësuar rritjen e fëmijës në dinamikë D. Për të shënuar përimetrat e matur

48. JU LUTEM TREGONI SI E SHËNONI MOSHËN DHE PESHËN NË NJË KURBË RRITJEJE (VLERËSIMI BËHET NGA INTERVISTUESI NË PRAKTIKË)A. Saktë B. Gabim

49. NË CILAT RASTE DO TË SHQETËSOHESHIT PËR ECURINË E FËMIJËS NGA PARAQITJA GRAFIKE E KURBAVE TË RRITJES)

A. Kur kurba e fëmijës ndryshon me 2DS B. Kur fëmija mbi 2 vjeç fillon të ndryshojë ritmin e rritjes

C. Kur kurba e fëmijës tregon për pakesim të ritmit të rritjes D. Nuk e di


50. SI DO TA PËRKUFIZONIT ANEMINË NË PUNËN TUAJ? CILIN PËRCAKTIM APO CILËT PËRCAKTIME DO TË ZGJIDHNIT NGA LISTA E MËPOSHTME? (TË LEXOHEN)

A. Anemia shkaktohet vetëm nga mungesa e hekurit në dietë.

B. Është gjendja ku sasia e qelizave të kuqe të gjakut apo e hemoglobinës në gjak është nën normë.

C. Është gjendja ku aftësia e gjakut për të mbartur oksigjen pakësohet.

D. Është një gjendje që prek vetëm vegjetarianët.

A B

C D

Asnjë

51. CILAT BESONI SE JANË SHKAQET E ANEMISË? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)

A. Shtatzania B. Kequshqyerja

C. Gjakderdhja e zgjatur D. Gjendje e trashëguar

E. Nuk e di F. Të tjera (Specifiko)

52. CILAT JANË SHENJAT DHE SIMPTOMAT E ANEMISE? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)

A. Zbehje/Zverdhje B. Dobësi/Këputje

C. Lodhje D. Zbehje e konjuktivave ose shtratit të thonjve

E. Uri për gjëra jo ushqimore (p.sh. ngrënie suvaje) F. Marrje fryme

49

G. Prapambetje në peshë dhe gjatësi H. Nuk e di

I. Të tjera (Përshkruaj)

53. ÇFARË MUND TË PARANDALOJE ANEMINË? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Ngrënia e shumtë e zarzavateve të gjelbra B. Mishi i kuq dhe mishi i organeve

C. Shtesa hekuri me tableta D. Mjekimi i krimbave të zorreve

E. Vetëm ushqim me gji për 6 muaj F. Nuk e di

G. Faktorë të tjerë (Përshkruaj)

54. NË CILAT RASTE DO TË KONTROLLONIT PËR ANEMI? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)

A. Diarre B. Dobësi/Këputje/Lodhje e shpejte

C. Shtatzani D. Ulje oreksi

E. Statusi i ulet shoqëror-ekonomik F. Prapambetje në peshë dhe gjatësi tek fëmijët

G. Rënie e papritur në peshë H. Të tjera (Përshkruaj)

55. CILAT TESTE MUND TË PËRDOREN PËR TË NXJERRE NË PAH ANEMINË OSE SHKAQET QË ÇUAN TEK AJO? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Përqëndrimi i hemoglobinës B. Ferritina në serum

C. Testet e feçes për parazite D. Testi për matjen e jodit në urinë

E. Të tjera (Përshkruaj)

56. CILAT GRUPE JANË MË TË PREKSHËM NGA ANEMIA? (SHTJELLO: MOSHA, GJINIA DHE PERIUDHA TË JETËS) (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Fëmijët nga 0-6 muajsh B. Fëmijët nga 1-5 vjeç

C. Fëmijët nga 6-12 muajsh D. Vajzat adoleshente

E. Djemtë adoleshentë F. Gratë shtatzane

G. Gratë që ushqejne fëmijët më gji H. Gra jo-shtatzane nga 15-49 vjeç

I. Burrat J. Të moshuarit

K. TË TJERË (PËRSHKRUAJ)

57. CILAT USHQIME JANË TË PASURA NË HEKUR? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Zarzavatet e gjelbra dhe me gjethe (p.sh. spinaqi, lakra, brokoli, rrepa) B. Arrat/lajthitë

C. Frutat e thata D. Thjerrëzat dhe bimët bishtajore

E. Veza F. Mishi i lopes, qingjit, gicit, derrit, pulës

G. Peshku H. Mishi i organeve

I. Të tjera (Përshkruaj)

58. CILAT METODA/USHQIME MUND TË NDIHMOJNË NË THITHJEN E HEKURIT?(ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Gatimi B. Fermentimi


C. Përdorimi i limonave dhe domateve D. Përpunimi

E. Të tjera (Përshkruaj)59. CILAT USHQIME OSE PIJE MUND TË PENGOJNË THITHJEN E HEKURIT?

(ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Çaji B. Kafeja

C. Bulmeti D. Të tjera (Përshkruaj)60. KUJT I JEPNI RECETA PËR PREPARATE HEKURI? (ZGJIDH NJË OSE MË

SHUMË OPSIONE)A. Grave jo-shtatzane nga 15-49 vjeç B. Grave shtatzane

C. Fëmijëve nën 5 vjeç D. Vetëm atyre që janë klinikisht të diagnostikuar me anemi

61. PREPARATE TË HEKURIT TË CILES FIRME/AVE FARMACEUTIKE REKOMANDONI ZAKONISHT NË RECETAT TUAJA?

A JEPNI PREPARATE TË HEKURIT PËR TË PARANDALUAR ANEMINË:

62. TEK FEMIJËT? A. Po B. Jo63. TEK GRATË JO

SHTAZËNA? A. Po B. Jo

64. TEK GRATË SHTATZËNA? A. Po B. JoCILAVE PROTOKOLLEVE I REFEROHENI PËR TË PËRSHKRUAR DOZËN DHE KOHËZGJATJEN E MARRJES SË HEKURIT NËSE JANË ANEMIKË :

65. FEMIJËT? Sqaroni:

66. GRATË JO SHTAZËNA? Sqaroni:

67. GRATË SHTATZËNA? Sqaroni:

68. A JEPNI RECETA PËR SHTESA ME ACIDI FOLIK?


69. NEQOFTËSE PO, ZAKONISHT CILËN MARKE/CILËN FIRMË FARMACEUTIKE?70. CILIT PROTOKOLL I REFEROHENI PËR REKOMANDIMIN E DOZËS DHE

KOHËZGJATJEN E TRAJTIMIT ME ACID FOLIK PËR GRATË:71. CILAT JANË DISA SIMPTOMA QË PACIENTËT MUND TË HASIN GJATË MARRJES

SË HEKURIT? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Të qenurit kaps B. Përzierje

C. Dhimbje abdominale D. Të tjera (Specifiko)72. CILAT JANË ARSYET PREJ TË CILAVE PACIENTËT MUND TË NDALOJNË

MARRJEN E HEKURIT? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Reaksion alergjik B. Simptoma të padëshiruara

C. Mungesë parash për të blere shtesat D. Mbarimi i recetës

E. Asnje farmaci ose qendër shëndetësore afër F. Pacienti ndjen se shtesat nuk po japin rezultat

G. Pacienti ndjen se shenjat e anemisë janë zhdukur H. TË TJERA (SPECIFIKO)

73. SA GJATË DO E JEPNIT ME RECETË MARRJEN E HEKURIT PËR NJE GRUA SHTATZANE? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)

A. Gjatë gjithë shtatzanisë B. 1 muaj

51

C. 2 muaj D. 3 muaj

E. 4 muaj F. 5-6 muajG. Derisa analizat të tregojnë se pacienti nuk është më anemik

H. Prej fillimit të 3 mujorit të dytë deri në fund të tremujorit të parë

I. Të tjera (Specifiko) J. Nuk e di74. NËSE NJË PACIENT ME ANEMI NUK PËRMIRËSOHET NGA TRAJTIMI, ÇFARË BËNI?

(ZGJIDH NJË OPSION)A. Vazhdoni të rregulloni dozat e shtesave të hekurit B. Referoni pacientin tek një

specialistC. Referoni pacientin tek një spital D. Bëni teste të mëtejshme

laboratorikeE. Nuk e di F. Të tjera (specifiko):

75. KU I REFERONI PACIENTËT ANEMIKË QË NUK TREGOJNË PËRMIRËSIM EDHE GJATË TRAJTIMIT? (ZGJIDH NJË OPSION)

A. Spitali i Qarkut (specialisti i Qarkut) B. Specialisti në spitalin e Tiranës (QSUT)

C. Nuk e referoj D. Të tjera (Specifiko)

76. CILAT JANË SHENJAT DHE SIMPTOMAT E INFEKSIONIT ME PARAZITËT E ZORRËVE? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Kruajtje dhe acarim në pikën e takimit të lekurës më token B. Anemi

C. Dhimbje abdominale D. Diarre

E. Humbje e oreksit F. Humbje peshe

G. Prapambetje në peshë dhe gjatësi H. Zhvillim mendor i prapambetur

I. Nuk e di J. Shenja/Simptoma Të tjera:

77. CILËVE PACIENTË DO TU JEPNIT TABLETA PËR HEQJEN E PARAZITËVE TË ZORRËVE? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Fëmijët nën 5 vjeç B. Fëmijët e shkollave

C. Gratë jo-shtatzane nga 15-49 vjeç D. Gratë shtatzane

E. Të gjithë familjes F. Të tjera (Specifiko)

78. KUR VIZITAT PARA LINDJES TREGOJNË PËR NJË KOMPLIKACION TË MUNDSHËM, KU I REFERONI GRATË SHTATZANE? (ZGJIDH NJË OPSION)A. Spitali i qarkut B. Këshilltorja e mamasë

C. Spitali i Tiranës D. Të tjera (Specifiko)

79. ÇFARË PENGESASH KENI NË EDUKIMIN MBI ANEMINË? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Mungesa e njohurive B. Çeshtje kulturore/traditash

C. Mungesa e materialeve edukuese D. Mungesa e kohes për të folur më pacientët

E. Niveli i edukimit të grave F. Të tjera (Specifiko)

80. ÇFARË PENGESASH KENI NË DIAGNOSTIKIMIN E ANEMISË? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)

A. Mungesa e njohurive B. Mungesa e trajnimit profesional


C. Mungesa e materialeve D. Distanca nga laboratorët

E. Financat e limituara F. Mungesa e kohës më pacientët

G. Mungesa e aparaturave H. Të tjera (Specifiko)

81. ÇFARË PENGESASH KENI NË TRAJTIMIN E ANEMISË? (ZGJIDH NJË OSE MË SHUMË OPSIONE)A. Mungesa e shtesave (suplementeve) në qendrën shëndetësore

B. Mungesa e shtesave (suplementeve) në farmaci

C. Mungesa e trajnimit profesional D. Mungesa e njohurive

E. Mungesa e materialeve F. Pranimi i shtesave nga pacientëtG. Mungesa e aparaturave për të monitoruar nivelet e anemisë H. Financat e limituara

I. Të tjera (Specifiko)82. A KENI NË DISPOZICION MATERIALE INFORMUESE MBI USHQYERJEN PËR

POPULLATËN NË MBULIM?A. Po B. Jo

83. A KENI NË DISPOZICION MATERIALE INFORMUESE MBI ANEMINË PËR POPULLATËN NË MBULIM?A. Po B. Jo

KONSULTONI NË PUNËN TUAJ TË PËRDITSHME MANUALET E MËPOSHTËM:

84. “Rekomandime mbi ushqimin e shëndetshëm në Shqipëri” A. Po B. Jo

85. “Udhëzimi Nr. 146 (11/04/2003) për Shëndetin Riprodhues” A. Po B. Jo

86. “Paketa bazë e sherbimeve në kujdesin shëndetësor parësor” A. Po B. Jo

87. “Menaxhimi i integruar i sëmundjeve të fëmijëve” A. Po B. Jo

88. “Rregullore e shërbimeve të shëndetit riprodhues në kujdesin shëndetësor parësor Nr.147 (11/04/2003)” A. Po B. Jo

89. “Kujdesi për Gratë Shtatzane dhe Ushqyerjen me Gji” (MSH, USAID, JSI/TASC) A. Po B. Jo

90. Lista e Barnave të Rimbursuara A. Po B. Jo

91. Protokolli për Përdorimin e Barnave të Rimbursuara A. Po B. Jo92. Libri i Kodeve të ISKSH për Vizitat e Pacientëve dhe Gjendjen

Shëndetësore A. Po B. Jo

93. Të tjera (Përshkruaj)94. SA ËSHTË AFËRSISHT POPULLATA E ZONËS TUAJ TË MBULIMIT?

(GJENDET NË RREGJISTRIN QËNDROR)95. AFËRSISHT SA PACIENTË KENI VIZITUAR NË 30 DITËT E FUNDIT?

(GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË PACIENTIT)NGA KËTO PACIENTË:

96. SA ISHIN GRA SHTATZËNA?97. SA PREJ TYRE KËRKONIN KUJDES

PARA LINDJES?98. SA ISHIN FËMIJË?99. SA FËMIJË NËN 5 VJEÇ KISHIN NIVELIN E HB NËN 110G/L NË 30 DITËT E FUNDIT?

(GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

53

100. SA FËMIJË NGA MOSHA 6-11 VJEÇARE KISHIN NIVELIN E HB NËN 115G/L NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

101. SA FËMIJË NGA MOSHA 12-14 VJEÇARE KISHIN NIVELIN E HB NËN 120G/L NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

102. SA GRA JO-SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE KISHIN NIVELIN E HB NËN 120G/L NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË PACIENTIT DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

103. SA GRA SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE KISHIN NIVELIN E HB NËN 110G/L NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË GRAVE SHTATZANE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

104. SA PACIENTË JANË DIAGNOSTIKUAR ME TALASEMI NË 6 MUAJT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË PACIENTIT DHE NË RREGJISTRIN E SEMUNDJEVE KRONIKE)

105. SA FËMIJË NËN MOSHËN 5 VJEÇARE ISHIN POZITIVË PËR PARAZITËT E ZORRËVE NË TESTET E FEÇEVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

106. SA FËMIJË NGA MOSHA 6-14 VJEÇARE ISHIN POZITIVË PËR PARAZITET E ZORREVE NË TESTET E FEÇEVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

107. SA GRA JO-SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE ISHIN POSITIVE PËR PARAZITET E ZORRËVE NË TESTET E FEÇEVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË PACIENTIT DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

108. SA GRA SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE ISHIN POSITIVE PËR PARAZITË TË ZORRËVE NË TESTET E FEÇEVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË GRAVE SHTATZANE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

109. SA FËMIJËVE NËN MOSHËN 5 VJEÇARE JU DHANË TABLETA PËR HEQJEN E PARAZITËVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

110. SA FËMIJËVE NGA MOSHA 6-14 VJEÇARE JU DHANË TABLETA PËR HEQJEN E PARAZITËVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE PEDIATRIKE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

111. SA GRAVE JO-SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE JU DHANË TABLETA PËR HEQJEN E PARAZITËVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË PACIENTIT DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

112. SA GRAVE SHTATZANE NGA MOSHA 15-49 VJEÇARE JU DHANË TABLETA PËR HEQJEN E PARAZITËVE NË 30 DITËT E FUNDIT? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË GRAVE SHTATZANE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

113. MESATARISHT, SA VIZITA PARA LINDJES KRYEJNE GRATË SHTATZANE? (GJENDET NË RREGJISTRIN E VIZITAVE TË GRAVE SHTATZANE DHE NË DOSJEN E PACIENTIT)

Faleminderit që morët pjesë në ketë intervistë. Jemi shumë mirënjohës për kon-tributin tuaj në ketë studim. Tani do t’ju lëmë disa fletushka informuese mbi aneminë dhe hekurin.

FUNDI I INTERVISTËS


KOMENTE:

____________________________________________________________

___

55

Nr.

Raj

oni

Sher

bim

i MPF

gjit

he

grup

-mos

hat q

ytet

Sher

bim

i MPF

gjit

he

grup

-mos

hat f

shat

Sher

bim

i Kon

sulto

rit

te F

emije

sSh

erbi

mi i K

onsu

ltorit

te

Gru

asSh

erbi

mi i

Sp

ecia

lizua

rLa

bora

tor

Nr. T

OTAL

Nr. T

OTA

L

KU

KES

MPF

Infe

rm.

MPF

Infe

rm.

Nr.

Mje

kN

r. In

fN

r. M

jek

Nr.

Inf

Nr.

Mje

kN

r. In

fm

jek

labo

rant

Mje

kIn

ferm

iere

Ba

shki

a K

ukes

1Q

.SH

Kuk

es9

21

0

90

50

00

19

36Ko

mun

at K

ukes

Q.S

H. K

alis

06

06

Q.S

H. S

htiq

en

2

8

2

8Q

.SH

. Ter

thor

e

2

10

2

10Q

.SH

. Mal

zi

1

18

1

18Q

.SH

. Kol

sh

1

7

1

7Q

.SH

. Bic

aj

3

20

3

20Q

.SH

. Ujm

isht

18

18

Q.S

H.

Bush

trice

17

17

Q.S

H. G

-Caj

e

0

7

0

7Q

.SH

. Sh

isht

avec

213

213

Q.S

H. S

urro

j

1

5

1

5Q

.SH

. Arre

n

0

3

0

3Q

.SH

. Top

ojan

15

15

Q.S

H. Z

apod

18

18

Bash

kia

Has

2Q

.SH

Kru

me

312

01

01

00

00

314

Kom

unat

e

Has

it

Q.S

H. G

olaj

316

316

Q.S

H. G

jinaj

15

15

Q.S

H. F

ajza

210

210

Bash

kia

B.C

urri

3Q

SH.B

.Cur

ri3

3

0

Ko

mun

at

Trop

oje

Q

.SH

. Byt

yç

1

1

0

Q.S

H. L

luga

j

1

1

0

Q.S

H. M

arge

gaj

1

10

Q

.SH

. Fie

rze

1

10

Q

.SH

. Tro

poje

3

30

Q

.SH

. Buj

an

2

2

0

Q.S

H. L

ekbi

baj

1

10

11. Str

uktu

ra e

Per

sone

lit S

hënd

etës

or n

ë tr

e Raj

onet

e P

ërfs

hirë

në

Stu

dim

55

56R

ajon

iSh

erb.

MPF

0-

14 v

jSh

erb.

MPF

>14

vjSh

erb.

MPF

gj

.m. q

ytet

Sher

b.M

PF

gj.m

. fsh

atSh

erbi

mi i

K

onsu

ltorit

te

Fem

ijes

Sher

bim

i i

Kon

sulto

rit te

G

ruas

Sher

bim

i i

Spec

ializ

uar

Infe

rm.

tjere

TOTA

LTO

TAL

SHK

OD

ERM

PFIn

ferm

.M

PFIn

ferm

.M

PFIn

ferm

.M

PFIn

ferm

.N

r. M

jek

Nr.

Inf

Nr.

Mje

kN

r. In

fN

r. M

jek

Nr.

Inf

MJE

KIN

FER

M

Bash

kia

Shko

der

Q

.SH

. N

r.14

47

71

1

1

70

20

011

1332

Q.S

H. N

r.23

47

70

0

1

91

20

012

1234

Q.S

H. N

r.34

46

60

0

0

90

30

08

1030

Q.S

H. N

r.43

46

60

0

1

81

20

07

1127

Kom

unat

Shk

oder

Q

.SH

. Pos

tribe

33

00

193

22Q

.SH

. Pul

t

1

1

0

07

18

Q.S

H. S

hosh

11

00

21

3Q

.SH

. Sha

le

1

1

0

07

18

Q.S

H. S

hlla

k

1

1

0

05

16

Q.S

H. G

ur I

Zi

3

4

0

09

313

Q.S

H. V

ig M

nele

01

00

30

4Q

.SH

. Haj

mel

22

00

82

10Q

.SH

. Bus

hat

66

00

216

27Q

.SH

. Ber

dice

33

00

113

14Q

.SH

. Vel

ipoj

e

3

2

0

09

311

Q.S

H. D

ajc

33

00

113

14Q

.SH

. Ana

e M

alit

23

00

102

13Q

.SH

. Rre

thin

at

6

8

0

021

629

Q.S

H. T

emal

11

00

71

8Q

.SH

. Bar

bullu

sh

2

2

0

04

26

Bash

kia

Vau

Dej

es

Q.S

H.V

au D

ejes

00

00

44

00

00

00

184

22Ba

shki

a K

oplik

(M

.Mad

he)

Q.S

H.K

oplik

00

00

33

01

00

00

33

7K

omun

at M

. Mad

he

Q.S

H. Q

ende

r

2

2

0

09

211

Q.S

H. K

elm

end

10

00

111

11


57

Q.S

H. K

astra

t

4

1

0

019

420

Q.S

H. S

hkre

l

3

3

0

013

316

Q.S

H. G

ruem

ire

4

5

0

022

427

Bash

kia

Puke

Q

.SH

. Puk

e1

12

20

0

0

30

20

08

316

Bash

kia

F. A

rrez

Q

.SH

. F. A

rrez

00

00

33

02

01

00

193

26K

omun

at P

uke

Q

.SH

. Qer

ret

11

00

191

20Q

.SH

. Qel

ez

1

1

0

014

115

Q.S

H. G

jegj

an

1

2

0

019

121

Q.S

H. F

ierz

e

1

1

0

09

110

Q.S

H. I

balle

11

00

171

18Q

.SH

. Ble

rim

1

1

0

09

110

Q.S

H. Q

af M

ali

11

00

121

13Q

.SH

. Rra

pe

1

1

0

07

18

RAJ

ON

ITO

TAL

TIR

ANE

MJE

KE

INFE

RM

IER

EQ

.SH

.Zo

na P

eri-u

rban

e

K

amzë

22

452

Pask

uqan

13

221

Rre

thi/Z

ona

Num

ri i Q

SHN

umri

i Mje

këve

Num

ri i I

nfer

mie

reve

K

ukës

15

2516

1H

as

49

45Tr

opoj

ë 8

13-

Shko

dër

2188

341

Mal

ësi e

Mad

he

617

92Pu

kë

1014

157

Kam

zë

222

45Pa

skuq

an

113

22

57


12. Referencat - Abramson, J. H. (2004). WINPEPI (PEPI-for-Windows): Computer programs for

epidemiologists. - Burazeri, G., Goda, A., Sulo, G., Stefa, J., Kark, J. D. (2007). The health effects

of emigration on those who remain at home. International Journal of Epidemiol-ogy, 36, 1265–1272.

- INSTAT (2005). Albania in figures. Institute of Statistics. Tirana: Albania. - INSTAT (2009). Population of Albania. Institute of Statistics. Tirana: Albania. - INSTAT (2010). Albania Demographic and Health Survey 2008-09. Tirana, Alba-

nia: Institute of Statistics, Institute of Public Health and ICF Macro. - Kakarriqi, E. (2002). Epidemiological background of infectious diseases in Alba-

nia. Tirana, Albania. - MoH (2002). 10 year development strategy of the Albanian health system. Ti-

rana, Albania: Albanian Ministry of Health. . - MoH (2004). Public Health and Health Promotion Strategy: Towards a healthy

country with healthy people. Ministry of Health of the Republic of Albania. Ti-rana: Albania.

- MoH (2007). Health system strategy 2007-2013. Ministry of Health of the Re-public of Albania. Tirana: Albania.

- MoH (2009). An overview of the health care system in Albania. Some perfor-mance indicators. Tirana, Albania.

- MSh (2009). Urdher i Ministrise se Shendetesise, Nr. 95, datë 16.02.2009. - MSh (2010). Urdher i Ministrise se Shendetesise Nr. 429 dt. 26-07-2010 “Per

standardizimin e sherbimit laboratorik ne poliklinika dhe qendra shendetesore” - Nuri, B., Tragakes, E. (2002). Health care systems in transition: Albania. Copen-

hagen: European Observatory on Health Care Systems. - Rechel, B., McKee, M. (2003). Healing the crisis: a prescription for public health

action in South Eastern Europe. New York: Open Society Institute Press. - UNDP (2000). Albanian human development report 2000. United Nations Devel-

opment Program. Tirana: Albania.: . - UNDP (2004). Common country assessment: Albania 2004. Tirana: Albania. - VKM (2006). 857, datë 20.12.2006. - VKM (2010). VKM Nr. 520 dt. 9-6-2010 “Per disa ndryshime ne VKM Nr. 857”

dt. 20-12-2006. - WHO (1991). International code of marketing of breast-milk substitutes. Gene-

va: World Health Organization. - WHO (2004). Leadership and governance in the health sector. Geneva: Switzer-

land.: World Health Organization. - WHO (2009). European Health for All database (HFA-DB). Copenhagen, WHO

Regional Office for Europe.

Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe ... · PDF filekomunist...

Documents

Transcript of Studimi për vlerësimin e njohurive, qëndrimeve dhe ... · PDF filekomunist...