Structural Analysis and Statistical Analysis of Quranic ...

Bi-quarterly Journal of Quran and Hadith Studies, Research Article,

Vol. 13, No. 2, (Serial. 26), Summer 2020

Structural Analysis and Statistical Analysis

of Quranic Distances

Ali Asghar Akhondy ∗∗∗∗ Received: 02/07/2019

Mohamad reza Rabiei ∗∗∗∗∗∗∗∗ Accepted:20/02/2020

Abstract

Qur’anic distance، at the end of the verses، is a phenomenon which is one of

the aspects of the Qur'an's advantage over Arabic poetry and prose. This

phenomenon has been less studied and analyzed in the Qur'anic studies by

structural and statistical analysis. The structure of intervals can be considered

in three ways: letter، word and sentence. Which letters have the most

frequency at the end of the verse and why? What are the letters before the last

verse? How many words at the end of the verses are verb، noun، male and

female? What is the relation between the difference of the suras' distances

with their songs and their rhythms? More than 63% of the verses end with the

letters "N" and "M"، which have the character of a Ghanaian and have more

singing and singing than other letters. One of the benefits of statistical

analysis is the lexical structure of the names and attributes that appear at the

end of the verses. Notable are the two names "Ghafoor Rahim"، which is more

prominent at the end of the verse than the other names and attributes. One of

the reasons for the difference in the Quranic Surahs' songs is their intervals.

However، these issues have been addressed in a new way in this article.

Keywords: Quranic distance, letter of distance, word of distance, sentence of

distance, distance structure.

∗ Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Shahroud University of Technology,

Iran. (Corresponding Author) [email protected] ∗∗ Assistant Professor, Department of Statistics, Shahroud University of Technology, Iran.

[email protected]

80-53، صص1399تان بهار و تابس، )26ياپي(پ دومشمارة دهم، سال سيزمقاله پژوهشي، ،»مطالعات قرآن و حديث«دوفصلنامه علمي

بررسي ساختارشناسانه و تحليل آماري فواصل قرآني

10/12/1398تاريخ پذيرش: 80/80/9813تاريخ دريافت: ∗ياصغر آخوند يعل

است. بوده گانروز نزد نويسند 18صلاح به مدت مقاله براي ا **يعيمحمدرضا رب

چكيدهاي است كه يكي از وجوه امتياز قرآن نسبت به شعر و نثر فاصله قرآني، در پايان آيات پديده

هاي قرآني كمتر مورد بررسي و تحليل ساختارشناسانه و عربي است. اين پديده در پژوهش

توان مورد توجه قرار داد: حرف، آماري قرار گرفته است. ساختار فواصل را از سه جهت مي

. كدام حروف بيشترين بسامد را در پايان آيه دارند و چرا؟ حروف ماقبل آخر واژه و جمله

هستند؟ مؤنثهايي كه در آخر آيات هستند فعل و اسم، مذكر و آيات كدامند؟ چه تعداد از واژه

درصد 63ها با آهنگ و ريتم آنها وجود دارد؟ بيش از چه ارتباطي ميان تفاوت فواصل سوره

پايان يافته است كه داراي صفت غنه بوده و حالت ترنم و آواز بيشتري » م«و » ن«آيات با حرف

نسبت به ساير حروف دارند. از فوايد تحليل آماري ساختار واژگاني فواصل آشنايي با اسماء و

است» غفور رحيم«اند. از جمله نكات قابل توجه دو نام صفاتي است كه در پايان آيات آمده

و صفات در پايان آيه قرار گرفته است. يكي از دلايل تفاوت آهنگ كه بيش از ديگر اسامي

گردد. بهر حال اين مسائل به شكلي بديع و نو در هاي قرآني به فواصل آيات آنها برميسوره

اين مقاله مورد بررسي و توجه قرار گرفته است.

واژگان كليدي

.ار فاصلهساخت ،جمله فاصله ،حرف فاصله، كلمه فاصله ،فاصله قرآني

[email protected]، ايران. (نويسنده مسئول) شاهرود يدانشگاه صنعت گروه معارف اسلامي ارياستاد ∗

[email protected] ، ايران.شاهرود يدانشگاه صنعت مارآگروه ارياستاد ∗∗

1399تان سبهار و تاب، )26ياپي(پ دومشمارة دهم، سيزسال 54

طرح مسئلهي سجع ي شعر و يا قرينهاي قرآني است كه گرچه برخي در تعريف، آن را به قافيهفاصله پديده) اما به اعتقاد 266، ص2ق، ج1408؛ سيوطي، 149، ص1ق، ج1415اند (زركشي، تشبيه كرده

ود و ششناسان همين پديده باعث امتياز و جدا شدن قرآن از نثر و شعر ميبرخي ديگر از سخن، تقليد است (كواز يرقابلغآيد كه البته منحصر به فرد و از كلام جديد به وجود مياي نحوه ). 351م، ص1992؛ ابوزيد، 215، ص2ق، ج1395؛ خطيب، 314ق، ص1426

ل اند، اما بعد از نزودانستهكلام عربي را قبل از نزول قرآن متشكل از دو نوع نظم و نثر ميم شد: شعر، نثر و قرآن. دانشمندان اين سبك و اسلوب را كه قرآن، كلام عربي به سه نوع تقسي

خوانند؛ چرا كه عادت توان نظيري يافت معجزه ميقرآن آورده و براي آن قبل و بعد از نزول نميو اين خود شناخته و مألوف بود شانيبراعرب را نقض كرده و سخني آورده خارج از آنچه

نشان معجزه است.لي كه در خارج شدن كلام قرآن از عادت مألوف و شناخته شده عرب، قطعا يكي از عوام

ازين رو بايد اين موضوع را مورد بررسي قرار داده و ابعاد نقش اساسي دارد، پديده فاصله است. ساختاري آن شناسايي گردد.

گانه حروف، كلمات ويكي از مباحث زيباشناختي فواصل، بررسي و واكاوي ساختار سهها بيشتر تكرار شده و ياني آيات است. اين كه كدام حروف در پايان آيات و در سورهجملات پا

ودن، ب مؤنثنسبت آنها چگونه است. همچنين بررسي كلمات پاياني مانند اسم و فعل، مذكر و ها و اسماء و صفات حسناي الهي، تعداد، مفرد يا جفت بودن، چينش و پراكندگي آنها در سوره

جملات و عبارات پاياني مانند اسميه يا فعليه بودن، نوع ارتباط نحوي و دلالي همچنين بررسي تواند حاوي نكات قابل به ماقبل، نكات بلاغي آنها، همه و همه از مباحث مهمي است كه مي

انجامد. اين مقاله با روش تحليل آماري حروف، توجهي باشد كه به ساختار شناسي فواصل مي رات به ساختارشناسي فواصل آيات پرداخته است.كلمات و جملات و عبا

تحقيقپيشينه فواصل از قرن چهارم هجري موضوع گفتگوي دانشمندان اعجاز و بلاغت قرآن قرار گرفته است

اند. بعدها نيز عالمان اسلامي و افرادي مانند رماني و باقلاني به آن پرداخته و آن را پر و بال دادهز برخي ااند تا زمان معاصر كه هاي اعجاز، بلاغت و علوم قرآني درباره آن سخن گفتهدر كتاب

پژوهشيان عرب زبان مانند حسناوي، نصار و محمود ابوحسان و ... اختصاصا درباره فاصله كتاب

55 آخوندي و ربيعي/ بررسي ساختارشناسانه و تحليل آماري فواصل قرآني

اند، اند. گرچه هر كدام از نويسندگان به قسمتي از مباحث ساختاري فاصله اشاراتي داشتهنوشته اند. ختهدااما هيچ كدام به تفصيل به بحث آماري آن در سه بخش حرف، كلمه و جمله فاصله نپر

اي نيز يافت نگرديد كه به ساختارشناسي و در جستجوهايي كه صورت گرفت هيچ مقالهتوان به استفاده از علم آمار در هاي اين مقاله ميتحليل فواصل قرآن پرداخته باشد. از نوآوري

راستاي ساختارشناسي و تحليل فواصل قرآني اشاره كرد.

لغوي و اصطلاحي فاصلهمفهوم .1 قبل از ورود به مباحث اصلي لازم است به مفهوم دو اصطلاح فاصله و رأس آيه دقت كنيم:

به معناي چيزي است كه با جداسازي دو قسمت از » فصل«كلمه فاصله اسم فاعل از ريشه گردد. همانگونه كه فيروزآبادي گفته است: يكديگر باعث تمييز دادن و آشكار شدن آنها مي

دو چيز است و محل به هم پيوستگي دو استخوان از بدن مفصل است. الفصل، ديوار بين«گيرد و نظم موجود را از هم اي است كه بين دو مهره ديگر در يك رشته قرار ميمهره» الفاصلة«

؛ ابن فارس، 126، ص7ق، ج1410؛ ر.ك: فراهيدي، 1042، ص1ق، ج1426» (سازدجدا ميابن ؛163، ص30م، ج2001؛ ازهري، 521، ص11جق، 1414؛ ابن منظور، 505، ص4ق، ج1399 ).136، ص12تا، جزبيدي، بي ؛329، ص8ق، ج1421سيده،

تعاريف زيادي در معناي اصطلاحي فاصله وجود دارد. برخي آن را حروف همگون پايان م، 1997؛ باقلاني، 97ق، ص1387شود (رماني، اند كه باعث فهم بهتر معنا ميآيات دانسته

؛ ابن منظور، 395تا، صاند (راغب اصفهاني، بي)، برخي ديگر به اواخر آيات فاصله گفته61صآنكه مشخص سازند منظور حرف، واژه يا جمله آخر آيه است. )، بي524، ص11ق، ج1414

كنند زركشي و سيوطي فاصله را كلمه آخر آيه مانند قافيه در شعر و سجع در نثر معرفي ميفاصله توافق «). همچنين گفته شده: 266، ص2تا، ج؛ سيوطي، بي149، ص1ق، ج1415(زركشي،

). 29ق، ص1406(حسناوي، » ن استحروف پاياني آيات در حروف روي يا وزاين تعاريف گرچه در نوع خود صحيح است اما به دليل تنوع و تعدد صور فاصله در قرآن،

كه اينهگوبهشود و جامع و مانع نيست، و البته تعريف آن شامل همه فواصل لفظي و دلالي نميهاي صورت ه بررسيهمه اشكال را زير پوشش خود بگيرد سخت است. از اين رو با توجه ب

تر ارائه كرد: توان تعريفي دقيقاند، براين باوريم كه ميگرفته در منابعي كه به اين موضوع پرداختهفاصله داراي دو جنبه صوتي و دلالي است. از جنبه صوتي، فاصله، حروف و كلمه پاياني «

لي، عبارت و جمله بخشد. و از جنبه دلاآيه است كه به آيات يك سوره نظم و آهنگي خاص ميپاياني و مستقل برخي آيات است كه داراي اهدافي خاص بوده و با مفاد و محتواي آيه خود


ش، 1395؛ همچنين ر.ك: آخوندي، 21ش، ص1394(آخوندي، » ارتباط معنايي وثيقي دارد ). 96-81ص

ساختارشناسي فواصل .2 فاصله آيه در يكي از سه حالت ذيل قابل بررسي است:

يهستند. حروف مقطعه ابتداي بيست سوره» حرف فاصله«تمام آيات داراي حرف؛ )1 ».الم«قرآن تنها از اين نوع فاصله برخوردارند؛ مانند:

دارند. حتي آياتي كه فقط » كلمه فاصله«كلمه؛ غير از آيات حروف مقطعه، بقيه آيات )2در اين موارد، آيه ». القارعة«و »الحاقة«، »الضحي«، »الرحمن«اند؛ مانند: از يك كلمه تشكيل شده و كلمه فاصله يكي است.

جمله؛ آيات بسياري نيز وجود دارند كه از جمله و عبارت پاياني برخوردارند كه به )3شود. جمله فاصله بيشتر در آيات طولاني وجود دارد و خود دو نوع گفته مي» جمله فاصله«آنها

است: عليه در پايان برخي آيات از نظر نحوي و دلالي جمله فاصله به صورت اسميه يا ف )الف

إن الله على «آيد؛ مانند: استقلال داشته و براي تأكيد، تلخيص، تأييد، تعليل و ... محتواي آيه مي ).20(بقره: » كل شيء قدير

تر در آيه بوده و از نظر ظاهر و دلالت جمله يا عبارت فاصله، جزئي از جمله بزرگ )ب). اين عبارت گرچه يك جمله كامل است اما از 8(بقره: » وما هم بمؤمنين«استقلال ندارد؛ مانند:

-217، ص2ق، ج1395نظر مفهومي و نحوي به جمله قبل از خود وابسته است (ر.ك: خطيب، م، 1999؛ نصار، 241-235ق، ص1413؛ مطعني، 156-155ق، ص1406حسناوي، ؛ 221 ).15ق، ص1429؛ صبري، 57ق، ص1430؛ خضر، 73-70ق، ص1431؛ ابوحسان، 129-128ص

اين بخش به بررسي و تحليل آماري ساختار فواصل در زمينه حرف و كلمه اختصاص داده در متن آمده است توسط نگارنده با مراجعه خواهد شد. لازم به ذكر است، تمام آمار و ارقامي كه

مستمر به قرآن استخراج شده است.

حروف فاصله .2-1هاست كه مورد منظور از حروف فاصله، حرف روي و ردف و حروف پاياني آيات در سوره

گيرد:بررسي و تحليل آماري قرار مي


حرف روي .2-1-1است كه در لهجه معمول فارسي به تخفيف گفته كلمه روي (بر وزن بني) در اصل به تشديد ياء

اي است كه بدان بار بر شتر بندند؛ اما در شود و اصل آن مأخوذ از رواء به معني رسن پارهميش, 1377؛ ر.ك: رازي، 5ش, ص1370گويند. (همايي، اصطلاح حرف اصلي قافيه را روي مي

حرف آيه است كه برخي از عالمان ). اما در اينجا منظور ما از حرف روي، آخرين 230-229صاند (ر.ك: حسناوي، با اقتباس از اصطلاحات شعر (و از باب توسعه) اين نام را بر آن نهاده

نيكوتر باشد. اكنون بايد بررسي » حرف فاصله«رسد عنوان )، گرچه به نظر مي139ق، ص1406حروف پايان آيات، كرد چه حروفي و با چه بسامدي در پايان آيات آمده است؟ با شمارش

توان ارائه داد:نمودار و جدول ذيل را مي

بسامد حروف فاصله :1نمودار

ف

رديف

حرني

اوافر

صددر

فراواني تجمعي

درصد فراوانينسبي تجمعي

فردي

ف حر

ني اوا

فر

صددر

فراواني تجمعي

درصد فراوانينسبي تجمعي

22/98 6125 3/0 19 ط 16 55/50 3152 5/50 3152 ن 1

49/98 6142 3/0 17 ز 17 21/63 3942 7/12 790 م 2

77/98 6159 3/0 17 ظ 18 63/74 4654 4/11 712 ر 3

04/99 6176 3/0 17 ء 19 55/79 4961 9/4 307 د 4

26/99 6190 2/0 14 س 20 08/84 5243 5/4 282 ي (ا) 5

42/99 6200 2/0 10 ص 21 62/87 5464 5/3 221 ب 6

57/99 6209 1/0 9 ك 22 91/90 5669 3/3 205 ل 7

66/99 6215 1/0 6 ث 23 86/92 5791 0/2 122 ة 8

76/99 6221 1/0 6 و 24 19/94 5874 3/1 83 ي 9


84/99 6226 1/0 5 ح 25 22/95 5938 0/1 64 ق 10

11 ه

ضمير 90/99 6230 1/0 4 ض 26 02/96 5988 8/0 50

95/99 6233 0/0 3 ش 27 79/96 6036 8/0 48 ت 12

98/99 6235 0/0 2 ذ 28 29/97 6067 5/0 31 ع 13

00/100 6236 0/0 1 غ 29 61/97 6087 3/0 20 ف 14

00/100 6236 0/0 0 خ 30 92/97 6106 3/0 19 ج 15

100 6236 جمع

فراواني حروف فاصله : توزيع1جدول

آيه 3152با قرار گرفتن در پايان » ن«شود حرف كه در جدول بالا ملاحظه مي طورهمان

تنوين پايان آيات 1778يعني بيش از نيمي از آيات قرآن بيشترين بسامد را دارد. اگر تعداد به دست خواهد آمد 4930آيد) را اضافه كنيم عدد (تنوين، نون ساكنه است كه در آخر كلمه مي

شود. رصد مجموع آيات را شامل ميد 79كه از آنجا كه اين حرف به دليل داشتن صفت غنه بيش از حروف ديگر قابليت ترنم و آواز

بعد از حروف خصوصاشود. اين قابليت دارد، علت بسامد بالاي آن در فواصل آيات روشن ميو در » ياء«آيه بعد از 1314، در »واو«آيه بعد از 1761گردد. از همين رو در مدي بيشتر نيز مي

آيه بدون حرف مدي استفاده شده است. قرار 9به كار رفته است و فقط در » ا«آيه نيز با 68 بعد از حروف مدي نيز در نمودار زير روشن است:» ن«گرفتن

بسامد حرف نون بعد از حروف مدي :2نمودار

56%

42%

2% 0%

بعد از و

بعد از ي

بعد ا

بدون حرف مدي


درصد مجموع آيات از بيشترين 5/12آيه يعني بيش از 790با » م«، حرف »ن«بعد از حرف خواهد شد. 902اين عدد » بسم الله الرحمن الرحيم«پايان » م«تعداد برخوردار است. با احتساب

دارا بودن صفت غنه و قابليت ترنم است. بدين » ن«هاي اين حرف نيز هم چون حرف از ويژگي» ن«درصد آيات قرآن با حروف غنه دار 63يش از آيه يعني ب 3942آيه، 6236ترتيب از مجموع

يابند و اين نكته در موسيقي فواصل از اهميت بالايي برخوردار است.پايان مي» م«و آيه را به خود اختصاص داده و 712بعد از دو حرف قبلي در رتبه سوم است و » ر«حرف

آيه است. 307با » د«چهارمين حرف نيز حرف كه بيشترين بسامد را دارند » ل«و » ب«، »د«، »ر«، »م«، »ن«حرف 6ن كه نكته قابل توجه اي

شوند.اند از قسمت جلويي دهان تلفظ ميدرصد آيات آمده 86آيه يعني بيش از 5287و در پايان ختم » ا«اي را كه با تنوين نصب آيه 912آيه آمده است. اگر 282الف مدي نيز در پايان

به دست 1194شود به اين تعداد اضافه كنيم عدد ه الف مدي تبديل ميشده و در هنگام وقف ببيشترين » ن«درصد مجموع آيات را به خود اختصاص داده و بعد از حرف 19آيد كه بيش از مي

بسامد را دارد. چند نكته:

از حروف طبيعي براي تنغيم، تطريب، ترنم و ايقاع بوده و » الف مدي«و » م«، »ن«حروف آهنگ كل سوره تأثيرگذار است (ر.ك: آهنگ و موسيقي فواصل آيات شده كه در نظمباعث

). 140ق، ص1428؛ حشاش، 3-2ق، ص1430؛ خضر، 144-143، ص2تا، جرافعي، بيبه عنوان حرف روي مورد استفاده قرار نگرفته و شايد » خ«در ميان حروف الفبا فقط حرف

قف باشد.در هنگام و خصوصادليل آن صعوبت تلفظ حروف فواصل يك سوره متماثل و متقارب بوده و حرفي كه تناسبي با حروف فواصل

سوره ندارد كمتر مورد استفاده قرار گرفته است.

حرف ردف .2-1-2(ماقبل مكسور) را كه پيش از » ي«(ماقبل مضموم) و » و«(ماقبل مفتوح)، » ا«حروف مدي

؛ اتابكي، 273ش، ص1377نامند (رازي، ردف مي گيرد، حرفحرف فاصله (روي) قرار ميدرصد آيات قرآن داراي حرف ردف 5/83آيه يعني حدود 5210). 1352، ص1ش، ج1391

است. تعداد حروف مدي آيات مردف به قرار ذيل است:


فراواني حروف مدي در فواصل :2جدول درصد فراواني تجمعي فراواني تجمعي درصد فراواني

47/52 2748 47/52 2748 مديياء

54/91 4769 79/38 2021 واو مدي

100 5210 46/8 441 الف مدي

100 5210 جمع

با توجه به طبيعت حروف مدي استعمال آنها قبل از حرف فاصله تأثير بسزايي در موسيقي

اسراء، نساء،ها مانند: آهنگ و ترنم فواصل برخي سورهو ترنم و تنغيم فواصل دارد. البته ضربمريم، احزاب، فتح، انسان و نبأ به دليل وجود تنوين نصب و تبديل آن در وقف به الف ممدود

شود.مضاعف ميپايان يافتن فواصل آيات با حروف مد و لين و الحاق حرف نون در بيش از نيمي از آيات

با استفاده از طبيعت همه براي آن است كه» ب«و » ر«، »ل«، »م«و يا حروف نزديك به آن مانند اين حروف و آواز و ترنم حاصل شده از آنها شور و نشاط و طربي در خواننده و شنونده ايجاد

تا، شود و روشن است كه تأثير اين شور و نشاط در دل و جان چگونه است (ر.ك: سيبويه، بيم، 1992؛ ابوزيد، 227، ص5ش، ج1386؛ معرفت، 291-290، ص2تا، ج؛ سيوطي، بي384صق، 1427؛ ياسوف، 37تا، ص؛ بيومي، بي4ق، ص1402؛ لاشين، 216م، ص1988؛ عامر، 353ص ).262تا، ص؛ شحود، بي461ص

فراواني حرف ردف در فواصل :3نمودار

؛ 2748؛ ياء مدي

53%؛ واو مدي

%39؛ 2021

؛ 441؛ الف مدي

8%


بينيم كه پيش از حروف پاياني يكي از حروف در بيشتر موارد مي«پژوهي نوشته است: قرآنمدها در پايان فواصل و ختم شدن به حروفي همانند نون و الف مد قرار گرفته است، وجود اين

قرآن انگيز در قرائتنواز، اوجي شورانگيز و فرودي زيبا، در بستري روحزمينه را براي ترنمي دل ).194ش، ص1392(خرقاني، » سازدفراهم مي

هاحرف روي سوره .2-1-3 گيرد:مي ها مورد بررسي قراردر اين بخش حروف فاصله در سوره

شوند:هايي كه به يك حرف ختم ميسوره -

هاي با يك حرف فاصلهسوره :4نمودار

سوره قرآن با يك حرف فاصله پايان يافته 11همان گونه كه در نمودار مشخص است

در چهار سوره قمر، قدر، عصر و كوثر در اينجا بيشترين بسامد را دارا است. » ر«است كه حرف وقف يابد و در هنگامپايان مي» ا«هاي كهف، فتح و انسان نيز كه آيات آنها با تنوين سورهالبته

توان به اين ليست افزود.شود، ميتبديل مي» ا«ابدال به

هاي با دو حرف فاصلهسوره :3جدول جمع ه ن م د ة ب آ سوره رديف

7 4 3 حمد 1 112 106 6 انبياء 2 118 114 4 مومنون 3

0

10

20

30

40

50

6055

11

1915

21

5 3 5 3 4 6


93 84 9 نمل 4 83 71 12 يس 5 59 44 15 دخان 6 37 30 7 جاثيه 7 38 36 2 محمد 8 11 8 3 جمعه 9 52 42 10 قلم 10 36 27 9 مطففين 11 8 7 1 تين 12 8 1 7 بينه 13 9 2 7 همزه 14 7 6 1 ماعون 15 5 1 4 مسد 16

683 3 543 116 1 14 4 2 جمع

شان با دو حرف فاصله پايان يافته است از قرآن كريم كه آيات سوره 16در جدول فوق نيز ترين به ترتيب داراي بيش» م«و » ن«به ترتيب چينش در مصحف آمده است. در اينجا نيز دو حرف

بسامد هستند.

هاي با سه حرف فاصلهسوره :4جدول

سوره آ

(ي) جمع ه ن م ل ك ق ف ص ش ر د ح ج ث ة ت ب

109 98 10 1 يونس

99 81 16 2 حجر

128 110 16 2 نحل

227 193 30 4 شعراء

69 59 7 3 عنكبوت

60 54 4 2 روم

30 27 2 1 سجده

89 78 10 1 زخرف

35 26 8 1 احقاف

18 10 7 1 حجرات

78 69 7 2 رحمان

14 10 3 1 صف

12 5 2 5 تحريم

30 7 2 21 ملك


20 3 16 1 مزمل

31 2 9 20 انسان

20 3 7 10 بلد

11 2 1 8 ضحي

8 4 2 2 انشراح

8 2 1 5 زلزال

8 4 2 2 تكاثر

4 2 1 1 قريش

6 3 1 2 كافرون

3 1 1 1 نصر

5 2 2 1 فلق

1122 2 839 131 34 4 2 2 1 1 63 11 1 1 1 10 1 5 13 جمع

بيشترين بسامد را دارند.» ل«و » ر«، »م«، »ن«در اين جدول نيز حروف

هاي با چهار حرف فاصلهسوره :5جدول جمع ن م ل ق ع ط س ر د ح ج ت ب سوره رديف

206 193 10 2 1 اعراف 1

111 93 15 1 2 يوسف 2

88 81 3 2 2 قصص 3

49 30 8 4 7 طور 4

24 14 5 3 2 حشر 5

18 3 7 7 1 تغابن 6

12 1 1 9 1 طلاق 7

28 3 1 19 5 جن 8

29 8 3 4 14 تكوير 9

11 2 3 3 3 عاديات 10

576 422 52 5 4 6 1 4 33 24 3 1 14 7 جمع

و» ر«، »م«با بسامد بسيار بالاتري نسبت به حروف » ن«در جدول فوق همچنين حروف قرار دارد.» د«

، 18هاي نساء با حرف روي دارند. سوره 4هايي كه در جداول بالا نيستند بيش از سورهاند. با كمي دقت حرف بيشترين حرف روي را به خود اختصاص داده 11و حج با 16كهف با

هايي مثل حرف روي غالب آنها نيست و سوره» ن«هايي كه حرف شد سورهتوان متوجه ميمي


تري شوند از تعداد روي بيشختم مي» ا«يا بيشتر آيات آنها با تنوين نصب نساء و كهف كه همه شود. برخوردارند. البته روي در هنگام وقف به الف مدي تبديل مي

هاي طولاني بعد از چند فاصله متماثل، حرف نكته قابل توجه اين كه در بسياري از سورهناميده ها يك مقطعكدام از تغيير فاصله پذيرد. هرفاصله عوض شده، تغيير و تنوعي صورت مي

). 218-208ق، ص1406شود (ر.ك: حسناوي، ميو » م«حرف روي غالب است مقاطع با حرف » ن«هايي كه حرف به عنوان مثال در سوره

شوند. اين تغيير و تنوع نه تنها در درون يك سوره كه از يكديگر جدا مي» ل«و » ر«گاهي نيز با ر آهنگ دسوره ديگر و گاهي بعد از چند سوره نيز رخ داده و باعث تغيير ضرباي به از سوره

شود و گويا قاري و مستمع را از فضايي به فضاي ديگر و از باغ و گلشني به باغ و قرائت مينمايد. مثلا بعد از دو سوره طولاني بقره و آل عمران در سوره نساء گلشن ديگر وارد مي

شود.اصل كاملا تغيير يافته و تنوع حاصل ميآهنگ و موسيقي فوضرباكنون پرسش اين است كه دليل تغيير چيست؟ چرا تمام آيات يك سوره با يك حرف به

ل اي را دنبارسد؟ آيا تنوع نظام فواصل بر اساس قوانين خاصي است و اهداف ويژهپايان نمي كند؟مي

و گاهي در يك سوره تنوع پيدا هاي مختلفنظام فواصل در سوره«نويسد: سيد قطب مياند. شود كه فاصله و قافيه در يك سوره فقط براي ايجاد تنوع تغيير نيافتهكند؛ اما ملاحظه ميمي

-107ق، ص1423» (در بعضي مواقع راز اين تغيير براي ما روشن و در مواقعي ديگر مخفي است108 .(

از عالمان متقدم استفاده كرده است: از ديدگاه برخي سؤالنصار نيز براي پاسخ به اين هلال عسكري براي شمردند و ابيروي در سجع يك متن را ناپسند ميجاحظ و پيروانش زياده«

طول سجع غير متكلف حد وضع كرده است. ابن سنان نيز از انشاء متن مسجوع بر يك روي كند: از دو چيز معرفي مي ). آن گاه دليل اين امر را نگراني آنها184م، ص1999»(نهي كرده است

ايجاد خستگي. آنان به همين دليل تغيير روي در بين -2اضطرار و رفتن به سوي تكلف. -1 . كردندميفقرات يك متن ادبي را تشويق

در اين پاسخ بيشتر به جنبه ظاهري توجه شده در صورتي كه برخي دليل اين تغيير و تنوع دانند كه روي آن تغيير كرده است. به عنوان مثال دو فاصله اي ميآيهرا عنايت ويژه و بيشتر بر

سوره عبس با خارج شدن از نظم و نسق آيات آگاهي 33و 24در دو آيه » الصاخة«و » طعامه«م، 1999خواند (نصار، انگيزد و او را به درنگ و دقت نظر فرا ميو توجه شنونده را برمي

).185ص


از آنجا كه قرآن «نويسد: هي ديگر ضمن توجه به هر دو جنبه ظاهري و معنايي ميپژوقرآنهاي كلام عربي نازل گرديده، فواصل آيات نيز در ازاء ورود سجع در كلام ترين اسلوببه فصيح

است. اما هميشه فواصل بر يك سبك نيامده است، زيرا جالب نيست همه كلام بر يك شيوه بينيم، همان گونه كه اين تنوع را درون تنوع فواصل بر مدار سوره را ميباشد. به همين دليل

يابيم. البته اين تنوع براي اتمام معاني است كه سياق آيات اقتضاي آن را ها نيز ميبرخي از سورهباشد. به همين جهت است كه در دارد و نه اتمام سجع؛ زيرا غرض اصلي از فواصل، سجع نمي

شود، حرف راء، دال، لام قره كه فواصلش اغلب با حرف نون يا ميم تمام ميخلال آيات سوره بآيد، چرا كه معنا مقصود است و زيبايي كلام، با سجع بر عليه معنا نيست. پس در و ياء نيز مي

كنار هم آمدن فواصل در قرآن تكلف نيست و به همين دليل بعضي آيات قرآن به صورت متماثل ).60-59ق، ص1420(مرسي، » اندآمدهو برخي غير متماثل

بنا بر آنچه گفته شد دلايل تغيير و تنوع در فواصل عبارتند از: رفع خستگي قاري و مستمع و ايجاد نشاط در آنها. -1 جلوگيري از اضطرار در سجع و تكلف در روي متماثل يا متقارب. -2 توجه و عنايت بيشتر به آيه داراي روي متفاوت (مقطع). -3 تنوع به دليل شرايط معنايي آيه. -4

افزايش حرف در فاصله .2-1-4 در برخي از آيات به فاصله حرفي افزوده شده است كه عبارتند:

الف مدي .2-1-4-1) 66(احزاب: »� ليتنا أطعنا ا وأطعنا الرسولا«، )10(احزاب: » وتظنون � الظنو� «در پايان آيات:

هاي ) الف مدي افزوده شده است. براساس قواعد عربي اسم67(احزاب: » فأضلو� السبيلا«و در فرجام اين »السبيلا«و » الرسولا«، »الظنو� «پذيرند، اما به كلمات دارند تنوين نمي» ال«معرفه كه

ن نصب است نيز اضافه شده است. لازم به ذكر كه بدل از تنوي» ا«تعريف، » ال«آيات علاوه بر يابد. فرض اول در باره اين خاتمه مي» ا«است كه بيشتر آيات سوره احزاب با تنوين نصب

فواصل آن است كه اين افزايش براي هماهنگي و تناسب با بقيه فواصل سوره است، اما با توجه چهارم و عدم هماهنگي و تناسب آن با فواصل قبل و در فرجام آيه » وهو يـهدي السبيل «به جمله

بعد خود، اين فرضيه رنگ باخته و بايد در پي دلايل محتوايي و معنايي نيز بود (ر.ك: ابوحسان، ). 13-12ق، ص1429؛ عولقي، 327-325تا، ص؛ ابوموسي، بي208-207ق، ص1431


هاء سكت .2-1-4-2� ليتني فـيقول «...)، 20-19ه: (حاق» وا كتابيه، إني ظننت أني ملاق حسابيه فـيقول هاؤم اقـرؤ «...در آيات:

(حاقه: »ما أغنى عني ماليه، هلك عني سلطانيه «)، 26-25(حاقه: » لم أوت كتابيه، ولم أدر ما حسابيه ) براي هماهنگي و تناسب بين فواصل هاء سكت افزوده 10(قارعه: » ك ماهيهوما أدرا«) و 28-29

دست باقي مانده و تسلسل و همواري شده است كه به همين وسيله نوا و نغمه آيات يكسان و يكهنگام تلاوت محفوظ است كه در صورت نبود آن شكستگي در كلمه و اضطراب در تعبير ايجاد

).219م، ص1988آيه احساس سنگيني مي كند (عامر، شده و قاري در تلاوت

كاهش حرف در فاصله .2-1-5حذف شده است. البته اين حذف اختصاصي به فواصل نداشته » ي«آيه حرف 95تقريبا در پايان

و در غير آن نيز رخ داده، اما در فواصل بيشتر است. حذف اين حرف هم از افعال و هم از اسماء لي اص» ي«شود. هاي حذف شده به دو دسته اصلي و غير اصلي تقسيم مي»ي«گيرد. صورت مي

)، 32(غافر: » التناد «)، 15(غافر: » التلاق «)، 9(رعد: » المتعال «جزء ريشه كلمه است و در پنج واژه كلم غير اصلي همان ياء ضمير مت» ي«) حذف شده است. 9(فجر: » �لواد «) و 4(فجر: » يسر «

وحده است.مورد در دو چيز جستجو ميكنند: اول اينكه 94هاي قرائت علت اين حذف را در در كتاب

د. شواين مربوط به زبان عربي است و مشهور است كه اين حروف در چنين مواضعي حذف ميرا » ي«دوم آنكه حذف به خاطر نوشته نشدن آن در مصحف امام است. اما مفسران علت حذف

ها در فواصل؛ و دوم: به علت اكتفاء به »ي«اند: اول: حذف به دليل وقوع اين دانستهدو چيز كسره. كمتر مفسري به علل معنوي و دلالي اين حذف اشاره كرده است. تنها بقاعي در مواردي

).198-197ق، ص1431به دلايل معنوي اشاره كرده است (ابوحسان، ياء به «كند: ) به هر دو علت اشاره مي40(بقره: » ي فارهبون وإ� «به عنوان نمونه طبرسي در باره

ماند، زيرا در فواصل وقف دليل آن كه پايان آيه است حذف شده و در پايان آيات ياء ثابت نمياجماع بر اسقاط ياء شده جز » فارهبون «شود. در ها عمل ميشايسته است همان گونه كه در قافيه

در فواصل بدون وقف نيز نگه داشته است. وجه آن نيز كراهت وقف بر ياء ابن كثير كه آن را ).206، ص1ق، ج1408(طبرسي، » است و در كسره نون دلالت بر حذف ياء هست


كلمه فاصله .2-2از فاصله اسمي و فعلي، مذكر و مؤنث، مصدر و اسماء و صفات » كلمه فاصله«در بخش

توان سخن گفت.الهي مي

فاصله اسمي و فعلي .2-2-1 4604ها، آيه حروف مقطعه ابتداي سوره 20شود به غير از همان گونه كه نمودار ذيل مشاهده مي

اند. از درصد) از فواصل قرآن با فعل پايان يافته 8/25آيه ( 1612درصد) با اسم و 8/73آيه (درصد) با 2/11آيه ( 181درصد) با فعل مضارع و 06/81آيه ( 1316ميان فواصل فعلي، تعداد

فعل ماضي و مابقي با فعل امر هستند. دليل فراواني فعل مضارع نسبت به فعل ماضي و امر در ق، 1431فواصل آيات، حالت تجديدپذيري و تقويت حركت و استمرار آن است (ابوحسان،

).193ص

رسم توضيحي فواصل اسمي و فعلي :5نمودار

چند نكته:هاي اسراء، كهف، فرقان، احزاب، محمد، سوره قرآن يعني سوره 21: كلمه فاصله در الف

فتح، تغابن، طلاق، جن، مزمل، انسان، تين، قدر، بينه، عاديات، قارعة، عصر، فيل، قريش، نصر و ناس كاملا اسمي است.

ي حمد، نساء، ق، حديد، ممتحنه، طارق، بلد، ماعون، كوثر و اخلاص نيز سوره 10: در ب يه با فعل پايان يافته است.فقط يك آ

ي جن، تحريم، نوح، بروج، انشراح، تكاثر، همزه و مسد نيز دو فاصله فعلي سوره 8: در ج وجود دارد.

؛ فواصل اسمي

4604

20؛ حروف مقطعه فواصل فعلي

1316؛ مضارعفواصل

فعلي

ماضي؛

181

؛ فواصل فعلي امر

115

1612فواصل فعلي؛


فاصله فعلي آن مضارع مثني است. اين در 36اي است كه تمام : سوره الرحمان تنها سورهد ع مثني ختم شده است.سوره يوسف با فعل مضار 41حالي است كه در همه قرآن فقط آيه

هاي طه، نجم، نازعات، عبس، تكوير، انفطار، شمس، همزه، ضحي فعل ماضي و: در سوره در فاصله بر ديگر انواع فعل غلبه دارد.

و ماضي نيز يك بار در خاتمه آيات به كار 45، فعل مضارع 84: در سوره شعراء فعل امر ز رفته است.

آيه و 32با » ها«آيه، ضمير 40با » ه«اند كه ضمير يان يافتهآيه از قرآن با ضماير پا 134: ح اند.آيه بيشترين آمار را به خود اختصاص داده 28با » هم«ضمير

هاي محمد(ص)، شمس، زلزال نيز به طور كامل با ضمير پايان يافته است.: آيات سورهط شوند. ي: اسم فاعل و صفت مشبهه بيشترين تعداد فواصل اسمي را شامل مي

فاصله مذكر و مؤنث .2-2-2درصد مجموع آيات با كلمات مؤنث (وزن فعلي، فعل 3/4سوره يعني بيش از 27آيه در 271

اند. به جدول ذيل بنگريد:تانيث) ختم شده» ة«مؤنث، ضمير مؤنث و بيش از همه با در قرآن مؤنثفواصل :6جدول

جمع ة ضمير فعل فعلي سوره رديف جمع ة ضمير فعل فعلي سوره رديف 5 5 انفطار 15 12 12 طه 1 5 5 انشقاق 16 1 1 فاطر 2 2 2 اعلي 17 2 2 محمد 3 18 14 4 غاشيه 18 16 16 نجم 4 2 2 فجر 19 10 10 واقعه 5 10 10 بلد 20 1 1 طلاق 6 15 15 شمس 21 23 23 حاقة 7 6 6 ليل 22 1 1 معارج 8 3 3 علق 23 7 7 مدثر 9

7 7 بينه 24 10 10 1 قيامت 10 5 5 زلزله 25 5 5 مرسلات 11 6 6 قارعه 26 24 9 11 4 نازعات 12 7 7 همزه 27 11 11 عبس 13 271 162 33 34 42 جمع 14 14 تكوير 14

آيه حتي يك مورد نيز از مؤنث حقيقي يعني زن چه به 271نكته قابل توجه اينكه در اين صورت مفرد، مثني يا جمع سخن نرفته است.


فاصله مصدري .2-2-3ي دهند كه به شكلبسياري از فواصل اسمي را مصادر ثلاثي مجرد و ثلاثي مزيد تشكيل مي

هاي اند. هنرمندانه از اين جهت كه قرآن در كاربرد شكلرفتههنرمندانه در فرجام آيات به كار عمل كرده كه تناسب و اهداف بلاغي به خوبي ايگونههبهاي مختلف متفاوت مصادر در جايگاه

كه هم شكل ظاهري و هماهنگي و تناسب فواصل با يكديگر حفظ ايگونهبهمراعات شده است؛ ها دقت كنيد:ايجاد نشده است. به نمونهشده و هم از نظر معنا و دلالت خللي

در قرآن به كار رفته است كه عبارتند از:» تاب«سه مصدر فعل -1 )2(غافر: » غافر الذنب وقابل التوب «التوب: - )8(تحريم: » توبوا إلى ا تـوبة نصوحا «التوبة: - )71(فرقان: » ا فإنه يـتوب إلى ا متا� ومن Rب وعمل صالح «المتاب: -

فقط صيغه سوم در فاصله استعمال شده و در انتخاب آن نيز هم جانب معني و هم تناسب با بقيه فواصل رعايت شده است. صيغه اول نيز در جايي به كار رفته كه هم شكل بودن آن با

ذنب كاملا مشهود است. نيز سه مصدر استفاده كرده است:» خسر «ل قرآن براي فع -2نسان لفي خسر «الخسر: - »فذاقت و�ل أمرها وكان عاقبة أمرها خسرا «) و 1-2(عصر: » والعصر،إن الإ

)9(طلاق: )21(نوح: » سارا واتـبعوا من لم يزده ماله وولده إلا خ «الخسار: - )119(نساء: »ومن يـتخذ الشيطان وليا من دون ا فـقد خسر خسرا� مبينا «الخسران: -

دو صيغه اول در فواصل آيات به كار رفته و در هر دو مورد نيز معناي مراد و هم آهنگي فواصل است كاملا مطابقت دارد. در» والعصر «با آيه اول كه رعايت شده است. صيغه اول در سوره عصر

به كار رفته كه فواصل سوره عبارتند از: امرا، مخرجا، يسرا، اجرا، » خسرا «آيه دوم در سوره طلاق ارا، جهارا، اسرارا، غفنكرا، خسرا. صيغه دوم نيز در سوره نوح وارد شده كه فواصل آن عبارتند از:

، ... و روشن است كه اين صيغه با اين جمع چه تناسب بالايي ، اطوارا، فجاجا، خسارا، کبارا ا^ارا دارد.

دو صيغه مصدر را استعمال كرده است:» عتا«قرآن هم چنين از فعل -3 )21(ملك: » بل لجوا في عتو ونـفور «) و 21(فرقان: » وعتو عتوا كبيرا «عتوا: - )8(مريم: » وقد بـلغت من الكبر عتيا «عتيا: -


فيا، خهاي قبل و بعد آن عبارتند از: صيغه دوم به عنوان فاصله به كار رفته است. فاصله �وزيد، تناسب اين واژه نيز با بقيه فواصل كاملا روشن است (اب شقيا، وليا، رضيا، سميعا، عتيا، سو

هاي ي هنرمندي قرآن در استفاده از صيغههاي فوق نشان دهندهنمونه ).358-357صم، 1992مختلف مصادر در فواصل است كه در عين حفظ جانب معنا توافق و هماهنگي فواصل نيز

رعايت شده است.

اسماء و صفات الهي در فاصله .2-2-4 صفات حسناي الهي است يكي از موضوعات بسيار مهم و قابل توجه در بحث فواصل، اسماء و

300آيه با دو صفت و 366ي قرآن است كه از اين تعداد، سوره 84در آيه 666بخش كه پايانها در جدول زير قابل مشاهده آيه نيز با يك صفت ختم شده است. اين آمار به تفكيك سوره

است:

اسماء و صفات الهي در فواصل آيات :7جدول

فردي

ره سو

ام ن

اد عد

تتي

صفك

ت يآيا

تيصف

دو ت

آيااد

عدت

تآيا

ع جم

فردي

ره سو

ام ن

تيصف

ك ت ي

آيااد

عدت

تيصف

دو ت

آيااد

عدت

تآيا

ع جم

فردي

ره سو

ام ن

تيصف

ك ت ي

آيااد

عدت

تيصف

دو ت

آيااد

عدت

تآيا

ع جم

57 4 3 1 روم 29 3 2 1 حمد 1ممتح نه

1 5 6

1 1 صف 58 9 8 1 لقمان 30 57 36 21 بقره 2

3 آل

عمران 5 2 3 جمعه 59 2 1 1 سجده 31 42 14 28

منافقو 60 19 9 10 احزاب 32 56 32 24 نساء 4 ن

1 1

9 4 5 تغابن 61 13 7 6 سبأ 33 26 11 15 مائده 5 4 3 1 تحريم 62 11 8 3 فاطر 34 22 12 10 انعام 6 5 2 3 ملك 63 5 3 2 يس 35 9 1 8 اعراف 7

36 23 13 10 انفال 8صاف ات

1 1 قلم 64 4 4

2 2 حاقه 65 4 3 1 ص 37 26 18 8 توبه 9 1 1 معارج 66 7 5 2 زمر 38 6 2 4 يونس 10 1 1 نوح 67 13 9 4 غافر 39 14 6 8 هود 11 2 1 1 مزمل 68 10 5 5 فصلت 40 12 6 6 يوسف 12 1 1 مدثر 69 14 10 4 شوري 41 5 2 3 رعد 13


هاي زير اسماء و صفات الهي در فواصل نيامده است:در سوره

غاشيه عبس نازعات نبأ مرسلات قيامت طلاق ق محمد مريم عصر تكاثر قارعه زلزال قدر انشراح ضحي شمس بلد فجر ناس فلق مسد كافرون كوثر ماعون قريش فيل همزه

صفات الهي در كلمه فاصله :8جدول

فردي

ت صف

ني راوا

ف

ف

ردي

تصف

ني

راواف

ف

ردي

ت

صف

ني

راواف

ف

ردي

ت صف

ني

راواف

خير 35 6 قهار 18 113 رحيم 1 الراحمين

خير 52 2 الوارثين

1

زخر 42 8 6 2 ابراهيم 14 ف

1 1 انسان 70 3 2 1

1 1 تكوير 71 2 2 دخان 43 3 3 حجر 15 2 2 انفطار 72 4 2 2 جاثيه 44 10 8 2 نحل 16

73 3 2 1 احقاف 45 7 5 2 اسراء 17مطفف ين

1 1

74 9 5 4 فتح 46 1 1 كهف 18انشق اق

1 1

47 1 1 طه 19حجرا 5 3 2 بروج 75 8 6 2 ت

48 2 1 1 انبياء 20ذاري ات

1 1 طارق 76 2 2

1 1 اعلي 77 2 2 طور 49 16 12 4 حج 21

22 مومنو

ن 1 1 ليل 78 1 1 نجم 50 7 7

1 1 تين 79 2 2 قمر 51 18 12 6 نور 23 1 1 علق 80 3 1 2 رحمان 52 7 3 4 فرقان 24 1 1 بينه 81 3 2 1 واقعه 53 19 10 9 شعراء 25

82 12 6 6 حديد 54 9 6 3 نمل 26عادي ات

1 1

1 1 نصر 83 9 4 5 مجادله 55 3 2 1 قصص 27

عنكب 28 وت

اخلا 84 9 4 5 حشر 56 7 4 3 ص

2 2

60 25 35 جمع 187 113 74 جمع 419 228 191 جمع 666 366 300 جمع كل


خير 19 89 عليم 2 الرازقين

خير 36 5 الماكرين

خير 53 2 الناصرين

1

قادر 20 80 حكيم 3 (قادرون)

1 رحمان 54 2 رقيب 37 5

رب 55 2 كريم 38 5 كبير 21 43 قدير 4 الشعري

1

رب 5 العالمين

ارحم 22 42 الراحمين

رب 56 2 مجيد 39 4 المشارق

1

رب 57 2 ودود 40 4 ذو انتقام 23 34 بصير 6 المغربين

1

علام 24 31 خبير 7 الغيوب

1 ربه 58 1 احد 41 4

1 صمد 59 1 ابقي 42 4 غفار 25 16 حميد 8احكم 43 3 حسيب 26 14 وكيل 9

الحاكمين 1 قريب 60 1

شديد 10 العقاب

خير 27 12 الحاكمين

اسرع 44 3 الحاسبين

1 قيوم 61 1

1 متعال 62 1 اكرم 45 3 شكور 28 11 شهيد 11 1 متين 63 1 االله 46 3 مقتدر 29 11 غفور 12اهل 47 3 نصير 30 8 حليم 13

المغفره 1 مجيب 64 1

سريع 14 الحساب

1 مقيت 65 1 تواب 48 3 وهاب 31 8

احسن 32 8 عظيم 15 الخالقين

خير 49 2 الغافرين

1 واحد 66 1

خير 50 2 اعلي 33 7 عزيز 16 الفاتحين

1 وارثين 67 1

خير 51 2 حفيظ 34 7 محيط 17 الفاصلين

634 جمع كل 1

آيه به عنوان 634اسم و صفت الهي در پايان 67همان گونه كه در جدول مشهود است

صفت رحيم، عليم و حكيم به تربيت بسامد بيشتري اند. در اين ميان سهكلمه فاصله واقع شده دارند.


صفات الهي قبل از كلمه فاصله :9جدول

فردي

تصف

ني اوا

فرف

رديت

صفني

اوافر

ف ردي

ت صف

ني اوا

فرف

رديت

صفني

اوافر

12 80 عزيز 1ذو

الفضل 1 حي 34 2 اصدق 23 9

1 خير 35 2 حليم 24 9 علي 13 80 غفور 2 1 ذو القوه 36 2 خلاق 25 9 قوي 14 64 عليم 3 1 شكور 37 2 رحيم 26 8 واسع 15 45 سميع 4 1 فتاح 38 2 شاكر 27 7 بصير 16 21 اعلم 5

17 15 رحمان 6رب العرش

1 قريب 39 2 شهيد 28 6

1 كبير 40 2 فعال 29 6 واحد 18 14 غني 7

30 5 عفو 19 12 حكيم 8اهل التقوي

1 محيط 41 1

1 مليك 42 1 بر 31 5 لطيف 20 12 خبير 9

21 10 رئوف 10ذو

العرش 1 حق 32 3

460 جمع كل 1 حميد 33 3 ولي 22 10 تواب 11

آيه در جمله فاصله قرار 460صفت نيز قبل از كلمه فاصله در 42بر اساس اين جدول نيز

يم و سميع است.اند كه بيشترين بسامد از آن صفات عزيز، غفور، علگرفته چند نكته:

صفت عزيز، غفور، عليم، رحمان، حكيم، خبير، تواب، بصير، واحد، حليم، رحيم، 17: الفاسم و 92شهيد، حميد، شكور، قريب، كبير و محيط در دو جدول فوق مشترك هستند. در كل

سوره قرآن در جمله فاصله آمده است. 84آيه در 666بار در 1094صفت حسناي الهي » عليم حكيم«بار و 32» سميع عليم«بار، 46» عزيز حكيم«ار، ب 76» غفور رحيم«: صفات ب

بار، بيشتر در كنار يكديگر قرار گرفته اند. 29سوره انفطار به كار رفته 19فقط يك بار به عنوان كلمه فاصله در آيه » االله«لفظ جلاله :ج

2697بار در جمله فاصله وجود دارد كه اين تعداد نسبت به 699). ولي 8است (جدول شماره


ه بار در جمله فاصل 177نيز » رب «باري كه واژه االله در قرآن به كار رفته بسامد بالايي است. واژه اند).آمده است (اين دو صفت در جدول دوم مورد محاسبه قرار نگرفته

هاي مكي پذيراي اسماء و صفات الهي است. هاي مدني بيش از سوره: فواصل سورهد: در اين شمارش، جمله فاصله مورد توجه بوده و نه فقط كلمه فاصله. از آنجا كه در هـ

يد جمله فاصله را مورد بررسي و دقت قرار داد، از آيات طولاني به جاي حرف و كلمه فاصله بااين رو حتي صفتي كه آخرين كلمه آيه هم نيست مورد شمارش واقع شده است. به عنوان مثال

) عليم و بصير با 96(بقره: » وا بصير بما يـعملون «) و 95(بقره: » وا عليم �لظالمين «هاي در جمله 2اند به عنوان صفات درجه آخرين كلمه آيه نيستند اما چون در جمله فاصله قرار گرفتهاينكه

اند. محسوب شدهوما ا بغافل «) يا 107(بقره:» وما لكم من دون ا من ولي ولا نصير «: جملات منفي مانند و

إن «د كند ماننكه به طور دقيق اسم و يا صفتي را بيان نمي) و يا جملاتي 140(بقره: » عما تـعملون ) مورد شمارش قرار نگرفتند.195(بقره: » إن ا يحب المحسنين «) و يا 153(بقره: » ا مع الصابرين

قاعده كلي اين است كه اسماء و صفات حسناي الهي كه در پايان آيه آمده با محتواي آيهخود هايخدا برخي آيات را با نام«ارتباط و تناسب دارد. شيخ عبدالرحمن سعدي نوشته است:

خاتمه بخشيده تا دلالت كند بر اين كه حكم مذكور در آيه متعلق به آن اسم كريم است. اين قاعده لطيف و نافعي است كه بايد در همه آيات مختومه با نام حضرت حق تحقيق شود. آنگاه

يابيم. آيات رحمت با صفات رحمت و آيات آن را در غايت ارتباط و مناسبت مي است كه(سعدي، » اندت، علم، و قهر خاتمه يافتههاي عزت، قدرت، حكمعقوبت و عذاب نيز با اسم

).54ق، ص1420

فاصله مكي و مدني .2-2-5د ي از آنها عبارتنهايي دارند كه برخهاي مكي و مدني با يكديگر تفاوتفاصله آيات در سوره

از:ها و آيات مكي، فواصل آنها نيز كوتاه و فقط شامل با توجه به كوتاهي بيشتر سوره -1

ز ها فواصل آنها نيهاي مدني با توجه به بلندي آيهباشد. اما در سورهي آخر آيه ميحرف يا كلمه مواجه هستيم. » جمله فاصله«تر است و به همين جهت در بيشتر اين آيات با طولانيي از استقلال نحوي و دلالي بيشتري برخوردارند اما فواصل مكي در بيشتر فواصل مدن -2

شود. موارد به آيه وابسته بوده و جدا نمودن آن باعث اختلال در معناي آيه مي


تري برخوردار بوده و به دليل نزديك بودن فواصل مكي از آهنگ و موسيقي قوي -3اين مسئله در مورد فواصل مدني به دليل بلندي ها، موسيقي سوره تأثيرگذارتر است. امافاصله

هاي مدني مانند سوره نساء كه با آيات ظهور و بروز كمتري دارد. با اين حال در برخي سورههاي طوال بوده و موضوعات متنوع اخلاقي، اجتماعي، خانوادگي و تشريعي در آيه از سوره 176

يي خاصي برخوردار و بيشتر آيات به تنوين آواآهنگي و همآن مطرح است؛ پايان آيات از همآهنگ و موسيقي شوند كه در حالت وقف به الف مدي تبديل و ضربنصب (ا) ختم مي

آورند.شورانگيزي را براي خواننده و شنونده به ارمغان مي گون و در عوض فواصل مدني بيشتر متقاربند.فواصل مكي بيشتر متماثل و هم -4ه شد بيشتر اسماء و صفات الهي در فواصل مدني وجود دارند. علت همانگونه كه گفت -5

اين امر را بايد در مخاطب بودن مسلمانان در مدينه و وضع قوانين و احكام اسلامي و اجتماعي گيري كرد. از آنجا كه اسماء و صفات حسناي الهي در پايان آيات پشتوانه و ضامن اجرايي و پي

، 26؛ ج434، ص22ش، ج1391در آيات هستند (جوادي آملي، دليل احكام و قوانين موجود ).474ص

روشن است كه اين صفات وقتي تأثيرگذار خواهند بود كه مخاطبين، به آنها مومن باشند. در آمده است و» إن ا عليم حکيم «به عنوان مثال در برخي آيات مربوط به تشريعات جمله

إن «هايي شبيه كه احتمال لغزش افراد وجود دارد از جمله برخي آيات مربوط به مسائل اجتماعيق، 1427؛ ياسوف، 136-135م، ص1999استفاده شده است (ر.ك: حسناوي، » ا غفور رحيم

).23م، ص2008؛ رومي، 186ق، ص1427؛ جيوسي، 72-71ق، ص1431؛ ابوحسان، 466ص

اعراب فاصله .2-2-6

هاي پايان آيات مرتبط وضوع تغييرات و دگرگونيبحث اعراب فواصل از جهت آن كه با مشود. شود مهم است. انواع اعراب از مرفوع، منصوب، مجرور و مجزوم در فواصل مشاهده ميمي

ها نيز مانند نساء، اسراء، كهف و ... همه يا اكثريت بيشتر فواصل مرفوع اند، اما در برخي از سوره فواصل منصوب هستند. ن كه تمهيدات لازم براي مرفوع يا منصوب بودن فاصله به زيبايي صورت نكته جالب توجه آ

معنا با نصب از نظر لغت و» غفورا رحيما «با رفع و » غفور رحيم «گيرد. براي مثال، دو عبارت ميوقف در حالت» رحيم «آهنگ و آواي آنها با يكديگر متفاوت است. پايان تفاوتي ندارند اما ضرب

فإن «گيرد؛ مانند: به الف مدي تبديل مي شود و ترنم خاصي به خود مي» رحيما« ساكن شده اما


هايي كه فواصل منصوب دارند به صورت ). اما همين عبارت در سوره192(بقره: » ا غفور رحيم ) آمده است. عوامل 59(احزاب: » رحيما وكان ا غفورا «) و 23(نساء: » إن ا كان غفورا رحيما «

بودن يا مفعول به، مفعول لاجله، يا تمييز واقع شدن در منصوب شدن » كان«متعددي مانند خبر فاصله سوره نساء مشاهده ميشود ممتاز 55كه در ايگونهبه» كان«فواصل نقش دارند؛ اما نقش

هاي است. همين مسئله را در سوره منصوب شده» كان«درصد فواصل اين سوره با 31است. .)9-8ق، ص1430كنيم (خضر، كهف، مريم، احزاب، فرقان و فتح نيز ملاحظه مي

» لونتفع«و » يفعلون«طبق قواعد نحوي در پايان بسياري از آيات كه فعل مضارع بر وزن ر مهمي آمد. از آنجا كه هماهنگي و تناسب فواصل امآمده، بايد به حال نصب و بدون نون مي

ا كذلك ي ـ«از نصب فعل جلوگيري شده است. به عنوان نمونه به آيات: » لعل«است با كلمه بين) دقت كنيد. 176(اعراف: » فاقصص القصص لعلهم يـتفكرون «) و 187(بقره: » آ�ته للناس لعلهم يـتقون

ايد (ليتقوا) و در آيه دوم (ليتفكروا) گفته شود؛ كه در اين صورت فعل طبق قواعد در آيه اول بع و فعل مرفو» لعل«رود؛ اما با استفاده از منصوب شده و هماهنگي و تناسب فواصل از بين مي

شود. به همين جهت اين واژه در هماهنگي و تناسب فواصل نقش هماهنگي فواصل حفظ مي بار در جملات فواصل تكرار شده است. 111ستاي اين نقش بسيار مهمي ايفا كرده و در را

) براي مراعات تناسب در يك 46(يوسف: » لعلي أرجع إلى الناس لعلهم يـعلمون «حتي در آيه لعل براي رعايت فواصل «گويد: كرماني ميبرهان الدين تكرار گريده است. » لعل«جمله دو بار شده است، چرا كه به مقتضاي كلام بايد (لعلي ارجع فيعلموا) به حذف نون گفته آيات تكرار

).8-7ق، ص1430؛ خضر، 149ق، ص1396(كرماني، » شدمي

وقف بر فاصله .2-2-7هاي فاصله قرآن با قافيه شعر اين است كه فاصله مبني بر سكون است و قافيه با يكي از تفاوت

تناسب و هماهنگي فواصل نيز در صورتي حفظ خواهد شد كه شود. البته حركت خوانده ميها و اعراب، تناسب و وقف بر آنها اعمال شود، در غير اين صورت با توجه به اختلاف حركت

ن طين إ� خلقناهم م «هماهنگي در بسياري از فواصل منتفي است. مثلا در سوره صافات پايان زب صب «با فرجام ) كه مجرور است11» (لا ) كه مرفوع است 10» (شهاب vقب «) و 9» (عذاب وا

آهنگ نوايي نخواهد داشت. اما در حالت وقف اين فواصل كاملا متناسب و همتناسب و همدر ) فقط13-11(قمر: » ذات ألواح ودسر «و » قد قدر «، »بماء منهمر «خواهند شد. هم چنين فواصل

حالت وقف تناسب خواهند داشت.


ها از آن، وقف لازم به ذكر است كه نظام فواصل براي ايجاد موسيقي و لذت بردن گوشطلبد و از همين رو است كه موسيقي آيات جز با وقف بر فاصله آشكار بر پايان آيات را مي

).137-135صق، 1406؛ همچنين ر.ك: حسناوي، 224ق، ص1432نخواهد شد (عنبكي، توان به استراحت قاري، تدبر در آنچه خوانده، فرصتي از ديگر فوايد وقف بر فواصل مي

؛ 179، 137-135ق، ص1406براي فهم شنونده و تناسب فواصل اشاره كرد (ر.ك: حسناوي، ق، 1426؛ صعيدي، 41، ص1ق، ج1408؛ 290، ص2تا، ج؛ سيوطي، بي224ق، ص1432عنبكي،

؛ لاشين، 487ش، ص1427؛ ياسوف، 222-221، ص5ش، ج1386؛ معرفت، 657، ص4ج ).17-16ق، ص1402

گيرينتيجهتوان مورد ساختار شناسي فواصل آيات را در سه بعد حرف، كلمه و جمله فاصله مي )1

تحليل و بررسي قرار داد.فاصله به حرف روي و حرف ردف بايد توجه نمود؛ چرا كه بيشترين در ساختار حرف )2

شود.واز فاصله از اين حروف استخراج ميترنم و آ

د باشد، بالاترين بسامكه بيشترين حالت غنه را دارا مي» ن«از ميان حروف عربي، حرف )3 يابند.را در پايان آيات قرآن دارد، به طوري كه بيش از نيمي از آيات قرآن با نون خاتمه مي

ارند و نكته قابل توجه همه بعد از حرف نون، حروف م، ر، د و ب بيشترين بسامد را د )4 گردند.اين حروف از قسمت جلو دهان ادا مي

اند، حروفي كه از سختي بيشتري در تلفظ برخوردار هستند، كمتر در پايان آيات نيامده )5به علت صعوبت دشواري در هنگام وقف اصلا مورد استفاده واقع نشده » خ«كه حرف ايگونهبه

است.

درصد قرآن حروف مدي 83,5آيه يعني حدود 5210خر) حرف ردف (حرف ماقبل آ )6 است و همين مسئله تأثير فراواني در ترنم و موسيقي قرآن دارد.

درصد آيات با فعل خاتمه يافته كه در اين ميان فعل مضارع بيشترين 26آيه يعني 1612 )7 بسامد را دارد.

366لي است كه تعااسم و صفت حضرت باري 92آيه قرآن يكي از 666بخش پايان )8 آيه نيز با يك صفت حضرت حق. 300ايه با دو صفت و

غفور «صفات رحيم عليم و حكيم بيشترين بسامد را در جمله فاصله داشته و دو صفت )9 اند.نيز به صورت تناكح بيش از بقيه صفات به كار رفته» رحيم


ردارند.هاي مكي برخوتري نسبت به سورههاي مدني از جمله فاصله مستقلسوره )10

نامه:كتاب .قرآن كريم

ــغر ( ــله قرآني«ش)، 1395آخوندي، علي اص ــي تطبيقي تعاريف فاص مطالعات تقريبي مذاهب ». بررس

.96-81، صص44شماره اسلامي (فروغ وحدت)ــغر يعل ،يآخوند ــگاه فواصــل و چگونگي ارتباط معنايي آنها با آياتش)، 1394( اص ، تهران: دانش

تهران. بيروت: دار الكتب العلمية. ،المحكم والمحيط الاعظم)، ق1421( بن اسماعيلابن سيده، علي

بيروت: دار الفكر. ،معجم المقاييس اللغة)، ق1399( ابن فارس، احمد بن فارس بن زكريا

بيروت: دار صادر.، لسان العرب)، ق1414( ابن منظور، محمد بن مكرم عمان: دار فتح. ،المعنوية لفواصل الآيات القرآنيةالدلالات )، ق1431( ابوحسان، جمال محمود

مطبعة : رباط ،التناسب البياني في القرآن، دراسة في النظم المعنوي والصوتي)، م1992( ابوزيد، احمد الجديدة الدار البيضاء.

جا: مكتبة بي ،خصائص التراكيب، دراسة تحليلية لمسائل علم المعاني )،تابيابوموسي، محمد محمد ( هبة.و

تهران: نشر فرزان روز. ،فرهنگ جامع كاربردي فرزان عربي فارسي)، ش1391( اتابكي، پرويز يروت: دار احياء التراث العربي.ب ،تهذيب اللغة)، م2001( ازهري، محمد بن احمد قاهره: دار المعارف. ،اعجاز القرآن)، م1997( باقلاني، محمد بن طيب

.: بي ناجابي ،الفاصلة و بداعة الاسلوب )،تابيبيومي، السباعي السباعي ( بيروت: المكتب الاسلامي. ،الفاصلة في القرآن)، ق1406( حسناوي، محمد

، دراسة تطبيقية علي سورةالاعجاز البياني في الفاصلة القرآنية)، ق1428( حشاش، موسي مسلم سلام غزه: الجامعة الاسلامية. ،النساء

مشهد: دانشگاه علوم اسلامي رضوي. ،زيباشناسي قرآن از نگاه بديع)، ش1392( خرقاني، حسن جا: مكتبة الآداب.بي ،الفواصل القرآنية دراسة البلاغية)، ق1430( خضر، سيد


از القرآن في دراسة كاشفة لخصائص البلاغية و معاييرها (الاعجاز اعج)، ق1395( خطيب، عبدالكريم فة.بيروت: دار المعر، في مفهوم جديد)

تهران: علم. ،المعجم في معايير اشعار العجم)، ش1377( رازي، محمد بن قيس جا: دار الكاتب العربي.بي ،معجم مفردات الفاظ القرآن )،تابيراغب اصفهاني (

بيروت: دار الكتاب العربي.، تاريخ آداب العرب )،تابيرافعي، مصطفي صادق (في النكت في اعجاز القرآن)، م1968ق، 1387( عبدالقاهر جرجانيرماني، علي بن عيســي، خطابي، و

قاهره: دار المعارف. ،ثلاث رسائل في اعجاز القرآن جا: دار الهدية.بي ،تاج العروس من جواهر القاموس )،تابيمحمد بن عبدالرزاق الحسيني (زبيدي،

عالم الكتاب. بيروت: ،معاني القرآن و اعرابه)، ق1408( زجاج، ابراهيم بن سري بيروت: دار المعرفة.، البرهان في علوم القرآن)، ق1415( زركشي، محمد بن عبدالرحمان

.: بي ناجابي ،الكتاب )تابيسيبويه، عمرو بن عثمان ( قاهره: دار الشروق. ،التصوير الفني في القرآن)، ق1423( سيد قطب، ابراهيم حسين

بيروت: دار الجيل. ،في علوم القرآنالاتقان )،تابيسيوطي، جلال الدين ( بيروت: دار الكتب العلمية. ،معترك الاقران في اعجاز القرآن)، ق1408( سيوطي، جلال الدين

.: بي ناجابي ،الاعجاز اللغوي و البياني في القرآن الكريم )،تابيشحود، علي بن نايف ( طنطا: دار الصحابة للتراث.، رآن الكريمالاعجاز و البيان في فواصل الق)، ق1429( صبري، احمد محمد

بيروت: دار المعرفة.، مجمع البيان في تفسير القرآن)، ق1408( طبرسي، فضل بن حسن جا: مؤسسة الرسالة.بي ،جامع البيان في تأويل القرآن)، ق1420( طبري، محمد بن جرير

اسكندرية: المعارف. ،الكريمفكرة النظم بين وجوه الاعجاز في القرآن )، م1988( عامر، فتحي احمدسود صور م صالح عبداالله من سة «تنوع خطاب القرآن الكريم في العهد المدني )، ق1429( عولقي، درا

يمن: جامعه عدن. ،»لغوية قاهره: دار المصرية للتأليف و الترجمة. ،معاني القرآن )تابي( فراء، يحيي بن زياد

قم: انتشارات هجرت. ،عينكتاب ال)، ق1410( فراهيدي، خليل بن احمد بيروت: مؤسسة الرسالة. ،القاموس المحيط)، ق1426( فيروزآبادي، محمد بن يعقوب

غازي: دارالكتب ، الكريم الاســـلوب في الاعجاز البلاغي في القرآن)، ق1426( كواز، محمد كريم بن الوطنية.


رياض: دار المريخ للنشر. ،آنيةمن اسرار التعبير القرآن الفاصلة القر)، ق1402( لاشين، عبدالفتاح اسكندرية: المكتب الجامعي الحديث. ،فواصل الآيات القرآنية)، ق1420( مرسي، كمال الدين عبدالغني

سماته البلاغية)، ق1413( مطعني، عبدالعظيم ابراهيم محمد صائص التعبير القرآني و بة جا: مكتبي ،خ وهب.

قم: موسسه تمهيد، ذوي القربي. ،علوم القرآنالتمهيد في )، ش1386( معرفت، محمد هادي قاهره: مكتبة مصر. ،الفواصل)، م1999( نصار، حسين

تهران: نشر هما. ،فنون بلاغت و صناعات ادبي)، ش1370( همايي، جلال الدين .دمشق: دار المكتبي ،دراسات فنية في القرآن الكريم)، ق1427( ياسوف، احمد

Structural Analysis and Statistical Analysis of Quranic ...

Documents

Transcript of Structural Analysis and Statistical Analysis of Quranic ...