STRATEGIJA REVITALIZACIJE PREDUZE ĆA U KRIZI U USLOVIMA...

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON BANJA LUKA

Dušan Cvijić, dipl.ecc.

STRATEGIJA REVITALIZACIJE PREDUZEĆA U KRIZI U USLOVIMA GLOBALIZACIJE S POSEBNIM OSVRTOM NA TURIZAM KAO MOGUĆ PRAVAC ODRŽIVOG RAZVOJA

MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA

(magistarski rad)

Mentor: Akademik prof. dr sc. Milan Galogaža

Banja Luka, 2006.

2

S A D R Ž A J S A D R Ž A J ......................................................................................................2 I. UVODNA RAZMATRANJA..........................................................................................5

1.1. Predmet istraživanja .................................................................................................5 1.2. Ciljevi istraživanja....................................................................................................6 1.3. Polazna hipoteza.......................................................................................................7 1.4. Metode istraživanja ..................................................................................................7

II. SUŠTINA PROCESA GLOBALIZACIJE.....................................................................8 2.1. Ključni faktori globalizacije.....................................................................................9 2.2. Neophodnost definisanja nacionalne......................................................................14 strategije razvoja............................................................................................................14 2.3. Uticaj svjetskih integracija na konkurentnost i ponudu izvozno orijentisanih proizvoda Republike Srpske.........................................................................................18 2.4. Deficit u platnom bilansu kao posljedica nedefinisane strategije razvoja izvoznog proizvoda.......................................................................................................................20 2.5. Kvalitetan domaći proizvod - preduslov ostvarivanja izvozne strategije...............22 2.6. Najvažniji oblici transformacije procesa globalizacije ..........................................26

III. PRISTUP REINŽENJERINGU .................................................................................29 POSLOVNIH PROCESA .................................................................................................29

3.1. DEFINISANJE REINŽENJERINGA I REPOZICIONIRANJE POSLOVANJA 29 3.2. PRISTUP KREIRANJU STRATEŠKOG PROIZVODNOG SISTEMA..............31 3.3. KREIRANJE AGILNOG PROIZVODNOG SISTEMA.......................................31 3.4. KREIRANJE FLEKSIBILNOG PROIZVODNOG SISTEMA ............................32 3.5. PRISTUP VOðENJU KOMPANIJE U BUDUĆNOSTI ......................................33 3.6. OCJENA KVALITETA OPŠTE STRATEGIJE PREDUZEĆA...........................34

IV. STRATEŠKI PRAVCI RAZVOJA MALIH I SREDNJIH........................................38 KOMPANIJA U SVIJETU ...............................................................................................38 V. INOVATIVNO PREDUZETNIŠTVO.........................................................................40 VI. PREDEUZETNIČKE INOVACIJE KAO POTENCIJALNI IZVOR KONFLIKATA U PREDUZEĆU - IDENTIFIKOVANJE BARIJERA....................................................42

6.1. Konflikti u vezi sa zaposlenošću ............................................................................42 6.2. Konflikti u vezi sa organizacionim promjenama ...................................................43

VII. IDENTIFIKOVANJE PROBLEMA ZA SPROVOðENJE PROMJENA U PREDUZEĆU ...................................................................................................................44 VIII. OSNOVNA OBILJEŽJA MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA U SVJETLU ......47 GLOBALIZMA I INOVATIVNIH PROCESA................................................................47 IX. ZNANJE KAO KLJUČNI FAKTOR KONKURENTNOSTI...................................52 PRIVREDE .......................................................................................................................52

9.1. INTELEKTUALNI KAPITAL KAO IZVOR KONKURENTSKE PREDNOSTI PREDUZEĆA ...............................................................................................................55 9.2. OSNOVNE PERFORMANSE INTELEKTUALNOG KAPITALA.....................56 9.3. INTELEKTUALNI KAPITAL I KONKURENTSKA PREDNOST ....................58 9.4. STVARANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA...............................................60 9.5. ZNANJE FAKTOR USPJEHA..............................................................................62

X. RESTRUKTUIRANJE IZVOZNOG SEKTORA U CILJUUNAPREðENJA KONKURENTNOSTI ......................................................................................................64

3

10.1. Fleksibilnost malih i srednjih kompanija u slučaju ekonomske krize..................64 10.2. Prilagoñavanje strukture izvoza novim zahtjevima svjetskog tržišta i ekonomije rada ................................................................................................................................65

XII. MALE I SREDNJE KOMPANIJE U SVIJETU .......................................................68 XIII. STRUKTURNA NEUSKLAðENOST KAO POSLJEDICA POGREŠNOG RAZVOJA ZEMALJA U TRANZICIJI ...........................................................................71 XIV. KREIRANJE EFEKTIVNE I EFIKASNE MAKROEKONOMSKE POLITIKE ZA POTREBE TRŽIŠNOG POSLOVANJA PREDUZEĆA .................................................73

14.1. VRSTE RIZIKA...................................................................................................73 14.2. INVESTICIONA KLIMA....................................................................................77

XV. POLITIKA KREDITIRANJA SVJETSKE BANKE ZA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA U REPUBLICI SRPSKOJ.....................................................80

15.1. PROJEKTI KREDITIRANJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U REPUBLICI SRPSKOJ.................................................................................................81 15.2. KRITERIJUMI ZA POTENCIJALNE KORISNIKE KREDITA.......................81 15.3. USLOVI KREDITIRANJA .................................................................................82 15.4. IMPLEMENTATORI PROJEKTA KREDITIRANJA .......................................83 15.5. VRIJEME REALIZACIJE PROJEKTA..............................................................83

XVI. INVESTICIONI FONDOVI KAO MOGUĆNOST ZA FINANSIRANJE RAZVOJA PREDUZEĆA U KRIZI.................................................................................85

16.1.CILJEVI INVESTICIONIH FONDOVA .............................................................86 16.2. VRSTE FONDOVA.............................................................................................86

XVII. FAZE DONOŠENJA ODLUKA O BUDŽETSKOM FINANSIRANJU I MOGUĆE IMPLIKACIJE NA RAD MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA ..................88

17.1. FAZE DONOŠENJA ODLUKA O BUDŽETSKOM FINANSIRANJU............88 17.2. KATEGORIJE POREZA I DOPRINOSA...........................................................90 17.3. UTICAJ POREZA I DOPRINOSA NA RAD MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA................................................................................................................90 17.4. SUBVENCIJE I PRELEVMANI ZA POSPJEŠIVANJE DOMAĆEG PROIZVODA................................................................................................................91 17.5. ANALIZA FAKTORA PODRŠKE IZVOZNOG PROIZVODA .......................92

XVIII. POLJOPRIVREDNI POTENCIJALI REPUBLIKE SRPSKE KAO PODRŠKA RAZVOJU IZVOZNOG PROIZVODA I RAZVOJA TURIZMA ..................................93 XIX. KONKURENTNOST MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA OSTVARENA PREKO LOKALNOG INDUSTRIJSKOG KLASTERA...............................................100 XX. UTICAJ INOSTRANIH KORPORACIJA NA TRŽIŠNU KONKURENTNOST PROIZVODA..................................................................................................................110

20.1. MOĆ I UTICAJ INTERNACIONALNIH KORPORACIJA ............................111 XXI. BIZNIS PLAN U FUNKCIJI RAZVOJA KOMPANIJE.....................................113

21. FUNKCIJE BIZNIS PLANA................................................................................113 XXII. LIDERSTVO U FUNKCIJI POVEĆANJA KONKURENTSKE PREDNOSTI.118

22.1. KVALITET, TIMSKI RAD I LIDERSTVO .....................................................120 22.2. LIDERSTVO I IZVOZ ......................................................................................120

XXIII. STRATEGIJA KOMPARATIVNE I KONKURENTSKE PREDOSTI PREDUZEĆA U KRIZI..................................................................................................122

23.1. MIKROEKONOMSKI ASPEKTI KONKURENTNOSTI................................122

4

23.2. INDEKS MIKROEKONOMSKE KONKURENTNOSTI ................................126 23.3. KOMPARATIVNE PREDNOSTI.....................................................................127

XXIV. GLOBALNE PROMJENE U TURISTIČKOJ INDUSTRIJI U SVIJETU ........129 24.1. PROMJENE U OKRUŽENJU U BUDUĆEM RAZVOJU TURIZMA............132

XXV. TURISTIČKA REKONSTRUKCIJA U SVIJETU .............................................134 XXVI. TURIZAM KAO PRAVAC RAZVOJA ZA REVITALIZACIJ PREDUZEĆA U KRIZI ..............................................................................................................................136 XXVII. AZVOJNI POTENCIJALI TURIZMA REPUBLIKE SRPSKE.......................140

27.1. Definicija turističkog proizvoda.........................................................................140 27.2. Ekonomski efekti razvoja ruralnog turizma .......................................................144 27.3. TURISTIČKE POTREBE..................................................................................149 27.4. Turistička potrošnja............................................................................................150 27.5. Karakteristike turističkog tržišta ........................................................................151 27.6. Turistička tražnja................................................................................................151 27.7. Ekonomski efekti razvoja turizma u uslovima održivog razvoja ruralnog turizma.....................................................................................................................................153 27.8. Kapaciteti turističke ponude u BiH i RS ............................................................155 27.9. Neki karakteristični pravci turističkih sadržaja.................................................156

XXVIII. TRŽIŠNE KOMUNIKACIJE U FUNKCIJI RAZVOJA.................................163 TURISTIČKE PONUDE ................................................................................................163

28.1. PROMOCIONE AKTIVNOSTI ........................................................................163 28.2. Marketing i propaganda u turizmu .....................................................................168 28.3. Razvojni koncept marketinga i propagande ......................................................170 28.4. Vrste turističke propagande................................................................................172

28.4.1. GRAFIČKA SREDSTVA...........................................................................173 28.4.2. OGLASNA SREDSTVA ............................................................................173 28.4.3. PROJEKCIONA ILI EKRANSKA SREDSTVA .......................................174 28.4.4. PROSTORNO-PLASTIČNA SREDSTVA ................................................174 28.4.5. LIČNA PROPAGANDNA SREDSTVA....................................................174

XXIX. NEKI ASPEKTI ODRŽAVANJA I RAZVOJA TURISTIČKOG POSLOVANJA I EDUKACIJA (PLAN I ANALIZA AKTIVNOSTI)....................................................176

29.1. MARKETING U TURIZMU.............................................................................177 29.2. PROMOCIJA TURIZMA ..................................................................................177 29.3. PODRŠKA TURIZMU, IZVORI I NAČINI FINANSIRANJA........................178 29.4. TURISTIČKA INFRASTRUKTURA ...............................................................179

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA I PREPORUKE ZA SAVREMENU PRAKSU.......181 Fusnote ............................................................................................................................185 L I T E R A T U R A.......................................................................................................188

5

I. UVODNA RAZMATRANJA

1.1. Predmet istraživanja

Upravljanje održivim razvojem za mnoge zemlje u tranziciji predstavlja veliku teškoću. Naime, te su zemlje suočene sa uticajem velikih, svjetski moćnih kompanija, koje se bore za nova tržišta s jedne strane, i meñunarodnih institucija koje vladaju odreñenim kapitalom, s druge. Upravo te činjenice utiču na razvoj novih produkcionih odnosa, za koje mnogi kažu da nisu preteča kvalitetnih, humanijih odnosa. Tržišna privreda je kapitalistička i takmičarska. Pri tome treba imati u vidu činjenicu da se tržišna privreda odvija prema kriterijumima teorije igara, pri čemu je moja dobit ravna tvom gubitku, i obratno, tvoja dobit je ravna mom gubitku.

Kako preduzeća, na nivou malih i srednjih kompanija, nisu imuna na spoljne udare koje nosi globalizacija, to se ukazuje kao neophodnost definisanje njihove strategije razvoja. A ta će strategija zavisiti prvenstveno od strategije koju bude usvojila država, i to kao moguće pravce razvoja na nivou svjetskih ekonomskih integracionih procesa. Indikativno je da pojedine svjetske organizacije, koje utiču na razvoj zemalja u tranziciji, kao što je npr. MMF, STO, OECD, EBRD, Svjetska banka i dr., imaju različite prilaze u pogledu osnovnog koncepta koje definišu pojedine strategije. Tako je npr. MMF imperativan, postoji jedan „kliše“ po kome se moraju ravnati zemlje iz različitih delova sveta, dok OECD ima napr. realniji pristup, jer se približava uslovima u kojima kompanija radi u odreñenoj zemlji. Tako je od značaja da se za revitalizaciju preduzeća u krizi stvore ambijentalni uslovi u sistemu, a onda istražiti pravce razvoja, uključujući prevashodno zahteve koji dolaze sa tržišta. Dakle, tržište je glavni regulator odnosa u ponudi i potražnji za robama, ali i realokator resursa, jer priznaje samo konkurentne odnose i najniže troškove po jedinici proizvoda. Pa bilo da se radi o uslugama ili konkurentnim robama za kojima ima potražnje na tržištu, ili o izraženom kvalitetu roba i usluga koji odreñuje i visinu cijene, u krajnoj liniji. Ili služi kao dodatni motiv za odluku potrošača. I ono što je najvažnije, svaka kompanija, pa bilo da je mala, srednja ili velika, mora da vlada informacijama po svim nivoima dotoka, tako da, ako se to uzme u obzir, jednostavno „svijet je mali“ i proizvod ili usluga te kompanije ima svjetski, odnosno globalni eho. Sposobniji će opstati, a drugi će potražiti sreću na nekom drugom proizvodnom prostoru. Stoga, postavlja se pitanje: šta ćemo učiniti sa tim informacijama?

Ono što nam je informatička revolucija podarila, to su prije svega, alati za obradu podataka. U tom smislu, korišćenjem informatičkih tehnologija u situaciji smo da možemo da obradimo neuporedivo veći broj podataka. Meñutim, problem nastaje kada nemamo jasnu sliku o tome koje podatke je potrebno prikupljati. To već nije problem povezan sa podacima, nego sa kontekstom i perspektivom koja nastaje kao rezultat nejasno definisanih ciljeva! Zato je i naš zadatak bio vrlo delikatan kada sam predložio temu, koja stoji u naslovu ovog rada. Stvoriti perspektivu za preduzeće u krizi i pronaći strategiju njegovog održivog razvoja, predstavlja izazov za svakog postdiplomca. Sa aspekta menadžmenta, ovo je veoma važno pitanje zato što proces informisanja predstavlja bitan faktor u našem meñusobnom komuniciranju i ponašanju u

6

organizacijama, tržištu i u drugim okruženjima. U tom kontekstu, ističemo da se proces informisanja odvija kroz dva ključna sistema: senzornog i konceptualnog. Senzorni sistem se odnosi na aktivnost senzornih receptora, odnosno čula. Skloni smo da kvalitet naših čula uzimamo „zdravo za gotovo“. Meñutim, istraživanja govore suprotno. Naime, mi se meñusobno ne razlikujemo toliko po kvalitetu naših senzorskih sistema, koliko po kvalitetu naših konceptualnih sistema, koji se odnose na procese razmišljanja i rasuñivanja. Razlike u konceptualnim sistemima proističu kako iz razlika u načinu mišljenja, tako i iz različitih individualnih vrijednosti sistema, iskustava i znanja. Sve to dovodi do bitno različitih percepcija. A pod percepcijom podrazumijevamo način na koji vršimo selekciju, organizujemo i tumačimo stimulanse, odnosno podatke koje dobijamo iz okruženja. Budući da se naše percepcije bitno razlikuju, obraćamo pažnju na različite stimulanse i na različite načine ih interpretiramo.

1.2. Ciljevi istraživanja Ranije su preovladavala mišljenja da je čovek po prirodi „uslovljeno“ biće i da je

naše razmišljanje i ponašanje prirodno reaktivno. To se objašnjavalo našom genetskom, psihološkom i socijalnom uslovljenošću. Danas se zna više o tome. Naime, čovjek može da bude ne samo reaktivno, već i proaktivno biće. Izmeñu stimulansa i odgovora na dati stimulans, uočen je prostor slobode izbora. Upravo sloboda izbora čini suštinu koncepta lične odgovornosti na kome čitava nova menadžment paradigma počiva. To su, dakle, osnovni temelji jedne nove/stare filozofije razmišljanja. U suštini, nalazimo se na prelazu iz industrijske ere u informatičku. Svi, dakle, procesi koji se odvijaju na novim saznanjima, uključujući i saznanja sa kojima se radilo u industrijskoj eri, treba da doprinesu stvaranju nekih novih ideja. Tako identifikovane ideje potrebno je sistematizovati i odrediti kojim će se pravcem ići. Okosnica svih zakona je održivi razvoj ili razvoj na bazi korišćenja prirodnih resursa, koji obezbjeñuje i budućim generacijama ravnotežu izmeñu uzimanja i obnavljanja prirodnih resursa. Ukratko, razvoj ekološke svijesti svih budućih grañana Evrope. Jer sve ovo će mnogo koštati, ali kada je riječ o privredi, primjena ekoloških normi i standarda donosi višestruku korist, kako za životnu sredinu, tako i za privrednike. Samo oni proizvodi, izrañeni uz primjenu čistih tehnologija, moći će da se uspešno plasiraju na evropsko i svjetsko tržište. Stoga je značajno napomenuti da ću u ovom radu posebnu pažnju posvetiti razvoju onih grana privredne djelatnosti koje ne zagañuju životnu sredinu, prevashodno okrećući pažnju na razvoj turizma kao glavne pokretačke snage u razvoju malih i srednjih kompanija. U tripartitnom odnosu preduzeće – država – turista (kao ciljni faktor), dokazaćemo multidisciplinarnu povezanost u smislu identifikovane tražnje za turističkom uslugom i zadovoljstvo države, koja će preko ureñenih odnosa u sistemu, uključiti se kao partner u ostvarivanju odreñene strategije razvoja.

7

1.3. Polazna hipoteza Globalna fazna transformacija je u punom zamahu. Svuda se ispoljava tendencija ka prelasku na nove, više oblike organizovanja i menadžmenta. U našoj sredini transformacija se odvija kroz procese tranzicije i sveobuhvatne privredne i društvene reforme. Ovi procesi će, van svake sumnje, iz osnova proanalizirati sve naše organizacije, bez obzira na vrstu djelatnosti. Zato je veoma važno suočiti se sa prirodom promjena sa kojima se svi moramo suočiti.

Naime, suština promjena koje su u toku, nije primarno tehničke prirode, već prvenstveno promjena u percepciji. Kada se odreñeni oblik mišljenja i na njemu zasnovano ponašanje ponavlja, postepeno prelazi u naviku. Navika vremenom oblikuje karakter, koji možemo shvatiti kao dostignuti nivo ljudskih kvaliteta. Već u standardima ISO 9000, 2001, 12000,14000... jasno je definisano da „osoblje na svim nivoima čini suštinski deo jedne organizacije...“. Iz toga možemo zaključiti da ne možemo imati kvalitetnije sisteme za menadžment kvaliteta nego što je karakter ljudi koji ga sačinjavaju.

1.4. Metode istraživanja

Metode koje ćemo koristiti u dokazivanju ideje o mogućem održivom razvoju, kreću se od opšteg razvoja malih i srednjih kompanija u svijetu, do empirijskih pokazatelja, uz čiju ćemo pomoć tačno identifikovati potencijale Republike Srpske, i šire BiH, (poljoprivreda, ugostiteljstvo, turističke destinacije) koji treba da prate ovako postavljeni razvoj.

8

II. SUŠTINA PROCESA GLOBALIZACIJE Razvojem proizvodnih snaga i dostizanjem takvog stepena ekonomskog razvoja u svijetu, postalo je, gotovo nemoguće, govoriti o autohtonom razvoju pojedinih zemalja. Svijet je postao informatički povezan, tako da se u datom momentu bilo kakva promjena na globalnom nivou, odmah sazna i u najudaljenijim krajevima sveta. Nove tehnologije, posebno digitalne, omogućuju cirkulaciju informacija koja do sada nije bila poznata. U kibernetskom okruženju, bilo ko, bilo gdje i u bilo koje vrijeme može da ima pristup bilo kojoj intelektualnoj djelatnosti. Tehnološka revolucija dobija dimenziju i tehničkog pogleda na svijet, tako da vlasnici tih dostignuća, jednostavno vladaju svijetom. „Svetski procesi globalizacije i internacionalizacije predstavljaju novu paradigmu čovečanstva (svi su do sada želeli globalizaciju: i rimsko carstvo, zatim hrišćanstvo, bonapartizam, islamizam, fašizam, hitlerovski nacional-socijalizam, boljševički komunizam), a u suštini predstavlja odgovor preduzetnika (inovativnog društva) na neefektivnu socijalno pravednu državu, s jedne strane, a s druge, traganje za novim načinima da se bogatstvo bogatih održi na zatečenom nivou, odnosno da se ono u budućnosti uveća.“1 Globalizacija je zamijenila hladni rat, kao glavni prostor debate o vrijednostima na kojima se društva, nacije i meñunarodne organizacije mogu razvijati. Nakon propadanja komunizma u istočnoj i centralnoj Evropi, mnogi prethodno autoritarni režimi prihvatili su demokratiju i priključili se meñunarodnoj ekonomiji. U stvari, zemlje koje su pokušale da ometaju globalizaciju vidjele su da to mogu samo ograničavanjem političke i ekonomske slobode. U suštini, radilo se o ograničavanju demokratije i tržišta. Svjetska pojava i svjetski proces globalizacije, tribalizma i internacionalizacije se odreñuje kao novi teorijski i praktični okvir borbe za prevlast nad svjetskim prirodnim i ljudskim resursima i svjetskim tržištem.2 U suštini, provlači se shvatanje, da je misija visokorazvijenih zemalja Zapada u ureñenju budućih odnosa u svijetu zasnovana ne na klasičnim doktrinama meñunarodnih odnosa (geopolitika), već na politici partnerstva. Osnovna komponenta vrijednosne orijentacije zapadne civilizacije je hrišćanstvo i to kao sistem koji potvrñuje religijsko vjerovanje, držanje religijske prakse i učestvovanje u religijskim djelatnostima (mise, obredi i sl.). U tako izgrañenim civilizacijskim odnosima glavne, dominantne premise takvog vrijednosnog sistema, karakterišu sloboda, demokratija, individualizam, pravda i jednakost svih pred sudovima i zakonom, privatna svojina i poštovanje osnovnih normi ureñenog društva, preko ustava i drugih zakonskih akata.

Globalizacija je, ujedno, i izgradnja višestrukih meñunarodnih odnosa i procesa promjena. Talas globalizacije je počeo poslije Drugog svjetskog rata, a bio je oblikovan meñunarodnim pravilima ili institucijama, od dobro poznate Svjetske banke do relativno poznate Meñunarodne organizacije za standardizaciju. Razvoj standardizovanih pravila, meñunarodni sistem trgovine, povećana integracija finansijskih tržišta i novi institucionalni razvoj, stvorio je meñunarodni ekonomski sistem drugačiji od onog koji je postojao ranije. Kao proces promjena,

9

globalizacija zavisi od povećane brzine poslovnih transakcija i visokog skoka tehnoloških promjena. Ova dimenzija globalizacije paralelna je ranijem periodu, kada je razvoj tehnologija drastično smanjio troškove i vrijeme realizovanja transakcija. S druge strane, pak, naša istraživanja pokazuju da proces promjena nije potpuno shvaćen na nivou preduzeća. To je iz razloga što postoje mnoge nepoznanice koje menadžeri u preduzećima ne mogu da shvate, a radi se u suštini i o potrebnom nivou znanja koje se mora imati da bi se kompanija mogla da vodi. Jer, Zapad nameće svoje vrijednosne kategorije, stvara novi svjetski poredak, i kao vodeća svjetska sila, jednostavno ne dozvoljava bilo kakva „istrčavanja“ koja bi mogla ugroziti zamišljene kategorije, prevashodno, ekonomskih vrijednosti (nafta, gas, sirovine, energija i sl.). Zato scientizacija menadžera u našim uslovima je conditio sine qua non (neophodnost) za koliko-toliko mogući trend održivog razvoja i uklapanja u svjetske ekonomske tokove i ekonomiju rada.

2.1. Ključni faktori globalizacije Generalno gledano, ključni faktori globalizacije predstavljaju povećanu integraciju u svjetskoj ekonomiji, zasnovanu na pet meñusobno povezanih faktora. A to su: 1. Meñunarodna trgovina; 2. Finansijski tokovi; 3. Komunikacije; 4. Tehnološke prednosti u transportu, elektronici i sl.; 5. Mobilnost stanovništva, posebno radne snage.

Rast u svjetskoj trgovini u toku posljednjeg vijeka najvidljiviji je proces globalizacije. Ali, uprkos rastu, zadovljstvo tih procesa osjetili su samo grañani ekonomski razvijenih zemalja. Upravo najsiromašnije zemlje i dalje su ostale na nivou na kome su bile, čak i lošije, jer je svjetsko bogatstvo neravnomjerno rasporeñeno. Liberalizacija spoljnotrgovinskih odnosa nije odgovarala svim zemljama jer je stepen razvoja,od zemlje do zemlje, različit.

Zagovaranje liberalizacije odgovara ekonomski razvijenim zemljama, a institucionalno regulisanje meñunarodnih odnosa po pravilu je imalo pozitivnog efekta samo u razvijenim ekonomijama. Formiranje Opšteg sporazuma o tarifama i trgovini GATT i institucionalizacija GATT-a u okviru svjetske trgovinske organizacije (WTO), bila je glavna snaga rasta svjetske trgovine razvijenih. Danas WTO ima 138 članova i oko 30 nacija koje su podnijele zahtjeve za učlanjenje. Indikativno je da je tek 2005. godine npr. Kina primljena u WTO, a da Rusija još čeka na prijem. Globalizacija je posebno ubrzana posljednjih petnaestak godina i to usljed ubrzanog razvoja informacionih tehnologija (Internet), redukcije političkih tenzija (kraj hladnog rata i aparthejda), veće otvorenosti privreda, smanjenja nacionalne regulative i propasti planskih privreda i integracije Kine i Indije u svjetsku ekonomiju. U istom periodu ostvaren je duplo veći rast svjetske trgovine od društvenog proizvoda i došlo je do snažnog porasta internacionalnih tokova kapitala.

10

Kada su u pitanju posljednjih tridesetak godina, razlika u stopama rasta svjetskog izvoza i svjetskog GDP-a je još izraženija:

Uporedni rast svjetskog izvoza i svetskog GDP-a u periodu 1973-2001.

Svjetski izvoz (volumen) 5,2% Svjetski GDP p.c. 1,4% Izvor: Financial Times, 2004.

O značaju i konsekvencama globalizacije postoji dosta oprečnih mišljenja. Od izolacionista koji su za ukidanje postojećeg ekonomskog poretka (Čomski, zeleni, think-tanks, Le Mond), preko reformista (Volfenson, Soroš), alternativaca (kao npr. zapatisti, Naomi Klejn), koje ne zanima obaranje kapitalizma ili uzimanje vlasti i koji stavljaju naglasak na kulturnim pitanjima, do vatrenih pobornika (Wol Street, Financiel Times).Izvor: Global Civil Society 2001, Oxford university Press). S tim u vezi, zanimljivo je i gledište nobelovca Džozefa Štiglica koji smatra da globalizacija sama po sebi nije ni dobra, ali nije ni loša. Ona, kao proces, može smoći snage da bude visoko pozitivna. Štiglic kritikuje današnju situaciju (koju opisuje kao globalno rukovoñenje bez globalne vlade) gdje nekoliko institucija (Svjetska banka, MMF, STO, UN organizacije) kao i pojedini ministri finansija i trgovine usko povezani sa odreñenim finansijskim i komercijalnim interesima, dominiraju scenom (dok je istovremeno većina ostavljena bez glasa), smatrajući da je vrijeme da se promijene pravila upravljanja i da se akcenat sa ideologije premjesti na rješavanje konkretnih problema. Globalizacija je pomogla milionima ljudi da dostignu viši standard života, ali su istovremeno mnogi osiromašili.3 Mnogobrojni kritičari globalizacije relativizuju njen značaj naglašavajući da je porastao samo nivo interakcija izmeñu dominantno nacionalnih ekonomija i da su, relativno posmatrano, tokovi trgovine, investicija i radne snage, manji od onih s početka dvadesetog vijeka. Strana ulaganja su koncentrisana u vodećim kapitalističkim zemljama (USA, EU, Japan) i većina transnacionalnih kompanija bazični dio aktivnosti obavlja u matičnim državama. Navodi se, takoñe, da globalna ekonomija postoji samo kada su u pitanju finansijska tržišta. Naročito se potencira da duboko ukorijenjeni obrasci nejednakosti i hijerarhija u svjetskoj privredi, koja su u strukturnom smislu, samo djelimično izmijenjeni u 20. vijeku, doprinose razvoju fundamentalizma i agresivnih nacionalizama. Svijet je, usljed toga, fragmentiran u civilizacijske blokove i kulturne i političke enklave, prije nego što bi se moglo govoriti o pojavi globalne civilizacije, kao što predviñaju hiperglobalisti. Globalna vlada i ekonomska internacionalizacija posmatraju se kao dominantno zapadni projekti koji su namijenjeni održavanju primata evroatlantskih zemalja u svjetskim poslovima. S druge, pak, strane, Valenštajn smatra da je povećanje dominacije meñunarodne trgovine vodilo stvaranju kapitalističke svjetske ekonomije, odnosno jedinstvenog svjetskog sistema koji je usredsreñen na proizvodnju radi prodaje ili razmjene, sa ciljem da se prije maksimizira profit, nego da se odgovori potrebama tržišta. Sve nacije u svijetu se mogu nalaziti u centru, poluperiferiji, poziciji koja se zasniva na nivou ekonomske i političke specijalizacije izmeñu država.4

11

Analizirajući svjetsku poziciju, a samim tim i političku i ekonomsku fragmentaciju (postoji oko 200 država), Martin Wolf 5 vidi kao prepreku smanjivanju svjetskog siromaštva i nejednakosti i, kao faktor, održavanja protekcionizma i ekonomske nestabilnosti. S druge strane, proces slabljenja nacionalnih država ni izbliza nije tako brz kako se često predstavlja i, čini se da, većina političara dobro shvata značajnost identiteta koji je dio ljudskog osećaja sigurnosti, čega većina ljudi ne bi htjela da se odrekne. Pri tome je jasno da, još uvijek, snage koje vode internacionalizaciji u mnogo većoj mjeri zavise od regulatorne moći nacionalnih vlada da osiguraju kontinuiranu ekonomsku liberalizaciju, nego što izmiču njihovoj kontroli.

Mnogobrojna ekonomska istraživanja pokazuju da je ekonomska integracija šansa za napredak i da je globalizacija mogući lijek za postojeće privredne probleme, a ne uzrok siromaštva. Te analize govore da su otvorenije zemlje u prosjeku ostvarile znatno viši rast od zatvorenih (pozitivni su primjeri „istočnoazijskih tigrova“ i negativni Somalije i Sudana), što se vidi iz sljedećih pokazatelja:

Uporedni rast svjetskog GDP-a u periodu 1971 – 1990. Otvorenije zemlje u razvoju 4,5% Zatvorene zemlje u razvoju 0,7% Izvor: Svjetska banka, 1995.

S druge strane, kao i meñunarodna trgovina i ukupan tok kapitala izmeñu država

se dramatično povećao u toku posljednjih dekada prošloga vijeka. Unutar ekonomija sa visokim prihodom, ukupan tok privatnog kapitala se više nego udvostručio u posljednjih deset godina (od 9,9% u 1988. do 22,3% u 1998. godini, Izvor: Statistika Svjetske banke). U okviru zemalja Evropske unije, prosječan tok je skočio od 3% do preko 30% GDP-a. Indikatori globalizacije, takoñe, pokazuju da zemlje sa niskim prihodom su uspjele samo sa 2% GDP-a da privuku novčana sredstva inostranih finansijera, od kojih je samo 0,9% u stranim direktnim investicijama.6 Strane direktne investicije, kao dio ukupnog privatnog finansiranja, postale su posebno značajan faktor procesa globalizacije. Tok novca na tržištu hartija i druge kratkoročne investicije akcijskog kapitala su značajni, ali nedavno iskustvo pokazuje da takav tok može lako biti okrenut u drugom pravcu. Strane direktne investicije imaju tendenciju da budu stabilnije podržavajući dugoročnu investicionu strategiju, pri čemu zemlje ostvaruju korist transferisanjem tehnologije, stimulisanjem trgovine i promovisanjem rasta. Iznos stranih direktnih investicija, Zemlje u razvoju su postale atraktivnije odredište za strane direktne investicije, kako u procentualnom udjelu tako i u ukupnom iznosu priliva. Dimenzija komunikacija i tehnologije, takoñe, su bitni faktori procesa globalizacije. Prema Jeffrey Sachs-u, zemlje na planeti se razvrstavaju u tri kategorije: 1. tehnološke inovatore, 2. tehnološke primaoce, i 3. one koje odbijaju tehnološke inovacije. Inovatori obuhvataju oko 15% svjetske populacije i oni obezbjeñuju ukupnu svjetsku tehnološku inovaciju. Primaoci obuhvataju oko polovine populacije i u stanju su da je uspješno usvoje u proizvodnji i potrošnji. Ostatak svijeta nije uključen u tehnologiju, niti inovira ili usvaja strane tehnologije.

12

Indikativno je da većina u razvoju pada na dno reda u povezivanju sa tehnološkim promjenama, kao i u ukupnoj infrastrukturi, demonstrirajući još jednom da problem nije previše globalizacije, nego je, možda, premalo. Postoji više razloga da se veruje da su u svijetu globalizacije, gde konkurentnost država zavisi od znanja, inventivnosti i otvorenosti, liberalne vrijednosti demokratskog društva, od suštinske važnosti za funkcionisanje tržišta. U interesu stvaranja pravičnog i na pravilima zasnovanog trgovinskog sistema u kojem svaka zemlja, bilo razvijena ili u razvoju, ima jednake uslove, zainteresovane zemlje moraju da rade na eliminisanju nepravične prakse. Budući korak i pravac globalizacije, zavisiće od odluka državnih vlada u formulisanju i usvajanju pravila meñunarodnih institucija. Svi su izgledi da će buduću globalnu strukturu svijeta, oblikovanu modelom blokova, karakterisati višedimenzionalni i hijerarhijski diferencirani odnosi, a biće usmjeravani na sljedeći način:7

- Unutrašnji blokovski uticaji imaće dvosmjeran karakter – od centra prema perifieriji, i obrnuto. Tako, na primjer, sadašnja evropska petnaestorica biće u kontroverznoj poziciji države u nastojanju i postepenom širenju ili regionalnom diferenciranju prema kriterijumu razvijenosti, uz potenciranje objektivno postojećih etničkih, istorijskih i geografskih različitosti. Razumije se da će evropski saveznici, uz veće ili manje meñusobno suparništvo izmeñu vodeće Njemačke i ostalih, uspostaviti veze Evropske unije sa Balkanom, evropskim istokom i Rusijom. - Odnosi polova moći će odrediti ne samo suštinu multipolarnog modela, već i samo njegovo uspostavljanje, što podrazumijeva redukovanje sadašnje moći SAD i transformisanje sadašnjeg unipolarnog sveta sa SAD-om. - Pravci uticaja polova će biti usmjereni prema dijelovima drugih blokova koji imaju sopstvenu jačinu, ali su u odnosu na njega periferni, slabo povezani i potencijalno centrifugalno orijentisani. Kada je u pitanju evro-ruski pol, najslabija je tačka, a ujedno i opasnost, njen sibirski dio, posebno njegov istočni dio, demografski slabo pokriven, labavo gravitaciono povezan, ali zato bogat prirodnim resursima. Ovaj dio je interesantan za SAD i u geopolitičkom, vojnostrategijskom i ekonomskom smislu. - Nadalje, polovi će moći neposrednije i s manje obzira orijentisati pravce svojih interesa prema blokovima koji nemaju sopstvene polove moći. Islamsko širenje je globalni proces koji ne mora imati karakteristike prostorne postupnosti. Islamska ekspanzija se u teritorijalnom smislu neposredno realizuje, uglavnom prema jugu u tzv. Podsaharsku Afriku i prema sjeveru, u Evropu i južni pojas Rusije. Infiltracija u Evropu ima tri pravca: magrebsko-francuski, maloazijsko-balkanski i kavkasko-prikaspijski. - Pozicija Balkana, Srbije i Crne Gore, odnosno Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, kao i drugih novostvorenih država na ovim prostorima, odreñivaće se u budućoj političko-geografskoj strukturi svijeta unutar Evro-Rusije, blizinom granica islamsko-Afro-Azije i položajem, njihovim geopolitičkim položajem u odnosu na maloazijsku-balkansku transverzalu. Dosta toga će zavisiti i od ambicija SAD da na Balkanu produže svoje evropsko prisustvo. U tom kontekstu, izvlačimo zaključak, da mnoge kontroverze o globalizaciji proizilaze iz osećanja da su pravila igre diktirana od drugih, bilo od meñunarodnih finansijskih institucija, multinacionalnih korporacija, glavnih industrijalizovanih zemalja ili neke kombinacije svih ovih elemenata. Svaka zemlja se suočava sa strateškim izborom u pokretanju snaga globalizacije u interesu ljudi. Zemlje mogu da upotrijebe različita

13

protekcionistička sredstva koja će ublažiti uticaj globalizacije na postojeće nacionalne grupe, uključujući privatni sektor, državne firme, saveze i druge društvene grupe. Alternativno, oni mogu da otvore svoje ekonomije većem učešću u meñunarodnom sistemu. Ovaj drugi izbor će voditi većoj konkurenciji meñunarodnih kompanija, ali i povećanju stranih investicija, tehnološkom transferu i ubrzanom ekonomskom rastu. Zaista, pozicioniranje izmeñu ove dvije strategije je danas centralni elemenat političke debate od zemlje do zemlje. Neosporno je da svaka zemlja treba da izabere sopstvenu strategiju zavisno od okolnosti, uvažavajući četiri ključna elementa koji moraju biti naznačeni od javnog i privatnog sektora:8 1. Reforme u interesu razvoja demokratskih, tržišno orijentisanih institucija, tako da zemlja može da odgovori snagama globalizacije, 2. Politika koja će razvijati ili usvajati tehnološke inovacije, 3. Transparentna pravila trgovine i tokova kapitala, koja će obezbijediti da zemlja participira u meñunarodnoj i regionalnoj trgovinskoj strukturi, 4. Formiranje interesnih grupa sa drugim zemljama za pravične meñunarodne i regionalne trgovinske sporazume, koji će obezbijediti da su tržišta u nastajanju tretirana pošteno u WTO i drugim meñunarodnim organizacijama. Rezultati tranzicionog procesa u zemljama koje prolaze posttranzicionu fazu su, prije svega, u smanjenju poslovnog rizika. Poslovni rizik je svojstven teškoćama investicionog procesa i, mada je često zanemaren kao manje privlačan dio investicionog rizika, on može biti dotjeran u manifestacijama rizika poslovnog okruženja, trgovačkog rizika, portofolio menadžmentu i sistemskom riziku. Ublažavanje poslovnog rizika može da pomogne smanjenju ukupnog investicionog rizika. S obzirom na to, takav pozitivan trend mogao bi predstavljati determinantu razvoja preduzeća u Republici Srpskoj. Tranzicioni indikatori iz 2002. godine (EBRD Transition Report 2003, London), nameću imperativno ubrzanje tranzicije, posebno u Republici Srpskoj i BiH, što se može vidjeti iz sljedećih pokazatelja:

Slovenija Bosna i Her- cegovina

Hrvatska

Makedonija Srbija i Crna Gora

Škola ljestvice privatizacije 3,0 2,4 3,0 3,0 1,0

Reforme u predu- zeću

3,0 1,6 2,6 2,6 1,0

Konkurentna politika

3,5 1,0 2,4 2,0 1,0

Infrastruktura reforme 3,7 2,2 2,9 2,1 1,0 Reforme u banka- rskom sektoru

3,4 2,4 3,4 3,0 2,0

Reforme u neban- karskim finansijskim institucijama

2,6 1,0 2,4 1,6 1,0

Napomena: rangiranje od minimuma 1 = nepostojeći ili mali progres; do 4 + = standardi razvijenih industrijskih zemalja.

Posmatrajući gore navedene podatke, nameće se osnovano pitanje kako oživjeti privredu R. Srpske i BiH u cjelini. Uvid u konkurentnost proizvoda R.Srpske i BiH ukazuje na stalni deficit u trgovinskoj razmjeni, naročito za posljednje dvije godine.

14

Značajno je napomenuti da skoro 70% izvoza R.Srpske i BiH čine prirodni resursi, (graña, ruda) dakle, proizvodi nižeg stepena prerade, što na drugoj strani uslovljava nizak životni standard stanovništva, koji je opet, posljedica neodgovarajuće konkurentne strategije koja se bazira na iskorišćavanju navedenih resursa i jeftine radne snage. Inače, ovako postavljena izvozna strategija nije odgovarajuća za prilike u R.Srpskoj i BiH. Naime, visoko razvijene zemlje kao što su SAD, Švajcarska, Japan, Njemačka, Kanada, V.Britanija, Francuska, Švedska i dr., imaju u svom izvoznom programu samo 20% učešća prirodnih resursa nižeg stepena prerade.

2.2. Neophodnost definisanja nacionalne

strategije razvoja Privredni razvoj Republike Srpske, i šire BiH, u proteklim godinama karakteriše pogoršanje kvaliteta rasta, jer je ostvaren uz veoma visoka investiciona ulaganja, a sporiji rast produktivnosti rada. Otuda se u narednom periodu razvoja postavlja kao prioritetno pitanje racionalne upotrebe svih faktora investicija, osnovnih i obrtnih sredstava, domaćih privrednih resursa i radnih potencijala. U takvoj situaciji, kadrovski potencijal treba usmjeriti u pravcu poslovnog povezivanja sa svijetom, ne bi li se koliko-toliko prevazišlo izuzetno teško naslijeñeno stanje... A to za sobom povlači i definisanje nacionalne strategije razvoja kako bi u novoj podjeli rada u Evropi dobili svoje mjesto i ulogu… Proizvodnja, o bilo kojoj strateškoj privrednoj grani da se radi, je conditio sine qua non opstanka domaće privrede. Proklamovani principi poslovanja preduzeća na nivou cijele zemlje je trajna izvozna orijentacija koja treba da pomogne stabilizaciji privrednog poslovanja. Razumljivo je da ovo opredjelenje ne može biti samo sebi cilj. Ono mora biti zasnovano na ekonomskim kriterijumima privreñivanja, a u cilju razrješavanja problema potpunog eliminisanja spoljne nelikvidnosti i smanjenja tehnološke zavisnosti zemlje.

Politika veće privredne otvorenosti prema svijetu i prihvatanje izvozno usmerene koncepcije dugoročnog privrednog razvoja, podrazumijeva naglašeniji razvoj onih kapaciteta koji imaju trajnije šanse za uspjeh na stranom tržištu. A pri investiranju u te kapacitete moraju se uvažavati kriterijumi koji važe u razvijenim zemljama svijeta, i to kako u pogledu veličine kapaciteta, tako i u pogledu tehnologije, produktivnosti i formiranja troškova proizvodnje. U tako formulisanim ciljevima potrebno je zadovoljiti kriterijume rokova isporuke, kvaliteta, cijene, asortimana. Konkurentnost mora da dobije najviši značaj. To podrazumijeva maksimalni oslonac na znanje, nauku, tehnologiju i ekonomiju, i korišćenje svih raspoloživih resursa, kako proizvodnog tako i kadrovskog potencijala.

Karakteristike ispoljene krize u društvenoj reprodukciji (nezaposlenost, niska produktivnost, dezintegrisanost, gubici, naručena privredna struktura, zaduženost i sl.), obavezuju na unaprijed planski izdiferenciranu djelatnost u afirmaciji ekonomske prinude, kako ne bismo zapali u pogrešku fetišiziranja moći ekonomske prinude u otklanjanju žarišta krize. Zato globalna integracija privrednih preduzeća stvorila bi jaku

15

ekonomsku osnovu čiji bi potencijali omogućili lakše razrješavanje problema sa kojima se susreću u svome radu. Isto tako, konstatujemo da su bile prisutne i izvjesne neracionalnosti u različitim sferama rada, kao što su eksploatacija javnih dobara, djelatnosti sa naglašenim eksternim efektima, društvene djelatnosti, grane proizvodnje koje karakteriše nizak nivo produktivnosti rada, “objektivno uslovljen visokom radnom intenzivnošću”. Da bi se obezbijedile materijalne pretpostavke za dalji razvoj preduzeća, pri čemu se mora sanirati postojeće stanje, nužno je usmjeriti aktivnosti s kojima bi u prvom planu trebalo istaknuti efikasnost u radu i odlučivanju. Zatim donošenju mera kojima se obezbjeñuju sigurniji izvori sredstava za realizaciju razvojnih programa, utvrñivanju instrumenata ekonomske politike za fiskalni period, kako bi se unaprijed prepoznavali globalni uslovi privreñivanja, kao i afirmisanje preduzeća kao nosioca privredne aktivnosti. Treba, dakle, stvoriti preduslove koji će omogućiti: 1. jedinstvenu razvojnu politiku na nivou R. Srpske i BiH, sa većim osloncem na sopstvene snage, i 2. jasno definisane ekonomske odnose s inostranstvom, pošto su opredjeljenja na trajnoj izvoznoj orijentaciji.

Stepen mehanizovanosti i automatizovanosti većeg dijela industrije je relativno visok. Oko dvije trećine industrijskih kapaciteta raspolaže savremenom opremom. S obzirom na nerad i ubrzanu amortizaciju, oko 60% aktivnih osnovnih sredstava je, ipak, u funkciji. Povoljnije je to što su ova sredstva relativno nova, ali zbog strukturne neusklañenosti, organizacionih i drugih pitanja, raspoloživi kapaciteti se nedovoljno koriste. Ocjenjujući stopu rasta produktivnosti rada sa aspekta zahtjeva meñunarodnog tržišta, može se smatrati globalno nezadovoljavajućom, jer razvijene zemlje Zapada, sa dva do tri puta višim nivoom produktivnosti rada, ostvaruju prosječnu godišnju stopu rasta od oko 2-4% godišnje. U Republici Srpskoj potencijali rada i znanja osjetno su opali, pa je to još jedan od nedostataka sa kojim ćemo se susretati u narednim periodima. Ilustracije radi, u bivšoj zajedničkoj državi SFRJ, prema podacima Zavoda za društveno planiranje, od 7,5 časova rada u redovnom radnom vremenu, efektivno se radilo 5,5 časova, dok je 1,6 časova otpadalo na odsustvovanje sa posla (opravdano i neopravdano), a 0,4 časa na neproduktivno trošenje. Dobar dio ukupno neiskorišćenog fonda radnog vremena je rezultat niskog nivoa organizacije rada i poslovanja. Nekih egzaktnih pokazatelja o kretanju produktivnosti rada u Republici Srpskoj, zbog poznatih okolnosti, nema, ali je neophodan preokret ka intenzivnim metodama i oblicima privrednog razvoja, brže razrješavanje strukturnih problema privrede, intenzivnije korišćenje i unapreñivanje naučnoistraživačkog rada, efikasniji sistem obrazovanja, moderne metode organizacije, primena najsavremenijih tehnologija, smanjivanje troškova i unapreñivanje svih kvalitativnih faktora privreñivanja. Svjetska privredna kriza sedamdesetih godina, koja je u značajnoj mjeri zahvatila i razvijene zemlje, uslovila je značajna strukturna pomjeranja. U ekonomskom smislu dat je odgovor i na pitanje da privredni rast ako reprodukuje istu privrednu strukturu, ali samo na višem nivou, ne znači da zadovoljava i ekonomski razvoj. Centri tehnoločke moći u svijetu upućuju na sve jače integracije na nacionalnom nivou i u okviru multinacionalnih korporacija koje efikasno reaguju na vrhunske

16

tehnološke izazove. Istovremeno ovi procesi sadrže elemente monopola, protekcionizma i mehanizam za održavanje prevlasti nad zemljama u razvoju. Tehnološka studija OECD-a ističe različite programe koji bi mogli biti u funkciji razvoja tehnologije u svetu, pogotovu baznih resursa. Ona identifikuje razvojne programe iz sljedećih oblasti: � Energija (energija i novi biološki procesi, štednja energije, solarna energija,

industrija i energija okeana); � Materijali (keramika, smješe i zamjena metala, antikorozioni postupci i reciklaža

otpadnog materijala, konzerviranje materijala, korišćenje ruda iz mora, tehnologija kosmosa i istraživanje mineralnih resursa);

� Biotehnologija (industrija i obnovljivi resursi, genetski inženjering, industrijski postupci i enzimi inženjering, šumski resursi i biološki inženjering);

� Poljoprivredna i prehrambena industrija (plodnost zemljišta i hemijska industrija - tehnologija, kulture i mikrobiologija, stočna hrana i hemijski proizvodi, snabdjevanje vodom i nove tehnologije, novi tehnloški postupci i konzerviranja, resursi iz okeana i nove tehnologije;

� Prerañivačka industrija (fotohemija, proizvodni postupci i laserska tehnika, industrija i robotika, modularna fabrikacija);

� Transport i komunikacije (transport i fotobaterije, vozila i nove tehnologije regulisanja saobraćaja, putovanja i kosmičke tehnologije, sateliti);

� Zdravstvo (zdravstvene službe i instrumenti za dijagnozu i negu na bazi računara, unapreñenje zdravlja i tehnologije za prevencije od bolesti, sanitarna politika i sistem podataka o zdravlju, hirurgija i nove tehnologije).

Kada je u pitanju globalno prestruktuiranje svjetske privrede, a ovi procesi vrlo bitno utiču na prestruktuiranje proizvodnje, pogotovo, baznih industrija u R. Srpskoj i šire BiH, zapažaju se dva naizgled protivurečna procesa. U tom pogledu se, na jednoj strani, ubrzava koncetracija i centralizacija kapitala na meñunarodnom planu u okvirima velikih, pretežno transnacionalnih korporacija, a, na drugoj strani, jača uloga malih privrednih subjekata u privredama razvijenih zemalja. To praktično znači da, transnacionalne korporacije transnacionalizuju i finansijske izvore i iste koncentrišu u zemlju porijekla upravljanja zajedno sa tehnološko-marketinškim rešenjima, a na drugoj strani, područje malih privrednih preduzeća preuzima veliki dio rizika inovacija, povećava mogućnosti zapošljavanja i omogućuje svojom fleksibilnošću, znatno veći stepen elastičnosti ponude velikih proizvodnih sistema, pod uslovom da su kooperativni odnosi razvijeni. U prethodnom izlaganju iznijeli smo konstataciju da je najveći dio preradnih industrija tehnološko-sirovinski zavistan od inostranstva. Šta više, pojedini parametri procesa rada toliko su precizno odreñeni da je čak definisano sa, npr., kojim će se sirovinama i kakvom tehnologijom ostvariti maksimalna proizvodnja. Postavlja se onda pitanje, kako izvršiti prestruktuiranje proizvodnje?! To, jednostavno, mora biti proces u koga će se unijeti svi elementi inovativnih sposobnosti. Taj proces prestruktuiranja mora voditi, sljedećim pravcima: a) uvoñenjem novog proizvoda pri postojećoj tehnologiji; b) uvoñenjem novog proizvoda i nove tehnologije za njegovu proizvodnju. S obzirom na postojeće izgrañene kapacitete, postignutog tehnološkog nivoa, proizvodne strukture, znanja u pojedinim oblastima itd., uvoñenje nove tehnologije za

17

proizvodnju postojećih proizvoda je opravdano samo ako doprinosi poboljšanju performansi kvaliteta, širini asortimana i specifičnim zahtjevima pojedinih tržišnih segmenata. Prihvatanje inicijative o forsiranju inovacija i znanja kao značajnog činioca u povezivanju sa inostranstvom, temeljimo na činjenicama što su osnovne karakteristike tehnološkog razvoja privrede Republike Srpske, pored navedenih, bile sljedeće: Odsustvo dugoročnog privrednog razvoja i tehnoloških opredelenja; - Neselektivan uvoz licenci, know-how i drugih vidova znanja od sredine 80-ih godina; - Nerazvijeni sistem inovacija i tehničkih unapreñenja, pretežno zbog slabe tražnje; naučnoistraživačkih djelatnosti i nestimulativnog nagrañivanja istih. Iako je postojala relativno razvijena struktura naučnoistraživačkih institucija i značajan broj stručnih kadrova, njihovo angažovanje za ugradnjom znanja u privredni razvoj zemlje nije bilo odgovarajuće. Zato je i nastala neopravdano visoka tehnološka i ekonomska zavisnost zemlje od industrijski razvijenih zemalja. Primjera radi, najrazvijenije zemlje Zapada ulažu 1,8% DEP, pri čemu je sistemski pristup prognoziranju i programiranju uvoñenja novih tehnologija sastavni dio svih politika koju vode industrijski razvijene zemlje. Najveći dio sredstava troše i aplikativna istraživanja. Primjera radi, Japan izdvaja za razvojna istraživanja 77%, aplikativna 18% i fundamentalna istraživanja 5% BDP-a. Isto tako, konstatuje se da industrijski razvijene zemlje raspolažu sa 99% patenata u svetu, 97% trgovinskih znakova, 95% moderne opreme, 93% industrijske proizvodnje, 97% konsalting-inženjering firmi, 100% “banaka podataka” od kojih 75% američke, koje uglavnom kontrolišu dve transnacionalne korporacije (IBM i Sprey Rand Corporations). Zato je neophodno potpuno odustajanje od autarhičnog, neplanskog razvoja, kvalitativno usmjeravati proizvodnju na proizvodnju dobiti (profita), a, eventualnu, ekspanziju izvozne orijentacije graditi na politici proizvoda ili grupama proizvoda, a nikako na proizvodnim granama ili grupacijama. Treba da se utvrde načini i mogućnosti za većom realizacijom uvoza tehnologije. Kroz studioznije pripreme i koordinirani izbor, brže ovladavanje i zajedničkom intenzivnijom eksploatacijom savremenih tehnoloških rješenja. Zatim, njeno dalje usavršavanje i prilagoñavanje domaćim resursima i potrebama, kao i stvaranje većih mogućnosti za sopstvene inovacije sa kojima naša privreda treba uspješnije da učestvuje u meñunarodnom transferu tehnologije, okrećući se prvenstveno razvijenom Zapadu. Isto tako, značajno je maksimalno iskoristiti znanje i rad odgovarajućih instituta i istraživačkih organizacija. Na taj način ostvarila bi se tehnološko-naučna saradnja izmeñu preduzeća i istraživačkih organizacija u kome se inostrana tehnologija prilagoñava domaćim potrebama, usmjerava prema razvoju novih proizvoda po osnovu identifikovane tražnje, i kao valorizaciju svih aktivnosti - za dobre poslovne poteze uspjeh i nagradu, a za promašaje - odgovornost.

18

2.3. Uticaj svjetskih integracija na konkurentnost i ponudu izvozno orijentisanih proizvoda Republike

Srpske Postizanjem odgovarajućeg prestiža na domaćem tržišnom prostoru, preduzeće stvara mogućnosti da u daljoj fazi strateškog razvoja “pokuša” izaći na spoljne, meñunarodno tržište. Meñunarodno tržište predstavlja rigorozni filter za ranija, eventualno, labavija ponašanja koja su bila na domaćem tržištu. Rijetki su primjeri, a na našem području istraživanja do sada nije zabilježeno, da je neko preduzeće sa novim proizvodom izašlo na meñunarodno tržište. Izlaskom na meñunarodno tržište naša preduzeća moraju polaziti od elemenata koji mogu približno odrediti moguće dogañaje u budućnosti, usmjeravati postojeće odluke na očekivane buduće dogañaje, odrediti ciljeve (strateške i operativne) i kontrolisati sve aktivnosti u cilju njihovog efikasnog izvršenja. Najznačajniji faktori koji mogu biti od uticaja na preduzeća u meñunarodnom okruženju sa svojim proizvodom su institucionalizovane evropske i svjetske ekonomske integracije. “Prvi i najvažniji jeste uticaj savremene naučnotehničke i tehnološke revolucije. Tom fenomenu grupacije poklanjaju izuzetnu pažnju. Naučnotehnička i tehnološka opredjeljenja glavne su odrednice našeg doba, uzročnici sadašnjeg i budućeg jaza u razvijenosti. Druga vrsta uticaja dolazi od tendencije za čvršćim oblikom integracije kao što su npr. EU, gdje dolazi do stvaranja zajedničke ekonomske politike, odnosno stvaranje zajedničkog tržišta (i izgradnje ne samo carinske, već i ekonomske unije). Treća vrsta uticaja nastaje zbog tendencije širenja veza izmeñu pojedinih zemalja Zapada i Istoka. U okviru postavljenih političkih odnosa u svijetu, globalni problemi svjetske privrede ispoljavaju se kroz nedostatak - prehrane, energije i mineralnih sirovina. S obzirom na različite nivoe ekonomskog razvoja, u svim zemljama svijeta različitim instrumentima (carinskim ili necarinskim) štiti se domaća proizvodnja od nelojalne inostrane konkurencije. Pogotovo, ako se radi o strateškim proizvodima.9

Pravila STO ograničavaju primjenu klasičnih metoda zaštite. Ove metode se mogu primijeniti samo u izuzetnim slučajevima, ali zato postoji čitav niz vancarisnkih instrumenata pomoću kojih se eliminiše prednost inostrane konkurencije u odnosu na domaći proizvod. Svaki naš izvoznik to zna, ili bi morao da zna. Ilustracije radi, istraživanja nekih instituta razvijenih zemalja tvrde da su necarinske barijere toliko porasle, da potpuno anuliraju efekat snižavanja carinskih stopa. Tako je u zemljama Evropske unije indeks primjene necarinskih barijera na proizvode s kojima se trguje sa 15% u 1986. godini, povećan na 58% u 1996. godini. U Japanu je u istom intervalu vremena korišćenje necarinskih barijera u trgovini sa svijetom poraslo sa 34% na 50%, a u SAD sa 27% na 57%.

19

zemlja prosječna nominalna prosječna efektivna carinska stopa carinska stopa USA 8,6 18,0 Japan 16,5 45,4 EU 12,2 33,1 Napomena: Stope su proračunate za period 74-94.g. Ek.pol. br.2588/89.

Struktura zaštićenih proizvoda ide od tekstila, odjeće, poljoprivrede...do hemijskih

proizvoda, čelika, prerade metala i dr. Danas u svijetu postoji preko 650 različitih vidova necarinskih barijera. Isti izvori tvrde da su članice Evropske unije, koja je za nas interesantna za proizvode industrijske razmjene, svoje necarinske barijere povećale sa 2% u 1986. godini, na 56% proizvoda u 1999. godini. Npr. tekstilni proizvodi, procenat povećanja sa 5% na 95% proizvoda, ili ako posmatramo obojene metale, procenat necarinske zaštite je sa 3% 86.g. povećan na 90% deset godina kasnije. Zato je lako, na osnovu ovih podataka zaključiti, da je opšti nivo zaštite razvijenih zemalja znatno viši nego ranije, i da su sniženja carinskih barijera samo u funkciji sprovoñenja dnevne politike. Tab. 1. Pravci svetske trgovinske integracije Pokazatelj/region 1971-85. 1986-90. 1991-93. 1994-96. 1997-2004. Stopa rasta sv.trgovine 3,7 6,1 3,9 7,7 6,0

Stopa rasta sv.proizvodnje 3,2 3,3 1,1 3,0 3,3

Razlika (2) 0,5 2,8 2,9 4,7 2,7

OECD 0,8 3,2 0,8 4,2 2,7

Zemlje u razvoju 0,6 0,6 6,7 5,0 1,9

Sub.saharska Afrika -1,5 -0,6 0,4 1,4 0,4

Istočna Azija 1,0 1,4 5,8 5,1 1,7

Južna Azija -0,4 0,2 4,1 3,2 1,5

Evropa i centralna Azija 0,0 -2,1 7,3 8,3 1,4

Bliski istok i Sev. Afrika -1,5 3,1 0,3 0,9 1,3

Latinska Amerika i Karibi -1,6 2,0 2,0 9,6 2,2

1) Zbirna stopa rasta robnog izvoza i uvoza; 2) Razlika stope rasta svetske trgovine i svetske proizvodnje; Izvor: World bank, Global Economic Prospects and the Developing Countrie, 1995.yrs. Pogoršanje strukture privrede R. Srpske naročito se sagledava kroz izvozne mogućnosti. Ova godina je najizraženija. Ako samo posmatramo grupu agroproizvoda, jer su to proizvodi koji mogu trenutno da ostvare najbolju razmjenu, zapaža se da u strukturi ukupnog izvoza, poljoprivredni proizvodi povećavaju svoje učešće. I to je dobro, ali zabrinjava činjenica da se od 1996. godine zapaža porast visokog procenta uvoza poljoprivrednih proizvoda.

Uzrok tome se vidi u činjenici da je nedovoljna ponuda poljoprivrednih proizvoda za izvoz posljedica neodgovarajuće podrške izvoznim programima od strane države (stimulansi, zaštita u feed back-u), s jedne strane, i nedostatak investicija za poboljšanje opreme i strukture ponude, s druge strane. Još je lošija situacija kod drugih, izvoznih privrednih grana.

20

U takvim, dakle, uslovima Republika Srpska treba da traži prostor za plasman svojih proizvoda koji bi mogli kvalitetom i cijenom zadovoljiti zahtjeve pojedinih tržišnih segmenata. S tog aspekta, naša istraživanja usmjerena su na globalne probleme svjetske privrede iz kojih treba da proistekne tražnja za odgovarajućim proizvodima u okviru prehrane, energije i mineralnih sirovina. Uporedo s tim, nameću se i problemi reciklaže, iskorišćavanja morskog dna, kriza čovjekove okoline, kao i još neriješena osnovna pitanja koja proističu iz odnosa velikih sila i ratova koji se vode na pojedinim kriznim područjima.

2.4. Deficit u platnom bilansu kao posljedica nedefinisane strategije razvoja izvoznog proizvoda

Polazimo od činjenice da Republika Srpska ima izuzetno povoljne klimatske uslove za razvoj poljoprivredne proizvodnje. Njenom ekspanzijom stvorili bi se uslovi i za ostale prateće grane kao što su hemijska industrija, prehrambena, farmaceutska i metaloprerañivačka. Dosadašnji privredni razvoj u Republici Srpskoj nije poljoprivrednoj djelatnosti posvećivao pažnju koju zaslužuje, tako da je ostala na nižoj stepenici razvoja no što su za to objektivno postojali uslovi. Ilustracije radi navešćemo primjer svjetskih rezultata u sjemenarstvu, kvalitetu mesa kao posljedice dobro pripremljene stočne hrane, mlijeka i prerañevina sa svim ekološkim prednostima i sl. Da se pravilno postupilo izuzetno bismo doprinijeli rješavanju razvoja tehnologije agroindustrijskog kompleksa kako kod nas, tako i u onim zemljama sa kojima imamo sporazume o naučnotehničkoj saradnji. To bi, naravno, za sobom povuklo i razvoj ostalih grana djelatnosti.

Kada smo kod poljoprivredne proizvodnje, da ne bismo zašli u domen veće agrarizacije zemlje, ističemo da je to sada vrlo značajan faktor u stabilizaciji ekonomskih odnosa sa inostranstvom. U periodu tranzicije u kome se nalazi naša zemlja, radno intenzivne delatnosti moraju dobiti na značaju, jer je to jedini izvor prihoda i zarada radi opstanka nacije. Sve ostalo su priče, ili samo želje.

Takoñe, skrećemo pažnju i na postojanje vodenih resursa, sa pravim ekološkim vrijednostima koje naša zemlja ima. Prodaja vodenih resursa inostranim partnerima predstavlja veliki problem za buduće generacije. Naša istraživanja govore da će problem vode u novom vijeku biti jedan od najvažnijih problema čovječanstva i da će svaka greška u smislu neracionalnog korišćenja tog bogatstva, bitno remetiti odnose u budućnosti.

Na planu energije možemo znatno uraditi na području regulisanja vodenih slivova i to iskoristiti kao potencijale za razvoj energetike, kao i intenziviranjem eksploatacije velikih nalazišta uglja na površinskim otkopima (Ugljevik, Banovići...). Paralelno sa eksploatacijom ovih nalazišta, mogla bi se razvijati i tehnologija proizvodnje opreme za te ciljeve i, odgovarajući tome, pored upotrebe u domaćim uslovima, i izvoziti... Takoñe, zapažena su globalna istraživanja na relaciji Sever-Jug i Zapad-Istok na planu mineralnih sirovina. U tom domenu potrebno je strateški postaviti problem

21

eventualnog preduzimanja funkcije “filtera” transfera tehnologije na navedena područja ne bi li se boljom organizovanošću, posebno na planu eksploatacije i prerade gvožña i, odgovarajući tome, izlaženjem na meñunarodno tržište. Pri tome, za nas su najznačajnija tržišta zemalja u razvoju, jer bismo na tim područjima plasirali gotove proizvode... Za razliku od zapadnog tržišta gdje se veći dio proizvodnje plasira na nižem stepenu prerade. To ima jak uticaj i na kretanje odnosa u okviru spoljnotrgovinskog bilansa zemlje koji je za posljednje dve godine imao vrlo velike padove. Posmatrajući platno-bilansnu situaciju, može se konstatovati da proizvodna politika naše zemlje nije bila u funkciji željenih ciljeva i prioriteta utvrñene politike razvoja u pogledu strukturnih promena i izvozne ekspanzije. Pretežno je bila podreñena potrošačkoj orijentaciji privrede i društva kao odraz visoke konjukture na domaćem tržištu i sve većeg prodiranja psihologije potrošačkog mentaliteta u pojedinim delovima društveno-ekonomskog života zemlje. Ovakvi odnosi i tendencija u sferi proizvodne i potrošačke politike doveli su do odreñenog raskoraka u našoj razvojnoj politici u pogledu uslova i potreba uključivanja u meñunarodnu podelu rada. Neefikasnost mehanizma mobilizacije i optimalne alokacije resursa, pri ograničenoj akumulativnoj i reproduktivnoj sposobnosti domaće privrede, sve više je upućivalo našu zemlju na obezbjeñenje spoljnih izvora finansiranja u cilju ostvarivanja, ako je moguće - ubrzanijeg razvoja. Ali, na žalost, sa vrlo velikim posledicama. U takvim uslovima meñuzavisnosti uvoza i rasta privrede, svaka radikalna restrikcija usled platnobilansnih ili drugih ograničenja, odražavala se na smanjenje industrijske proizvodnje i investicija i okretanja prema uvozu. Naročito roba iz oblasti lične i luksuzne potrošnje. To je, možda, i objašnjenje za egzistenciju visokog deficita u platnom bilansu i niske stope rasta privrede. Bar u tom intervalu vremena, posebno industrijske proizvodnje. Stopa rasta proizvodnje oslanjala se na veliki uvoz, što je u uslovima njegove nedovoljne supstitucije i slabog izvoza moralo da rezultira u visokom platnom deficitu. Narasla domaća proizvodnja, ako je bilo, mogla je biti u najvećoj meri apsorbovana jedino plasmanom na domaćem tržištu, ili u slučaju slabijeg intenziteta tražnje, gomilanjem zaliha. To se u odsustvu izvoza odrazilo na porast cena i slabljenje kvalitativnih faktora privreñivanja, što je dalje, nepovoljno uticalo na konkurentsku poziciju naše privrede na svetskom tržištu i otežavalo mogućnost izvoza.

Logično je onda da faktori meñuzavisnosti povlače smanjenje proizvodnje i zaposlenosti, uz porast cijena ili održavanje dinamične stope rasta, uz dodatno zaduživanje u inostranstvu. U cjelini posmatrano, mehanizmi i naročito mjere ekonomske politike, nisu se dinamički prilagoñavali opštoj strategiji, odnosno politici razvoja, utvrñenoj u srednjoročnim planovima razvoja. Ovi mehanizmi nisu bili u funkciji dosljednog ostvarivanja utvrñenih ciljeva i prioriteta, već su djelovali, prije svega, na rješavanje tekućih problema, što je doprinijelo njihovoj meñusobnoj nekonzistentnosti. Uz tako visok reprodukciono uslovljen deficit i još vrlo visok iznos dospjelih spoljnih dugova, neki veći broj razvojnih alternativa sa značajnim neto deviznim efektima je dosta teško pronaći. To najbolje potvrñuje struktura djelatnosti na čijim se neto izvoznim efektima temelji ključni dio izvozne strategije zemlje, dakle, onih koji ostvaruju značajni suficit u izvozu robe.

U narednoj godini treba očekivati pojavu slobodnog prostora za povećanje društvenog proizvoda, primjenom instrumenata ekonomske politike na pravcu

22

pospješivanja proizvodnje strateških proizvoda i, dalje, lanaca koji se na tu proizvodnju naslanjaju. Ukoliko se to ne dogodi, mi objektivno nemamo čime da održavamo stabilnost domaće valute, što neminovno vodi osloncu na nabavku uvoznih sirovina, kreditnog zaduživanja po toj osnovi, i velike ekonomske i političke zavisnosti od inostranih darodavaca. Zato izrada programa strategije razvoja predstavlja neophodnost u svim segmentima razvojnog kompleksa Republike Srpske i šire, BiH.

2.5. Kvalitetan domaći proizvod - preduslov ostvarivanja izvozne strategije

Osnovnu strategiju prisustva na stranom tržištu preduzeća većih i srednjih

kompanija vodećih industrija (poljoprivrede, hemije metaloprerañivačke, prehrambene industrije...), ostvarila su u kasnijim periodima svoje proizvodnje. Nedovoljna domaća ponuda apsorbovana je povećanom tražnjom, tako da su na tržištu prolazile i mnoge neracionalnosti. U dosadašnjem periodu, nijedno preduzeće npr. iz osnovne proizvodnje, nije izašlo na inostrano tržište sa proizvodom koji je proizveden iz tek osvojene proizvodnje. Takvu koncepciju je moguće opravdati samo činjenicom da se radi sa uvoznom licencom i proizvodnjom i opremom, pa je onda bilo potrebno obezbijediti dozvolu od vlasnika licence, ili pak, prvo, provjeriti proizvod na domaćem tržištu. Iz toga su proistekla i opredjeljenja da je potrebno etapno raditi i prvo sagledati sopstvene mogućnosti, kako bi poslije takvih sagledavanja i ocjene spoljnih faktora, mogle se donositi odluke o nastupu preduzeća na inostrana tržišta. Jer zbog nedovoljnog obraćanja pažnje na kvalitet i politiku voñenja kvaliteta, ranije iskustvo govori da je jugoslovenska privreda imala ogromne gubitke na meñunarodnom tržištu. S područja EU npr. 1990.g. vraćeno je 56% od ukupno vraćene robe iz izvoza. Ukupno vraćena roba iz uvoza u tom periodu vremena iznosi 0,06% od ukupnog izvoza, što samo po sebi govori o načinu organizovanja naše kontrole uvezenih sirovina za ugradnju tih komponenti u izvozne robe i štete koje imamo prilikom vraćanja, zbog neodgovarajućeg kvaliteta. A da bi se svi rizici izbjegli i preduzeće imalo uspješan start na meñunarodnom tržištu potrebno je da vodi računa o sljedećim kriterijumima (Hunziker):

� Kakav je finansijski potencijal preduzeća, � Kakva je “menadžment sposobnost”, � Kakvo je inostrano iskustvo (strategija), � Kakav je životni ciklus proizvoda (koji je u razmatranju), � Kakva je primenjena proizvodna tehnologija, i � Kakvi su I + R potencijali preduzeća.

Sagledavanjem tih mogućnosti i donošenjem odgovarajuće odluke, preduzeće se okreće prema proizvodu kao temeljnoj odrednici egzistiranja bilo koje strategije. U tom

23

kontekstu proizvod treba da ima takvu upotrebnu vrijednost koja će omogućiti njegovu funkcionalnu upotrebu i ostvariti što veću prometnu vrednost.

S obzirom, dakle, na takve činjenice, potrebno je podvući da proizvod koji je namijenjen domaćem tržištu nije automatski i proizvod za inostrano tržište. Kod standardizovanih roba postoje mogućnosti prenosa proizvoda s domaćeg na inostrani teren, ali u većini slučajeva faktori prihvatanja odreñenog proizvoda su u zavisnosti od ekonomske, kulturne i socijalne sredine, kao i, u posljednje vreme, značajno prisutnih ekoloških zahtjeva. Prema tome, u meñunarodnom marketingu mora se voditi posebna politika proizvoda, pogotovu kada isti dobije multinacionalnu dimenziju, i kada se kao takvom moraju odrediti posebne strategije i instrumenti za njeno ostvarivanje. Za naša istraživanja treba posebno istaći razliku izmeñu proizvoda za izvoz i multinacionalnog proizvoda. Iako su i jedan i drugi namijenjeni inostranom tržištu, proizvod za izvoz je proizveden u domaćoj privredi, dok je “multinacionalni proizvod” nastao “realokacijom proizvodnje u strane nacionalne privrede”. Koncepcija meñunarodnog marketinga polazi od objektivno uslovljenih zahtjeva i kretanja u meñunarodnim ekonomskim odnosima. Imajući u vidu da Republika Srpska, uz djelimično riješeno pitanje snabdjevanja petrohemijskim sirovinama npr. (olefini, aromati), nema kapaciteta za proizvodnju čitavog niza važnih organskih monomera i intermedijera, jasno mora definisati politiku susptitucije uvoza nekih od ovih proizvoda ili stabilizovati izvore snabdevanja. Na bazi analize najznačajnijih pozicija na listi uvoznih organskih hemikalija, napr. analize raspoloživih sirovinskih resursa i analize “inputa” postojećih kapaciteta organskih hemikalija viših faza prerade i vještačkih materija, dolazi se do sljedećeg niza infrastrukturnih organskih monomera i intermedijera, čiji nedostatak značajno limitira razvoj domaće proizvodnje. Ovaj nedostatak se može eliminisati u zajedničkoj proizvodnji u okvirima neke pozicije meñunarodnih kooperativnih proizvodnih odnosa. Meñu potencijalno interesantne izvozne programe spadaju i n-parafini, MDI (uz razmatranje mogućnosti preorijentacije ili proširenja jednog od postojeća dva kapaciteta TDI-a za proizvodnju MDI-a), okso alkohol, aciklični amini, masni alkoholi i natrijumglutaminat. Ukoliko bi se Republika Srpska opredijelila za izgradnju gore navedenih programa, investicioni zahvati angažovali bi značajna sredstva. I dok se traže, eventualni, modeli za konstrukciju finansiranja pomenutih programa, sugerišemo da se izvoz proizvoda iz oblasti naših istraživanja treba orijentisati na malotonažne “fine proizvode” kao što su komponente koje svoju supstancu baziraju na ekološkim elementima i pomoćnih sredstava (aditiva za gumarsku industriju, industriju prerade naftnih derivata, prehrambenu industriju, tekstilnu industriju, industriju plastičnih masa i sl.). Takoñe, ističemo da proizvodnja finih proizvoda ne traži krupna ulaganja, koristi su višestruke, uključujući i zaradu, jer su proizvodi izuzetno skupi, s tim što se, ako se ide ovim opredjeljenjima, nalaže neophodna potreba investiranja u razvoj tehnoloških znanja. A to se sve može organizovati na nivou rada malih i srednjih kompanija.

Kada je u pitanju poljoprivreda i proizvodi u okviru ove privredne grane, potrebno je postaviti dugoročnu strategiju razvoja izvoznog poljoprivrednog proizvoda.

Ako je voće konkurentno na inostranom tržištu, onda će ono biti jedan od nosilaca razvoja, ako je povrtarstvo konkurentno, onda će sve prateće delatnosti biti u toj funkciji, itd.

24

Izvozni programi poljoprivrednih proizvoda podrazumijevaju i društvenu brigu oko njihovog stimulansa za ostvarivanje deviznog prihoda. Nema te zemlje u svijetu koja nema zaštitu poljoprivredne proizvodnje, ili koja ne subvencioniše svoj izvozni poljoprivredni proizvod. U uvozu poljoprivrednih proizvoda (a to bi bio naš izvoz), razvijene zemlje koriste necarinske instrumente kao što su: prelevmani, sezonske uvozne restrikcije, uvozni kontingenti, diskrecione uvozne dozvole i sl. Očuvanje poljoprivrednih gazdinstava na privatnom posedu, kao radno intenzivne djelatnosti, može zaposliti veliki broj radnih ljudi. Posebno je poljoprivredna proizvodnja atraktivna za razvoj turizma. Od naročitog značaja će biti razvoj ekoloških poljoprivrednih proizvoda, jer Republika Srpska ima takve potencijale. O tome ćemo se posebno osvrnuti kada se bude govorilo o razvoju turizma i privrednih grana koje bi mogle omogućiti njegovu ekspanziju. Zato je potrebno, mjerama ekonomske politike, obezbijediti sljedeće: - nosiocima proizvodnje, preko politike cijena, subvencija i podsticaja, obezbijediti sigurnost u proizvodnji na duži rok; - fiskalnom politikom, preko poreza na promet (smanjenjem), uspostaviti jednake uslove privreñivanja za sve subjekte u procesu rada, što bi za posljedicu imalo i stabilno snabdjevanje domaćeg tržišta; - sredstva iz Fonda za razvoj usmjeravati na definisanje razvoja stočarstva i pratećih djelatnosti; - obezbjeñenje kreditnih linija domaćih ili inostranih banaka sa povoljnim kamatnim stopama; - ubrzati pregovore sa EU oko registracije klanica; - definisati minimalni iznos otkupnih cijena za živu stoku i mlijeko.

IZVOZ VOĆA: Pokazalo se kao vrlo atraktivna privredna delatnost, zasnovana na prirodnim potencijalima sunca, vode, zemljišta i ekologije.

Kao i kod drugih proizvoda, tako i kod ove oblasti privreñivanja, ostvareni troškovi unutrašnjeg, domaćeg, inputa dostižu vrlo visoke stavke. Naime, troškovi OTI (28%), neracionalne mehanizacije (26,7%), usluga hladnjače (11%), transporta i logistike (20%), zahvataju značajnu kategoriju izvoznih prihoda.

Iznijete računice pokazuju da se što prije moraju regulisati odnosi na unutrašnjem tržištu, ali ne inostranom ponudom, već pospješivanjem domaće proizvodnje. I ako naše voće ima osvojeno tržište, onda se moraju obezbijediti uslovi za stvaranje novih zasada i preradnih kapaciteta, kako bi se domaći proizvod što više valorizovao na inostranom tržištu.

IZVOZ VINA: Ovaj proizvod može Republici Srpskoj i , šire BIH, može da donese značajnog deviznog priliva. Naime, pod vinogradima u Hercegovini i staroj Hercegovini nalazi se oko 1,4 miliona ha pod vinogradima. Proizvodnja vina i grožña opterećena je dažbinama na unutrašnjem tržištu, tako da je daleko od proklamovanog principa da može postati “hrana”. U dosadašnjem periodu, svake godine se iskrči veći broj hektara pod vinogorjem, tako da je sada u Republici Srpskoj, njen južni dio, potrebno definisati novu strategiju razvoja vinogorja i proizvodnje vina. Vino je jedan od najsloženijih marketinških zahvata.Tu se radi o različitim grupama potrošača i najrazličitijim ukusima. Proizvodnja vina je i veliki saveznik razvoja turizma, tako da svaka investicija koja iskoristi podneblje u Republici Srpskoj, može ostvariti veće zarade u dugoročnom periodu. Pogotovo stvaranja robne marke.

25

Vinova loza je dugogodišnji zasad (prvi prinosi poslije 4-5. godine), tako da je ponuda vina strogo vremenski odreñena, kako po sortnom sastavu, tako i po količinama. Iz ovoga proističe zaključak da je ponuda vina vremenski neelastična. To samo dokazuje koliko se brige i društvene pažnje mora posvetiti ovom privrednom segmentu.

Š U M A R S T V O I PRERADA DRVETA: Bogatstvo Republike Srpske, djelimično, leži i u šumama. To je dobra osnova za koncipiranje strategije izvoza preko proizvoda višeg stepena prerade. Do sada dobri izvozni rezultati ostvareni su na planu drvene grañe i šumskih plodova. Šume Srbije imaju karakteristične vrste drveća za kojima u svijetu vlada veliko interesovanje. Javor, jasen, brest, orah, divlje trešnje, hrast...predstavljaju plemenita drveća zbog svojih mehaničkih i estetskih karakteristika. Npr. hrast, kod nas je najvrednije drvo, dostiže cijenu od nekoliko hiljada maraka na svjetskom tržištu. Od smrče npr. mogu se napraviti vrlo dobri muzički instrumenti zahvaljujući dobrim godovima i njenom uzgoju na krečnjačkim terenima, kojih imamo u izobilju. U ukupnom izvozu, drvena graña zauzima najviše mjesto, a izvozi se u Italiju, Grčku, Kinu, Egipat, Izrael...Furnir se najviše izvozi u Italiju, Makedoniju i Grčku, a namještaj u Rusiju. Ako se želi pravilna eksploatacija šumskog bogatstva, onda se mjerama ekonomske politike mora pospješiti izgradnja infrastrukture. I to na taj način što će se šumskim gazdinstvima omogućiti oslobañanje plaćanja doprinosa za izgradnju i održavanje puteva koji se ugrañuju u cijenu nafte i derivata. Zašto?! Zato što šumska gazdinstva, svojom mehanizacijom izgrañuju prilazne puteve za eksploataciju šumskog područja, koji kasnije postaju javni i od dobre su koristi za povezivanje brdsko-planinskih područja. S druge, pak strane, politikom cena u šumarstvu, omogućiti tržišnu utakmicu izmeñu privrednih preduzeća iz oba sektora vlasništva, kako bi se izbjegla nelojalna konkurencija. Naime, u ponudi tržišnog sortimenta iz privatnih šuma, cijene se formiraju slobodno, dok se za istu ponudu državnih preduzeća, cijene kontrolišu.

“LON” POSLOVI U TEKSTILNOJ INDUSTRIJI: Ovi poslovi su trenutno najisplativiji. Jednostavno, stranom partneru pružamo uslugu, ugrañujući cijenu svoje radne snage i manjih troškova proizvodnje koji nastaju upotrebom mašina. Ostali izvozni programi iz oblasti tekstila nisu atraktivni, jer su ekonomski neisplativi. Nedavnom liberalizacijom cijena i smanjenjem carinskih dažbina, kao i švercovanom robom, naše tržište je prepuno stranog tekstila, obuće i druge robe široke potrošnje, sumnjivog kvaliteta. Za regulisanje problema tekstila naročito su zainteresovane zemlje u razvoju, pa je još 1961. godine zaključen Meñunarodni sporazum o tekstilu i odjeći. Drugi sporazum koji tretira tu problematiku potpisan je 1974. godine, i vrlo je restriktivan, a njegovo ukidanje predviña se tek posle 2005. godine. Liberalizacija uvoza tekstila u zapadnim zemljama trajala je 10 godina.

TURIZAM, USLUGE, LOGISTIKA...:Na ovom sektoru rada možemo očekivati značajnu perspektivu, uzimajući u obzir geografski položaj Republike Srpske. Sadašnji prihodi su simbolični u odnosu na mogućnosti koje imamo. Jasno koncipirani izvozni programi (banjska liječilišta, planine, rijeke, more, ekologija...) trebalo bi da postanu baza za duži ili kraći boravak turista. Nijedan strani stručnjak ne može znati više od domaće pameti, ali u zajedničkim projektima može se govoriti o naučnom progresu i marketinškoj strategiji izvoznog proizvoda sa onim prepoznatljivim - Made in…

26

2.6. Najvažniji oblici transformacije procesa globalizacije

Globalizacija je, dakle, svjetski proces koga diktiraju ekonomski razvijene zemlje. Radi se o pojavi novog tipa koju karakteriše politička, odbrambena, bezbjedonosna, tehnološka, ekonomska i finansijski jaka baza. Ovi procesi su započeli 70-ih godina prošloga vijeka, a karakteristični su po parametrima globalizacije tržišta, proizvodnje, finansija, konkurencije, poslovanja i ekonomskih integracija uopšte. To je naročito vidljivo poslije 90-ih godina raspadom komunizma i blokovske podjele sveta. U suštini, radi se o procesu prelaska iz industrijskog u informatičko društvo, pri čemu gore pomenute visokorazvijene zemlje, diktiraju uslove. Globalizacija političkih, ekonomskih i socijalnih procesa utiče na duboke promjene u geopolitičkoj strukturi svjetske zajednice, uključujući transformacije socijalno-političkih sistema, što ukazuje da se radi o novoj fazi u istorijskom razvoju čovječanstva.10 1. Transformiše se ili je transformisana ekonomsko-tehnološka struktura čitavih industrijskih društava ka postindustrijskom ili informatičko-komunikacijskom društvu, � Primarna proizvodnja se odvojila od industrijske, � Industrijska proizvodnja i poljoprivreda danas čine tek 15 do 20% društvenog

proizvoda postindustrijski razvijenih država, dok 80 do 90% čine usluge, � Opala je, nažalost, i zaposlenost u svjetskim razmjerama. 2. Ostvareno je premještanje ili se vrši premještanje vrijednosnog sistema, od fizičkog rada prema umnom radu, odnosno na nove tehnologije, informacije, znanje i ideje u informatičkom društvu. � Osnovna obilježja u predindustrijskom društvu bile su sirovine, u industrijskom

društvu kapital, a u postindustrijskom društvu – znanje. � Rješavanje problema počinje intuicijom, zdravim razumom, metodološki razrañeno,

razvojem iskustva, eksperimentisanjem, planiranjem, modeliranjem, stimulisanjem… � Izvozni proizvodi postaju informacije, telekomunikacije, finansije, osiguranje,

turizam, liječenje, obrazovanje, politika, marketing, savremeni menadžment. Opada potražnja za visokim učešćem minulog rada.

Zahvaljujući informaciono-telekomunikacijskoj revoluciji i industrijskom razvoju, evidentno je da se industrijski razvijene zemlje postupno transformišu u informaciona drušva: � razvoj informacionih modela socijalne organizacije društva dovodi do promjene

socijalno-političkih paradigmi njihovog funkcionisanja, � umesto evrocentrističkog svijeta, u kojem dominantnu poziciju ima zapadna

racionalistička kultura i civilizacija, nastaje nova svjetska planetarna civilizacija koja se osniva na načelima organskog jedinstva i nedjeljivosti svjetske zajednice s jedne strane, i diversifikaciji i pluralizmu centara moći, naroda, kultura, religija i ostalog, s druge strane.

Svjetska pojava i procesi globalizacije pretpostavljaju da se mnoštvo kulturnih, civilizacijskih, političkih, socijalnih i ekonomskih i drugih odnosa promjeni i poprimi planetarne karakteristike. Isto tako, globalizacija podrazumijeva rasprostranjenje svih sfera ljudske djelatnosti, uključujući internacionalizaciju novca, kapitala, hartija od vrijednosti, prava, tehnologija, informacija, organizacije, robne razmjene, iskustva prakse

27

i menadžmenta.11 Neophodno je razlikovati forme globalizacije u okviru još uvijek postojećih imperija, kakva je npr. Velika Britanija sa Komonveltom. Ona obuhvata ogroman prostor i podrazumeva jedinstveni politički i ekonomski sistem. Razlikuje se od formi globalizacije koja se odvija djelovanjem multinacionalnih kompanija i internacionalizacijom svjetskih robnih marki. Na drugoj strani, prisutna je evropska globalizacija, posredstvom objedinjavanja zemalja Evrope u Evropsku uniju. U savremenim uslovima prestaju da važe sve dosadašnje teorije meñunarodnih ekonomskih odnosa, s obzirom da se globalizuje politika, odbrana, bezbjednost, privreda, finansije, tehnologija, informacije, proizvodi, usluge, ljudi, narodi i države. Globalizacija, praktično, ulazi u sve pore društva jedne zemlje…od sirovina, trgovine, finansija i društveno-ekonomskog i tehnološkog razvoja. U dosadašnjem periodu razvoja procesa globalizacije iskristalisala su se dva pravca u meñunarodnim odnosima. To su: vertikalna i horizontalna globalizacija.

Vertikalna globalizacija ukazuje: 1. da se sva otvorena pitanja iz unutrašnjeg razvoja nacionalne privrede prenose na nivo

globalnoga, 2. da se pitanje odlučivanja o pravcima razvoja sa nacionalnog prenose na nivo

nadnacionalnog ili globalnog. Horizontalna globalizacija ukazuje:

1. da svi subjekti meñunarodnog poslovanja treba da se meñusobno povezuju i sarañuju na transparentan (pregledan) način,

2. da se subjekti u meñusobnom poslovanju povezuju, prije svega, na regionalnom nivou, i to prema kriterijumima zasnovanim na sopstvenim ciljevima i interesima,

3. da se o svim pitanjima odlučuje na jednom mestu. Ukratko, proces globalizacije sve više karakteriše povezivanje saradnje izmeñu

nacionalnih država. Na taj način globalizacija pruža odreñene koristi, s obzirom da ubrzava društveno-ekonomski razvitak, tehnološke promjene i tehničku modernizaciju, ali zato stvara i odreñene nesigurnosti, kao i opasnosti jer je nesimetrična, pa djeluje jednostrano, pretežno u korist ekonomski jačih i većih zemlja.

Procesi globalizacije djeluju i dvosmjerno: nije samo u porastu meñuzavisnost manjih, nego i velikih država, meñusobno povezanih, ali i u odnosu na ostali svijet. Na postojanje tendencija dvosmjerne globalizacije pokazuju podaci Evropske unije. Prema njima zavisnost razvijenih zemalja u odnosu na države u razvoju bila je 1950. godine 10%, a 1990. je narasla na 20%. Regionalna struktura daje osnovu za definisanje strategije političkih i ekonomskih odnosa pojedine države sa svijetom. Iz ovih podataka se crpe opredjeljenja za izbor spoljnih strateških partnera, pri čemu se insistira saradnja s najpovoljnijim i najmoćnijim.12 U konačnom odlučivanju treba uvažavati i poruke koje daje robna struktura, u izboru proizvoda, oblika i načina s kojima pojedina zemlja nastupa na svjetskom tržištu. Treba imati u vidu da taj proces ne povećava samo meñusobnu zavisnost, nego vodi i ka smanjenju samostalnosti i suverenosti država u odlučivanju. To je nužna posljedica globalizacije koja objektivno jača globalnost, a smanjuje nacionalne koncepcije privrednog razvoja, što u cijelosti mora slijediti i politika. Zato države koje ulaze u razne oblike nadnacionalnog povezivanja moraju biti spremne da se odreknu dijela svoje suverenosti. Takvo odricanje ima svoje opravdanje samo ako se na taj način postiže trajna

28

i veća politička i ekonomska korist. Globalizacija spoljnotrgovinske razmjene dovodi do pojmovne razlike koja se kreće izmeñu neoimperijalne i multipolarne globalizacije. � Neoimperijalni oblik globalizacije vlada današnjim svetom i karakteriše ga

unipolarnost. On se instrumentalizuje od strane mega kapitala i transnacionalnih kompanija. Spoljnotrgovinska razmjena je u funkciji hegemonije manjeg broja ekonomski jakih zemalja, koje postaju nosioci novog svjetskog poretka.

� Multipolarna globalizacija predstavlja odraz naučno-tehnološkog progresa u tekovinama treće i četvrte naučnotehnološke revolucije. Podrazumijeva zakonitost savremene podjele rada i meñuzavisnosti, put megaintegraciji pomoću razmjene roba, rada, ideja. U funkciji je svjetskog razvoja, s obzirom da je moguće ostvariti ujednačen rast i razvoj onog dela svijeta koji je ostao nerazvijen i daleko zaostaje u svim performansama ekonomskog razvoja.

29

III. PRISTUP REINŽENJERINGU POSLOVNIH PROCESA

Da bi se u biti razumjeli svjetski procesi globalizacije, regionalizacije i internacionalizacije i njihova refleksija na male i srednje kompanije, potrebno je razraditi sopstveni sistem kvaliteta tržišnog poslovanja. A to znači, prvo treba reinženjering i repozicioniranje nacionalne države usmjeriti prema svjetskim tokovima. Od toga počinje jedno novo razdoblje za privredu, kada dolazi do deregulacije i smanjenja uloge države u privredi. Savremeni oblici menadžmenta, kao što su – tehnološki, marketing, finansijski, kadrovski, nabavni, proizvodni i organizacijski menadžemnt, deluju u potpuno novim, promijenjenim uslovima. Sve što se desilo u okruženju ukazuje da je za opstanak preduzeća (kompanije) potrebno izvršiti odreñene radnje, koje se sastoje od identifikovanja nosilaca kreativnih promena, razvijanja kreativnog mišljenja i kontinuiranog stvaralaštva, kao i osnivanja inovativne organizacije, kao odgovora na promjene. Pri tome, najvažnija faza u procesu razvoja inovativne organizacije jeste faza razvijanja modela voñenja organizacije, kao reakcije na promjene.

3.1. DEFINISANJE REINŽENJERINGA I REPOZICIONIRANJE POSLOVANJA

Reinženjering poslovnih procesa se definiše kao dramatična, radikalna i skokovita promjena, koja treba da obuhvati menadžment, istraživanje i razvoj, planiranje, organizacionu strukturu i kontrolu poslovanja, odgovornost zaposlenih, mjerenje performansi, sistem motivacije i nagrañivanja, razvoj kadrova i informacione tehnologije. Uspješno sprovoñenje reinženjeringa poslovnih procesa treba i može da rezultira visokim sniženjem troškova, skraćenjem vremena trajanja procesa, kao i da istovremeno omogućuje unapreñenje kvaliteta proizvoda i usluga, uz ostvarenje drugih ciljeva poslovanja. Reinženjering poslovnih procesa se odvija prema Hammer-ovim principima, a oni su sljedeći:

� više poslova se kombinuje u jedan, � radnici donose odluke, � koraci u procesu se izvode po prirodnom redosljedu, � proces ima više verzija, � provjere i kontrole se redukuju, � kompromisi su minimalizovani, � hibridne-centralizovane (decentralizovane) operacije su preovlañujuće.

30

Proces sprovoñenja reinženjeringa poslovnih procesa podrazumijeva sedam faza projekta, a to su: 13

FAZA 1 – započeti organizacione promene, imajući u vidu sljedeće aktivnosti: * ocjena trenutnog stanja preduzeća, * definisanje željenog stanja * pokretanje procesa apromena. FAZA 2 – izgraditi reinženjering organizaciju:

• uspostavljanje BPR organizacione strukture, • odreñivanje uloga u izvoñenju BPR, • izvršiti izbor osoblja koje će izvršiti reinženjering.

FAZA 3 – identifikovati BPR mogućnosti povoljne prilike, sprovoñenjem sljedećih aktivnosti:

• identifikovati centralni proces, • utvrditi potencijalne mogućnosti promjena, • utvrditi parametre u branši i izvan branše, • odabrati procese za reinženjering, • sačiniti prioritete poslovne strategije, • konsultovati korisnike o njihovim željama, • utvrditi alternativne potrebe korisnika, • formulisati ciljeve izvoñenja novih procesa, • uspostaviti karakteristike ključnih procesa, • identifikovati moguće prepreke u sprovoñenju.

FAZA 4 – shvatiti postojeći proces: • shvatanje zašto se izvode sadašnji procesi, • modelovanje sadašnjeg procesa, • shvatanje tehnologija i informacija koje se koriste, • shvatanje sadašnje organizacione strukture, • uporeñivanje sadašnjeg procesa s novim ciljevima.

FAZA 5 – izvesti reinženjering proces, vršenjem sljedećih aktivnosti: • obezbijediti diversifikaciju reinženjering tima, • ispitati sadašnje operativne pretpostavke, • brain storming primenom polja promjena, • brain storming primjenom BPR principa, • vrednovanje uticaja novih tehnologija, • razmatranje perspektiva dioničara, • korišćenje vrednovanja korisnika kao fokusne tačke.

FAZA 6 – projektovati novi poslovni sistem, koji podrazumijeva sljedeće korake:

• definisanje novog redosljeda (toka) rada, • modelovanje koraka novog procesa, • modelovanje novih informacionih zahtjeva, • dokumentovanje nove organizacione strukture, • opisivanje novih tehnoloških specifikacija, • uspostavljanje novog menadžment sistema,

31

• opis novih zahtjeva vrijednosnih orijentacija, • opis nove etike i kulture kompanije sa definisanjem poslovne

etike. FAZA 7- izvesti transformaciju:

• razviti strategiju migracije, • kreirati plan akcije, • razviti merila performansi tokom implementacije, • „uvlačiti u igru“ ključne kadrove, • primijeniti iterativni način rada, • uspostaviti novu organizacionu strukturu, • ocijeniti sadašnje vještine i mogućnosti zaposlenih, • odrediti nove zadatke i vještine osoblja, • izvršiti realokaciju zaposlenih, • pokrenuti trening programe, • obučiti osoblje za nove procese, • obučiti osoblje za korišćenje novih tehnologija, • obučiti menadžment za buduće unapreñenje, • odlučiti kako će nove tehnologije biti uvedene, • prelaziti na nove tehnologije, • ugraditi mehanizme procesa unapreñenja.

3.2. PRISTUP KREIRANJU STRATEŠKOG PROIZVODNOG SISTEMA

Kvalitet tržišnog poslovanja zavisi od odabranog strateškog proizvodnog sistema. Što se tiče savremene teorije, agilni i proizvodni sistemi postali su pravi hitovi u nauci i praksi, kojima se posvećuje naročita pažnja, s obzirom na ono šta se primjenom omogućuje i nudi kao rešenja u proizvodnom sistemu. Njihov krajni cilj je povećanje ukupne tehničko-tehnološke i ekonomsko-finansijske efektivnosti i efikasnosti. To podrazumijeva da se rade prave stvari i na pravi način, ali uz maksimalno uvažavanje potreba, želja, problema, zahtjeva i očekivanja potrošača.

3.3. KREIRANJE AGILNOG PROIZVODNOG SISTEMA

Stvarajući novi sistem proizvodnih procesa u razmatranju su veoma različiti oblici

organizovanja industrijske proizvodnje:

32

Globalna konkurentna fabrika (global competitive factory) podrazumijeva fabrike koje su locirane širom svijeta i meñusobno povezane globalnim komunikacionim mrežama. Efekti prilaza su: 1. brzom razvoju proizvoda (rapid prototiping), 2. skraćenju vremena do pojave proizvoda na tržištu (time-to market), 3. sniženje troškova poslovanja, 4. efektivno i efikasno korišćenje raspoloživih i dislociranih resursa, 5. unapreñenje kvaliteta.

Multifunkcionalna integrisana fabrika (multi-functional integrated factory) bazirana je na primjeni informacionih i komunikacionih tehnologija novih proizvodnih, obradnih i montažnih tehnologija, konkurentnog prilaza, itd. Fraktalna fabrika (fractal factory) bazirana je na principima samo-organizacije (self-organization) i samo-optimizaciji (self-optimization) primjenom brzodejstvujućih povratnih sprega, a da bi funkcionisala, neophodne su inteligentne mašine sa izraženom sposobnošću samoučenja i visoko obrazovani kadrovi. Random tehnološki sistem (random manufacturing system) podrazumijeva računarom meñusobno povezane mašine, pogone, opremu i sl., a sve izmjene (na ulazu, procesu i izlazu) su po pravilu slučajne (random), odnosno mogu se upravljati inteligentnim mašinama. Holonic tehnološki sistemi (holonic manufacturing system) su bazirani na autonomnim modulima kojima se upravlja distribuirano, a primjenjuje se na fleksibilne tehnologije zasnovane na vještačkoj inteligenciji. Honon je u ovom slučaju autonomna jedinica koju čine tehnološki sistemi za transformaciju (obrada-prenosnik-transport-manipulacija-rukovanje-memorisanje-skladištenje-validaciju-kontrolu informacija i fizičkih karakteristika). Honon ima deo za fizičku obradu materijala i procesuiranja informacija. Virtualni tehnološki sistem (virtual manufacturing system) pretpostavlja da se realni svet, tehnološki procesi, informaciono-komunikacioni i drugi procesi modeliraju i simuliraju primjenom visoko razvijenih tehnologija i alata (IT, VI, ES). Svrha je da se virtualno (zamišljeno), unapred ocijeni efektivnost i efikasnost svih procesa prije realne eksploatacije tehnološkog sistema.

3.4. KREIRANJE FLEKSIBILNOG PROIZVODNOG SISTEMA

Efektivni menadžment fleksibilne proizvodnje se po svojoj poslovnoj filozofiji

zasniva na orijentaciji na tržište i po svojoj poslovnoj koncepciji, na orijentaciju na potrošače u okviru realno raspoloživih sopstvenih resursa i spoljnih izvora resursa i sredstava.

Fleksibilna proizvodnja nije ništa drugo do računarski integrisani sistem. Integracija fleksibilne proizvodnje se bazira na meñusobno povezanim i logički uslovljenim principima integracije. Upravljanje ima zadatak da usklañuje rad svih procesa i funkcija fleksibilne proizvodnje, za što je potrebno donijeti odgovarajuće odluke koje se u sistemu realizuju u odreñenom vremenu, po nekom odreñenom redu i u

33

odreñenoj organizacionoj celini. Suština upravljanja je u odabiranju, planiranju ciljeva, donošenju odluka, izvršavanju aktivnosti koje iz odluka proizilaze i praćenje kontrola izvršavanja tih aktivnosti sa preduzimanjem dopunskih mjera ukoliko doñe do konflikta sa okruženjem ili unutar fleksibilne proizvodnje.

Upravljanje fleksibilnom proizvodnjom računarom podrazumijeva alokaciju materijalnih i informacionih resursa na mjesta gdje se koriste, kao i dinamičko povezivanje pojedinih elemenata unutar organizacionih cjelina i dijelova fleksibilne proizvodnje. Računarska podrška procesu upravljanja fleksibilnom proizvodnjom podrazumijeva: 1. Automatizaciju odlučivanja ekspertskih sistema, koji sa baziraju na dubokom i

ekspertskom znanju stručnjaka i sposobnosti računara da brzo analizira veliki broj podataka i da izabere pravi (odgovarajući, prihvatljiv) rezultat.

2. Automatsko slanje i odlučivanje planiranih aktivnosti na izvršavanje u terminirano vreme:

Odnosi se na radne operacije koje su sastavljene od izvršnih naredbi i izvršnih zahvata, a upravljanjem se program koji ih sadrži dovodi iz glavnog računara u procesne računare i računare NC-mašina i robota; Ove aktivnosti se izvršavaju na NC-mašinama i robotima za izradu, kontrolu i montažu, kojima se upravlja na osnovu CAM-programa; Kontinuelnu kontrolu izvršavanja aktivnosti preko senzora i povratnih veza: - Ako se povratnom vezom, računarom dobije podatak da se neka planirana aktivnost ne može izvršiti, onda računar prema kriterijumu, „šta ako“ upućuje na izvršavanje rezervnu aktivnost plana. Postoje u upravljačkom sistemu fleksibilne proizvodnje dva načina programskog ostvarivanja kriterijuma „šta ako“, algoritamska metoda i ekspertsкi sistem.

3.5. PRISTUP VOðENJU KOMPANIJE U BUDUĆNOSTI

Savremeni inovativni i efektivni menadžment organizaciologije se definiše kao proces, nauka, iskustvo, vještina, profesija i karijera (zanimanje), a svaka od ovih definicija se, onda, determiniše sa aspekata specifičnosti. Ono što je za nas u savremenim uslovima veoma značajno je činjenica da savremeni inovativni menadžment nije usmjeren na rješavanje problema u vezi naturanja proizvoda potrošačima. Usmjerava se na analiziranje šansi i kreiranje mogućnosti preduzeća determinisanjem njegovog organizacionog ponašanja u smislu njegovog osposobljavanja da se raspoloživi resursi (sopstveni i spoljni) kao prave stvari iskoriste na pravi način radi kreiranja novih vrijednosti za potrošače i time novih prednosti u odnosu na konkurenciju, pri čemu se insistira da se odgovarajućim načinima nove vrijednosti za potrošača i nove prednosti u odnosu na konkurenciju, održavaju u što dužem vremenskom periodu.

34

3.6. OCJENA KVALITETA OPŠTE STRATEGIJE PREDUZEĆA

Marketing strategija u širem smislu, predstavlja integralni dio opšte strategije preduzeća, osnovnih principa, načina i upotrebe resursa i sredstava, dok je u užem smislu način ostvarivanja tržišnih ciljeva, odnosno ona obuhvata strategijski pravac akcija i korištenih sredstava, a koja polazi od definisanih ciljeva i ukazuje na najbolje načine njihovog ostvarivanja prema položaju preduzeća u privrednom sistemu, odnosno marketing okruženju.

Da bi, uopšte, moglo biti govora o tome da se u preduzeću operacionalizuje bilo koja od raspoloživih operativnih strategija, potrebno je da se preduzeće osniva na odreñenim principima u radu, a koji treba da su dati sljedećim premisama: * Princip sličnosti funkcionisanja živih bića – ljudi i struktura preduzeća i homeostatskog dejstva dijelova struktura preduzeća. * Princip održivosti – sposobnosti održavanja nezavisne egzistencije u datom vremenu i drugim uslovima okoline sa stanovišta obezbjeñenja potreba, kvaliteta života i neugrožavanja mogućnosti zadovoljavanja potreba i razvoja uslova života budućih generacija. * Princip kompetitivnosti, efektivnosti i kvaliteta – koji treba da rezultira kreiranjem i održavanjem prednosti za kupca i razlika na tržištu u odnosu na konkurenciju. * Princip neophodnog minimuma – koji treba da rezultira efektivnošću u svakom vremenu i prostoru. * Princip ponavljanja jednoznačnih odreñenja, čiji je krajnji cilj da se lojalnost zaposlenih ispoljava kulturom preduzeća, a lojalnost kupaca, korisnika, dobavljača, banaka itd., manifestuje ponovljenim kupovinama, saradnjom itd. * Princip održavanja moguće invarijantnosti u uslovima intenzivnih promena – koji treba da doprinese trajnom kreacijom prednosti i održanju razlika za kupca i u odnosu na konkurenciju, a što pretpostavlja kontinuelno podržavanje promjena. * Principi uprošćavanja tokova i struktura, sa osnovnom svrhom da se jednostavnim rješenjima doprinese učešće svih zaposlenih u procesu kreiranja prednosti i razlika preduzeća za potrošače i u odnosu na konkurenciju. * Princip funkcionalne pogodnosti struktura preduzeća. * Princip efektivnog raspona voñenja preduzećem. * Princip eliminacije ugrañenih ograničenja. * Princip radnih grupa. * Princip podmirenja potreba, uklanjanja želja, zadovojenja zahtjeva i rešavanje problema, dostizanja ciljeva i iskorišćenja motiva i motivacije učesnika u procesima rada. * Princip motivacije, ostvarenja produktivističke klime i briga o položaju preduzeća na tržištu, tako da se svaki zaposleni učini odgovornim za kreiranu prednost za potrošača i ostvarenu razliku u odnosu na konkurenciju, uz istovremenu satisfakciju. * Princip obezbjeñenja kvaliteta života učesnika u procesima rada. * Princip integrativnog dejstva funkcija, organizacionih i radnih mesta u strukturi preduzeća.

35

U tom kontekstu moguće je razlikovati četiri osnovne (globalne, generalne) strategije preduzetnički voñenog društva: 1. Strategija stabilizacije i ekspanzije poslovanja, odnosno redukcije i kombinovane strategije. Strategiju stabilizacije ili stabilnog rasta karakteriše zadovoljavanje preduzetničkog društva sa dosadašnjim rezultatima poslovanja, kako u pogledu obima, strukture djelatnosti, tako i sa aspekta ostvarenih rezultata poslovanja (profita). 2. Strategija orijentisana na povećanje tržišnog učešća, rasta preduzeća, kontrakcije na tržištu, preorijentacije, te likvidacije i deinvestiranja. Strategija ekspanzije ili ekspanzivnog rasta pretpostavlja široki front izvora rasta i ofanzivni pristup njihovog aktivisanja, tako što preduzetničko društvo uvećava obim svog poslovanja širenjem tržišta, uključujući i nove aktivnosti i djelatnosti na tržištu. 3. Strategije orijentisane da se bude prvi i najbolji na tržištu, pogoditi ih tamo gdje nisu jaki, pronaći i osvojiti tržišnih „niša“ i strategija promjene karakteristika proizvoda, tržišta ili privredne grane. Strategija redukcije ili preorijentacije ili smanjivanja obima, asortimana ili tržišta, primjenjuje se u situaciji kad su ugrožene ove performanse, bilo internim ili eksternim uzročnicima, pa je društvo prisiljeno da traga za novim područjima koja treba da amortizuju uticaj nepovoljnih okolnosti, preokretanjem situacije na bolje. 4. Stategije opšteg voñstva u troškovima, diferenciranja proizvoda i usluga i strategije fokusa ili usredsreñenosti na odreñenu tržišnu nišu (segment). 5. Strategija transakcionog rasta preduzeća, obuhvata definisanje sistema stvaranja strateških alijansi na globalnom meñunarodnom nivou. Ograničenja (reper) marketing – odluke predstavljaju tri osnovna dugoročna preduzetnička cilja: strategija rasta, strategija razvoja i strategija opstanka preduzeća. Odluka o izboru strategije rasta društva uglavnom je kvantitativnog karaktera, s obzirom da menadžment raspoložive resurse preduzetničkog društva usmjerava ka povećanju ekonomije obima. Strategija razvoja podrazumijeva da su raspoloživi resursi usmereni ka kvalitativnim ciljevima koji se ulažu u brži razvoj, savremenu tehnologiju, efikasnu organizaciju i marketing, i sl.

36

Izvor: Na osnovu literature, sopstveno istraživanje

Odluka o strategiji opstanka preduzetničkog društva podrazumijeva da se raspoloživi resursi usmjeravaju ka zadržavanju dostignutog nivoa. Ali, istovremeno je moguće da menadžment donese odluku o kombinovanim ciljevima, odnosno kombinovanim strategijama, tako što će za odreñeni period definisati strategiju opstanka, radi akumuliranja i reorganizovanja resursa, da bi potom primijenili strategiju razvoja ili rasta. Na osnovu toga, savremene nacije i nacionalne države, koje žele da opstanu u meñunarodnoj konkurenciji novih tržišnih struktura, kao i njihovi individualni i korporativni preduzetnici, u budućnosti će organizacionu strukturu svojih društava tako postaviti, da će istovremeno moći upravljati tržištem (tražnjom) i markom proizvoda u meñunarodnim regionalnim i globalnim dimenzijama, uzimajući u obzir i kotaciju hartija od vrijednosti preduzetničkog društva (akcija) na unutrašnjem i meñunarodnom tržištu.

37

Na taj način će u malim zemljama sa nerazvijenim tržištem, kao što je naše, doći do gubitka uskog nacionalnog identiteta koji će, prema kriterijumima marketing koncepta profitabilnosti marke proizvoda, transformisati u meñunarodnu profitabilnost užeg regionalnog identiteta marketinške orijentacije kompanije, a ne samo njenih pojedinih dijelova (marketing sektora).

38

IV. STRATEŠKI PRAVCI RAZVOJA MALIH I SREDNJIH

KOMPANIJA U SVIJETU

U svijetu se stalno vode tehno-ekonomske bitke za prevlast u proizvodnji i ponudi roba koje potrošači na tržištu traže. To za sobom povlači maksimalno iskorišćenje preduzetničkog duha, usmjeravajući svu snagu na stvaranje profita kao ciljne kategorije. I, naravno, s tim u vezi, mijenja se filozofija rada i odnosa prema radu.

Male i srednje kompanije su dobre za prevladavanje, eventualnih, kriza koje zahvataju svijet, tako da je njihova ekspanzija sedamdesetih godina doživjela izuzetno visoki uspjeh na planu samoodržanja i stvaranja mogućnosti za njihov dalji razvoj. Sa tog stanovišta, kako smo ranije istakli, polovina sedamdesetih godina prošloga vijeka bila je presudna u mijenjanju filozofije razmišljanja oko novih koncepata razvoja. Naime, postojala su razmišljanja da se male i srednje kompanije transformišu tako što bi postale veće i masovnije, odnosno ako za to ne postoje uslovi, onda ih treba likvidirati. Na sreću, prevladala je strategija održavanja malih i srednjih kompanija u fokusu biznisa koje rade, a veliki, birokratizovani sistemi, su se morali transformisati kako bi bili u funkciji održanja proizvodnje, ali i kao potpora za razvoj malih i srednjih kompanija.

Evolucija shvatanja da male i srednje kompanije mogu, isto tako kao i velike, da doprinesu stabilnom razvoju društva, dogodila se 80-ih godina u najnaprednijoj ekonomskoj sili svijeta, SAD. Dogodilo se da male i srednje kompanije doprinose povećanju zaposlenosti, a da u tom pogledu, velike kompanije imaju relativno pasivnu ulogu. One se angažuju u fazi olakšavanja situacije u pogledu nezaposlenosti, tako što smanjuju velika otpuštanja radnika, debirokratizuju svoje poslovanje (reinženjering), proširuju aktivnost („autosoucing“), prije svega u pravcu stvaranja malih i vrlo malih (do 10 zaposlenih) preduzeća. U Francuskoj, na primjer, postoji oko pola miliona individualnih i nezavisnih preduzeća, kao i oko 800.000 zanatskih preduzeća, za koja je karakteristična „podzemna“ aktivnost. Tu naravno spadaju i preduzeća koja se ne mogu tretirati kao tržišna, ali doprinose stvaranju zaposlenosti kao što su udruženja za socijalnim ciljevima, za zabavu, kućna pomoć za stare osobe... i sl. Takve institucije predstavljaju veoma značajne izvore zaposlenosti u privredi i to naročito onoj koja je u stvari prelaz na privredu karakterističnu za postindustrijsko društvo. „Meñutim, mnoge nacionalne ekonomije nisu na tom stadijumu. Veliki deo zemalja ili vlada misli da preñe iz primarnog stadijuma industrijalizacije u postindustrijsko društvo naslonjeno na tercijalni sektor. Rastuće je ubeñenje zapadnih specijalista za mala i srednja preduzeća i ono se sve više učvršćuje i proširuje jer polazi od činjenice da su industrijalizovane zemlje iscrpele sve prihode koje su mogle da im donose prednosti povezane sa podelom rada u vrlo velikim organizacijama (tejlorizam i fordizam).“14. Nezaobilazna je činjenica da male i srednje kompanije opskrbljuju na primjer, velike proizvoñače u automobilskoj industriji, zatim, industriji ambalaže, industriji nameštaja, obuće i dr. Razvoj malih i srednjih preduzeća ne može biti interpretiran niti tumačen kao praksa odustajanja od velikih preduzeća, čak ni tamo gdje

39

su serije povezane sa evidentnim birokratskim menadžmentom. Naprotiv, ne treba ići u promjene retrogradno i regresivno, već progresivno i uz prelaženje sa jednog sistema velikih industrijskih preduzeća na drugi sistem (velikih preduzeća) koji evoluira u efikasniji i koji se oslobaña slabosti. S tim u vezi, nameće se i nekoliko bitnih faktora koji odreñuju korisnost rada malih i srednjih kompanija, u smislu njihove konkurentnosti. Praksa je pokazala da su u prvom redu vrlo važni faktori kompetentnosti i kvaliteta njihovih upravljača. Šire posmatrano, značajan preduzetnički duh kao glavna pokretačka snaga...To podrazumijeva izuzetnu snalažljivost, veliku usaglašenu legitimnost preduzetnika, vlasnika i rukovodioca u upravljanju svojim poslovima. Ta legitimnost je, na primjer, vrlo velika u Severnoj Americi, a manja u Zapadnoj Evropi (u Francuskoj i mediteranskim zemljama), u odnosu na druge društvene funkcije. Ili, pak o kakvoj se legitimnosti radi u dosadašnjim socijalističkim zemljama, najrječitije govori primjer nekadašnje Istočne Nemačke. U tim zemljama duboko je dovedena u pitanje društvena hijerahija koja zapostavlja preduzetnike i menadžere. I, naravno, nije se moglo govoriti o ekspanziji razvoja malih i srednjih kompanija, jer se insistiralo na sistemima koji su postali neracionalni i koji su donosili gubitke.

Tab. 2. Raspored firmi po veličini u industriji Nemačke 1989. godine

Firme prema intervalima broja zaposlenih

Struktura broja firmi (u %) SR Nemačka NDR

Struktura broja zaposlenih (u %) SR Nemačka NDR

manje od 100 72,1 17,4 18,2 1,0 od 101-1000 25,7 57,7 43,2 23,2 više od 1000 2,2 24,9 38,6 75,8 Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 Izvor: Etude sur la situation economique de L*Europe en 1991-1992.UN, NewYork, 1993.

Na osnovu gore iznijetih podataka može se konstatovati da je SR Nemačka sa 65,5 miliona stanovnika razvijala ekonomiju rada malih i srednjih preduzeća (72,1% učešća u ukupnom broju zaposlenih), a znatno manje velika (2,2%). Na drugoj strani, Istočna Nemačka (DDR) sa 15,6 miliona stanovnika imala je učešće velikih preduzeća (24,9%), dok su male kompanije imale učešća u visini 17,4% u odnosu na SR Nemačku. Takva struktura doprinijela je da SR Nemačka ostvaruje bruto društveni proizvod od 2.832 milijarde tadašnjih maraka, uz nezaposlenost od 8,2%, dok je Istočna Nemačka sa oko četiri puta manje stanovnika, ostvarila preko deset puta manji društveni proizvod (212 milijardi tadašnjih maraka) i dva puta višu stopu nezaposlenosti (15,8%). Racionalno bi bilo da se male i srednje kompanije dopunjuju sa nosećim poslovima velikih kompanija, i da se po osnovu toga, mogu iskristalisati djelatnosti koje se na tržištu traže, odnosno organizovati rad malih i srednjih kompanija koji bi bio u funkciji zadovoljenja tražnje za robama velikih kompanija. Na taj način lakše bi se ostvarivali ciljevi stvaranja bogatstva i povećanja zaposlenosti. U suštini, radi se, dakle, o ostvarivanja strategije znanja, menadžerskim veštinama, kulturom rada i stvaralaštva, tržišnom logikom, tražnjom i konkurentnošću, institucionalnim i drugim faktorima ostvariti novi kvalitet kojim se približavamo postavljenim ekonomskim i društvenim ciljevima.

40

V. INOVATIVNO PREDUZETNIŠTVO Savremena preduzetnička ekonomija i preduzetništvo oslanja se na razigranu maštu miliona ljudi, voljnih da rade i misle bez obzira na radno vrijeme i prostor. I to sve imajući u vidu opšte ekonomske zakonitosti, odnosno principe ekonomije, pravnu državu i vladavinu zakona i tržišnu privredu sa dominacijom pravnog vlasništva. Preduzetna ekonomija i savremeni menadžment više od svih do sada otkrivenih visokih tehnologija, uticali su do sada na kulturno-civilizacijsku promjenu svijeta, posebno u smislu promjene načina života i zapošljavanje radne snage.15 Preduzetništvo kao institucija, kao praksa, i kao nauka u osnivanju, izmijenilo je političku, socijalnu, tehnološku, ekonomsku, finansijsku i obrazovnu strukturu vodećih ekonomija zapadnih zemalja, uključuju i Japan, Koreju, Singapur, Kanadu i dr. S druge, pak, strane, preduzetnička ekonomija predstavlja novu kulturno-civilizacijsku paradigmu po tome što se zasniva na masovnom kreiranju vijrednosti za potrošača, zatim osmišljenom kreiranju prednosti u odnosu na konkurenciju, kao i izuzetno angažovanom radu ljudi koji posjeduju prirodnu sklonost socijabilnosti, ciljno usmjerenoj na meñusobnom udruživanju na novoj ideji. A to sve da bi se ostvarila poslovna sigurnost na duži rok. PREDUZETNIČKI MOTIVI (NAGRADA ZA PREDUZIMLJIVOST) Profit Nezavisnost Zadovojstvo životom Sloboda usled ograničenja na standardnu platu za sta- ndardni rad

Sloboda usled pogleda i pravila u odnosu na biro- kratski model organizacije

Sloboda od rutine i dosadno posla koji se susreće izvan preduzetništva

Izvor: Longenecker, G.J. Moore, W.C., Petty, J.W., Small business management. An entrepreneural emphasis, South-Western College, Sincinati, 2000. Učenje i inovacije su karakteristike privrede znanja koja vremenski i prostorno, u stalnoj dinamici promjena, ostvaruje osnovne zahtjeve konkurentnosti danas vezane za perspektivu globalnog, svjetskog ambijenta. U narednih nekoliko decenija postaviće se niz strateških pitanja vezanih za konkretan razvoj kompanija koje sudjeluju u procesima globalizacije i igraju značajnu ulogu u svjetskoj ponudi roba i usluga. Pri tome, smatramo da male i srednje kompanije direktno zavise od razvoja sistema na koje se naslanjaju. Izuzev, možda, onih koje po svojoj brojnosti zaposlenih nemaju veličinu, ali zato proizvode strateške proizvode (voda, energija, zemljište i poljoprivredni proizvodi) i kao takve utiču na nivo ponude i potražnje na regionalnom ili svjetskom tržištu. Ta pitanja će se odnositi na mogućnosti i nedostatke naslijeñenih sredstava, resursa, operacija u svjetlu globalne konkurentnosti i gdje bi trebalo preduzeća da lociraju svoje operacije kako bi iskoristila prednosti nastupajuće globalizacije. Preduzeća danas svoj potencijal rasta sve više sagledavaju kroz mogućnosti globalnih i regionalnih veza koje grade, mogućnosti tehnološkog prilagoñavanja u odnosu na konkurente u svijetu i sposobnosti da prilagode

41

procese i proizvode promjenljivim tržišnim ukusima i željama. Zato, u istraživanjima za potrebe ovog rada, posebno naglašavamo intelektualni okvir u smislu spoznaje konkurentskih posljedica i dimenzija ekonomske globalizacije kroz komparativnu analizu regionalnih veza i različitosti u svijetu, ulogu ekonomskih subjekata, uticaj istorijskih i geografskih faktora na njihove konkurentske strategije, vezu izmeñu subjekata i okruženja, kognitivne sposobnosti subjekata i njihov potencijal u donošenju odluka, kao i kroz transformaciju moderne ekonomije od proizvodnih sistema u sisteme učenja sa visokim nivoom društvenog i intelektualnog kapitala. Komparativna istraživanja društvenih i ekonomskih prilika različitih regiona dosad su se bazirala na tri različita pristupa. Jedan od njih nazvan „teorijski orijentisani modeli komparativne studije“, najviše je okrenut ka ekonomiji i naglašava integrisanu perspektivu koja omogućuje pristup i primjenu svuda u svijetu. Pretpostavlja se da su „zakonitosti“ ljudskog ponašanja i organizacije univerzalno primenjivi u različitim sredinama. Ovim pristupom se pažnja u potpunosti usmjerava ka pronalaženju opštevažeće istine i generalnih zaključaka i implikacija.16

Jedna od prednosti ovog pristupa je što dovodi do nedvosmislenih rezultata koji se mogu i naučno podržati sofisticiranim statističkim/ekonometrijskim metodama i tehnikama. Slabosti se ipak ispoljavaju u nemogućnosti da se do kraja sagleda sva kompleksnost ljudskog ponašanja i kognitivnih procesa, ne uzima se u razmatranje postojanje društvenih konflikata i pretpostavlja statistički pogled na kulturu i institucionalne promjene. Drugi, opšti pristup je „orijentisan ka slučajevima“17 i opisuje se kao komparativno istraživanje koje je veoma kompleksno, razuñeno i zahtjevno, jer polazi od dubokih i izrazitih razlika izmeñu zemalja i regiona. Ovim pristupom omogućeno je da se fenomeni proučavaju u svojim „prirodnim“ ambijentima. Obezbjeñuju se izvorni podaci na osnovu istraživanja „slučajeva“ koji odgovaraju lokalnim prilikama i dopuštaju različite interpretacije u zavisnosti od uticaja faktora kulturnog i istorijskog ambijenta.

Teškoće ovoga pristupa prepoznaju se u nemogućnosti da se obezbijedi potpuni prikaz istorijske kompleksnosti društva i institucionalnih promjena.

Treći pristup ističe značaj nacionalnih institucionalnih okvira, uz pretpostavku da takvi okviri ograničavaju i uslovljavaju odluke i akcije ekonomskih subjekata. Ovaj stav polazi od činjenice da se kapitalizam može razumjeti proučavanjem razlika ekonomske, političke i društvene institucionalne strukture različitih društava i da institucije grade strateški ambijent u kome ekonomski subjekti donose odluke. I to uz pretpostavku da su institucije od presudnog uticaja na ponašanje ljudi, odreñivanja granica mogućih opcija koje važe za pojedince i za odabir meñu tim opcijama. Ljudsko ponašanje je suštinski racionalno i predvidivo. S druge, pak, strane, nedostatak ovog prilaza je što se marginalizuje uloga ekonomskih subjekata u stvaranju institucija.

42

VI. PREDEUZETNI ČKE INOVACIJE KAO POTENCIJALNI IZVOR KONFLIKATA U

PREDUZEĆU - IDENTIFIKOVANJE BARIJERA

Svi novi procesi, koji remete redovne tokove razmišljanja i ustaljenog poslovanja, utiču na odnose izmeñu zaposlenih. Naime, mnogi se plaše dobijanja otkaza, jer svaka inovacija po pravilu racionalizuje rad i radna mesta, i drugo, svaki zaposleni ima neki interes koji se ne uklapa u interese firme, s obzirom da je negdje potrebno više raditi, negdje manje...i sl. Inovativne aktivnosti su jedan od najznačajnijih faktora koji utiču na ekonomski rast, konkurentsku poziciju i tehnološki nivo firme. Meñutim, inovacioni poduhvati, zbog svoje kompleksnosti i uticaja na: socijalne, psihološke i druge faktore, mogu izazvati i negativne efekte. U sredinama gdje je osnovni moto „ništa ne mijenjati“, inovacije u svom sprovoñenju nailaze na brojne barijere i otpore, te mogu da predstavljaju izvor značajnih konfliktnih situacija u preduzeću. Zato ovaj faktor posebno ističemo, jer je neophodno da se utvrde uzroci takvih mogućnosti, s obzirom da sve to može da poremeti dobro osmišljenu koncepciju izlaska preduzeća iz krize. Konflikti mogu biti izazvani različitim inovacionih aktivnostima. Od konflikata u vezi sa zaposlenočću, pa do konflikata u vezi sa organizacionim promjenama. Konflikti moraju biti pod kontrolom, a njihovo razrješavanje zahtijeva dosta značajno poznavanje sistema rada u preduzeću. I to onog sa kojim se radi i onim koji bi trebalo da predstavlja novi progres u tom sistemu.

6.1. Konflikti u vezi sa zaposlenošću Konfliktna situacija nastaje u slučaju kada zaposleni odbiju zahtev za obukom iz

sljedećih razloga: a) tehnologije koje moraju da savladaju su im potpuno nepoznate; b) smatraju se starim za obuku; c) ne poseduju dovoljno predznanja, ili d) smatraju taj zahtev kao ugrožavanje njihovih osnovnih radnih prava.20

Svi navedeni razlozi odbijanja obučavanja predstavljaju, manje ili više, različite reakcije, usljed straha od novih tehnologija. Taj strah je otpor prema nepoznatom i više je posljedica neadekvatnog kulturnog ambijenta, a manje reakcija na komplikovanost novih tehnologija. Dok je u nekim sredinama nova tehnologija izazov za veće angažovanje zaposlenih, u pojedinim firmama (naročito u industrijskim firmama sa velikim brojem

43

zaposlenih i tradicionalnim tehnologijama), inovaciona djelatnost izaziva konfliktne situacije. - odbijanje zaposlenih da koriste i da nauče da koriste nove tehnologije, s obrazloženjem da se i sa starim mogu postići isti, ako ne i bolji proizvodni efekti; - otpor prema novom, čak i po uspješnom završetku obuke, koji vodi ka nižoj efikasnosti i nedovoljnim i/ili neracionalnom korišćenju inovacija; - raslojavanje zaposlenih na najmanje tri grupe: a) grupa (uglavnom mlañih) koja je spremna da uči i prihvata promjene. Ova grupa je stvaralac inovacione klime u preduzeću, a od njene veličine zavisi brzina prilagoñavanja (preduzeća) na nove uslove rada; b) grupa zaposlenih koja je na kraju radnog vijeka i koja uglavnom odbija bilo kakve promjene. Od njene brojnosti zavisi u kojoj mjeri će prevladati stari ili novi stil rada; c) grupa srednjih godina starosti (iznad 15 i 25 godina radnog staža), čiji članovi se priklanjaju – jednom onima iz prve, a drugi put – onima iz druge grupe. Ova grupa može da opredijeli odnos preduzeća prema sopstvenom tehnološkom razvoju ako je najbrojnija, što je, uglavnom, i slučaj sa većinom preduzeća sa velikim brojem zaposlenih.21

6.2. Konflikti u vezi sa organizacionim promjenama

Ovdje mogu biti karakteristične dvije konfliktne situacije koje mogu da izazovu inovacione aktivnosti kada je u pitanju organizaciona struktura firme, (a koje su vrlo vjerovatne za naša preduzeća), upravo zbog kulturnog ambijenta koji karakteriše otpor prema novom i nespremnosti na promjene: a) zadržavanje postojeće strukture, iako uvoñenje inovacije zahtijeva stvaranje novih, manjih i fleksibilnijih, organizacionih jedinica. Rezultat ove situacije je usporavanje realizacije inovacionih aktivnosti, smanjena efikasnost i, u krajnjem slučaju, obilježavanje inovacija kao neodgovarajuću za tehnološku stagnaciju preduzeća; b) ishitreno izdvajanje organizacionih jedinica koje napuštaju matičnu organizaciju u želji da same iskoriste efekte inovacije. Rezultat takve organizacione promjene može biti vrlo brzi poslovni neuspjeh novih, manjih firmi, jer su one obično bez marketinškog i drugog poslovnog znanja, koje matična firma ne želi da im pruži upravo zbog izostajanja zajedničke strategije u toj organizacionoj promjeni.

44

VII. IDENTIFIKOVANJE PROBLEMA ZA SPROVOðENJE PROMJENA U PREDUZEĆU

Strateški pravci koji su postavljeni u misiji mogu biti upotrebljeni za identifikovanje potencijalnih barijera kod sprovoñenja promjena u organizaciji. Jedan od načina za istraživanje barijera je pregled obima do kojeg postojeća organizacija podržava ili ograničava ostvarivanje ciljeva postavljenih u misiji. Posebne sposobnosti mogu biti dobijene putem brainstorming-a i grupnih panela koje treba preduzimati u funkciji ostvarenja ciljeva misija. Organizaciona struktura, procesi, tipovi i tokovi informacija, potrebnih za identifikaciju raspoloživih i zahtijevanih sposobnosti – vrijednosti, predmet su posebnih istraživanja, a u ovom radu putem posebno karakterističnih pojava, istaknućemo samo neke. U prvom redu, može se identifikovati potreba za organizovanjem odreñenog sistema i informacionog sistema i mogu se utvrditi potrebe za novim specijalizacijama i za različita grupisanja, što će zahtijevati novo struktuiranje i organizovanje. Više neopipljivih aspekata kulture može biti naznačeno kroz proces usredsreñivanja na vrijednost i stilove menadžmenta koji predstavljaju misiju. Proizilazi da slika o tome kako organizacija treba da izgleda može biti razvijena ako se želi uspješno ostvariti misija. Vizija buduće organizacije preduzeća može biti upotrebljena za uporeñivanje i kontrolu sadašnje situacije u preduzeću. Da bi se to uradilo pristup „polja sila“ može biti od značajne koristi. Naime, postojeće snage u preduzeću koje pokreću organizaciju u željenom pravcu uključene su u misiju ostvarivanja rezultata. Nasuprot njima, nalaze se snage koje pružaju otpor i stvaraju barijere u sprovoñenju promjena. „Polja sila“ koja su u funkciji realizacije misije u postojećoj organizaciji mogu biti: sposobnosti i resursi, strukture, sistemi i informacije, kultura, stil i vrednosti.22 U odnosu na željenu organizaciju uvijek postoje sile koje pružaju otpor i teže stanju status quo-a . Za promjenu su potrebna izazivajuća mišljenja i stavovi koji treba da budu otvoreni, pošteni i eksplicitni. Sa barijerama se treba konfrontirati i po mogućnosti ih sasvim eliminisati. Nisu sve barijere visoko osjetljive, ali se one teško identifikuju, jer su sastavni dio (ne)kulture pojedinaca ili grupa. Rutine, po pravilu, dominiraju u ponašanju u organizaciji, što ukazuje na potrebu traženja načina ocjenjivanja rutinskog obavljanja posla. Prijedloge treba uzeti u obzir kao tipične aktivnosti, jer oni mogu biti dirigovanog karaktera i traže odgovore na sljedeća pitanja: � Zašto se ovo radi? � Da li to što se radi doprinosi smanjenju troškova ili stvaranju vrijednosti? Ako

odgovor nije jasan, onda možda to ne treba raditi! � Da li smo u stanju da samostalno radimo; odnosno da li bismo mogli zaključiti podugovore? � Zašto je to urañeno na ovaj način?

45

� Ko bi drugi mogao ili trebalo da bude uključen u aktivnosti? � Kako drugačije da se izvedu planirane aktivnosti? � Koje bi druge aktivnosti činile posao efektivnim?23

Ovakva i slična pitanja mogu se izložiti na onom nivou „rutina“ koje su smetnja promjenama. Kada se glavna podsticajna i otporna snaga identifikuju, tada mogu biti procijenjene prema njihovim snagama i značaju. Brzina nastajanja željene organizacije može biti uvećana kroz jačanje podsticajnih snaga, npr. proširenje programa kvaliteta uz uključivanje visoko stručnih problemski orijentisanih kadrova i timova, zatim identifikovanjem novih podsticajnih snaga, npr. novi razvojni zadaci, nova tehnologija, novi proizvodi i dr., koji su potrebni za istraživanje i implementaciju načina za smanjenje vremena izlaska na tržište ili za smanjenje sila otpora kroz eliminisanje otpornih tačaka. Na ovaj način opipljive akcije mogu biti identifikovane preko inovativno orijentisanih menadžera koji kreativno misle, i koji će u meñusobnoj koordinaciji ubrzati proces ciljeva misije preduzeća. Sa pozitivnim promenama i kultura organizacije dostiže viši nivo.

Za utvrñivanje nivoa potencijalnog otpora koji se može javiti u procesu uvoñenja (inovativne) promene, interesantni su podaci jedne studije, gdje su analizairane izvršene promjene u uzorku od 2000 preduzeća24. Sljedeći zaključci stvaraju utisak o aktivnostima na inoviranju: 1. reakcije zaposlenih na uvoñenje tehnološke promjene bile su veoma pozitivne; 2. organizacione promene, koje su voñene nezavisno od tehničkih promena su, u većem

broju slučajeva nailazile na otpor, a u manjem broju su bile prihvatane; 3. u slučajevima kada su organizacione promjene uvedene kao posljedica tehničke

promjene, one su u velikom broju slučajeva bile podržane od zaposlenih. Razloge za ovako različitu spremnost prihvatanja tehničkih i organizacionih

promjena treba tražiti u činjenici da nova tehnologija predstavlja progres, kao i da su koristi koje će ona proizvesti konkretno vidljive. Isto tako, one predstavljaju konkurentnu prednost, a na investicije u novu tehnologiju se gleda kao na odreñenu sigurnost u budućnosti. Ukratko, dok tehnološka promjena simbolizuje progres, sigurnost i uspješnost, organizaciona promjena se povezuje sa neuspjehom koji joj je prethodio. Premda otpor promjenama može biti generisan iz različitih izvora, oni se mogu grupisati u sljedeće: - uski lični interes, odnosno kada pojedinci ili grupe u promjenama vide opasnost za svoje interese i ugrožavanje sopstvene moći; - nerazumjevanje i nedostatak povjerenja koji mogu proisteći kao posljedica pogrešnog informisanja o razlozima za promjenu od strane menadžera; - različiti pojedinci ili grupe mogu različito procjenjivati ciljeve, troškove i koristi od promjene, pri čemu konfliktni pristup može generisati konstruktivnu debatu koja može rezultirati alternativnim pristupom promjeni. Ansoff25 ističe da je osnovni problem kod sprovoñenja promjena u organizaciji sadržan u činjenici što ih zaposleni istovremeno i žele i protive im se. On navodi na sljedećih osam razloga za otpor promjenama u organizaciji: 1. nedostatak ubjeñenja da je promjena zaista potrebna (neodgovarajuće informisanje); 2. neraspoloženost prema nametnutim promjenama; 3. odbojnost prema iznenañenjima; 4. strah od nepoznatog;

46

5. nerado bavljenje nepopularnim pitanjima; 6. strah od nedostatka i neuspjeha; 7. poremećeni poslovni običaji, navike i odnosi; 8. nedostatak respekta i povjerenja prema osobi koja promoviše promjenu.

U navedenom kontekstu, značajnu ulogu u procesu sprovoñenja promjena, preuzimaju konsultanti koji na odreñeni način utiču na stavove prema promjenama. Uočeno je da i samo prisustvo konsultanata i postavljanje malog broja neutralno formulisanih pitanja o tekućim metodama rada i problemima, unosi neke promjene. Promjene će početi prije nego što se dostave, razmotre i odobre bilo kakvi prijedlozi.

Nasuprot tome, neadekvatno ponašanje konsultanata može izazvati otpor promjenama i prije nego što su inicirane bilo kakve promjene. Klijenti i konsultanti treba da budu pripremljeni da mijenjaju svoje uloge u skladu sa razvojem situacije, sukcesivnim izvršavanjem različitih zadataka i unapreñenjem stručnosti i stavova ljudi tokom realizacije projekta. S druge, pak, strane, mogući su konflikti i u konsaltingu, a uzroci su obično: - loša komunikacija, - neslaganje oko ciljeva i rezultata koje treba ostvariti, - neslaganje oko interventnih metoda, - razlike u mišljenju o odgovarajućem tempu promjena, - strah od gubljenja uticaja i moći, - neslaganje oko alokacije sredstava, - nepoštovanje obaveza, - nepristajanje na saradnju, - sukobi na meñuljudskoj i kulturnoj osnovi, - loše obavljanje posla i neefikasnosti. Preporučuje se sljedećih pet osnovnih metoda za rješavanje meñuljudskih konflikata: povlačenje, izglañivanje, kompromis, prisiljavanje i konfrontacija.26

U slučaju kada postoji konflikt, obično su u pitanju odnosi konsultanata sa odreñenim osobama iz klijentske organizacije, koje su pogoñene realizacijom projekta. Klijent i konsultant treba zajednički da razmotre da li su u stanju da riješe konflikt i kako da mu pristupe. U tom smislu, Renie ističe da na zamišljenom simpozijumu „Tehnologija XX-og vijeka“, koji je bio održan 1885. godine, niko ne bi bio u stanju da predvidi pojavu radija, antibiotika, elektronike, računara ili istraživanja svemira, a posebno naglašavajući neizvesnosti vezane za inovacionu delatnost, upozorava da nezaustavljivi razvoj nauke i tehnologije izaziva „moralne dileme“, ekonomske promene i društvene krize. 27 Savremeni uslovi privreñivanja koji karakterišu XXI vek su daleko turbulentniji i rizičniji, pa zato imaju daleko veći uticaj na efekte poslovanja preduzeća i nacionalne privrede u cjelini. Za donošenje sasvim pouzdanih zaključaka o intenzitetu tog uticaja neophodna su empirijska istraživanja, uz analizu rezultantnih kretanja, odnosno traganje za odgovarajućim rješenjima u smislu da li inovacione aktivnosti mijenjaju, odnosno poboljšavaju kulturni ambijent ili taj ambijent smanjuje pozitivne efekte, i, eventualno, onemogućava uspješnu realizaciju inovativnog poduhvata.

47

VIII. OSNOVNA OBILJEŽJA MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA U SVJETLU

GLOBALIZMA I INOVATIVNIH PROCESA Raznovrsnost malih preduzeća uslovila je teškoće oko pravilnog definisanja kategorije njihovih aktivnosti, tako da danas postoje različiti prilazi oko suštine definicije. Jer preduzeća stvaraju novine u formi boljih, pouzdanijih, atraktivnijih i svakako korisnijih proizvoda i usluga. Kao potrošači postajemo zavisni od ove spirale novina, zahtijevajući sve više i više od inovativnih organizacija. Ali, stiče se utisak da su te organizacije žrtve svojih kreacija. Svako inovativno preduzeće, koje se prije toga nalazilo u krizi zbog opstrukcija u procesu globalizacije, trudi se da bude ispred svojih konkurenata, da bi, bar za kratko vrijeme, (a to je svakako minimum u ostvarenju željenih ciljeva) steklo izvjesnu sigurnost i tržišnu zaštitu. U savremenom poslovnom svetu, većina preduzeća razmišlja na gore iznijeti način, a to može prouzrokovati izvjestan stepen nestabilnosti. Posmatrajući svijet kao globalno tržište i, suočavajući se sa prijetnjama konkurencije i sve zahtjevnijim potrošačima, izgleda da organizacije nemaju alternativu, već da permanentno inoviraju. U borbi za sopstvenu stabilnost, one stvaraju sve veću kompleksnost. Taj fenomen se naziva paradoksom inovacije: aktivnost inoviranja, u cilju kreiranja sigurnosti i stabilnosti, je ono što stvara nesigurnost i nestabilnost. Meñutim, u modernom svijetu se ne može pobjeći od navedenog paradoksa. Individualno, organizacije usvajaju izuzetno komplikovane, a ponekad i besmislene procedure za predviñanje i kontrolu sopstvene budućnosti. Ironična je, svakako činjenica da što se organizacije više angažuju na osiguranju svoje budućnosti, to su kompleksniji njihovi meñusobni odnosi, koji budućnost čine još nepredvidljivijom i punom iznenañenja. Zaposleni u preduzećima često govore o inovaciji kao nečem što će ih spasiti od pritiska konkurencije. Ali vrlo često, preduzimanjem inovativnih poduhvata, preduzeća ili organizacije upadaju u zamku paradoksa, koji je gore istaknut, i za koji oni nemaju rješenje. S obzirom da kod takvih organizacija vlada ubeñenje da inovacija predstavlja realizaciju racionalno odabranog cilja, teško je objasniti zašto vrlo često ne stižu do željenog cilja, već i dalje moraju da inoviraju. Sa stanovišta racionalnog izbora, može se konstatovati da neuspjeh inovativnog poduhvata nastaje zbog nekompetentnosti, što neizbježno dovodi do frustracija i konflikata. Meñutim, ako se inovacija posmatra kao novo značenje koje se javlja u uobičajenoj, svakodnevnoj radnoj konverzaciji, onda ona predstavlja jednostavno novo uobličavanje zajedničkog iskustva. Sa stanovišta kompleksnog procesa, inovacija izgleda manje prijeteća i postaje izazovan, uzbudljiv proces zajedničkog učešća u evolutivnom procesu njenog razvoja.

48

Jedna od posljedica „meinstrum“ razmišljanja je gubitak osećaja uzbuñenja pri stvaranju nečeg zaista novog. Ovo je zamijenjeno vjerovanjem da je kretanje u budućnost, jednostavno otkrivanje skrivenog poretka, kao i stvaranje nekog odabranog cilja ili namjerna proizvodnja raznolikosti koja je potrebna da bi se uskladili neizvjesni uslovi. Brojne su situacije u savremenom poslovnom svetu, u kojima se mogu naći pojedine kompanije, a koje se svakako mogu nazvati paradoksalnim. Generalno, imperativ svake organizacije je dostizanje odgovarajućeg nivoa efikasnosti, ali u isto vrijeme, moraju proizvoditi nešto novo, tj. moraju da inoviraju da bi poboljšale sopstvenu efikasnost. Ali, da bi u isto vrijeme, ostvarile više no što bi im raspoloživi resursi omogućili, potrebno je da organizacije meñusobno sarañuju, ali da mogu uspostaviti i konkurentske odnose. Potrebno je da preduzeća obnove i inoviraju sopstvenu djelatnost, ali i da, u isto vrijeme, razvijaju postojeći posao i da izgrañuju osnove na kojima su ponikle. Pronalaženje načina za usklañivanje ovih kontradikcija je osnovni preduslov da bi neko postao, ne samo inovator, već i uspješan inovator. Zahvaljujući, dakle, svom istraživačkom poduhvatu, kao i proučavanjem inostrane literature, u narednom izlaganju prikazaćemo veći broj inovacionih paradoksa do kojih se došlo putem intervjua, a u okviru pet oblasti istraživanja. To su: strategija i vizija, leadership, kultura, proces i fizičko (radno okruženje). 28

1. Strategija i vizija a) ograničenje nasuprot ostvarljivosti Izazov za top menadžment je da oformi viziju i strategiju koje su dovoljno

stimulativne da inspirišu menadžere i zaposlene u kompaniji, ali koje su istovremeno ostvarive da bi se spriječile eventualne frustracije i odustajanje od inovativnog zahvata i prije samog početka.

b) inovacija nasuprot efikasnosti Ovo posljednje podrazumijeva kako balansirati traganje za inovacijom koje je,

generalno, povezano sa proširenjem portfolia proizvoda sa željom da se redukuju linije proizvoda zbog ostvarenja veće efikasnosti.

c) raznolikost nasuprot megabrendovima Voñene ekonomijom skale i troškovnom efikasnošću, kompanije teže da smanje

svoj portfolio brenda radi kreiranja megabrendova. Ali, kao i kod globalnih proizvoda, oni možda, ne zadovoljavaju sve ukuse i zahtjeve kupaca, te na taj način ostavljaju slobodni prostor koji mogu da zaposjednu konkurenti.

d) globalno nasuprot lokalnom Ekonomija skale i troškovna efikasnost sugerišu koncentrisanje na razvoj

globalnih proizvoda. Meñutim, činjenica je da postoji veoma mali broj proizvoda koji ne bi imali koristi od lokalne adaptacije. e) Lokalna nasuprot centralnoj kontroli Postavlja se osnovno pitanje, gdje treba da bude locirana kontrola organizacije? Ona treba da bude centralna, tako da se svi produkti mogu koordinisati, čime se izbjegava dupliranje, ali u isto vrijeme, ona treba da bude lokalna, jer je na taj način olakšano poznavanje klijenata. f) suštinske kompetencije nasuprot razmišljanju „iz kutije“

49

Generalno se veliki naglasak stavlja na osiguranje da je inovativna aktivnost povezana sa suštinskim kompetencijama organizacije, kao i da strategija i vizija postavljaju granice u okviru kojih mogu da se stvaraju ideje i preduzimaju inovativne aktivnosti. Ali, u isto vrijeme, kompanije tragaju za radikalnim inovacijama, koje mogu redefinisati poslovanje, a da nisu u gore pomenutoj kutiji. g) ego nasuprot efektivnoj inovaciji Veoma je značajan zaključak intervjua koji se tiče uticaja pojedinačnih interesa na donošenje odluka o inovaciji: „Korporatizam može biti barijera za inovacije. Želja da se bude veliki i da se ta veličina sačuva je značajno pitanje. Iako, često izlazak na tržište može biti bolja strategija, menadžeri velikih korporacija mogu biti „zatvoreni“ u odnosu na ovu ideju, pošto je, često, njihov status povezan sa veličinom. Dakle, ono što je važno pojedincima, i što, u širem kontekstu čini osnovu uspjeha organizacije, može da utiče na način na koji se inovacije tretiraju“.29

2. Leadership (voñstvo) Veliki izazov za lidere može biti uravnotežavanje promjene i kontinuiteta. Lider

jedne organizacije je ključan za implementiranje bilo kakve promjene. A da bi organizacija postala inovativnija, neophodna je promjena kulture. Stoga, leadership izuzetno želi implementaciju inovativne kulture. Drugi argumenat je da lideri žele da ostave „svoj trag“ u organizaciji, što znači da, nakon svog dolaska, oni žele da bitno mijenjaju stvari. U tom smislu, javlja se situacija visoke tenzije: kako da lider uspostavi inovativnu kulturu na način koji nije ugrožen njegovim odlaskom.

Mogu li se inovacije ukorijeniti u kulturu organizacije, tako da „preživi“ promjene leadership-a? Odgovor, možda leži u posjedovanju različitih tipova lidera za situacije koje zahtijevaju promjene i za situaciju koja podrazumijeva stabilnost.

3. Kultura Kultura se, u posmatranom kontekstu, manifestuje kroz ljude, njihovo ponašanje,

vrijednosti i akcije. Ona je sadržana u težnji zaposlenih da posjeduju iskustvo i poznaju način na koji kompanija funkcioniše, ali u isto vrijeme, postoji ograničenje koje nameće njihovo postojeće znanje. „Inovacijom je izuzetno teško upravljati“, zapažaju oni koji se sa inovacijom susreću u svakodnevnom radu u proizvodnji i uslugama. Zašto je to tako?! Jednostavno, traga se za kreativnim idejama, traže se ljudi koji sve prihvataju i koji nisu ograničeni onim što već postoji u organizaciji. Ali, istovremeno, potreban je menadžment koji zna i razumije postojeće stanje organizacije. Zapaža se, takoñe, da je prisutan problem što, ponekad, zaposleni nisu svjesni onoga što znaju. Izvjesne šeme ponašanja ili kategorizacija problema se dogañaju automatski, i na to utiče iskustvo. 4.P r o c e s

a) previše detalja nasuprot premalo podataka Jedna od dilema za svaki preporučeni proces inovacije je kako utvrditi nivo

detalja kojima se objektivno i u potpunosti opisuje taj proces. Ako postoji suviše detalja, javiće se preopterećenost informacijama. Ako ima nedovoljno informacija, zaposleni – uključeni u inovacioni proces, praviće više grešaka i gubiti perspektivu.

b) prave nasuprot uočenih razika u potrebama Kako objektivno procijeniti da li su razlike u potrebama lokalnih klijenata prave

ili su akceptirane samo zbog sindroma. Utvrñivanje pravih razlika je neophodnost, jer neotkrivanje prikrivenog otpora može da uspori pojavu novog proizvoda.

50

c) pojedinačne nagrade nasuprot timskim nagradama U sprovoñenju inovacionog procesa uvek postoji dilema: da li nagrañivati timove

ili pojedince? S jedne strane, od ljudi se očekuje da rade u timovima i da, ujedno, „dijele“ ideje i mišljenja. Ovakav pristup sugeriše da je nagrada tima najadekvatnije rešenje. S druge strane, činjenica je da pojedinac dolazi do neke inicijalne ideje. Vrlo često, ako se nagrañuje tim, a ne pojedinac, to može biti veoma demotivišuće. Kada govorimo o nagrañivanju tima, treba istaći da je vrlo često teško definisati granicu tima, odnosno: ko je deo tima i ko će se kandidovati za nagradu. Sasvim je jasno da tim koji je deo organizacije i dobija nagradu, čini deo još šireg tima, jer ne smijemo zanemariti učinak onih koji su izvršili istraživanje koje je omogućilo prvi utisak i razumijevanje inovacionog poduhvata. Tim ostvaruje nagradu kroz profit, odnosno udio u profitu, koji se bazira na dužini eksploatacije inovativnog rješenja. d) povećanje sposobnosti prodaje zaposlenih kao način njihovog zadržavanja u kompaniji Ako se poñe od saznanja da se posluje u uslovima „privrede znanja“, gdje je znanje pojedinca ključ za uspjeh kompanije, onda zadržavanje zaposlenih može biti ključni izazov za organizacije. Meñutim, način na koji to većina organizacija radi može biti paradoksalan. Umjesto što se pokušava da se sposobni, inovativni pojedinci vežu za organizaciju kroz ugovore, može biti daleko efektivnije pomoći im da razviju svoju sposobnost prodaje. Drugim riječima, investiranje u lični razvoj, kroz edukaciju i obuku, može osujetiti namjere pojedinih zaposlenih u nastojanjima da napuste kompaniju.

e) potreba za komunikacijom nasuprot prevelikom broju informacija Još jedan kritičan aspekt u organizaciji je distribucija informacija, kao i nivo

frekvencija komunikacije. Sa jedne strane, ljudi moraju biti svjesni onoga što se dešava u organizaciji, njenog pozicioniranja i strategijskog pravca. Sve donedavno, štampani mediji su bili glavni oblik prenošenja informacija. Danas su to: e-mail i Internet kompanije. Veoma je jednostavno prenijeti podatke čitavog jednog odjeljenja na e – mail, ili ih prezentovati na Internet-u kompanije. Problem u velikodušnom dijeljenju informacija je u tome što zaposleni, ponekad bivaju preopterećeni informacijama. Meñutim, treba istaći, da je malo načina koji omogućuju identifikovanje e-mail sa čijim sadržajem bi zaposleni morali da se upoznaju. Problem je još veći kod Internet-a, jer postoji vrlo malo sajtova koji omogućuju brz i lak pristup relevantnim informacijama. Zato ističemo značaj utvrñivanja nivoa i pristupa informacijama koje su zaista relevantne za preduzimanje inovacionih poduhvata, kao i vrste medija koje treba koristiti za njihovu prezentaciju.

f) znanje nasuprot učenju Učenjem se stiče znanje, ali veoma često dostignuti nivo znanja kod zaposlenih

stvara osjećaj samozadovoljstva postignutim i to ih sprečava da se posvete daljoj edukaciji, ili pak, da istražuju nove i različite pristupe u inovacionom procesu. Kada zaposleni jednom sazna kakav je postupak u izvršenju pojedinih poslovnih zadataka, on prestaje da postavlja pitanja u smislu zašto i kako i, jednostavno, stalno iznova primjenjuje svoje naučeno i uhodano ponašanje. Iako je navedena procedura korisna u rutinskim situacijama, kao što je na primjer vožnja automobilom, to je pogrešna strategija kod inovacionih procesa.30

51

g) radikalne informacije nasuprot brojnim manjim inova cijama Ako neka inovacija ima potencijal da promijeni standarde grane onda se nameće

pitanje koliko je takva inovacija preteća za postojeće poslovanje kompanije? Da li postoji voljnost menadžera da žrtvuju sadašnjost za buduće očekivane efekte? Još jedan paradoks vezan za radikalno nove proizvode i usluge, a možda i razlog zbog čega su male organizacije voljnije da uvode radikalne inovacije, sadržan je u činjenici što velike organizacije imaju minimum nivoa proizvodnje. Po prirodi, tržište za radikalne inovacije će inicijalno biti malo i biće potrebno dosta vremena da poraste do nivoa koji je atraktivan velikim organizacijama, što može rezultirati u njihovom povlačenju, naročito u uslovima fokusiranja na megabrendove. 5. Radno okruženje Veliki je izazov dizajnirati takvo okruženje koje koristi sve troškovne prednosti, a zaposlene ne lišava osećaja pripadnosti. Trend redukcije radne površine koja se obezbjeñuje za svakog pojedinog zaposlenog, često stvara osjećaj njihove nepoželjnosti. Ako se ovim procesom ne upravlja pažljivo, on može biti kontraproduktivan. Intervju sa zaposlenima jedne velike organizacije u vezi sa uvoñenjem „ofisa otvorenog plana“, što je imalo za cilj redukciju troškova i poboljšanje komunikacije. 31 Ali, s obzirom na to da je čitava procedura sprovedena bez uključenja zaposlenih, veliki je broj onih koji će započeti sasvim novi posao ili preći u neku drugu kompaniju. Da bi ovaj sistem ureñenja radnog okruženja funkcionisao, moraju se pronaći načini za kontraravnotežu negativnih efekata ove strategije. Rezultati će biti pozitivniji ako se razviju inovativne kancelarijske strukture, i iz drugih razloga, a ne samo zbog redukcije troškova.

a) budući inovacioni izazovi Sublimirajući odreñene rezultate istraživanja, došlo se do interesantnih zaključaka koji su prošli kroz „inovacionu radionicu“. Tu se identifikovana veoma značajna pitanja, obuhvatajući makro i mikro nivo inovacione primjene.

Na makro nivou ova pitanja idu sljedećim redosljedom:32 - Na koji način se inovacija može infiltrirati u čitavu organizaciju?

- Kako se najjednostavnije mogu demonstrirati vrijednosti inovacije? - Koji su najbolji pristupi za struktuiranje inovacije? Kako se ostvaruje i održava kultura kompanije? - Kako održavati odgovarajući optimalni nivo inovativnosti u vremenu ekonomske krize? Mikro nivo:

- Kako prepoznati velike ideje i što prije ih ubaciti u sistem? - Koji procesi omogućuju efektivnu diobu znanja? - Koji su najadekvatniji sistemi za motivaciju i stimulisanje inoviranja i da li ih treba primijeniti na nivou pojedinca ili grupe? To bi, dakle, bila pitanja na koja se može naći odgovor ako se sveobuhvatno uradi strategija stvaranje novih pravaca razvoja kompanije koja je imala problema u procesima tranzicije, a koja bi mogla da dobije pozitivan trend primjenom strategije održivog razvoja, i to zasnovane na resursima koje Republika Srpska ima na raspolaganju.

52

IX. ZNANJE KAO KLJU ČNI FAKTOR

KONKURENTNOSTI PRIVREDE

Znanje kao ključni faktor proizvodnje i usluga na našim prostorima je značajno zapostavljeno i neodgovarajuće tretirano. Poznato je da je tokom 90-ih godina prošlog vijeka prostore bivše Jugoslavije napustio ogroman broj ljudi. Više od 1o odsto od tih ljudi imalo je visoko obrazovanje, a meñu njima je bio i veliki broj vrhunskih stručnjaka, naučnika i inženjera. I u prve tri godine novog vijeka, odliv stručnjaka se nastavlja. U periodu 2001-2003. samo u USA je preko 20.000 grañana sa ovih prostora dobilo useljeničku vizu, ne računajući one koji su dobili privremeni boravak i privremenu radnu vizu (H1A, H1B, H2A, H2B). Veći broj naučnika dobio je vizu po osnovu izvanrednih sposobnosti i dostignuća. Kada se na ovaj spisak uključi i Kanada, Australija i zemlje Evropske unije, onda se može govoriti o cifri od oko 70.000 stručnjaka visoke kategorije znanja. Dakle, došlo je do odliva mozgova, što će sve zemlje bivše Jugoslavije osjetiti na svojim kadrovskim listama. Pad konkurentnosti je, pored ostalog, rezultat odliva gore pomenutih stručnjaka u inostranstvo, a s druge strane, došlo je do „unutrašnjeg odliva mozgova“ kao posljedica deprofesionalizacije koja se ogledala u napuštanju radnih mesta za koja su se školovali i obučavali i obavljanje poslova za koje se ne traži njihova kvalifikacija, ali koji se bolje plaćaju. Emigracija visokih stručnjaka iz manje razvijenih zemalja vodi smanjenju ljudskog kapitala, što može da usporava ekonomski rast ovih zemalja. 32 Privrede se sve više oslanjaju na znanje, tako da gubitak kvalifikovanih i obučenih radnika, naročito naučnika i inženjera, predstavlja ozbiljnu prijetnju za konkurentnost privrede zemlje iz koje potiču visokostručni migranti. Neki autori smatraju da rastuća nestašica visokih stručnjaka odvraća investitore od namjere da ulažu svoj kapital u neku zemlju.33 S tim u vezi, postavlja se osnovno pitanje, kako je moguće angažovati odnosno privući investitore ako oni nisu u mogućnosti da angažuju potrebnu stručnu radnu snagu za izvršenje odreñenih poslova?! Mnoge zemlje (uključujući i razvijene) su suočene sa nestašicom odgovarajuće stručne radne snage. Zemlje Evropske unije, s vremena na vrijeme, ispoljavaju zabrinutost zbog gubitka visokostručnog osoblja, koje odlazi, uglavnom, u razvijene zemlje kao što su USA i Kanada. Da paradoks bude veći, čak i Kanada brine zbog odlaska visokih stručnjaka iz ove zemlje u USA. Na ovu temu je u Kanadi izrañeno više studija i koncipirana strategija s ciljem usporavanja gubitka visokostručnih kadrova. Meñutim, posljednjih godina obim, struktura i pravci meñunarodne migracije su sve promijenili, naročito u odnosu na strukturu stručnosti privremenih migranata. Veće promjene u procesu proizvodnje, ublažavanje mnogih restrikcija u kretanju radnika u

53

„offshore“ lokacije od strane njihovih poslodavaca, multinacionalne kompanije, kao i visoka tražnja za visokostručnim radnicima u procesu globalizacije – predstavljali su glavne faktore koji su doprinijeli promjeni strukture i pravaca meñunarodne migracije.34 Govoreći o promjenama u evropskom zakonodavstvu, Mahroum ističe da su vlade zemalja članica Evropske unije promijenile svoje zakone radi lakšeg privlačenja visokostručne radne snage.35 Migracija grañana iz zemalja van EU/EEP ostaje pod jurisdikcijom zemalja članica, i to uprkos nedavne harmonizacije regulativa koje se odnose na privremeni boravak (kratke posjete, turizam i sl.) na području Šengena. Ali, komisija EU je za grañane van EPP (evropskog ekonomskog prostora) koji borave u EU više od 5 godina, predložila uvoñenje zelene karte, kao pogodnosti za stručnjake iz „trećih zemalja“.36

U Francuskoj je Zakonom o imigraciji iz 1998. godine regulisan specijalan status za naučnike i profesore. Regulative uvedene te godine imaju za cilj da ublaže uslove ulaska za izvjesne kategorije visokih stručnjaka. Uprkos ovim reformama, Francuska još uvijek zaostaje za USA, Njemačkom i Velikom Britanijom u potrazi za visokostručnim kadrovima. U Velikoj Britaniji lica „sa dobrim poslovnim idejama ili sa poslovnim iskustvom, ili lica sa visokim obrazovanjem i dobrim poslovnim idejama“, mogu podnijeti zahtjev za useljavanje (čak i sa malim iznosom ili bez kapitala). Na primjer, pored ostalih, studenti iz zemalja van EU koji diplomiraju na britanskim univerzitetima sada mogu da ostanu u toj zemlji, ako mogu da nañu zaposlenje.37 U Njemačkoj je npr. usvojen novi zakon koji jasno pokazuje da ova zemlja ima potrebe za stranim radnicima. Radikalno odstupajući od iskustva u prošlosti, nov nacrt zakona sa kojim su se saglasile sve veće političke partije, dozvoljava radnicima iz zemalja van EU da popune slobodna radna mesta tamo gde jasno postoji nestašica radne snage. Ovi imigranti na početku dobijaju privremenu radnu dozvolu, a visokostručni migranti (kao što su inženjeri i specijalisti IT) i dozvolu za stalni boravak.38 U Irskoj je, s obzirom na nestašicu stručnjaka, Vlada uvela jedan od najliberalnijih režima izdavanja radnih dozvola u zapadnom svijetu. Zahtjev za izdavanje radne dozvole više se i ne upućuje u Dablin, sada svaki konzulat može izdati radnu vizu za lice koje ispunjava njihove liberalne kriterijume (naročito stručnjacima kojima zaposlenje nude irske kompanije). Iz navedenog se može zaključiti da postoji deficit za radnicima visokostručne provenijencije na prostorima razvijenih zemalja, pogotovu, EU, tako da će to predstavljati i veliki problem o odlivu kadrova koji su potrebni i u domicilnim zemljama gdje omladina završava škole. Jer, jednostavno, radi se o novom tipu upravljanja koji je vrlo interesantan za završene stručnjake iz manje razvijenih zemalja, a čiji bi efekti u zapošljavanju i entuzijazmu, u smislu dokazivanja drugima da i mi imamo inteligenciju za takve poduhvate, doprinio izuzetno visokom razvoju onih koji novca imaju, ali nemaju visoke stručnjake. A, evo kako izgleda novi tip upravljanja nastalog u periodu industrijske i prelaska na informatičku eru rukovoñenja:

54

Tab. 4. Novi tip upravljanja poslovnim procesima Osnovni uslovi i karakteristike

Industrijska era: tradicionalno upravljanje

Informatička era: novo upravljanje

Položaj radnika Najamni personal Preduzimač znanja Organizaciona struktura Hijerarhijska Organizacija s unutrašnjim

tržištem

Ciljevi i orijentacije upravljanja

Dobit Korporacijsko jedinstvo

Sistem upravljanja Mehanistički Organski Odnosi s potrošačima Prodaja Organizacija opsluživanja Formiranje strategije Formalno planiranje Orijentacija na promjene Rukovodstvo i kontrola Vlast i davanje punomoćja Liderstvo i demokratski princip

Izvor: B.Z. Milner., Upravljanje znanjem, INFRA, Moskva, 2003.

Naša konstatacija, da je znanje jedan od najvažnijih faktora u stvaranju konkurentnosti izvoznog proizvoda, dobija na potvrdi i u najvažnijim relacijama u ekonomskim odnosima u svijetu. Naime, Papademetriou i Yale-Loehr tvrde da da sada više nego ikad ranije, ljudski resursi predstavljaju veliko bogatstvo jedne kompanije, a nacija i imigracija treba da igraju svoju ulogu u široj strategiji za naredni vijek.39 Veština i iskustvo, tradicionalno identifikovani kao važno mjerilo profesionalnog rada imigranata koje meñunarodna migracija donosi zemljama prijema, za te zemlje predstavlja dobit, a za zemlje porijekla migranata je gubitak. Zajedno sa godinama života i obrazovanjem, vještina i iskustvo su važne komponente cost and benefit analize. Savjet Evrope je u Lisabonu marta 2000. godine prihvatio platformu za unapreñenje konkurentnosti evropske privrede, s obzirom da se došlo do zaključka da Evropa zaostaje za USA, Kanadom i Japanom po konceptu razvoja ekonomije zasnovanom na znanju. Politika preduzeća je srž ove strategije. U zaključku lisabonskog skupa, pored ostalog, stoji i to da Savjet Evrope postavlja jasan strateški cilj da Evropska unija postigne najkonkurentniju i najdinamičniju privredu zasnovanu na znanju, sposobnu za održivi ekonomski rast sa više radnih mesta, većom socijalnom kohezijom. Za ostvarenje tog cilja, sačinjen je Plan akcije EU, a ističe da treba ubrzati tranziciju za poboljšanje konkurentnosti kroz ekonomiju znanja. Pri tome, Evropljani su u procesu izgradnje nove Evrope na temeljima poboljšanja konkurentnosti i dinamiziranja privrede zasnovane na znanju. Isto tako, stručnjaci okupljeni za Evropskim okruglim stolom industrijalaca smatraju da nova Evropa u ekonomskom i društvenom pogledu zahtijeva i novog Evropljanina, sa posebnim sposobnostima koje više ne obuhvataju samo tehnološke kvalifikacije, već i šire kulturne zahtjeve za preduzetništvo i preuzimanje rizika. Oni posebno skreću pažnju problemu nestašice stručnjaka u informativnoj, komunikacionoj i drugim tehnologijama. Ta nestašica odgovarajućih stručnjaka je hendikep za privredni rast, inovacije i produktivnost. Rukovodeći se lisabonskim zaključcima, Evropski okrugli sto industrijalaca smatra da aktivnost treba usmjeriti na: � Reformu nacionalnih školskih obrazovnih sistema koji će odgovarati zahtjevima za

nova zanimanja i potrebama neprekidnog učenja;

55

� Podsticanja poslodavaca na prekvalifikaciju postojeće radne snage; � Kreiranje odgovarajućeg okruženja za inovacije i preduzetništvo, i � Domišljanje vlade na „onlin eri“.40

Sagledavajući stanje u našim uslovima, hitno se moraju ugraditi predložena rešenja kako ne bismo zapali u eru fetiškog karaktera obrazovanja, a i na vrijeme uključili u evropske integracione tokove.

9.1. INTELEKTUALNI KAPITAL KAO IZVOR KONKURENTSKE PREDNOSTI PREDUZE ĆA

Ne postoji ljudska djelatnost iz koje se može isključiti svako učešće intelekta, što znači da se ne može ni homo faber odvojiti od homo sapiensa i da ne postoji granična linija koja bi ih u potpunosti razdvojila. Ono što ljudski potencijal posebno izdvaja u poreñenju sa drugim faktorima razvoja je činjenica da se bez obrazovanih i stručnih ljudi ne mogu efikasno koristiti ni drugi faktori razvoja. Snaga uma ima dominantnu ulogu u modernim preduzećima, jer ljudski um raspolaže skoro neograničenim sposobnostima da kroz kontinuelni invovativni proces mijenja ambijent u kome posluje i savladava ograničavajuće faktore u poslovanju. U zavisnosti od toga kakvim intelektualnim kapitalom preduzeće raspolaže, zavisiće njegove sadašnje performanse, ali još više one buduće. Jednostavno rečeno, znanje, iskustvo i ideje predstavljaju najvažniji produkt čovjeka i čine osnovu za generisanje intelektualnog kapitala. Danas se u objektu najvećeg interesovanja nalazi ljudski činilac i njegova sposobnost neprestanog uvećavanja i širenja znanja, stvaranja novih tehnoloških rješenja i mogućnosti neprekidne mobilizacije svih ostalih privrednih resursa. Od svih vrijednosti koje preduzeće posjeduje, najvažnija vrijednost je ona koja je sadržana u znanju i idejama njegovih zaposlenih i menadžera. Znanje je, dakle, sadržano u ljudskim umovima tako da predstavlja zbir onoga što njegovi ljudi znaju, razumiju i umiju da rade. Znanje predstavlja čitav skup saznanja i veština koje pojedinci i organizacije koriste u rješavanju problema sa kojima se susreću. Vještine i znanja se stiču polako, oni se razvijaju s vremenom pomoću procesa prikupljanja i tumačenja informacija. Proces nastajanja znanja može se zamisliti kao napredovanje duž kontinuuma od podataka, preko informacija do znanja. Nauka nije više suma znanja i onoga što znanje zavreñuje, već put napredovanja i ulaženja u neistražene i otuda i još neosvojene ili nedovoljno osvojene oblasti. Polazeći od modernog pojma nauke, o praksi se sve više govori kao primjeni nauke. Nauka ne može da bude praktično upotrebljiva ako nije i teorijski zasnovana, a njena primjenljivost je jedan od dokaza njene istinitosti. Prema tome, znanje nije isto što i spoznaja; ono mora da pokaže svoju korisnost u praktičnim primjenama. Visoki porast ljudskog znanja uslovljen je sve većim potrebama za znanjem, jer su sve veće potrebe za kvalitetnijim životom i višim standardom, ali i rešavanjem rastućih problema kako pojedinaca, tako i društva u cjelini. Kompleksnost savremenog okruženja u velikoj mjeri se ogleda u rastućem kvantitetu i kvalitetu informacija i znanja, kao i progresivnom povećanju snage i sposobnosti čovjeka da sve to prilagodi svojim potrebama. Odnosno, da bude u funkciji njegovog razvoja.

56

Posljednje stoljeće prethodnog milenijuma predstavlja vijek industrijske civilizacije, jer je industrijalizam u potpunosti ovladao načinom funkcionisanja i razvoja svjetske privrede, odredio ekonomska i društvena obilježja i profilisao model života i rada većine ljudi. Industrijska revolucija je omogućila kretanje proizvodnog procesa ka specijalizaciji kroz primjenu fizičkih zakonitosti u samom procesu reprodukcije. Završavanjem perioda tzv. industrijskog razvoja, koji je karakterističan po natprosječnom rastu industrijske proizvodnje i progresivnom rastu učešća energije i sirovina u društvenom bruto proizvodu, u razvijenim zemljama je nastala faza - postindustrijskog razvoja. U postindustrijskom društvu monopol porasta produktivnosti izašao je u cijelosti iz područja materijalne proizvodnje i preselio se u područje kreacije, usavršavanja i proizvoñenja uslova reprodukcije i društvenog života u cjelini. Umjesto produktivnosti materijalnih faktora, koji je dominantan kriterijum uspješnosti ekonomskih aktera u periodu industrijskog razvoja, produktivnost nematerijalnog faktora postaje ključnom za ekonomski uspjeh i konkurentsku moć preduzeća. Kao što su u ranijim vremenima odlučujući faktor bili prvo zemljište, a kasnije kapital, danas je odlučujući faktor sam čovjek. Navedene promjene pokazuju da najznačajniji ili središnji faktor postaje onaj do kojeg se najteže dolazi ili koga je najteže nadomjestiti. Znanje i informacije su postali toliko bitan elemenat razvoja da mnogi vodeći naučnici u svijetu (npr.Naisbitt) smatraju da radnu teoriju vrijednosti treba zamijeniti novom teorijom o vrijednosti znanja. Okosnicu razvoja u postindustrijskom društvu čine delatnosti koje za predmet proizvodnje i distribucije umjesto proizvoda, imaju znanje i informacije.41

U postindustrijskom društvu proizvodnja je zasnovana na primjeni visokih tehnologija, visoko je intenzivna znanjem i informacijama, a nisko intenzivna sirovinama i energijom, usljed čega se govori o „deindustrijalizaciji“. Procjenjuje se da je preko polovine bruto domaćeg proizvoda u nekim zemljama razvijene tržišne privrede zasnovano na proizvodnji i distribuciji znanja, što pokazuje da porast veličine njihovog bruto domaćeg proizvoda najvećim dijelom zavisi od toga kakav rast imaju djelatnosti s intenzivnim znanjem.

9.2. OSNOVNE PERFORMANSE INTELEKTUALNOG KAPITALA

Ukupna vrijednost preduzeća u postindustrijskom društvu predstavlja zbir

finansijskog kapitala i intelektualnog kapitala. Finansijski kapital, u tom kontekstu, uključuje svu fizičku i monetarnu aktivu, dok intelektualni kapital čine sva „nevidljiva sredstva i procesi u preduzeću“. Intelektualni kapital se posmatra kao skup nematerijalnih resursa koji doprinose konkurentnosti i poslovnom uspjehu.

Intelektualni kapital preduzeća je veoma važan dio imovine preduzeća koji reprezentuje, prije svega, buduće potencijale preduzeća. Polazeći od intenziviranja konkurencije na globalnom nivou, od značajnih kvantitativnih i kvalitativnih promjena u okruženju i povećane količine informacija koje cirkulišu u svijetu, sve je više izražen značaj i intelektualnog kapitala. Značaj intelektualnog kapitala povezan je sa rastućom

57

ulogom ljudskog resursa u kreiranju konkurentske prednosti, a s druge strane, sa nastajanjem novih eksternih veza preduzeća kroz strategijske alijanse.42 Uslovno uzeto, intelektualni kapital se može podijeliti na dva dijela: ljudski („misleći“) kapital i strukturni („nemisleći“) kapital. Intelektualni kapital predstavlja zbir znanja svih pojedinaca, kao i praktično prevoñenje tog znanja u konkretne procese, proizvode i usluge. Prema tome, znanje je deo intelektualnog kapitala, dok je intelektualni kapital širi pojam jer obuhvata i druge važne elemente. Ljudski kapital obuhvata kompetencije, stavove i intelektualnu agilnost, dok strukturni kapital uključuje organizacione šeme, tehnološka uputstva, baze podataka, intelektualnu svojinu i sve ono čija je vrijednost za preduzeće veća od njegove materijalne vrijednosti. Ljudski kapital nije vlasništvo preduzeća, pošto ga pojedinci uvijek mogu „ponijeti“ kad napuste organizaciju, dok je strukturni kapital, obično, vlasništvo preduzeća i nije samoobnavljajući. Ljudski kapital obično se posmatra kao fond korisnih i vrijednih veština i znanja koje su ljudi akumulirali u procesu obrazovanja i obuke. On obuhvata znanje, vještine, talente, know how menadžera i zaposlenih, sposobnost inoviranja, iniciranja i sprovoñenja promena i dolaženja do novih i inovativnih rešenja. Organizacione kompetencije često su rezultat dugotrajnog procesa interne akumulacije koje se sastoje od mnogo različitih resursa i elemenata individualnog znanja i zbog čega predstavljaju posebno vrijedno sredstvo u konkurentskoj borbi. Strukturni kapital uključuje organizacione šeme, tehnološka uputstva, baze podataka, intelektualnu svojinu i sve ono čija vrijednost za preduzeće je veća od njegove materijalne vrijednosti. U savremenoj privredi preferencijalna pažnja se usmjerava sa sirovina i novca prema „ljudima sa znanjem“. Za preduzeća sa intenzivnim znanjem, brižljivo održavanje intelektualne imovine predstavlja vitalan zadatak menadžmenta. Preduzeća ostvaruju uspeh ako prihvate izazov upravljanja znanjem, prvo kroz stvaranje jasne slike o tome, šta zna i šta ne zna, a poslije toga kreiranjem strategija zasnovanih na sopstvenim kompetencijama. Većina preduzeća moraju da razvijaju svoje znanje, ali ne mogu da dopuste da se ono razvija slučajno i nekontrolisano. Beskorisno je da menadžeri gomilaju znanje bez cilja, njihov cilj treba da bude da osiguraju korišćenje i razvoj vještina i znanja relevantnih za ciljeve poslovanja preduzeća. Ali, tehnika upavljanja klasičnim činiocima proizvodnje (rad, kapital, i zemlja) progresivno se usavršavala, meñutim, vrlo mali napredak je učinjen u stvaranju profesionalnih alatki za upravljanje intelektualnim kapitalom. U postindustrijskom društvu ljudi rade i preduzeća posluju u uslovima rastuće uloge nematerijalnih dobara i nematerijalne aktive. Upravljanje sferom neopipljivog ili upravljanje intelektualnim kapitalom ima za cilj obnavljanje i maksimiranje vrijednosti intelektualne imovine preduzeća, kao i ostvarivanje što boljih performansi preduzeća. Upravljanje intelektualnim kapitalom i upravljanje znanjem su dva procesa izmeñu kojih postoje odreñene sličnosti (jedno i drugo bavi se, izmeñu ostalog, znanjem), ali postoje i znatne razlike koje se ogledaju, prije svega, u perspektivi posmatranju pojava – upravljanje intelektualnim kapitalom ima strategijski karakter, dok upravljanje znanjem ima operativno-taktički karatker.43

58

9.3. INTELEKTUALNI KAPITAL I KONKURENTSKA PREDNOST

Globalni razvoj svjetske ekonomije diferencirao je konkurenciju zasnovanu na sirovoj snazi i sve više ustupa mjesto konkurenciji zasnovanoj na umu i pameti. Najznačajniji izvor postojane konkurentske prednosti ekonomski akteri nalaze u efektivnom korišćenju znanja, tako da se danas sve više govori o konkurenciji baziranoj na znanju (skillbased competition). Savremeni menadžeri suočavaju se sa ogromnim zahtjevima zbog vrlo visokog (čak, eksponencijalnog) rasta znanja, njegovog kratkog životnog vijeka i sve više znanjem pojačanom prirodom svih procesa menadžmenta. Menadžeri su sve više prisiljeni da razmišljaju kako rastući značaj znanja može da utiče na konkurentski položaj njihove kompanije. Da bi preživele i bile konkurentne u „eliti ili društvu znanja“, preduzeća moraju da nauče da upravljaju svojim intelektualnim kapitalom. Briga za održavanje intelektualne imovine predstavlja jedan od najvažnijih zadataka menadžmenta u preduzećima s intenzivnim znanjem. Širina, pravci i oblici angažovanja ljudskih potencijala nisu nezavisni od političkog poretka i društvenog okruženja koje se na njega naslanja. U periodu od početka industrijske revolucije do nedavno, čovjek je u najvećoj mjeri predstavljao dodatak mašini koji je opsluživao mašinu. Od ljudi u nekoj organizaciji, jedino se očekivalo da slušaju nereñenja koja su im se davala. Znanje, umijeće i sposobnosti čoveka su zanemarivani i bili su potrebni samo onoliko, koliko je to diktirala mašina. Zbog toga je postojao i nesklad izmeñu materijalne i ljudske komponente u tadašnjem razvoju proizvodnih snaga na štetu, zaostajanje i zapostavljanje ljudskog faktora. Meñutim, mogućnosti efekata tradicionalnog i tejlorističpkog modela angažovanja zaposlenih, kao i klasične organizacije, karakteristični za prethodna razdoblja, u postindustrijskom društvu su u znatnoj mjeri iscrpljeni.44 U savremenoj privredi sve su manje mogućnosti za ostvarivanje visokih profita isključivo oslanjanjem na korišćenje tradicionalnih resursa – rada (radne snage), zemljišta i kapitala, tako da su glavni izvori za uvećanje dobiti u postindustrijskom društvu postali informacije i znanje. Nova tehnologija u postindustrijskim društvima više se ne zasniva na fizičkom radu, već zahtijeva znanje i kreativnost. Od ljudi se više ne očekuje samo fizička snaga i poslušnost, nego tehnička i stručna osposobljenost, ali i kreativnost, inovativnost, visoka motivisanost i odgovarajuće organizaciono ponašanje. U postindustrijskom društvu, neophodno je zamijeniti običnu disciplinu znatnom autonomijom, a rigidne procese fleksibilnošću i inicijativom. U razvijenim tržišnim privredama zaposleni prije rade svojim glavama, nego svojim rukama, što znači da antiintelektualizam menadžerima otežava proces upravljanja i onemogućava ih da budu u toku sa odgovarajućim idejama, kao i da ih koriste u radu. Jednostavno rečeno, savremeno društvo nalazi se u vremenu znanja u kome je glavni protagonista onaj koga Peter Drucker,45jedan od vodećih mislilaca u ekonomiji, kvalifikuje kao „radnika sa znanjima“ (knowledge worker). U globalnoj i postindustrijskoj ekonomiji znanje, kao što smo konstatovali, predstavlja ključni faktor uspjeha. U savremenoj privredi opstaju oni koji se razvijaju, a razvijaju se oni koji se edukuju i koji vještije koriste „skriveno bogatstvo“ u glavama svojih zaposlenih. Kontinuelno poslovanje preduzeća traži sve više znanja da bi

59

funkcionisalo. Bez posjedovanja jedinstvenih vještina, proizvodnja svakog preduzeća izložena je konkurenciji i lako može biti osvojena od strane drugih preduzeća koja traže šansu za svoj napredak i razvoj. Održavanje konkurentske prednosti preduzeće može ostvariti jedino ukoliko uspijeva da bude drugačije – jeftinije u nekom kratkom vremenskom periodu, što konkurencija relativno brzo može neutralisati, ili bolje rečeno, za šta su potrebni ljudi koji imaju originalne ideje i za šta će konkurenciji biti potrebno više vremena da bi ga prestigla. Piter Senga ističe da“stvarna konkurentska prednost organizacije biće njihova sposobnost da uče brže od konkurencije, da sakupljaju, dele znanje i stalno ga uvećavaju“. Znanje danas predstavlja „faktor svih faktora“ proizvodnje, ali i faktor koji daje novo značenje, novi karakter i novi sadržaj radu i proizvodnji. Na putu ka društvu znanja, samo društvo doživljava preobražaj u inovacijski orijentisano, stalno učenje, i osposobljeno za preduzetno uklapanje u kooperativne i kompetitivne strukture savremenog sveta. U intenzivno-inovacijskom procesu učestvuju različiti ljudi – kreativci, preduzetnici i menadžeri koji imaju znanje, umijeće, sposobnost, interese, motivaciju, težnju i volju. Drugim riječima, inovativna klima u svakom društvu i inovativno preduzeće kao dio ekonomskog sistema u eri naučnotehnološke revolucije, postali su osnovni preduslov razvoja i konkurentnosti. U postindustrijskim zemljama obrazovanje ima ključnu ulogu. U uslovima savremenog ekonomskog okruženja, čija je osnovna odluka konstantnost promena, stalna edukacija je jedini način da se opstane na tržištu. Složenost, kompleksnost, interakcijska prepletenost internih i eksternih faktora, turbulentnost okruženja u odnosu na najrazličitije segmente organizacije (proizvodi, tržišta, tehnologije, kadrovi, organizacijska struktura i sl.) zahtijeva promjenu odnosa prema intelektualnom kapitalu i nalaže potrebu radikalnih promjena u upravljanju i rukovoñenju, odnosno menadžmentu. U sredini punoj neizvjesnosti, uspješno poslovanje ne može više da se zasniva samo na adaptiranju, već traži inovacije i organizaciju koja se stalno usavršava. Kreiranjem organizacije i kulture podesne za učenje, preduzeća se osposobljavaju da kontinuirano uče. Pripreme za budućnost podrazumijevaju da zaposleni nikad ne prestaju da uče. To učenje uključuje stalno praćenje i snimanje okruženja, kako bi se osjetila potreba za inovacijom, novim proizvodima, novim uslugama ili inoviranjem metoda. U prošlosti preduzeća i pojedinci stvarali su bogatstva zahvaljujući kombinaciji prirodnih resursa, rada i kapitala. Pristup različitim sirovinama davalo je preduzeću onu specifičnu prednost koja mu je bila potrebna da stvori i eksploatiše privremeni monopol. Uspješne firme u prošlosti profitirale su na pristupu jeftinim sirovinama – nafti, šumama, vodama, itd. Stalni privredni rast i tehnološki razvoj dijela svjetske privrede, doveli su do iscrpljivanja energetskih resursa, promjene privredne strukture, jačanja konkurencije i pooštravanja uslova opstanka i uspjeha poslovnih organizacija. Paralelno sa tim procesima eksploatacije, brze promjene na tržištu u značajnoj meri otežale su korišćenje lokacije kao jedinog izvora konkurentske prednosti. Umesto toga, inovacije i tehnologija, zajedno sa kapitalom, postale su novi parametri diferencijacije meñu preduzećima. Meñutim, uspješne imitacije proizvoda i kupovina patenata omogućili su pristup inovacijama, tako da se konkurentska prednost više nije mogla temeljiti na već disfunkcionalnom tehnološkom monopolu. Prethodni razvoj je pokazao da konkurentnost više nije isključivo pitanje lokacije, tehnoloških inovacija ili organizacije, već da se istinska konkurentnost jedino može graditi s osloncem na znanju. Za razliku od sirovina

60

ili činilaca proizvodnje, koje su konkurentnima lako dostupne i koje bez nekih velikih teškoća mogu da se nabave na tržištu, kompetencije se ne mogu kupiti. Stara paradigma o značaju prirodnih komparativnih prednosti zamenjuje se novom paradigmom o značaju stečenih komparativnih prednosti meñu kojima znanje i inventivnost imaju nesporni prioritet. Vrlo visoka stopa rasta znanja, obim u kome je ono postalo fragmentizovano i njegova sve veća globalizacija uslovili su da razvoj biznisa nije više moguć bez stalne edukacije kako bi se moglo opstati i održati korak sa konkurentskim firmama. U savremenoj tržišnoj utakmici pobjeñuje onaj ko ima radnu snagu koja je obrazovana u skladu sa savremenim normama i standardima. Učenje postepeno, ali neminovno ulazi u red temeljnih, životno važnih čovjekovih djelatnosti sa perspektivom da se u pogledu značaja i vremena i energije koju iziskuje – izjednači sa samim radom. Tržišno orijentisane kompanije su davno shvatile koliko je značajno permanentno edukovanje ukoliko žele da se održe na tržištu. Korporacije su u velikoj meri uvidjele činjenicu da se zaposleni u njima mogu nositi sa konstantnim promenama samo uz pomoć unapreñenja obrazovanja.

9.4. STVARANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA Nivo i struktura obrazovanosti ljudskog resursa u preduzećima su garant doprinosu ekonomskog i društvenog razvoja. Statistički podaci pokazuju da zemlje koje imaju stručno osposobljene kadrove imaju daleko veću šansu u svjetskoj podjeli rada i ostvarivanju natprosečnog profita. S obzirom na to da stručnost i znanje zastarijevaju zbog bržeg razvoja nauke, tehnike i tehnologije, za nesmetani rast i razvoj u budućnosti potrebno je značajno ulaganje u obrazovanje i usavršavanje kadrova. Na putu ka društvu znanja kojem stremi savremena civilizacija, sistem obrazovanja predstavlja jednu od osnovnih razvojnih poluga. On mora da stvori uslove da društvo bude inovacijski orijentisano, stalno učeće i osposobljeno za preduzetno uklapanje u kooperativne i kompetitivne strukture savremenog sveta. Inovativna klima, u svakom društvu i inovativno preduzeće kao deo ekonomskog sistema u eri naučnotehnološke revolucije, postali su osnovni preduslov razvoja i konkurentnosti. Kroz unutrašnje preduzetništvo najbolje se može realizovati sav potencijal ljudskih resursa i koji može iznositi upravo onoliko koliko je preduzetnički usmjeren menadžment sposoban da razvija svoje i tuñe kreativne potencijale. Uostalom, razvijene zemlje imaju definisan školski sistem koji omogućuje, upravo, takva saznanja koja su potrebna za edukaciju preduzetnika i primjenu tih saznanja u praksi. Nije, onda, čudo što bilježe natprosečne rezultate u inovacijama i vrlo visoki društveno-bruto proizvod koji im omogućuje visok standard i ekonomsku moć koju nerazvijeni moraju da poštuju. To ilustrujemo i sljedećim tabelama:

61

Tab. 5 Ekonomska kretanja zemalja Evrope i G-7 BDP Potroš. Cene Proračun budžeta Stopa zaposle-

nosti G-7 Evrozona (u %) USA 3,6 3,5 - 5,7 5,2 Evrozona 1,4 2,1 0,4 8,9 Japan 1,2 -0,2 3,7 4,5 Njemačka 1,1 1,6 3,6 11,8 Francuska 2,3 1,8 -0,3 10,2 Italija -0,2 1,9 -1,5 8,5 V.Britanija 2,8 2,3 -2,2 4,7 Kanada 3,6 2,3 2,6 6,8 Austrija 0,0 2,6 -0,9 4,5 Evropa (u%) Belgija 1,8 2,8 4,2 8,0 Bugarska n/a 5,1 -7,4 11,9 Hrvatska 3,6 2,4 -5,4 19,2 Češka 4,3 1,6 -5,2 9,8 Danska 2,9 1,8 1,4 5,9 Estonija 6,1 4,7 -13,8 1,5 Finska 3,6 1,2 4,5 8,5 Grčka 4,0 3,4 -4,1 10,4 Mañarska 3,8 5,5 -9,0 7,1 Island 3,8 2,9 -5,2 3,2 Irska 2,8 2,2 -1,5 4,2 Letonija 8,6 6,9 -12,3 8,4 Litvanija 5,5 3,2 -8,6 5,4 Luksemburg 3,6 2,5 7,1 4,3 Holandija 0,1 3,2 3,4 3,4 Norveška 3,2 1,3 13,7 3,6 Poljska 3,9 3,0 -1,5 19,3 Portugalija 0,6 4,0 -7,9 7,5 Rumunija 9,7 10,0 -7,5 5,7 Rusija 6,7 13,6 10,2 8,3 Slovačka 5,0 2,7 -3,4 11,9 Slovenija 2,3 2,7 -0,6 10,4 Španija 2,7 2,7 -5,0 13,0 Švedska 2,0 0,3 8,1 6,5 Švajcarska 0,0 1,4 12,0 3,8 Izvor: Evrostat/Blumberg; Napomena: BDP i potrošačke cene se računaju na godišnjem nivou; Proračun budžeta za celu 2004. godinu prema izveštaju MMF-a. Prije otpočinjanja treće naučnotehnološke revolucije preovlañujuće mišljenje bilo je ono po kome je ogromna infuzija znanja koju su mladi ljudi dobijali u toku školovanja bila dovoljna i da im može u potpunosti da posluži u narednih četrdeset godina. Veći period vremena se mislilo da obrazovanje ima veze sa starosnom dobi i sa mjestom odvijanja za svaki tip ličnosti i da, ranije ili kasnije, nastupi trenutak kada dalje obrazovanje u nekom striktnom smislu više nije potrebno. Nasuprot nekadašnjim pristupom da se znanje stiče do 25 godina života, učenje postepeno, ali neminovno, ulazi u red temeljnih, životno važnih ljudskih djelatnosti sa perspektivom da se u pogledu značaja i vremena i energije koji iziskuje – izjednači sa samim radom. Sve više prolazi

62

vrijeme kada se po završenoj školi i dobijenom poslu u odreñenoj profesiji ostajalo do kraja života. Obrazovanje u savremenim uslovima mora imati permanentan karakter, jer ono što se nauči u mladosti, ne može biti dovoljno u zrelom dobu. Ne može se očekivati od bilo kog sistema obrazovanja da bude u stanju da obezbjeñuje usko specijalizovane kadrove kakvi će privredi biti potrebni u budućnosti, što neminovno zahtijeva nastavak obrazovanja u samoj praksi, kroz rad i uz rad. Sa otpočinjanjem treće naučnotehnološke revolucije više ne postoji ekskluzivno starosno doba za bilo koji stepen obrazovanja. Na bilo kom mjestu i u bilo kom starosnom dobu moguće je i sve više neophodno primati obrazovanje, koje treba da olakša da se neka profesionalna aktivnost odvija na najbolji mogući način. U toku tranzicije došlo je do velikog odliva intelektualnog kapitala iz postsocijalističkih zemalja. Najnovija pojava „odliva mozgova“, karakteristična za većinu zemalja, nije zaobišla ni Republiku Srpsku. „Brain dain“ dovodi do gubljenja najvrednijeg dela populacije, narušava starosno-polnu strukturu stanovništva (nosilac ovog procesa su lica od 23 do 45 godina starosti), gubitka kapitalnih investicija, gubitaka u kapitalu koje su emigranti ponijeli sa sobom itd. Najveći deo nastalih troškova u obrazovanju, naročito u prošlosti, podmirilo je društvo, a ne oni pojedinci koji su ga stekli i koji su napustili zemlju, a da društvu zauzvrat, nisu pružili protuslugu. Nacionalni interes svake zemlje je da zadrži stručne kadrove, jer su u savremenom svijetu najveća komparativna prednost na planu korišćenja profitabilnog dijela raspoloživog tehnološkog fonda, upravo, ljudi. Masovan „odliv mozgova“ iz zemlje ima negativne posljedice na stanje intelektualnog kapitala u njoj, a samim tim i na mogućnosti budućeg razvoja.

9.5. ZNANJE FAKTOR USPJEHA

Opstanak i razvoj savremene privrede pretpostavlja kao nužan uslov prisustvo i aktivnosti sve većeg broja visokoobrazovanih ljudi. Potreba za više znanja i vještina, kao uslov za uspješno djelovanje u poslovnom životu, uslovila je promjene u sferi menadžmenta. Promjene menadžment funkcije ispoljavaju se kao promjene u pravcu sve većeg učešća aktivnosti kreativnog i inovativnog karaktera, nasuprot operativnih i ponavljajućih. Pomjeranje težišta ka kreativnosti i inovativnosti, zahtijeva sve veći fond znanja koje je potrebno za uspješno obavljanje delatnosti menadžmenta, odnosno kako bi bili osposobljeni da upravljaju sopstvenom budućnošću, umjesto da budu puke žrtve okolnosti. Obrazovan čovek u savremenom društvu svjestan je činjenice da što više uči o svijetu to njegovo saznanje o problemima koji su neriješeni, njegovo sokratovsko znanje o neznanju, postaje sve detaljnije i preciznije. U meñusobnim odnosima moći i znanja odreñuje se karakter svakog vremena. U predmodernom svijetu postojala je jednakost istine i dobra u smislu – Znanje je vrlina, dok se u savremenom svijetu vrijednost istine dokazuje silom – Znanje je moć! U prošlosti, znanje je bilo upućeno na moć, ali nije bilo identično sa njim. U postindustrijskom društvu, vrlo je jasno razdvojen svijet znanja i smisla od tehnike vladanja, pri čemu je, upravo, znanje izjednačeno sa moći. Tehničkoj vladavini

63

podvrgavaju se sve šire oblasti ljudskog života, a racionalni automatizmi stupaju na mjesto lične odluke pojedinaca i grupa. Saznanja u istraživačkom pogledu individue podliježu zakonu rastuće specijalizacije, a to znači da se otežava i njihovo sažimanje. Neumitni napredak nauke i sticanje sve većeg znanja u sve užim oblastima, doprinio je efikasnijoj brizi za dijelove, ali uz zanemarivanje i, čak, odbacivanje brige o cjelini. Pokušaj zamjene mudrosti za „egzaktnost“, svoñenje nauke na tehniku, samo još jednom pokazuju da ni moderna vremena nisu lišena slabosti. „Zbir sofističkih partikularnih znanja, tj. samodovoljnost pojedinačnih veština, danas se uzdižu kao epohalni trijumf stručnosti nad mudrošću.“46

Sofističko partikularno znanje i efikasna briga za dijelove na kraju je ipak prevagnulo nad sagledavanjem cjeline, čak uz zanemarivanje i odbacivanje brige o cjelini. Napredak nauke uneo je prekid u homogenost poimanja sveta koja je, zahvaljujući aristotelovskoj filozofiji sačuvalo kanoničku vrednost za mnoge vijekove. „Moderna nauka je dekonstruirala do tada jedinstvenu sliku sveta, a specijalizacija duha, kao i autonomnost različitih oblasti života, omogućile su pojavu različitih socijalnih grupa koje slobodno stvaraju sopstvene sisteme vrednosti, često sa univerzalističkim ambicijama i potrebom nametanja, tako da moderni svet ulazi u nesagledivi i nepredvidljivi svet relativnosti u kreiranju novog društva.“47

64

X. RESTRUKTUIRANJE IZVOZNOG SEKTORA U CILJUUNAPRE ðENJA

KONKURENTNOSTI

10.1. Fleksibilnost malih i srednjih kompanija u slučaju ekonomske krize

Iskustva novoindustrijalizovanih zemalja, a posebno iskustva evropskih privreda u tranziciji, ubjedljivo govore da je izvoz jedna od ključnih komponenti dinamičnog razvoja, odnosno da su relativno više uspjeha u savladavanju tranzicionih procesa imale one zemlje koje su se što prije, jasnije i odlučnije opredijelile za promociju izvoza kao generatora privrednog razvoja. Analiza različitih scenarija razvoja je pokazala da je iz Republike Srpske izvozna promocija jedino prihvatljiva strategija dinamiziranja privrednog rasta, ali i urednog servisiranja obaveza po osnovu spoljnjeg duga. Osnovni cilj je da se povećanjem izvoza doprinese bržem i kvalitetnijem rastu bruto domaćeg proizvoda i životnog standarda grañana Republike Srpske i šire BiH. U tom smislu izvoz je voñen potrebom da se ostvare prihodi i profit, što je potpuno različito od ranije postavljenih ciljeva izvozu (npr. izvoz po svaku cenu, kada nije bilo bitno da li se na izvozu zarañuje, već je bilo bitno da se doñe do deviznih sredstava, pa da se onda preko cijene uvoznih roba kompenzuje gubitak u izvozu). Brojna istraživanja pokazuju da postoji izražena disproporcija izmeñu ostvarenih razvojnih i izvoznih rezultata i realnih potencijala privrede Republike Srpske. Težište ključnih problema sa kojima se suočava privreda Republike Srpske, nalazi se u nedovoljnoj dinamici izvozne aktivnosti. Posmatrano na kratak rok, meñu preprekama izvjesnom povećanju izvoza mogu se navesti ukidanje povlastica od strane EU za izvoz odreñenih proizvoda i Republike Srpske, nepovoljni klimatski uslovi (kiše, poplave) koji mogu uticati na pad proizvodnje i izvoza poljoprivrednih proizvoda i sl. Ali prave, uzroke niskog obima ostvarenog izvoza Republike Srpske i šire BiH, treba potražiti na drugoj strani. Riječ je o nedovoljnoj konkurentnosti izvoza Republike Srpske i šire BiH, ne samo u odnosu na zemlje EU, već i prema izvoznoj ponudi zemalja u tranziciji, čak i onih iz neposrednog okruženja. Ova konstatacija se odnosi kako na ukupni konkurentski potencijal zemlje, tako i na konkurentnost preduzeća u Republici Srpskoj i BiH. Njihovo osposobljavanje za ozbiljan izazov politici dinamiziranja privrednog rasta i urednog servisiranja obaveza po osnovu spoljnjeg duga. U strategiji izvozno orijentisanog razvoja, strukturno prilagoñavanje privrede Republike Srpske je od ključnog značaja. Riječ je o kompleksnom procesu transformacije privrednog sistema i prestrukturiranja poslovanja preduzeća, restrukturiranju bankarskog sistema, reorganizaciji i konsolidaciji spoljnjeg duga i realizaciji socijalnog programa. Cilj je da se privredi omogući razvoj zasnovan prvenstveno na ekspanziji izvozno orijentisanih sektora i efikasnosti investiranja, kao i osposobljavanje preduzeća za

65

efikasno poslovanje u tržišnim uslovima. Iskustva zemalja u tranziciji sugerišu da su u procesu transformacije privrede ključni: kredibilitet nosilaca ekonomske politike i dosljednost u sprovoñenju proklamovanih politika, jačanje privatnog sektora, strogo pridržavanje principa tvrdog budžetskog ograničenja, liberalizacija spoljnotrgovinskih tokova, i, naravno, kreiranje povoljnog institucionalnog ambijenta u kojem će se proces transformacije uspješno sprovoditi. U većini zemalja u tranziciji, proces transformacije privrednog sistema je korespondirao sa intenzivnim procesima institucionalizacije njihovih privreda. Pri tome je pravilo da najbolje privredne performanse ostvaruju one zemlje koje su se na putu tranzicije ka tržišnoj privredi opredijelile za izvozno orijentisan razvoj, zasnovan na dinamičnijem prilivu stranog kapitala i liberalizaciji spoljnotrgovinskog režima. Osim iskustvenog faktora, postoji niz konsideracija koje potvrñuju validnost teze o svojevrsnoj meñuzavisnosti tranzicije, odnosno transformacije i internacionalizacije, a u slučaju privrede zemalja bivše jugoslovenske države, tu meñuzavisnost i nužnost restrukturiranja privrednog sistema u funkciji povećanja izvoza, čine još izraženijom.48

10.2. Prilagoñavanje strukture izvoza novim zahtjevima svjetskog tržišta i ekonomije rada

Za razliku od aktuelnih tendencija u svjetskoj trgovini, izvozna ponuda Republike Srpske i BiH, se zasniva na pretežnom udjelu primarnih proizvoda i industrijskih proizvoda niže faze prerade. Pri tome, ekstraktivne i tradicionalne industrijske djelatnosti, koje ostvaruju dominantni udio u robnom izvozu, u meñunarodnim trgovinskim transakcijama imaju sve manji značaj, kako po robnom izvozu, u meñunarodnim trgovinskim transakcijama imaju sve manji značaj, kako po udjelu (količinski i vrijednosno), tako i po finansijskim efektima. Na osnovu visoko agregatnih podataka o kretanju jedinične vrijednosti izvoza i uvoza, može se zapaziti opadajući trend izvoznih cijena kod većine sektora, što je logična posljedica ispoljene dinamike cijena sirovina na svjetskom tržištu. Umanjeni izvozni prihodi po ovoj osnovi ne mogu se istovremeno kompenzovati prihodima po osnovu viših cijena finalnih proizvoda i sofisticiranih proizvoda visokih faza prerade, budući da izvoz Republike Srpske, u ovom dijelu ponude, ne iskazuje komparativne prednosti. Ovo je važan razlog koji upućuje na nužnost procesa prestruktuiranja domaće proizvodnje i izvoza. Nova meñunarodna trgovinska regulativa, u dijelu koji se odnosi na pristup tržištu razvijenih zemalja, takoñe, ukazuje na nužnost strukturne readaptacije izvozne ponude u pravcu proizvoda više faze prerade i naučnointenzivnih proizvoda. Drugim riječima, kod proizvoda više faze prerade se dinamičnije smanjuje prosječno carinsko opterećenje pri uvozu na tržište razvijenih zemalja, nego za sirovine i proizvode niže faze prerade.

Naravno, na ovom segmentu je oštrija konkurencija, a valja računati i sa primenom sofisticiranog instrumentarija zaštite. Utoliko prestrukturiranje proizvodnje i izvoza treba da obezbijedi ne samo ponudu proizvoda više faze prerade, već i proizvoda koji su kompatibilni izmijenjenoj tražnji na svjetskom tržištu.

66

Dosadašnji rast, dakle, nije održiv bez ozbiljnijeg investicionog zamaha. Ovo je, ujedno i ključni ograničavajući faktor izvoza. Investicije u osavremenjavanje opreme i proizvodnih procesa ključna su pretpostavka za jačanje konkurentnosti i dinamiziranje izvoza. Aktiviranje domaćih investicionih potencijala, a posebno kreiranje uslova za znatno dinamičniji priliv inostranih direktnih investicija, su ujedno i dominantni preduslovi za restrukturiranje izvoznog sektora u cilju unapreñenja konkurentnosti. Readaptacija strukture izvoza treba da se kreće u pravcu intenzivnijeg rasta učešća industrijskih proizvoda viših faza prerade, zasnovanih na naučnoistraživačkom radu i visokokvalifikovanoj radnoj snazi, ali i sektora usluga, čijom bi se povećanom atraktivnošću obezbijedio zadovoljavajući plasman na inostranom tržištu. Intraindustrijska specijalizacija otuda postaje dominantan preduslov, ne samo prestruktuiranja velikih sistema, već i osvajanja viših faza proizvodnje. U tom kontekstu prioritet imaju izvozno orijentisani, profitabilni programi u hemijskom i metalskom kompleksu, proizvodnji telekomunikacione opreme, ali i tradicionalnim izvoznim granama kao što su drvna, tekstilna industrija i industrija kože i obuće, proizvodnja i prerada metala, a posebno u poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj industriji. Uspješna realizacija pojedinih izvoznih programa na inostranom tržištu opredjeljena je i racionalnim ulaganjem u tehnologiju koje su u isto vrijeme energetsko-sirovinski štedljive, naučnoistražvački intenzivne i ekološki zdrave. Strukturno prilagoñavanje u funkciji jačanja izvozne orijentacije posebno naglašava značaj sektora usluga. Opšta je ocjena da uslužni sektor treba da bude izvor budućeg rasta. Iskustvo zapadnih privreda je pokazalo da uslužne djelatnosti obezbjeñuju stabilnije zapošljavanje tokom poslovnih ciklusa od djelatnosti koje proizvode robe. Još ranije je uočeno da je meñu uslužnim djelatnostima vodeća uloga pripala tzv. „organizacionim“ uslugama, a to su u stvari tržišne usluge koje olakšavaju rast i razvoj. U tom smislu ima puni značaj podjela na tržišne usluge koje obuhvataju trgovinu, transport i finansije (bankarstvo, osiguranje, nekretnine i druge poslovne usluge), kao i komunalne usluge, koje obuhvataju javnu administraciju, obrazovanje, zdravstvo i društveni rad. Ogromno smanjivanje broja zaposlenih u industriji i poljoprivredi bilo je apsorbovano jedino u uslužnim aktivnostima, koje su u Republici Srpskoj, po zapadnim standardima, još uvek veoma nerazvijene. Dinamičan rast zapošljavanja u sektoru usluga uslovljen je opštom ekonomskom situacijom u privredi, a posebno nivoom realnog dohotka, pošto se usluge u najvećem broju slučajeva karakterišu visokom dohodovnom elastičnošću. Drugi značajan faktor povećanja zaposlenosti u sektoru usluga jeste razvoj malih i srednjih kompanija (SME) i sposobnost privlačenja investicija u ovaj sektor. Mala i srednja preduzeća igraju značajnu ulogu u stvaranju novog zapošljavanja, posebno u sektoru tržišnih usluga, ali i u dijelu komunalnih usluga. Pored značaja razvoja sektora tržišnih usluga, koji će imati vodeću ulogu u razvoju, komunalne usluge će takoñe postati značajan izvor budućeg zapošljavanja. One su, naravno, povezane sa budžetskom pozicijom zemlje, ali i sa prirodom ekonomske i socijalne politike svake zemlje. S druge strane, posebno značajan aspekt je prestrukturiranje poslovanja preduzeća. Riječ je o kompleksnom poduhvatu koji pretpostavlja preureñivanje poslovnog portfolia, redefinisanje poslovne filozofije, strategije i sistema menadžmenta, redizajniranje makroorganizacione strukture i preformulisanje tehnološkog portfolia. Cilj

67

je da se uspostavi bolji odnos sa izmijenjenim okruženjem i da se kreiraju novi uslovi za ostvarivanje konkurentskih prednosti. Većina preduzeća Republike Srpske, bar je takav utisak, još oklijeva da izvrši suštinsku, kompleksnu reviziju poslovnog i proizvodnog portfolia i na taj način premosti naraslu diskepanciju izvozne ponude i izmijenjene strukture tražnje inostranih partnera. Suočeni sa svojevrsnom strategijskom, operativnom, ali i krizom upravljanja, dobar dio preduzeća insistira na proizvodnji tržišno neatraktivnih, tehnološki zastarjelih, pa i nedovoljno kvalitetnih tradicionalnih proizvoda, inkompatibilnih sa aktuelnim zahtjevima svjetskog tržišta. Uspješno pozicioniranje se temelji ne samo na prepoznavanju i uvažavanju osnovnih zahtjeva svjetskog tržišta, već i na izgrañenim standardima uspješnosti u domaćim uslovima. U tom smislu, nužno je aktivnom politikom, zasnovanom na implementaciji antimonopolskog zakonodavstva i liberalnijem režimu uvoza obezbijediti konkurentski ambijent u kojem će se ostvariti bolja alokacija resursa i njihovo usmjeravanje ka perspektivnim izvoznim programima, a domaći proizvoñači sticati snagu i reflekse za učečće u meñunarodnoj tržišnoj utakmici. Od države se očekuje i svojevrsna podrška procesu restrukturiranja poslovanja preduzeća, posebno u dijelu koji se odnosi na prevazilaženje ograničavajućih faktora dinamičnijeg priliva inostranog kapitala. Svakako da prioritet u korišćenju potencijalnog inostranog kapitala treba dati uspješnim malim i srednjim preduzećima, koja svoju aktivnost mogu devizno verifikovati, kako bi se sredstva vraćala u što kraćem roku. Uz to, neophodno je merama fiskalne i carinske politike pojačati ulogu malih i srednjih preduzeća u dinamiziranju proizvodnje i izvoza, izgradnju konkurentske privredne strukture i tehnološkoj revitalizaciji privrede. Postizanje prosperiteta zahtijeva da se napravi iskorak od tradicionalnih pojmova o tome kako se stvara bogatstvo. Tradicionalno, bilo je moguće da se neka zemlja obogati na izvozu prirodnih bogatstava, sa malo ili bez ikakve prerade. Takoñe, bilo je moguće da se gradi nova infrastruktura (putevi, brane, fabrike), uvozi tehnologija i zapošljava jeftina radna snaga, uz argument da su nisko plaćeni poslovi bolji od situacije kada nema nikakvih poslova. Sa današnjim iskustvom pokazalo se da je taj odnos sada obrnut. U protekloj deceniji što je zemlja izvozila više proizvoda i usluga na bazi fizičkog i jeftinog rada, bivala je sve siromašnija. Zemlje koje su podigle životni standard, ostvarile su svoj prosperitet izvozom proizvoda i usluga višeg stepena obrade kupcima sa većim zahtevima, koji su plaćali više. Da bi ostvarila prosperitet, Republika Srpska i šire BiH, mora da izvozi visokosofisticirane robe i usluge, koje imaju visoku dodatu vrijednost. Analiza i iskustvo pokazuje da ne ide u prilog konkurentnosti ni povoljan devizni kurs, ni pozitivan trgovinski bilans, subvencije industriji ili niska stopa inflacije. Osnova za unapreñenje konkurentnosti leži u porastu produktivnih firmi i klastera kome one pripadaju.

68

XII. MALE I SREDNJE KOMPANIJE U SVIJETU

Raspoloživi statistički podaci u svijetu pokazuju da u zemljama sa razvijenom tržišnom privredom mala i srednja preduzeća imaju veliki značaj u strukturi privrede, koji se u posljednjim decenijama prošloga veka stalno uvećavao. Pri tome, treba imati u vidu da se definicije veličine preduzeća razlikuju u pojedinim zemljama, što je uslovljeno i veličinom privrede tih zemalja. Prema kriterijumima koje prihvata većina zemalja, utvrñena je metodologija veličine preduzeća, tako da ona sada ima sljedeće parametre: - mala preduzeća do 99 zaposlenih, - srednja preduzeća od 100 do 499 zaposlenih, - velika preduzeća 500 i više zaposlenih. Kao što smo naveli u gornjem pregledu, veličina preduzeća je odreñena i veličinom privrede pojedinih zemalja, tako da nekih većih odstupanja nema, s obzirom da su različiti nivoi razvijenosti pojedinih zemalja. Tome ide u prilog i činjenica da izmeñu 40 i 80% zaposlenih u razvijenim zemljama rade u malim i srednjim kompanijama. Lideri male privrede u svijetu su Japan, USA, Italija...Sjedinjene Američke Države su jedna od zemalja u kojima mali biznis tradicionalno ima veliki značaj. Uloga malog biznisa u privredi ove zemlje izuzetno je porasla od sedamdesetih godina, od kada se njegov razvoj posebno podržava i stimuliše. Od svih razvijenih zemalja zapada, USA su najviše orijentisane na promociju stvaranja malih i srednjih preduzeća i imaju najrazvijenije institucionalne forme i mehanizme za podsticaj preduzetništva, posebno u novim granama sa najsavremenijom tehnologijom. U američkoj privredi u malim i srednjim kompanijama, naročito manjim koje broje do 20 zaposlenih, posao je dobilo za posljednjih 10 godina preko 4,5 miliona Amerikanaca. Istovremeno, u kompanijama koje broje preko 500 zaposlenih, posao je dobilo oko 3 miliona ljudi. Od ukupnog broja zaposlenih Amerikanaca, 30% ili oko 27 miliona radi u firmama koje broje oko 20 radnika. S obzirom da su u američkim uslovima, male i srednje kompanije doživjele svoju svjetsku promociju i razvoj, u narednih nekoliko stavova iznijećemo podatke do kojih smo došli u istraživanju, a odnose se na veličinu i rad malih i srednjih kompanija.

Naime, srednja preduzeća (100 do 499 zaposlenih) čine svega 1,9% ukupnog broja preduzeća i u njima je zaposleno 24,1% ukupnog broja zaposlenih. Na osnovu toga može se izračunati da u privredi USA ima svega 0,2% velikih preduzeća (sa 500 i više zaposlenih), a u njima radi svega 19,4% ukupnog broja zaposlenih. Iz perioda u period rastao je broj zaposlenih u malim i srednjim kompanijama, dok se udio velikih preduzeća kontinuirano smanjivao. Zahvaljujući takvom sistemskom ureñenju odnosa, u periodu npr. 1975-1987. godina udio zaposlenih u malim i srednjim preduzećima u USA povećan je sa 76,6% na 80,6%.49

69

Što se tiče Evrope, generalno posmatrano, mala preduzeća nisu imala takav uticaj na razvoj privrede i zapošljavanja kao što je to bilo u Americi. Ali sa jačanjem evropskih integracionih procesa, zemlje Zapadne Evrope započele su jaku agresivnu politiku na planu podsticanja preduzetništva i stvaranja modernih malih i srednjih preduzeća, posebno u tehnološki intenzivnim djelatnostima. U 1988. godini Zapadna Evropa imala je oko 11,6 miliona preduzeća, koja su zapošljavala 80,7 miliona ljudi. Od tog broja, mala i srednja preduzeća (od 10 do 499 zaposlenih) zapošljavala su 40% radnika i ostvarivala 49% ukupnog obima prodaje svih preduzeća.50 U Zapadnoj Evropi Italija važi kao zemlja koja, takoñe, poklanja veliku pažnju razvoju malih i srednjih preduzeća. Naime, u malim preduzećima u toj zemlji zaposleno je oko 60% od ukupnog broja zaposlenih u italijanskoj privredi. U privredi SR Nemačke (prije ujedinjenja), mala i srednja preduzeća (do 500 zaposlenih) činila su 99,8% ukupnog broja preduzeća i zapošljavala 65,7% ukupnog broja zaposlenih. Podaci pokazuju da je u velikim koja čine svega 0,2% ukupnog broja preduzeća, bilo zaposleno 34,3% ukupnog broja zaposlenih. Pri tome je u periodu 1977-1987. udio zaposlenih povećan od 62,1% na 65,7%. Kada je u pitanju Francuska privreda, mala preduzeća čine 97,1% ukupnog broja preduzeća, srednja 2,4%, a velika svega 0,5%. Mala preduzeća zapošljavaju 42,1% ukupnog broja zaposlenih, srednja 18,9%, a velika 39,0%. Komparirajući sa ostalima privredu Švajcarske, može se konstatovati da su mala i srednja preduzeća okosnica razvoja te izuzetno ekonomski napredne zemlje. Naime, mala i srednja preduzeća činila su 98,2% ukupnog broja preduzeća i u njima je bilo zaposleno 80,1% ukupnog broja zaposlenih. Nadalje, u privredi Austrije mala i srednja preduzeća čine 99,8% ukupnog broja preduzeća, u privredi, na primjer, Švedske 99,4, a u privredi Grčke 99,5%.51

Isto tako interesantno je napomenuti privredu Izraela. U privredi Izraela mala preduzeća čine 93,8% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju 38,7% ukupnog broja zaposlenih. Mala i srednja preduzeća zajedno čine 99,2% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju 66,7% ukupnog broja zaposlenih. Pod velikim preduzećem u Izraelu se podrazumijeva firma sa preko 300 zaposlenih, dok je u ostalim zemljama ta veličina preko 500 zaposlenih. Na osnovu toga, izvodi se računica da u Izraelu ima svega oko 0,8% velikih preduzeća koja zapošljavaju 33,3% ukupnog broja zaposlenih.

Kada je u pitanju japanska privreda može se konstatovati da mala preduzeća imaju vrlo važnu ulogu. Japan je zemlja sa najvećim učešćem male privrede u industrijskoj strukturi, s obzirom da sve velike japanske firme imaju izuzetno veliki broj malih kooperanata. Ta se cifra često mjeri i sa više hiljada kooperanata bez čijih proizvoda ne mogu egzistirati veći sistemi koji zapošljavaju i veći broj radnika. Mala preduzeća u Japanu čine 99,2% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju čak 75,9% ukupnog broja zaposlenih. Srednja preduzeća u Japanu čine 0,7% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju 15,7% ukupnog broja zaposlenih, a velika preduzeća samo 0,1% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju svega 8,4% ukupnog broja zaposlenih u privredi te zemlje. U radu japanskih preduzeća male i srednje veličine zapaža se, u posljednje vrijeme, stagnacija i likvidacija poslovanja. Indikativno je da je to posljedica već dostignute gornje

70

granice njihovog razvoja i rasta, pa se sada traže putevi njihovog oživljavanja, jer je očigledno da se japanska privreda, uprkos svojoj vitalnosti, većim delom nalazi u krizi. Kada su u pitanju zemlje u razvoju, favorizovanje industrijskih giganata nije donijelo neke veće rezultate. Zato sada te zemlje traže izlaz u razvoju male privrede kako bi povećale proizvodnju i zaposlenost, nivo životnog standarda, izvoz i povećanje nivoa konkurentnosti privrede na meñunarodnom tržištu. Stoga se nameće zaključak da je u savremenim uslovima poslovanja mala privreda neosporno višestruko značajna za sve zemlje, bez obzira na stepen njihove razvijenosti. Sve zemlje su zainteresovane za razvoj novih, pretežno naučnotehnoloških intenzivnih sektora proizvodnje i usluga, jer to smatraju uslovom za dalji rast privrednog razvoja i prilagoñavanje nacionalne privredne strukture brzim tehnološkim promjenama i potrebama formiranja informacionog društva. Idealna forma za ostvarivanje ovih ciljeva su, upravo, mala i srednja preduzeća zbog svoje fleksibilnosti i prilagodljivosti uslovima poslovanja koji se neprekidno mijenjaju.

71

XIII. STRUKTURNA NEUSKLA ðENOST KAO POSLJEDICA POGREŠNOG RAZVOJA

ZEMALJA U TRANZICIJI Razvoj zemalja u komunističkom i postkomunističkom periodu, kao i onih sa razvijenim tržišnim privredama, nije uvijek odgovarao željenim ciljevima. Naime, u komunističkim državama, država je bila ta koja je pratila procese u društvenoj reprodukciji, putem plana regulisala odnose, ali je na duži rok to bilo pogubno, jer se pokazalo neracionalnim pristupom...I zato je socijalizam/komunizam doživio neuspjeh. U državama, koje su priznavale zakon tržišta, takoñe, nije bilo maksimalne harmonije u realokaciji resursa, jer jednostavno nema dugoročnog rješenja jer ni tržište, kao takvo, nije u potpunosti regulator privrednih kretanja. Na duži rok i u tržišnoj privredi postoji tendencija dominantnog formiranja velikih privrednih sistema sa monopolskim težnjama, pa je država primorana da direktnom ili indirektnom intervencijom, odnosno stvaranjem specijalizovanih institucija i mjerama finansijske i ekonomske politike podstiče osnivanje i razvoj malih preduzeća radi postizanja optimalne i efikasne strukture privrede u skladu sa savremenim tehnološkim promjenama i potrebama tržišta. U svim zemljama sa razvijenom tržišnom privredom postoji sistematski organizovana čitava mreža institucija čiji je posao, isključivo ili znatnim dijelom, staranje o razvoju malih i srednjih preduzeća. U pružanju pomoći ovim preduzećima u razvijenim zemljama učestvuje, pre svega, država i njene institucije kao što su specijalizovane agencije, fondovi za finansiranje malih preduzeća, instituti za mala preduzeća i sl., ali i razne javne ustanove (univerziteti, instituti, zavodi, komore i sl.), privatne profitne i neprofitne organizacije i institucije, zatim poslovne banke, velika preduzeća i korporacije. Postoje i raznovrsni oblici samopomoći u okviru malih i srednjih kompanija. Pri tome se težište organizovanja podrške i pomoći manjim preduzećima u posljednje vrijeme, prenosi sa državnih institucija na ostale ustanove, asocijacije i velike privredne sisteme.52 Raznovrsne institucionalne forme i adekvatne mjere ekonomske politike sastavni su deo politike privrednog razvoja u razvijenim zemljama, koja već tradicionalno podržava i pomaže razvoj manjih privrednih kapaciteta. Takoñe, istovremeno se vrši i usmjeravanje kontrola razvoja malih i srednjih preduzeća u skladu sa potrebama efikasnog privrednog razvoja. S druge strane, na kraju XX vijeka mnoge zemlje koje se nalaze u periodu procesa tranzicije, počele su sa formiranjem odgovarajućih institucija koje bi se bavile razvojem malih i srednjih kompanija. Posebnu finansijsku podršku radu novoformiranih institucija daje i program PHARE koji egzistira pri Evopskoj uniji. Formiranje ovakvih institucija u zemljama u tranziciji bio je uslov za dobijanje značajnih finansijskih sredstava i pomoći u

72

obučavanju kadrova. Takva pomoć daje se s ciljem strukturne i svojinske transformacije, odnosno što brže privatizacije u privredi ovih zemalja pod kontrolom meñunarodnih organizacija razvijenih zemalja. Jasno definisanom politikom razvoja, a u skladu sa sopstvenim uslovima i interesima, stvorile bi se mogućnosti da, zajedno sa institucijama Republike Srpske, strategija podsticaja razvoja malih i srednjih kompanija, dobije na punom značaju. Time bi se spriječilo gubljenje tempa na planu podsticanja razvoja malih i srednjih preduzeća u odnosu na zemlje u tranziciji i zadržale mnoge prednosti koje Republika Srpska ima u odnosu na privredu zemalja koje su u tranziciji, a veličine su kao što je Republika Srpska. U tom kontekstu, vrlo je važna konstatacija da mala preduzeća nemaju dovoljno sopstvenih sredstava za razvoj. Veoma teško ih dobijaju kroz uobičajene kanale poslovnog bankarstva ili su uobičajeni uslovi kreditiranja za njih neprihvatljivi. Uzimajući to u obzir, u zemljama sa razvijenom tržišnom privredom ova preduzeća se najčešće finansiraju preko specijalizovanih banaka ili razvojnih fondova i fondova za finansiranje male privrede, ili preko posebnih odjeljenja za kreditiranje malih i srednjih preduzeća u okviru poslovnih banaka. Navedene institucije dodjeljuju kredite malim i srednjim preduzećima uz obavezne kreditne olakšice ili povlastice i pružaju odgovarajuće savjete. U većini zemalja se raspoloživim instrumentima finansijske politike odreñuje procenat kreditnih plasmana koji poslovne banke obavezno usmjeravaju u razvoj malih i srednjih preduzeća. Da bi se pospiješilo odgovarajuće kreditiranje malih i srednjih kompanija od strane banaka, država često odobrava kreditorima posebne povlastice pri oporezivanju i daje garancije za sigurnost ovakvih plasmana. Na taj način proširuje se obim kredita i znatno olakšava procedura za dodjelu kredita malim i srednjim kompanijama.

Isto tako, jedan od glavnih vidova podrške razvoju malih i srednjih preduzeća i povećanju njihove konkurentnosti u razvijenim zemljama daju se poreske olakšice za investiranje u nove vidove tehnologije, školovanje kadrova i za promociju izvoza. Država, takoñe, instrumentima finansijske i ekonomske politike pruža značajnu podršku i olakšice pri formiranju informatičkih, savjetodavnih, finansijskih i obrazovnih institucija koje servisiraju mala i srednja preduzeća. Preko, dakle, raspoloživih instrumenata ekonomske i finansijske politike, aktivno se utiče na formiranje privredne strukture, polazeći od sektorskih, odnosno granskih prioriteta, a u pojedinim zemljama i regionalnih prioriteta.

73

XIV. KREIRANJE EFEKTIVNE I EFIKASNE MAKROEKONOMSKE POLITIKE ZA POTREBE TRŽIŠNOG POSLOVANJA

PREDUZEĆA Jedno od najtežih pitanja na koje se sada traži odgovor u svim post-socijalističkim zemljama odnosi se na kreiranje efektivnog i efikasnog makroekonomskog miljea koji bi rezultirao optimalnim tržišnim poslovanjem privrednih subjekata. U tom smislu će se raspraviti odnos ekonomije i politike, odnos izmeñu plana i tržišta, kao i uloge države u kreiranju komparativnih prednosti.53 Odnos socijalne moći i odlučivanja (politike) sa proizvodnjom, raspodjelom i razmjenom (ekonomija), spada meñu najznačajnija pitanja savremenih društvenih teorija i prakse.

Pažnja posvećena institucionalnim faktorima nikad nije bila isključena iz rasprava o razvoju. U suštini „Vašingtonski konsenzus“, kao popis mjera ekonomske politike koji je trebalo da promoviše zdrav ekonomski razvoj, koji se danas, na žalost, dobrim dijelom zanemaruje, izuzetno obuhvata institucionalne faktore. U njemu se preporučuje napuštanje pravila koja sprečavaju ulazak novih firmi ili ograničavaju konkurenciju, kao i uspostavljanje legalnog sistema koji obezbjeñuje sigurnost privatnog vlasništva i čini ga pristupačnim informatičkom sektoru. Ono što, možda, malo odudara od koncepcije tog konsenzusa, je što se malo pažnje posvećuje ulozi koji privatna preduzeća igraju u podsticanju razvoja. Ali, naravno, vremena se mijenjaju tako da vodeći rukovodioci finansijskih organizacija u svijetu smatraju (npr. Nikolas Stern, glavni ekonomista Svjetske banke) da je kvalitet investicione klime jedan od osnovnih stubova ekonomskog rasta i smanjenja siromaštva, dok je drugi politika osposobljavanja, kao na primjer obezbjeñenja čiste vode, zdravstvenog i obrazovnog sektora dostupnog siromašnim slojevima stanovništva. U nekadašnjim komunističkim zemljama, gdje je to, možda, bilo vidljivije nego u drugim državama, održivi ekonomski razvoj je bio nemoguć bez dinamičnog rasta privatnog sektora. Niko, pritom, nije umanjivao ulogu države. U suštini, teško je zamisliti dobru investicionu klimu bez jakog i efikasnog upravljanja (menadžmenta).

14.1. VRSTE RIZIKA Vlade svih država regulišu trgovinu sa drugim zemljama i kontrolišu pristup nacionalnim resursima od strane inostranih kompanija. Svaka zemlja ima jedinstveni pravni i regulatorni sistem koji utiče na poslovanje i aktivnosti globalnih kompanija, uključujući sposobnost kompanija da identifikuju tržišne mogućnosti. Zakoni i propisi utiču na kretanje proizvoda, usluga, ljudi novca i znanja izmeñu država. Globalna kompanija mora da pokuša da se pridržava svih nacionalnih (državnih) i, u nekim

74

slučajevima, regionalnih ograničenja. Ove napore ometa činjenica da su zakoni i propisi često dvosmisleni i kontinuirano se mijenjaju.54

Političko okruženje: Globalne marketing aktivnosti se sprovode u okviru političkog okruženja sastavljenog od vladinih institucija, političkih partija i organizacija na osnovu kojih ljudi i vladari ostvaruju moć. Svaka nacija ima jedinstvenu kulturu koja odražava društvo, kao i političku kulturu koja odražava relativnu važnost vlade i pravnog sistema i obezbjeñuje kontekst u okviru koga pojedinci i kompanije shvataju svoje odnose prema političkom sistemu. Svaka kompanija, koja posluje izvan svoje zemlje, bi trebalo pažljivo da prouči političku kulturu u ciljnoj zemlji i analizira ključna pitanja koja se odnose na političko okruženje. Navedeno obuhvata stav vladajuće partije prema suverenitetu, političkom riziku, porezima i oduzimanju imovine55 S druge, pak, strane, Bradley56 smatra da bi u analizi političkog okruženja meñunarodni menadžeri trebalo da obuhvate brojne faktore: tip, filozofiju, stabilnost vlade i njene stavove prema meñunarodnom poslovanju.

Suverenitet države: Suverenitet države se može definisati kao vrhovni i nezavisni politički autoritet. Vladine aktivnosti preduzete u oblasti suvereniteta sagledavaju se u kontekstu dva važna kriterijuma: faza razvoja zemlje i politički i ekonomski sistem. Privrede zemalja mogu da budu klasifikovane kao industrijalizovane, novo industrijalizovane ili privrede (zemlje) u razvoju. Brojne vlade u zemljama u razvoju imaju kontrolu nad nacionalnim ekonomskim razvojem postavljanjem zaštitnih zakona i propisa. Njihov cilj je da podstaknu ekonomski razvoj zaštitom novih ili strategijskih industrija. Lideri vlada mogu da obezbjeñuju usluge članovima porodice ili „dobrim prijateljima“. Nasuprot tome, kada brojne zemlje dostignu više nivoe ekonomskog razvoja, njihove vlade izjavljuju (zvanično, bar) da je svaka praksa ili politika koja ograničava slobodnu trgovinu, nelegalna.57Antitrustovski zakoni se donose radi unapreñenja čiste konkurencije. Zakoni zemlje često definišu i štite društveno ureñenje. Zakoni se mogu proširiti i na političke, kulturne i, čak, intelektualne aktivnosti i društveno ponašanje. Na primjer, u Francuskoj zakoni zabranjuju upotrebu inostranih reči u zvaničnim dokumentima (kao što su le weekend ili le marketing). Takoñe, francuski zakon donijet 1996. godine zahtijeva da bar četrdeset odsto pjesama koje se emituju na popularnim radio stanicama, moraju da budu francuske. S druge strane, većina privreda u svijetu kombinuje elemente tržišnih i netržišnih sistema. Suverena politička moć vlade u dominantnoj netržišnoj privredi, dosta utiče na ekonomske aktivnosti u zemlji. Suprotno, u kapitalističkoj, tržišno-orijentisanoj demokratiji, moć je više ograničena. Aktuelni globalni fenomen i u netržišnim i u tržišnim strukturama je trend prema privatizaciji koji smanjuje direktno angažovanje vlade kao dobavljača proizvoda i usluga u odreñenoj privredi. U suštini, svaki čin privatizacije pokreće nacionalnu privredu ka slobodnom tržištu. Neki analitičari smatraju da integrisanje globalnog tržišta erodira nacionalni ekonomski suverenitet. Ako ovo pitanje sagledamo sa aspekta marketinga, koncept razmjene bi značio: zemlje će možda biti spremne da odustanu od suvereniteta u zamjenu za odreñenu vrijednost. Ako zemlje mogu da povećaju svoje učešće u svjetskoj trgovini i nacionalni dohodak, možda će biti spremne da ustupe dio suvereniteta. U Evropi, zemlje članice Evropske unije su odustale od ideje da imaju sopstvene valute, ustupile su pravo da postavljaju standarde proizvoda a čine i druge žrtve u razmjeni radi poboljšanja tržišnog uspjeha.57

75

Uloga institucije (Vlade) u kreiranju makroekonomske politike. Vlade ne mogu da obezbijede rast privrede, ali mogu da obezbijede institucionalni okvir da podrže tržišta koja će omogućiti rast. Za brzi rast i razvoj, vlade ne smijju da budu nestabilne. Primjena predvidivih pravila i politika odražava koliko je država dostojna povjerenja kao izvor izvoza ili koliko je privlačna za investitore. Nizak kredibilitet države ima za rezultat manje investicije i rast i otežava razvoj. Kao osnovnu ulogu u modernim državama u svijetu, uloga Vlade ima sljedeće karakteristike:

1. uspostavljanje pravne države, 2. održavanje efektivne i stabilne makroekonomske politike, 3. investiranje u osnovne društvene usluge, 4. zaštita slabijih članova društva, i 5. zaštita okruženja.58

Stabilne vlade su sposobnije da osiguraju kontinuitet vladine politike koja utiče na poslovanje. Stabilni sistemi omogućavaju kompaniji da planira poslovne aktivnosti, uz odreñeni stepen sigurnosti. Politička nestabilnost nastaje na osnovu političkih rizika poslovanja na inostranim tržištima, političkih uznemiravanja i pretjeranog nacionalizma. Promjena je glavni izvor političkog rizika i radikalne promjene prouzrokuju najveće teškoće pri prilagoñavanju poslovanja. S obzirom da promjena vlade ili njene političke filozofije može da vodi nepredvidivim posljedicama za poslovanje, onda ona ima veću rušilačku moć nego drugi poslovni pritisci.

Politički rizici: Politički rizik je rizik promjene u političkom okruženju ili vladinoj politici koji bi mogao negativno da utiče na sposobnost kompanije da efektivno i profitabilno posluje. To može da demotiviše kompaniju u pogledu inostranog investiranja. Kada je percipirani nivo političkog rizika veliki, zemlja ima velike poteškoće u privlačenju inostranih investicija. Meñutim, često se dešava da menadžeri ne uključuju procjene političkog rizika u procesu strategijskog planiranja, jer misle da je to nejasno, preskupo ili suviše nepouzdano. Političke snage mogu drastično da promene poslovno okruženje uz prethodne male najave. Na osnovu iznijetog, kategorije političkog rizika prema EIU, BERI i PRS Group imaju sljedeće pokazatelje: Sl. 6. Kategorije političkog rizika Rat Podijeljenost političke stru-

kture Vjerovatnoća političkih nemira

Socijalni nemir Podijeljenost po jeziku, etni- čkim ili religioznim grupama

Pravedna ograničenja

Redovni politički transfer Restriktivne ili prinudne mjere za očuvanje moći

Ograničenja za lokalno poslovanje

Politički motivisano nasilje Mentalitet (ksenofobija, na- cionalizam, korupcija, ne- potizam)

Diskriminacijsko odreñiva- nje poreza

Meñunarodni sporovi Sociološki uslovi (uključuju- ći gustinu stanovništva i raspodjelu bogatstva)

Ograničenja povratka u zemlju

Promjene vladine ili poslovne orijentacije

Organizovanje i jačina snaga za radikalnu vladu

Kontrola razmjene

Institucionalna efektivnost Zavisnost od ili važnost prema glavnoj neprijateljskoj moći

Carinske barijere

76

Birokratija Negativni uticaji regiona-

lnih političkih snaga Druge barijere

Otvorenost Socijalni konflikti uključu- jući demonstracije, štrajko- ve i ulične borbe

Kašnjenja pri plaćanju

Korupcija Nestabilnost percipirana na osnovu ubistava i gerilskog rata

Fiskalna ili monetarna ekspanzija

Prestupi Troškovi radne snage Inostrani dug Izvor: Keegan i Green, New York, 2000. Lista rizika sa kojima se susreće meñunarodna kompanija je velika. Rang političkih rizika zavisi od zemlje o kojoj govorimo, kompanije i prirode poslova. Kao jedan netipičan slučaj, kompanija može da izgubi ukupnu kontrolu, vlasništvo nad sredstvima, a kao drugi slučaj, ona može jednostavno da se suoči sa kašnjenjima ili problemima s dobijanjem radnih viza za rukovodeće osoblje. Sl. 7. Analiza političkog rizika u ciljnoj zemlji

Izvor: Bradley, 2002.

Kompanija može da izgubi vlasništvo nad sredstvima u inostranstvu na četiri načina, i to: konfiskacijom, eksproprijacijom, nacionalizacijom i lokalnim pridobijanjem. Konfiskacija (zaplijena) se odnosi na vladinu odluku da preuzima kontrolu nad inostranim sredstvima kompanija u svojoj zemlji, bez plaćanja nadoknada kompanijama za njihove gubitke. Eksproprijacija se razlikuje po tome što se daje nadoknada kompanijama za njihova sredstva. Oba oblika rizika su veći u siromašnim zemljama u

Politički rizici

Političko uznemiravanje

Nacionali- zam

Politika licenci Poreska politika Socijalni nemiri

Patriotizam Šovinizam

Konfiskacija Eksproprijacija Nacionalizacija Lokalno pridobijanje

77

razvoju i industrijama zasnovanim na resursima, kao što je eksploatacija i obrada nafte i u ekstraktivnim industrijama. Sa povećanjem industrijskih i trgovinskih sporazuma, konfiskacija i eksproprijacija opadaju. Nacionalizacija je proces kojim vlada odlučuje da preuzme vlasništvo odreñene industrije (nekih ili svih kompanija) radi sopstvene kontrole. I lokalne i inostrane kompanije mogu da budu nacionalizovane. Vladino vlasništvo i upravljanje industrijom može joj dati veću kontrolu ekonomskog okruženja zemlje i obično je povezano sa pitanjima ekonomskog suvereniteta, nacionalne odbrane ili kontrole strategijskih industrija. Lokalno pridobijanje predstavlja raznovrsne pritiske kojima može da bude izložena inostrana kompanija radi transfera vlasništva i-ili kontrole lokalnih grañana. Kao jedan ekstrem, inostrani investitor može da bude prinuñen da prodaje akcije lokalnim investitorima po unaprijed odreñenoj cijeni. Alternativno, od kompanije se može zahtijevati da izgradi fabriku radi prodaje na lokalnom području, u odreñenom vremenskom periodu, ali joj je omogućeno da odredi kako će se obaviti transfer vlasništva. Ostali primjeri lokalnog pridobijanja su pritisak da se zaposli stanovništvo odreñene zemlje na najvišim nivoima odlučivanja; daju potrebne dozvole za uvoz opreme dijelova, tehnologije i angažovanje osoblja. Političko uznemiravanje može da ima različite oblike i može da utiče na sve oblasti poslovnih aktivnosti, od odnosa sa radnicima, preko odnosa sa potrošačima, do dizajna proizvoda ili odreñivanja cijena. Vladina moć da daje licence (dozvole) može da bude iskorišćena za uznemiravanje. Licenca može da bude tražena za uspostavljanje poslovanja, kupovinu iz uvoza, promenu cijena, angažovanje ili otpuštanje osoblja, ili prodaju vladinim agencijama. Promjene poreske politike se, takoñe, mogu koristiti za ostvarivanje većih prihoda i kažnjavanje inostranih kompanija. Sljedeći oblik uznemiravanja kompanije su socijalni nemiri. Prisustvo političkog terorizma nanosi veliku štetu mogućim investitorima. Isto tako štete na svojini mogu nastati i zbog nereda i nemira.

14.2. INVESTICIONA KLIMA U osnovi prirode problema odnosa izmeñu društva, ekonomije i politike leži sistemski pristup objašnjavanja funkcionalnih veza, pri čemu nemarksisti u centar razmatranja stavljaju tržište /ekonomiju), a marksisti moć (politiku), a moć vladanja je uvijek iznad svega. Jedino što je ostalo jeste objašnjenje osnova da se posjeduje moć, vlast i pravo vladanja drugim. Ona je otjelovljenje nasilja. Tom se rezlikom u tumačenju prirode ekonomije i politike, odlikovala cjelokupna teorija i praksa od 20-ih godina XX vijeka.59 Razmatranje odnosa politike i ekonomije nije izvodljivo van konkretnog konteksta njihovog strukturiranja kao sistema. Svaki od postojećih globalnih društvenih sistema isticao je specifične primarne političke i ekonomske ciljeve. Jedan od faktora koji je uticao na njihovo strukturiranje, bio je odnos izmeñu ekonomskih struktura i političkih institucija, koje utiču na odlučivanje unutar političke i ekonomske sfere. Naime, definitivno je jasno da političke institucije imaju snažan uticaj na definisanje strateških ciljeva odreñenog društva, a time utiču i na njegovu ekonomsku

78

strukturu. O tome i sami, kao narod, imamo dovoljno iskustva od završetka II svjetskog rata, pa do danas. Grañanska demokratija nije izvodljiva bez parlamentarne i vanparlamentarne (grupe za pritisak) tolerancije, uvažavanja interesa, participacije, konkurencije i tolerancije. A kada nisu zadovoljeni ti uslovi, onda se promotivni odnosi s javnošću pretvaraju u propagandni monolog u funkciji jedne ideje i jedne ličnosti (voñe). Na primjeru USA, koja ima preko 200 godina demokratske tradicije i iskustva, a osim toga veoma je bogata i iskusna u ostvarivanju sopstvenih ciljeva i interesa, može se konstatovati da se savremena grañanska demokratija, sa tržišnom privredom i preduzetničkom ekonomijom, ne bi ostvarila da nije postojala: - jaka centralna država, - jake snage sigurnosti, - jakih političkih i ekonomskih institucija, - nepovredivosti institucija i instituta države, - kreativnog planiranja preduzetničkog miljea i finog odreñivanja tržišne prinude, - jake centralne emisione banke i banke rezervi, - stabilnog i razvijenog finansijskog i bankarskog sistema, - saradnje sa jakim, u svjetskim razmjerama, uticajnim spoljnim faktorom, državom-prijateljem. Sagledavajući, dakle, sadašnje odnose u uslovima globalnog pristupa razvoju ekonomije i, uopšte, društva, može se konstatovati da sve nije tako idilično kako se moglo priželjkivati. Konkretna istraživanja o tome govore. Naime, Svjetska banka je u 1999-2000. godini sprovela istraživanja biznisa širom svijeta, usmjeravajući se pritom posebno na njegove odnose s javnim zvaničnicima. Rezultati tog istraživanja će biti uskoro objavljeni u seriji razvojne direkcije Svetske banke pod naslovom „Mogućnosti firmi: investiciona klima i instrumenti vlada u svjetskom pregledu poslovnog okruženja“. Autori tog istraživanja bili su Gita Batra, Danijel Kaufman i Endrju H.W.Stone. Oni su u svojim istraživanjima anketirali stručnjake u oko 10.000 firmi, uglavnom malih i srednjih kompanija lociranih u 80-ak zemalja. Pri tom su bile obuhvaćene kako lokalne firme, tako i one sa stranim vlasništvom. Izvještaj je tražio od učesnika u anketi da se izjasne u pogledu ograničenja za rast i napredovanje njihovih firmi. Glavna ograničenja su bila vrlo različita po regionima. U Latinskoj Americi, primjera radi, četiri glavne prepreke za razvoj biznisa bile su: 1. porezi i poreski propisi, 2. politička nestabilnost, 3. ulični (organizovani) kriminal, i 4. nedostatak finansijskih sredstava. U evropskim zemljama u tranziciji porezi i poreski propisi su, takoñe, bili na prvom mjestu, a iza njih su dolazili problemi finansiranja (2), inflacija (3) i politička nestabilnost (4). Odgovori su bili slični i u bivšem Sovjetskom Savezu, izuzev političke nestabilnosti, koja se smatrala bitnijom od inflacije. Nadalje, oko dvije trećine firmi u centralnoj Evropi, Latinskoj Americi i bivšem Sovjetskom Savezu tvrde da su njihove vlade bile neefikasne u pružanju potrebnih usluga. Širom svijeta, većina firmi izražava negativno mišljenje o stanju javnog zdravstva, parlamenta i, uopšte, javnih radova i saobraćajnica, dok preko 40% ocjenjuje negativno sudstvo, policiju, obrazovanje i ponašanje zvaničnika centralne vlade. Poslovni ljudi gube mnogo vremena u kontaktu sa javnim službama. To se očigledno odnosi na korupciju, koju oko polovine anketiranih poslovnih ljudi u bivšem Sovjetskom Savezu i centralnoj Evropi, smatra kao glavnu prepreku za bavljenje biznisom.

79

Značajna je, takoñe, konstatacija da velika većina bivših socijalističkih zemalja ima neefikasan poreski sistem. Nije uobičajeno da po propisima ima tako mnogo poreza, da bi firme koje pošteno rade trebalo da plate više poreza nego što iznosi njihov ukupan prihod. Nije onda nikakvo čudo da se firme povlače u ilegalnost i postaju tako jako osjetljive na zahtjeve podmićivanja državnih zvaničnika. Možda je još bitnije, što ekonometrijske analize ovog izvještaja (vrlo interesantnog za naša istraživanja), pokazuju da ove institucionalne prepreke djeluju u velikoj mjeri na smanjenje rasta i investicija. Drugim riječima, poboljšanje odnosa izmeñu vlasti i biznisa poboljšava spremnost firmi da proizvode ono što se na tržištu traži i ono što je narodu potrebno. Stvaranje povoljne klime za inostrane investicije prevazilazi „standardne“ makroekonomske pretpostavke. FDI zahtijevaju sprovoñenje razvojne politike bez uplitanja birokratskih organa, a svakako bez administrativnih odugovlačenja pri registraciji, zapošljavanju, izvozu, repatrijaciji profita, obezbjeñivanju potrebne pravne zaštite i sl. Osim toga, pretpostavlja se postojanje transparentne i korektne jurističke regulative kao i efikasnog bankarskog, odnosno, finansijskog sistema. Ono što država treba da uradi je da podstiče i pomaže sve promjene koje vode jačanju produkcione baze i realne konkurentnosti izvoza. Tek bi dodatne investicije u savremenu tehnologiju i u ljudski kapital (znanje, specijalizacija i dr.), mogle podići stopu rasta na višu ravan i tako istovremeno osigurati dva cilja: a) pomaknuti životni standard (per capita dohodak) na viši nivo, i b) omogućiti regularno ispunjavanje obaveza prema inostranim poveriocima (servisiranje dugova). Nijedna samostalno izvoñena ekonomska politika ne može, u okolnostima meñusobno povezanih i uslovljenih sistema, dovesti do povećanja konkurentnosti privrede, odnosno povećanja ekonomskog rasta. Potreban je paket mjera, vremenski sinhronizovanih, funkcionalno usklañenih i usmjerenih prema istom cilju. Politika povećanja konkurentnosti u Republici Srpskoj sada se pokazuje kao identična sa opštom politikom stabilizacije i politikom tranzicionog prelaza na potpunu tržišnu privredu. Prethodna konstatacija je to nedvosmisleno potvrdila i stoga je potrebno koncipirati ekonomsku politiku sinhronizovanog djelovanja u nekoliko pravaca koji će svi voditi istovjetnom cilju: povećanju konkurentnosti kao primarnoj pretpostavci za obezbjeñenje stalnog i stabilnog ekonomskog rasta. Izgradnja i sprovoñenje stabilnog i transparentnog pravnog okvira je primarna pretpostavka za regularno funkcionisanje tržišne privrede. Sa tog stanovišta ključnu ulogu ima zakon o preduzećima, zakon o stečaju (prestanku rada preduzeća i načinu regulisanja zaostalih obaveza), kao i zakon o jemstvu. U cilju povećanja konkurentnosti privrede potrebno je ne samo sprovesti mjere koje će biti usmjerene ka stvaranju ili promjeni opštih uslova privreñivanja, nego i mjere koje će se odnositi na pojedine kratkoročno perspektivne sektore. Proces industrijske transformacije nije linearan, zato je od značaja podsticati sektorsku konkurentnost. Transparentnost tržišta, koordinacija mera ekonomske politike na nacionalnom i lokalnom nivou, uvoñenje savremene tehnologije, organizacije rada, proizvodnih procesa, menadžmenta, koordinacije mera ekonomske politike na nacionalnom i lokalnom nivou – sve je to potrebno aktivirati istovremeno. Tek kada budu osigurani: uslovi za efikasno funkcionisanje tržišta, čvrsta i beskompromisna pravna zaštita poslovanja, inovativni menadžment, kao i savremena tehnološka baza – moći će se sprovesti transformacije privrede i obezbijediti njena stalna konkurentnost i na tome zasnovan trajni privredni rast.

80

XV. POLITIKA KREDITIRANJA SVJETSKE BANKE ZA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH

KOMPANIJA U REPUBLICI SRPSKOJ Projekat kreditiranja Svjetske banke za razvoj malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj iniciran je 2002. godine. Projekat je rezultat analitičkog rada Svjetske banke u saradnji sa domaćim partnerima iz Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, a usmjeren je ka realizaciji prioritetnog strateškog cilja, prvenstveno kroz podršku rastu i razvoju privatnog preduzetništva i finansijskog sektora. Ali, prije nego što izložimo detalje politike finansiranja Svetske banke, u kratkim crtama osvrnućemo se na osnovne podatke o Svjetskoj banci, kao jednoj od vodećih institucija u svijetu za kreditiranje i razvoj kompanija. Naime, Svjetska banka ima sjedište u Vašingtonu. Osnovana je od strane država članica i u vlasništvu je 184 države. Sve države članice imaju pravo odlučivanja, pa tako i Bosna i Hercegovina koja je postala članica Svjetske banke 1996. godine. Misija Svjetske banke, na njenom početku 1944. godine prvobitno se odnosila na učestvovanje Svjetske banke u postratnoj rekonstrukciji. Prvi zajam u iznosu od 250 miliona dolara Svjetska banka je dodijelila Francuskoj 1947. godine u svrhu postratne rekonstrukcije. Vremenom ova institucija je rasla i razvijala se da bi danas, kao grupacija koja se sastoji od pet blisko udruženih razvojnih institucija izgledala ovako: 1. Meñunarodna banka za rekonstrukciju i razvoj (IBRD) 2. Meñunarodna razvojna agencija (IDA) 3. Meñunarodna finansijska korporacija (IFC) 4. Agencija za garantovanje investicija (MIGA) 5. Meñunarodni centar za rešavanje sporova u vezi sa investicijama (ICSID)

Svih pet navedenih institucija, koje rade nezavisno jedna od druge, blisko sarañuju u cilju poboljšanja interne efikasnosti i eksterne efektivnosti.

Više nego ikada prije, Svjetska banka danas igra veoma važnu ulogu u globalnoj ekonomiji rada i poslovanja. U okviru te politike, smatra se da je kreditiranje malih i srednjih kompanija bitno iz dva razloga: zbog tržišne nesavršenosti i zbog vjerovanja da mala i srednja preduzeća imaju važnu funkciju koja opravdava njihovu ulogu u ekonomskoj strukturi jedne zemlje. Većina malih i srednjih kompanija osniva se i postoje bez institucionalne podrške, dok većina preduzetnika obično koristi sopstvena sredstva (najčešće ušteñevinu) pri osnivanju preduzeća. Vremenom, kako mala preduzeća dobijaju tendenciju rasta i razvoja, ona se suočavaju sa problemom koji se odnosi na nedostatak obrtnog kapitala. U cilju prevazilaženja pomenutog problema, Svjetska banka pruža podršku malim i srednjim preduzećima putem obezbjeñenja neophodnog obrtnog kapitala u vidu kredita. Osnovni kriterijumi Svjetske banke za dodjelu kredita malim i srednjim preduzećima (kompanijama) su sljedeći:

81

- Stabilna politička situacija u državi, - Posvećenost preduzeća ispunjenju zadatih ciljeva, - Snažna potražnja za uslugama koje projekat treba da obezbijedi, - Ocjena sa aspekta korišćenja finansijske i tehničke podrške, - Identifikovanje pojedinaca u državnim organima ili institucijama koji mogu

obezbijediti finansijsku i tehničku pomoć, - Usklañenost dizajna projekta sa lokalnim zahtjevima.

15.1. PROJEKTI KREDITIRANJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U REPUBLICI SRPSKOJ

U februaru 2002. godine, Svjetska banka odobrila je sredstva za „Projekat

kreditiranja privatnog sektora“ (Private Sector Credit Project – PSCP) u Republici Srpskoj. Primarni cilj ovog projekta je promovisanje malih i srednjih kompanija kroz poboljšanje dostupnosti finansiranja za privatni sektor. Takoñe, putem učešća u projektu, ojačavaju se i kapaciteti banaka učesnica za pozajmljivanje malim i srednjim preduzećima, kapaciteti za ocjenu kreditnog rizika i upravljanje njime, oblikovanje razvoja bankarskog sektora u Republici Srpskoj, podržava izgradnja institucionalnih kapaciteta novih banaka u privatnom vlasništvu, postiže se povećanje zaposlenosti i stimuliše izvoz. Na realizaciji projekta kreditiranja privatnog sektora aktivno radi Fond za razvoj i zapošljavanje Republike Srpske, kao multiprojektna implementaciona jedinica. Pored pomenutog projekta kreditiranja privatnog sektora, Fond radi i na još 6 projekata finansiranih od strane Svjetske banke, kao što slijedi:

o Projekat razvoja zajednice (CDP), o Mikrofinansijski projekat II (LIP II), o Projekat lokalnog razvoja (LDP), o Drugi projekat podrške zapošljavanju (SESP), i o Tehnička pomoć privatizaciji (RTAS).

15.2. KRITERIJUMI ZA POTENCIJALNE KORISNIKE KREDITA

Krediti se odobravaju preduzećima koja ispunjavaju sljedeće uslove: 1. Preduzeće postoji najmanje dvije godine (ovaj uslov je poželjan), 2. Preduzeće posluje u Republici Srpskoj i registrovano je kod poreskih organa i lokalne

privredne komore, 3. Preduzeća je angažovano u sektoru prerade poljoprivrednih proizvoda i proizvodnje

ili drugih ekonomskih aktivnosti koje podržavaju obnavljanje istih ili pružaju usluge za proizvodnju hrane ili industrijsku proizvodnju,

4. Preduzeće je u privatnom vlasništvu. U slučaju privatizovanih preduzeća učešće privatnog vlasništva mora biti najmanje 65%,

82

5. Preduzeće je kreditno sposobno i ima zadovoljavajuću finansijsku strukturu, unutrašnju strukturu, menadžment osoblje, finansijske i druge izvor neophodne za efikasno obavljanje svojih poslova, uključujući i konkretan projekat (onaj za koji se traži kredit).

15.3. USLOVI KREDITIRANJA Banke daju kredite za projekte koji ispunjavaju sljedeće kriterijume: � Projekat je u vezi sa investicijama ili povećanjem proizvodnih kapaciteta i /ili

profitabilnosti, popravke ili modernizacije opreme, te za nabavku obrtnog kapitala, � Za nabavku opreme-osnovnih sredstava i sirovina-obrtnih sredstava, popravke

postrojenja i manje grañevinske radove (čija vrednost ne prelazi 75.000 EUR), � Projekat se izvodi, te ekonomski, finansijski i komercijalno je vrijedan, � Finansijska stopa povrata bi trebala biti jednaka ili veća od 15%, � Projekat bi trebao biti završen i operativan u roku od jedne godine, � Projekat mora zadovoljavati propisane standarde u vezi sa zaštitom okoline, te

zakonske propise Republike Srpske u vezi sa zaštitom zdravlja, sigurnosti i okoline. Očekuje se da su korisnici kredita spremni da finansiraju najmanje 25% troškova projekta kako bi se osigurala njihova ozbiljna zainteresovanost za uspjeh projekta koji se finansira.

PREGLED KREDITA TAB. 8 u 000 EUR Vrsta kredita Iznos

(EUR) Rok otplate (meseci)

Grace period (meseci)

Kamata (godišnja)

Namena

Investicioni* 12 - 250 do 60 do 12 do 9%, opadajuća

Oprema, mašine, sanacija objekata

Za obrtna sredstva

do 125 do 36 do 3 do 9% opadajuća stopa

Nabavka repromaterijala

Izvor: PK Banja Luka.

Investicioni krediti: � Iznose kredita veće od 250.000 EUR odobrava Svjetska banka, slučaj po slučaj i na

osnovu posebnih obrazloženja, � Krediti sa rokom otplate dužim od 5 godina zahtijevaju posebno odobrenje Svjetske

banke, � Krajnji korisnici otplate glavnice i kamate vrše mjesečno.

83

15.4. IMPLEMENTATORI PROJEKTA KREDITIRANJA

Odabiranje banaka koje učestvuju u implementaciji Projekta kreditiranja vrši Svjetska banka. Bez obzira na naknadna odobrenja svakog pojedinačnog kredita koja će davati Fond za razvoj i zapošljavanje i Svjetska banka, komercijalne banke donose odluku o odobravanju ili neodobravanju svakog pojedinačnog kredita, a na osnovu procjene rizika, kreditne sposobnosti potencijalnog korisnika kredita, izvedivosti pojedinačnog kredita, itd. Komercijalne banke koje učestvuju u implementaciji Projekta kreditiranja privatnog sektora i Revolving fonda su: 1. LHB BANKA A.D. Banja Luka 2. NOVA BANKA A.D. Bijeljina 3. RAIFFEISEN BANK, Sarajevo/Banja luka 4. ZEPTER KOMERC BANKA A.D. Banja Luka 5. NOVA BANJALUČKA BANKA A.D. Banja Luka 6. RAZVOJNA BANKA JUGOISTOČNE EVROPE A.D. Banja Luka 7. BOBAR BANKA

Potencijalnim korisnicima kredita komercijalne banke daju detaljna uputstva u vezi sa izradom zahtjeva za kredit, potrebnom propratnom dokumentacijom, garancijama itd.

15.5. VRIJEME REALIZACIJE PROJEKTA Implementacija projekta kreditiranja malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj traje tri godine, a datum završetka implementacije projekta predviñen je za 30.06.2005. godine. Ukoliko do tog datuma sredstva nisu potrošena i ako su razlozi opravdani, plasirana sredstva u obliku revolving linije i dalje će ostati na raspolaganju privatnom i finansijskom sektoru u Republici Srpskoj do završetka radova ili otvaranja neke nove kreditne linje. Inače, gore navedeni primer Svjetske banke uzet je s ciljem da se dio stručne javnosti upozna o načinima rada i kreditiranja ove institucije. Jer Svjetska banka daje najpovoljnije uslove za kreditiranje razvoja malih i srednjih kompanija, a za uzvrat ne traži nikakve političke ustupke i zato je popularna, naročito u zemljama u razvoju. O tome govori i svjetski poznati stručnjak Joseff Stiglic koji u svom djelu „Protivurečnosti globalizacije“ ističe sljedeće: „Primjena pogrešnih ekonomskih teorija ne bi bila takav problem da kraj, prvo kolonijalizma, a zatim i komunizma nije dao MMF-u i Svjetskoj banci, mogućnosti da u velikoj mjeri prošire svoje odgovarajuće izvorne mandate i da u ogromnoj mjeri produže njihov domet. Danas su te institucije postale dominantni igrači u svjetskoj privredi. Ne samo zemlje koje traže njihovu pomoć, već i one koje traže njihov „pečat saglasnosti“ da bi pod boljim uslovima pristupile

84

meñunarodnom tržištu kapitala, moraju slijediti njihove recepte, tj. recepte koji reflektuju njihove ideologije i teorije slobodnog tržišta.“ Rezultat toga za mnoge ljude je siromaštvo, i za mnoge zemlje socijalni i politički haos. MMF je načinio greške u svim oblastima u koje je bio uključen: u razvoju, u upravljanju krizama, kao i u zemljama u tranziciji od komunizma ka kapitalizmu.“ 60

Nadalje, analizirajući svjetsku literaturu i iskustva koje druge zemlje imaju u pogledu korišćenja metodologije koju propisuje MMF, može se konstatovati da programi strukturnog prilagoñavanja nisu donijeli održivi rast čak ni onim zemljama koje su se pridržavale njihovih ograničenja i zamjerki. U mnogim zemljama pretjerana krutost mjera ukočila je razvoj: uspješni ekonomski programi zahtijevaju izuzetnu brigu u pogledu postupnosti – redosljeda po kojem se reforme sprovode – i njihove dinamike. Ako su tržišta, na primjer, prebrzo otvorena za konkurenciju, i pre no što su uspostavljene snažne finansijske institucije, onda će postojeća zaposlenost biti brže uništavana nego što će nova biti stvarana. U mnogim zemljama greške u postupnosti i brzini preduzimanih mjera vodile su rastu nezaposlenosti i povećanju siromaštva. U skorijem vremenu, velike krize koje su se dogodile u zemljama u razvoju kao što su Bolivija, Etiopija, Argentina...potvrñuju gore iznijete činjenice. Zbog toga liberalizacija vrlo često nije praćena obećanim rastom, već povećanom bijedom, a čak i oni koji nisu izgubili svoj posao bili su pogoñeni povećanim osjećanjem nesigurnosti.61

85

XVI. INVESTICIONI FONDOVI KAO MOGUĆNOST ZA FINANSIRANJE RAZVOJA

PREDUZEĆA U KRIZI Istorija investicionih fondova je vremenski veoma duga. Ideja o udruživanju novca radi zajedničkog ulaganja je započeta u Evropi još sredinom XIX vijeka, dok je u Americi prvi zajednički fond („mutual fund“) osnovan 1893. godine i to za profesore i zaposlene na harvardskom univerzitetu. Posle kraha berzanskog tržišta 1929. nastaju prve regulative vezane za fondove. Zakoni o hartijama od vrednosti donijeti su u mnogim zemljama i do današnjeg dana definišu propise koje fondovi moraju da poštuju. Otada počinje eksponencijalni rast fondova, pa danas u Americi (koja vodi najbolju statistiku u ovoj oblasti) u zajedničkim fondovima ima blizu sedam triliona dolara. U specijalizovanim „hedge“ fondovima ima više od jednog triliona dolara. Oko 83 miliona individualnih investitora plasiralo je ova sredstva u razvojne projekte. Ovako koncipirani fondovi omogućuju udruživanje i objedinjavanje sredstava za investicije, što pojedinačnom investitoru povećava spektar mogućnosti za ulaganja (omogućuje tzv. diversifikaciju). Ovo, praktično, znači da investitor, umjesto da ograniči ulaganja u mali broj kompanija/projekata, čime se povećava i rizik investicija, svoja sredstva može da plasira u fond koji u svom portfelju ima veći broj kompanija/projekata i samim tim, smanji rizik svojih investicija. S druge, pak, strane stručnjaci koji upravljaju plasmanom kapitala i prate performanse investicija, imaju znanje i iskustvo koje im omogućuje da procijene vrijednost kompanija i projekata, njihov potencijal i mogućnost stvaranja dodatne vrijednosti. Tu, takoñe, spada i spoznaja o riziku koji je vezan za ambijent i okolnosti u poslovanju, u odreñenoj ekonomiji/sektoru. Ovakav profesionalni pristup štiti interese malih akcionara. Isto tako, može se konstatovati da su tržišta u svijetu meñusobno povezana. Pad jednog tržišta stvara priliku za razvoj nekog drugog tržišta. Primjera radi, jak evro je problem za izvoz iz Evrope, što ograničava rast i konverziju prihoda iz stranih valuta u matični evro, pa samim tim, i rast akcija/vrijednost kompanija. S druge strane, ovo stvara priliku za Ameriku koja, zbog slabog dolara, ostvaruje dobar izvoz i samim tim značajno veće prihode. Pošto su tržišta sve više zavisna od mnoštva informacija i uticaja, njihovo prikupljanje i analiza od pojedinaca iziskuje i suviše vremena. U tu svrhu u investicionom fondovima stvoreni su čitavi timovi koji se bave analizom različitih geografskih regiona, sektora, kompanija, tehničkom analizom trgovanja i modeliranjem trendova.62

86

16.1.CILJEVI INVESTICIONIH FONDOVA

Investicioni fondovi imaju jako značajnu ulogu u ekonomijama, a naročito onima u tranziciji, gdje je privatizacija u toku, jer upravljaju plasmanom kapitala na komercijalnim osnovama. Kapital teži kompanijama/projektima gdje su očekivani prinosi veći, čime se ujedno pospješuje efikasnost ekonomije, specijalizacija, optimalna raspodjela radne snage i eksploatacija komparativne prednosti ekonomije. Omogućava se restrukturiranje, oporavak i uključivanje u meñunarodne ekonomske tokove. Kod investicija portfeljskog karaktera (što podrazumijeva njihovo aktivno trgovanje na berzi), ako kompanije ne postižu očekivane rezultate, novac se povlači i prebacuje u kompanije koje ostvaruju očekivane prihode. Naravno, u realnosti uslovi nisu idealni, pa postoji mogućnost da menadžeri fonda naprave pogrešnu procjenu i da isuviše podrže sektore koji ne mogu da ostvare procijenjeni potencijal (primjeri su i pretjerane investicije krajem devedesetih godina, u internet i telekom, „biotech co.“ i sl.), koje se nisu isplatile. Meñutim, tržište ima tendenciju da ispravi te greške, pa opet ako poslovanje nije u skladu sa onom koja je predviñena u vrednovanju kompanije, dolazi do korekcije tržišta i akcije tih kompanija ili čitavih sektora se prodaju.

16.2. VRSTE FONDOVA

Najbolja podjela fondova je u zavisnosti od vremenskog roka za plasman investicija i rizika koji donose. Postoje tri osnovne vrste fondova: 1. Dugoročni (plasmani do 10-20 godina) upravljaju novcem institucionalnog karaktera, penzionih i osiguravajućih društava i fondovima sa poreskim olakšicama, vrlo popularnim vidom štednje u razvijenim zemljama. Dugoročni fondovi najčešće imaju širok portfelj velikih kompanija visokog kvaliteta (tzv. Blue chip), koji zbog svoje veličine, mogu da apsorbuju ovaj nivo kapitala. Oni se smatraju manje rizičnim, s obzirom da nisu u mogućnosti da puno pomjeraju svoje pozicije. Za ovo postoji i dobar razlog. Ovakvi fondovi raspolažu sa 10-100 milijardi evra/dolara u investicijama i svakim svojim ulazom ili izlazom iz investicije, gdje neka pozicija može da ima više stotina miliona evra, dovode do pomjeranja tržišta. Ovim fondovima je cilj da ostvare realni prinos, što znači da postignu bolji uspjeh od indeksa koji mjere prosječnu vrijednost berzanskog tržišta. Nemogućnost aktivnog trgovanja pozicijama, stvara im problem kada su tržišta u padu, kada ostvaruju lošije rezultate od aktivnijih fondova. Zato plasirane investicije moraju da budu na duže staze da bi se potencijalni ciklus pada tržišta nivelisao. 2. Srednjoročni (3-7 godina) „Private equity“ (direktne investicije i akcije), „Venture capital“ (preduzetničke investicije). Srednjeročni fondovi uzimaju veće pakete akcija u kompanijama koje se kotiraju na berzi ili van berze, vrlo često većinsko vlasništvo, što im omogućuje da aktivno učestvuju u odlučivanju s ciljem da se unaprijedi poslovanje, restrukturira kompanija i omogući njen prodor na domaća i strana tržišta. Ovakav tip investicija nosi veći rizik. U slučaju da doñe do problema sa investicijama, one obično postaju nelikvidne ili moraju da se prodaju po mnogo nepovoljnijim cijenama.

87

Kratkoročni „hedge“fondovi: Ovakvi fondovi aktivno trguju na berzi i prave ulaz-izlaz iz pozicija gdje su plasirali investicije na dnevnoj ili nedjeljnoj berzi. Mogu da prodaju akcije koje su pozajmili (tzv. „shorting“), kako bi ih kasnije kupili jeftinije i vratili vlasniku (obično dugoročnom fondu) i napravili tim putem razliku u cijeni. Ovi fondovi mogu da ostvare pozitivne prinose čak i kada tržišta padaju. Njihova strategija se smatra rizičnijom, ali unosnijom, zbog čestih mijenjanja investicija, visokih transakcionih troškova i potrebe za velikom likvidnošću, pa ovi fondovi nisu prisutni na svim tržištima. 3. Orijentacija fondova: Poslovna aktivnost fondova se odvija skoro na svim prostorima i u različitim kategorijama biznisa. Tako ih razlikujemo po sljedećim orijentacijama: 3.1. Geografska: globalni, regionalni, individualne zemlje, miješano; 3.2. Sektorski: telekom, banke, farmaceutski proizvodi, nekretnine; 3.3. Finansijski instrumenti: akcije, obveznice, miks; 3.4. Arbitraža: prilikom preuzimanja/pripajanja kompanija, izmeñu različitih klasa akcija; 3.5. Usmjereni na promjenu u kompaniji (event driven): dividend, kupovina sopstvenih akcija, restrukturiranje; 3.6. Veličina kompanije: velike, male, srednje; 3.7. Kompanije sa visokim rastom ili kotirane po diskontovanoj vrednosti. Ovakav vid finansiranja malih i srednjih kompanija nije egzistirao u zemljama bivšeg jugoslovenskog prostora. Ono što je najvažnije, svi ti fondovi igraju pozitivnu ulogu u finansiranju razvoja odreñenih sektora privreñivanja. Bitno je da novi fondovi, kao alternativni vid štednje koji direktno, bez opterećujućih kamata, plasira sredstva u kompanije, krenu što prije da budu aktivni učesnici u privatizacijama (što će naročito, biti značajno prilikom privatizacije javnih preduzeća). Tu će rijetko koji individualni fond moći samostalno da obezbijedi sredstva, kao i stimulaciju postojećih tržišta kapitala i domaćeg preduzetništva. Stoga, normalno je da i dalje učimo na osnovu svjetskog iskustva ovih institucija u kome su akcije i nastale pribavljanjem kapitala. Manji broj društava će i kod nas da kotira akcije i imaćemo indeks cijene akcija. Logično je da se veliki broj društava zatvori i kontroliše od strateškog ulagača. To će biti firme iz iste djelatnosti, ali su ujedno i investicioni fondovi. U našoj situaciji, u Republici Srpskoj, i dokapitalizacija i privremeno većinsko ulaganje investicionog fonda sa dobrim referencama, može da bude optimalni koncept da se podigne brzo vrijednost kapitala i uspjeh preduzeća. To i jeste cilj uspješne privatizacije od koje će imati koristi preduzeće, zaposleni, budžeti i ukupna privreda i stanovništvo.

88

XVII. FAZE DONOŠENJA ODLUKA O BUDŽETSKOM FINANSIRANJU I MOGU ĆE IMPLIKACIJE NA RAD MALIH I SREDNJIH

KOMPANIJA Budžetsko finansiranje bitno utiče na ukupne ekonomske odnose države i entiteta, a pogotovo utiče na rad malih i srednjih kompanija. Uticaj budžetskog finansiranja na rad malih i srednjih kompanija ogleda se kroz dvije faze i to kroz fazu prikupljanja sredstava i kroz fazu trošenja sredstava budžetskih korisnika. Dostupnost budžetskim sredstvima, u situaciji malog fizičkog obima proizvodnje i deficita u spoljnotrgovinskom poslovanju, od uticaja je na rad velikog broja malih i srednjih preduzeća. U cilju obezbjeñivanja efikasnosti korišćenja budžetskih sredstava, kada se ona upotrebljavaju za nabavke roba i usluga, transparentnosti i mogućnosti jednakog pristupa tim sredstvima, Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine propisana su pravila i postupak nabavke. Budžetski sistem Republike Srpske kao i postupak i faze donošenja odluka o budžetskom finansiranju, utvrñene su Zakonom o budžetskom sistemu Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 96/03). Budžetski sistem Republike Srpske čine: budžet Republike Srpske, budžeti opština i gradova i finansijski planovi fondova.

17.1. FAZE DONOŠENJA ODLUKA O BUDŽETSKOM FINANSIRANJU

Budžet Republike Srpske priprema se i donosi prema utvrñenom budžetskom kalendaru koji omogućuje da se sagledaju i utvrde izvori i obim realnih prihoda, makroekonomski okvir, kao i da se utvrde potrebe budžetskih korisnika i mogućnosti njihovog zadovoljenja. Procedura pripreme i donošenja budžeta podrazumijeva sljedeće faze: Faza 1. Ministarstvo finansija priprema preliminarni Memorandum koji treba da sadrži prijedlog ekonomske i fiskalne politike Vlade i njen uticaj na budžet, te procjenu prihoda i rashoda po glavnim vrstama za sljedeću fiskalnu godinu. Faza 2. Vlada razmatra i usvaja preliminarni Memorandum koji se nakon usvajanja dostavlja opštinama i gradovima, a Ministarstvo finansija izdaje budžetskim

89

korisnicima uputstvo o načinu i elementima izrade nacrta budžeta za narednu fiskalnu godinu. Faza 3. Budžetski korisnici, na osnovu uputstva, prosljeñuju budžetski zahtjev za narednu fiskalnu godinu koji dostavljaju Ministarstvu finansija. Faza 4. Nakon sagledavanja zahtjeva i potreba budžetskih korisnika, Vlada usvaja konačan Memorandum koji se dostavlja opštinama, gradovima i fondovima. Faza 5. Ministarstvo finansija razmatra zahtjeve budžetskih korisnika i izrañuje nacrt budžeta. Nakon toga, izvještava budžetske korisnike o predloženim iznosima primanja i izdataka na koje mogu stavljati primjedbe. O primjedbama konačnu odluku donosi Vlada. Faza 6. Posle odlučivanja na primjedbe budžetskih korisnika, Vlada usvaja nacrt budžeta i dostavlja ga zajedno sa konačnim Memorandumom Skupštini. Faza 7. U završnoj proceduri Skupština donosi budžet za narednu fiskalnu godinu. Ako se, nadalje, poñe prema opštinama, a za potrebe analiziranja korišćenja budžetskih sredstava u okviru potrebnih sredstava za razvoj malih i srednjih kompanija, budžeti opština i gradova donose se po proceduri koja sadrži sljedeće faze: Faza 1a. Opštine i gradovi analiziraju preliminarni Memorandum, a organ nadležan za finansije izdaje budžetskim korisnicima uputstvo za pripremu nacrta budžeta opštine, odnosno grada, za narednu fiskalnu godinu. Faza 2a. Na osnovu iskazanih potreba budžetskih korisnika nadležni organ za finansije izrañuje nacrt budžeta i dostavlja ga izvršnom organu opštine, odnosno grada koji može da traži dodatna objašnjenja ili informacije od nadležnog organa za finansije, a nakon toga utvrñuje prijedlog budžeta i dostavlja ga Ministarstvu za finansije koje daje saglasnost na prijedlog budžeta opštine, odnosno grada. Faza 3a. Predlog budžeta i saglasnost Ministarstva za finansije dostavlja se skupštini opštine, odnosno grada, na usvajanje. Finansijski plan fondova je u jedinstvenom sistemu budžetskog načina finansiranja, pa je i procedura za donošenje slična proceduri pripreme i donošenja budžeta opština, odnosno gradova i sadrži sljedeće faze: Faza 1b. Fondovi analiziraju preliminarni i konačni memorandum. Pri tome vode računa o smjernicama datim u konačnom Memorandumu i izrañuju nacrt finansijskog plana za narednu fiskalnu godinu. Faza 2b. Nacrt finansijskog plana fondova dostavlja se Ministarstvu za finansije koje je ovlašćeno da predloži njegove izmjene i dopune. Faza 3b. Na prijedlog finansijskog plana Vlada daje saglasnost istovremeno sa usvajanjem prijedloga budžeta za narednu fiskalnu godinu. Faza 4. Po dobijenoj saglasnosti Vlade, finansijski plan donosi nadležni organ Fonda.

90

17.2. KATEGORIJE POREZA I DOPRINOSA Porezi kao osnovni prihod budžeta mogu biti direktni porezi kojima se oporezuju prihodi pojedinačnih pravnih i fizičkih lica i indirektni koji su sadržani u cijeni roba i usluga, a u principu plaća ih krajnji potrošač. Kategorije direktnih poreza su:

- porez na plate, - porez na dohodak, - porez na prihod od kapitalne dobiti, - porez na dobit preduzeća, - ostali porezi na imovinu. Kategorije indirektnih poreza su:

- porez na promet proizvoda, - porez na promet usluga, - akcize i carine koje spadaju u kategoriju indirektnog oporezivanja. Doprinosi su prihodi fondova i služe za njihovo finansiranje, i to:

- doprinos za penziono i invalidsko osiguranje, - doprinos za zdravstveno osiguranje, i - doprinos za zapošljavanje. Porezi i doprinosi uvode se isključivo zakonom.63

17.3. UTICAJ POREZA I DOPRINOSA NA RAD MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA

Visina i broj poreza i doprinosa koje plaćaju kompanije utiče na njihovo poslovanje, a pogotovo, na rad malih i srednjih kompanija. Ovaj uticaj se manifestuje na više načina, a izrazito kroz visinu stope direktnih poreza i doprinosa.

U sadašnjem poreskom sistemu, koji važi u Republici Srpskoj, stope poreza su proporcionalne i nisu stimulativne za male i srednje kompanije čiji kapital i zarada nisu takvi da bi bez dodatnih stimulativnih mera omogućavali razvoj tih kompanija. U tom pogledu, naše je mišljenje da bi jedna od stimulativnijih mera mogla da bude i povoljnija stopa pojedinih poreza za male kompanije. Kod indirektnog oporezivanja, na poslovanje malih i srednjih kompanija utiče i način obračuna, mjesto i vrijeme plaćanja indirektnih poreza. Primjera radi, za izvršenu prodaju proizvoda ili izvršenu uslugu, porez se mora obračunati i platiti u odreñenom roku, bez obzira da li su roba, odnosno usluga, naplaćeni. A to pogaña male i srednje kompanije zbog manjeg obima obrtnog kapitala. Poreskim rješenjima, na ovaj način država sebi obezbjeñuje sigurnost kontinuiranog priliva sredstava, dok male i srednje kompanije usporava u razvoju. Budžetska potrošnja može da utiče na rad kompanija i kroz usmjeravanje budžetskih sredstava u pojedine oblasti proizvodnje, što može biti vrlo efikasno u razvojnom smislu reči. I to, naravno, za onu proizvodnju koja se na tržištu traži. U

91

slučajevima da se budžetska sredstva koriste većim dijelom za podmirenje troškova administracije, poslovanje malih i srednjih kompanija neće biti stimulisano ni kroz programe subvencija ili druge vidove podrške, niti kroz mogućnost dobijanja radova, na primjer izgradnje komunalne infrastrukture koja se finansira iz budžeta. Nadalje, Budžetom Republike Srpske, subvencije i drugi načini stimulisanja proizvodnje, uglavnom su predviñeni za poljoprivrednu proizvodnju, dok su u ostalim oblastima, neznatni. Kroz subvencije poljoprivredne proizvodnje omogućuje se domaćim malim i srednjim kompanijama da njihovi proizvodi budu konkurentni na tržištu, s obzirom da poljoprivredni proizvodi koji se uvoze imaju u Evropskoj uniji znatno veće subvencije, a proizvodnja je savremenija i organizovanija.

17.4. SUBVENCIJE I PRELEVMANI ZA POSPJEŠIVANJE DOMAĆEG PROIZVODA

Carina je, po svojoj definiciji, zaštita domaćeg proizvoda od eventualne nelojalne konkurencije koja može doći sa inostranog tržišta. Ujedno je to i fiskalni prihod države. Dakle, carina nije samo izvor novčanih sredstava kojima se puni budžet, već i instrumenat regulisanja i zaštite domaće proizvodnje. U Bosni i Hercegovini se za zaštitu domaće proizvodnje, a u skladu sa Zakonom o carinskoj politici, mogu uvesti sljedeći instrumenti: 1. dodatna carina, 2. sezonska carina, i

3. dopunska i kompenzatorna carina.64 Navedenim carinama se utiče na fizički obim uvoza pojedinih proizvoda, kako bi se zaštitili domaći proizvodi, te da ne bi došlo do poremećaja na tržištu. Ako u tom pogledu, carinske stope na poljoprivredne i prehrambene proizvode npr., u odreñenom periodu godine ne garantuju stabilnost domaće proizvodnje i domaćeg tržišta, Savjet ministara BiH može dodatno na postojeće carinske stope propisati i sezonske carinske stope. Za uvoñenje sezonske carinske stope, Savjet ministara BiH, mora prvo pribaviti mišljenje entiteta, a stopa sezonske carine ne može biti veća od 30% postojeće carinske stope.65 Takoñe, ako je cijena robe koja se uvozi niža od ugovorene cijene, i ako bi uvoz takve robe mogao nanijeti štetu privredi BiH, onda se mora platiti dopunska carina u iznosu koji predstavlja razliku izmeñu ugovorene cijene i cijene robe koja se uvozi. Za robu, za koju je zemlja porijekla ili zemlja izvoznica odredila subvenciju, može se naplatiti kompenzaciona carina, do iznosa subvencije.66 Navedeni carinski instrumenti štite domaći proizvod od prekomjernog uvoza takvih proizvoda, a sredstva koja su ostvarena primjenom navedenih carina dijelom kroz subvencije, usmjeravaju na stimulisanje domaćeg proizvoda koji se štiti carinom.

92

17.5. ANALIZA FAKTORA PODRŠKE IZVOZNOG PROIZVODA

Kada je u pitanju rad malih i srednjih kompanija u uslovima tranzicionih procesa, ispravno je koliko-toliko zaštititi svoju proizvodnju od nadiruće konkurencije visoko razvijenih zemalja. Ili, a to se često dogaña, i od onih zemalja koje svoju konkurentnost baziraju na subvencionisanju sopstvenog proizvoda i, na taj način, stvaranja damping cijena. To se u vrlo skorom vremenu dogaña sa proizvodnjom mesa iz Brazila, gdje se preko stimulisanih izvoznih subvencija, apsolutno isplati uvoz tog proizvoda na štetu domaće proizvodnje, ali je to svakako na kraći period vremena. Dugoročno, nije isplativo, jer se u meñunarodnim ekonomskim odnosima mnoge relacije dogañaju nepredviñeno, pa je onda daleko veća šteta uništavanje sopstvene proizvodnje. Zato bi proizvodi koji su iz grupe neophodnih životnih potreba, trebali da imaju manju zaštitu kako bi zemlje koje su u tranziciji, kao što je Republika Srpska, naodgovarajući način, zaštitili životni standard s jedne strane, a s druge, otvorio prostor za zapošljavanje stanovništva. Stoga bi faktori podrške izvoznom proizvodu, u uslovima Republike Srpske, bili sljedeći: - oslobañanje od indirektnih poreza, - uvoñenje dodatnih carina na proizvode koji se uvoze, a čiji uvoz ugrožava domaći proizvod i stabilnost domaćeg tržišta,

- subvencioniranje izvoznog proizvoda, - povoljno kreditiranje proizvodnje izvoznog proizvoda. Oslobañanje plaćanja indirektnih poreza na izvozni proizvod je uobičajena mjera stimulisanja izvoznog proizvoda i primenjuje se ne samo kod nas, već i u svim drugim državama, te ne daje posebno uočljive rezultate u stimulisanju izvoznog proizvoda, ali bi uvoñenje poreza na takav proizvod znatno umanjilo konkurentnost našeg izvoznog proizvoda. Uvoñenjem carine, a naročito dopunskih carina na odreñene proizvode iz uvoza, stvara se pogodan ambijent za poslovanje kompanije koja proizvodi izvozni proizvod. Subvencionisanje izvoznog proizvoda direktan je vid stimulacije proizvodnje orijentisane na izvoz, kao i omogućavanje konkurentnosti izvoznog proizvoda u pogledu cijene tog proizvoda u odnosu na cijene istih proizvoda iz drugih država. Najčešće se subvencionišu poljoprivredni i prehrambeni proizvodi i to iz dva razloga: prvo što su to proizvodi koji moraju biti dostupni cjelokupnom stanovništvu, a drugo što u Republici Srpskoj ova proizvodnja može da bude osnov ukupnog ekonomskog razvoja.

93

XVIII. POLJOPRIVREDNI POTENCIJALI REPUBLIKE SRPSKE KAO PODRŠKA RAZVOJU IZVOZNOG PROIZVODA I

RAZVOJA TURIZMA Poljoprivreda i turizam su vrlo važne kategorije za razvoj jedne zemlje. Pogotovo zemlje koja je u tranziciji, i čije zapošljavanje viška radnika iz drugih djelatnosti se može efikasno ostvariti na planu radno intenzivnih djelatnosti. U današnjem vremenu tehnoekonomske bitke za očuvanje životne sredine, poljoprivreda može odigrati vrlo važnu ulogu upravo u proizvodnji ekološki ispravnih proizvoda i na toj osnovi, dalje, razvijati ne samo poljoprivredni proizvod, već i razvoj turizma, kao noseće grane sa svim pozitivnim elementima, koje takav razvoj nosi. S obzirom, dakle, da je ponuda dobre hrane jedan od najznačajnijih faktora u ponudi turističke usluge, naša dalja istraživanja za razvoj malih i srednjih kompanija su usmjerena u tom cilju, tako da svaki analitičan prilaz ovim projektima može rezultirati u osnovnim opredjeljenjima na planu razvoja turizma i malih i srednjih kompanija, koje se u svojoj djelatnosti naslanjaju na turizam.

Nesumnjivo je da će u milenijumu u koji smo ušli, voda i hrana biti nedostajući faktor u ljudskoj potrebi. Poljoprivreda će, iako na zavidnoj tehničko-tehnološkoj visini, i dalje manje proizvoditi hrane, a da će eho ljudske civilizacije alarmno upozoravati na zaštitu životne sredine. Ratovi, poplave, prirodne katastrofe i sl. samo su dio onoga što se zove “izmaklo kontroli”. Posljedice su ogromne. Danas u svijetu gladuje izmeñu 450 i 500 miliona ljudi. Na žalost, ratni sukobi koji su se dogodili na području bivše Jugoslavije, jednu srednje razvijenu zemlju, sveli su na nivo, koji se bez inostrane pomoći, ne može ni prosto reprodukovati. To se isto dogodilo i sa Republikom Srpskom, ali, s obzirom da su ratna dejstva prije jedanaest godina prestala, privredni potencijali ove, dejtonske Republike, predstavljaju marketinški izazov. Iako su materijalne i tehničke mogućnosti Republike Srpske trenutno, bitno smanjene, prirodni potencijali, tradicija u poljoprivrednoj proizvodnji i sposobni kadrovi, su garancija da će se privreda brzo obnoviti. Prema Dejtonu, Republika Srpska treba da raspolaže sa 25.053 km2 odnosno preko 2.500.000 ha zemljišta. Od tog fonda 1.292.290 ha čini poljoprivredno zemljište, a to je 52,0% ukupne površine.

94

2 i 4 bonitetna klasa - 26,1%; 5 i 6 bonitetna klasa - 35,9%; 7 i 8 bonitetna klasa - 38,0%;

Idući od

severa ka jugu opada učešće obradivog zemljišta u ukupnim poljoprivrednim površinama. Učešće obradivih u ukupnim poljoprivrednim površinama nije zavisno samo od klimatskih, već i od pedoloških uslova. S tog aspekta, u odnosu na ukupne poljoprivredne površine najveće obradive ima Krajina 390.947 ha, što predstavlja 48,8%, a najmanje Romanija - 38,457 ha ili 4,8%.

Sa aspekta boniteta zemljišta, globalne procjene pokazuju da zemljišta prve klase nema. Zemljište je bonitirano u 8 klasa. Druga i četvrta klasa obuhvata 336.982 ha ili 26,1% ukupne teritorije R. Srpske. Peta i šesta bonitetna klasa, pri kojoj se susreću veća ograničenja pri eksploataciji, obuhvataju 464.602 ha ili 35,9%. To su zemljišta koja se koriste za ratarsku proizvodnju, a kod kojih je potrebno izvršiti odgovarajuća ispitivanja radi popravke pedološkog sastava. Tu se insistira na većoj primjeni agrotehničkih mjera. I na kraju, zemljište sedme i osme klase zauzimaju 490.701 ha, ili 38,0% ukupne poljoprivredne površine Republike. Ova su zemljišta pogodna za pašnjake i vrlo kvalitetno šumsko drvo. (Izvor podataka: Rapublički zavod za statistiku RS Banja Luka).

Interesantno je napomenuti da se ukupne poljoprivredne površine iz raznih razloga na području republika bivše Jugoslavije, smanjuju. Za posljednjih 20 godina, u Republici Srpskoj, poljoprivredne površine su smanjene za 14.243 ha ili za 1,15%, u Srbiji za 63.000 ha ili 1%, a u Evropi 7,1 milion ha ili 3%. Ukoliko se ovakav trend nastavi, imaće značajnih posljedica za ljudsku civilizaciju.

U Republici Srpskoj, na svakog stanovnika otpada skoro hektar (0,93 ha) obradive površine. To se smatra značajnim resursom. Indikativno je da je poljoprivreda tradicionalna djelatnost i da je, zahvaljujući tome, oko 95% ukupnog zemljišnog fonda u posjedu individualnih poljoprivrednih proizvoñača.

Grafik 1. Bonitetne klase zemlji[ta u Republici Srpskoj

25%

37%

38%

95

Tab. 9. Struktura poljoprivrednih površina u Republici Srpskoj u 1999. godini. u ha

region ukupno oranice i voćnjaci vinogradi livade bašte i pašnjaci Semberija 80.885 73.107 6.168 11 1.599 Posavina 186.953 144.548 11.408 - 30.997 Krajina 437.868 263.429 17.571 80 156.788 Birač 55.256 32.022 3.582 - 19.652 Romanija i Sarajevo 125.767 14.919 2.643 - 108.205 Hercegovina i stara Herce- govina 356.920 37.450 5.010 1.408 313.052 Ukupno: 1.243.649 565.475 46.382 1.499 630.293 Izvor: Statistički zavod Republike Srpske 1998/99.g. Karakteristična proizvodna područja nalaze se u ravničarsko-bregovitom dijelu i to na prostorima Banjalučke krajine, Posavine, Semberije i Birača. S druge, pak, strane, bregovito-planinski reoni, sa kraškim poljima, nalaze se u zoni Romanije sa okolinom Sarajeva, Hercegovine i Stare Hercegovine, i mahom obiluju pašnjacima i kukuruzom, kao industrijskom kulturom. Pedološki sastav zemljišta je različit. Glavna karakteristika pedološkog sastava zemljišta Republike Srpske je mozaičnost, od aluvijalno karbonatnih zemljišta preko smonice do smeñih zemljišta na krečnjacima. STANJE U BILJNOJ PROIZVODNJI: Stanje u ovoj proizvodnji je logična posljedica stanja cjelokupne privrede. Od 1990 do 1995. godine zabilježen je stalni pad proizvodnje. A ako glavna proizvodnja pada, onda se osjećaju i posljedice u proizvodnji sjemena koje je neophodno za reprodukciju. Ipak, i pored svih teškoća, u 1997. godini ostvareni su vrhunski prinosi skoro u svih 11 najznačajnijih biljnih vrsta. No, kako bilansi proizvodnje nisu još sračunati (dok ovo istražujemo) za tekuću godinu, za ilustraciju se možemo poslužiti odnosom proizvodnje nekih važnih biljnih kultura karakterističnih za 1990. i 2002. godinu.

96

TAB. 10. Ostvarena prosječna proizvodnja važnijih usjeva u periodu 1990 - 2002. godina u Republici Srpskoj

Ostvarena proizvodnja u tonama region pšenica kukuruz ječam zob krompir pasulj 1990. 2002 90. 02. 90. 02. 90. 02. 90. 02. 90. 02.

Sember. 99118 46820 137523 122003 1798 2152 1987 1577 20546 18454 1948 891 Posavina 78940 27275 175697 67630 2680 1718 5694 4595 29020 14351 2400 1519 Krajina 146221 49726 265509 225968 2847 1897 42239 28652 93662 89305 5124 5423 Birač 33529 7438 39513 18520 60 13 4431 1082 17792 5969 1021 241 Romanija i Sarajevo

5968 1635 4783 1392 7208 1440 3857 815 34265 18099 728 319

Herceg.i stara Herceg.

6638 2112 2755 2369 8068 921 3196 530 20342 20101 434 226

UKUPNO 370414 135006 625780 376882 48292 25219 62104 37251 215627 168279 11655

8619

IZVOR Statistički zavod RS po godinama.

Evidentno je da su razlike u prinosima kod pojedinih kultura vrlo visoke. To je, dakle, posljedica ratnih stradanja s jedne, i nepodudaranje plodoreda, s druge strane. Treća kategorija je sjemenska, a četvrta nedovoljna upotreba mineralnih ñubriva svih vrsta. Iz same strukture zasijanih kultura, KUKURUZ je najzastupljenija biljna vrsta. Oko 60% ukupne sjetvene strukture prosječno otpada na kukuruz. Za sada Republika Srpska svoje potrebe za sjemenom hibrida kukuruza podmiruje sa oko 15%. Razliku nadoknañuje iz SCG-a. PŠENICA: Ova kultura se sije na oko 80-100.000 ha godišnje po plodoredu, tako da to predstavlja jaku baznu ratarsku proizvodnju. Proizvodnja sjemena je dovoljna za potrebe R. Srpske. Količina proizvedenog hljebnog žita u normalnim uslovima (agr. mjere i sl.) ne zadovoljava u znatnoj mjeri potrebe stanovništva R. Srpske. KRMNO BILJE: Na ovom području biljne proizvodnje RS ima najznačajnija dostignuća. Prije ovog rata, sa područja Republike Srpske nalazili su se najveći proizvoñači i izvoznici sjemena smiljkite u Evropi. Zahvaljujući klimatskim uslovima značajni su rezultati postignuti u razvoju priznatih sorata krmnih biljaka: lucerke, smiljkite, trava, jarog stočnog graška, mačijeg repka i ježevice. Sa razvojem proizvodnje krmnog bilja paralelno će se razvijati i obnavljati stočni fond koji je zbog ratnih dejstava prepolovljen. Ta činjenica je poznata svima u Republici Srpskoj, tako da će vjerovatno i ova pitanja doći na red najviših institucija Republike. Svako odlaganje rješavanja tih problema značiće korak nazad za ambiciozne planove Republike Srpske. POVRĆE: I tu postoje značajni zemljišni i klimatski uslovi za proizvodnju svih vrsta povrća. Naročito je pogodno zemljište za uzgoj paprike, paradajza i krompira. Na razvoju novih sorata povrtlarskih kultura iz gore navedenih vrsta vrlo intenzivna istraživanja obavlja Poljoprivredni institut iz Banje Luke. Dosadašnje sorte raznih

97

povrtlarskih kultura zadovoljavaju najrigoroznije zahtjeve probirljivih evropskih potrošača. VOĆARSTVO: Republika Srpska obiluje brdsko-planinskim područjem. To su predjeli koji su izuzetno pogodni za uzgoj voća. Voćarstvo je od izuzetne koristi za stanovništvo jer zahvaljujući voću, kompoziciji njegovih gradivnih, energetskih i zaštitnih materija obnavljaju se i razvijaju funkcije u metabolizmu. Dakle, u takvim okolnostima, sa izuzetno značajnim zdravstvenim efektima, RS pravi planove da obnovi i revitalizuje voćarstvo kao najznačajniju proizvodnu djelatnost. U meñunarodnoj razmjeni voćarstvo može značajno doprinijeti poboljšanju platnog bilansa zemlje. S druge strane, na ovu oblast privreñivanja “naslanjaju” se i druge privredne grane kao što su pčelarstvo, pa onda proizvodnja ambalaže, plastična prerada, hemijska industrija, mehanizacija za obradu zemljišta, voćnih zasada, industrija namještaja (npr. prerada drveta trešnje u različite vrste namještaja), i slično. U ovu vrstu proizvodnje spada red najrazličitijih proizvoda (malina, kupina, orah, lješnjak, badem, kesten, jabuka, dunja, kruška, itd.). Kad se, dakle, sagleda čitav spektar navedenih proizvoda i njihova prerada, to je pravi marketinški izazov za stručnjake u RS. Zajedničkim naporima može se izuzetno kvalitetno raditi na finalizaciji i ponuditi Evropskom tržištu. Od ukupno 1.677.025 ha obradive površine, voćnjaci, vinogradi i livade u Republici Srpskoj obuhvataju 45.044 ha ili 2,7%. Najmanje površine nalaze se u opštinama Kozarska Dubica, Gradiška, Brod, Novi Grad, Čelinac, Derventa, Goražde, Prijedor, Prnjavor (3,5-6,8%), dok je na području Brčkog, Busovače, Doboja, Gračanice, Lopara, Zvornika, Banje Luke, i nekih dijelova Brčkog, taj procenat voćarskih površina u odnosu na obradivo zemljište dostiže čak 12,5%. Tab. 11. Broj voćnih stabala i proizvodnja voća u relativno stabilnoj 1989. godini u 000 t bivša BiH Hrvatska Makedonija Slovenija Srbija vrsta voća ----------------------------------------------------------------------------------------------- broj proizv. broj proizv. broj proizv. broj proizv. broj proizvodnja stab. stab. stab. stab. stab. jabuka 2.597 40 3.456 74 2.715 93 4.601 52 13.921 284 kruška 1.735 24 1.148 122 1.238 20 1.425 14 7.399 104 šljiva 13.007 164 6.422 08,0 1.552 25 930 10 48.190 511 višnja 526 6,5 1.625 20,4 1.488 8,3 101 1,5 10.070 116 breskva 367 5,4 879 11,7 721 10,3 5,0 7,0 3.599 50,1 orasi 534 5,7 494 4,7 167 2,5 183 2,0 1.689 21,3 Izvor: Statistički godišnjak SFRJ/89.g. Iznijeti podaci iniciraju na zaključak da bivša BiH odnosno R. Srpska po zastupljenosti voćarske proizvodnje spada u sam vrh nekadašnjih republika, odnosno, odmah iza Srbije i Hrvatske. Interesantan je podatak o broju stabala šljive. U bivšoj državi bilo je preko 83 miliona stabala šljiva, dok je na bivšu BiH odnosno R. Srpsku, otpadalo preko 13 miliona. U sadašnjoj RS broj stabala šljiva stagnira, a povećan je broj stabala jabuke, kruške, breskve i višnje. Kada se, dakle, sve sagleda, postoje svi agroekološki uslovi za gajenje svih kontinentalnih vrsta voća. KVALITET: Nesumnjivi značaj voća u ljudskoj ishrani odreñuje i svu pažnju na uzgoju ove kulture. Naročito je važno da RS može dati ekološki potpuno čisto voće koje

98

se u svijetu izuzetno traži. Voće se odvajkada gajilo tako da je ljudski organizam predodreñen na korištenje voćnog šećera. Struktura kvaliteta voćnih plodova ima sljedeći izgled: - voda 20-85%; šećer 7-28%, pektini 0,8-2%; mineralne soli 0,5-0,8%; organske kiseline 0,5-0,8% sa izuzetkom limuna, vitamina C i do 200 mg, provitamin A, B1 i B2 i niz drugih vitamina. PRERADNI KAPACITETI: I u predratnom periodu preradni kapaciteti bili su locirani u vrlo uskom krugu (u prečniku 100 km) na kome se nalazi 6 velikih fabrika za preradu voća. To su: “Sava” Bijeljina, “Levita” Gradiška, “Hrana produkt” Šamac, “Prijedorčanka” Prijedor, “Vitaminka” Banja Luka, “Bosanka” Doboj. Postoje i manji kapaciteti za proizvodnju voćnih prerañevina, a meñu njima je najveća “Fruktona” u Banjoj Luci. U relativno stabilnim godinama rada, ovi su kapaciteti predstavljali značajnu ponudu na tržištu bivše Jugoslavije i Evrope. To se može sagledati i iz potreba za sirovinama u 1990. godini: Tab. 12. Potrebe za sirovinama različitih voćnih vrsta u 1990. godini. u tonama vrsta voća “Vitaminka” “Prijedorčanka” “Levita” “Bosanka” u k u p n o jabuka 9.000 4.577 9.000 1.000 23.577 šljiva 446 1.000 5.023 1.500 7.969 kruška 835 230 1.835 1.500 4.400 breskva 800 560 800 500 2.660 kajsija 768 - - 500 1.268 trešnja i višnja 2.136 250 2.366 500 5.252 jagodičasto voće 450 563 1.058 1.200 3.271 ostalo voće 400 460 860 800 2.520 U k u p n o: 14.835 7.640 20.942 7.500 50.917 Izvor: Privredna komora Banja Luka, 1990. godine. Permanentne potrebe prerañivačke industrije voća u R. Srpskoj iznose oko 55-60.000 tona godišnje. Sadašnji zasadi ne mogu podmiriti potrebe, tako da se traže dobavljači na bivšm jugoslovenskom prostoru, a i šire. Ako se tome doda da znatna količina voća odlazi na potrošnju u svježem stanju, zatim preradu u alkoholna pića (rakija i sl.), onda se prema računicama pedantnih prerañivača, radi o još 50.000 tona dodatnih potreba za sirovinama. Samo revitalizacija sadnih površina u RS absorbovaće na stotine hiljada voćnih kalemova, a velika je mogućnost preduzeća iz SCG da zajedničkim ulaganjima izañu na spoljna tržišta. To bi bili značajni i praktični koraci u primjeni svih sporazuma koji su posljednjih mjeseci potpisani sa SCG-om. KADROVSKI POTENCIJALI: U Republici Srpskoj dogodile su se značajne društveno-političke promjene. Vlasnička transformacija, koja je u toku, verovatno će diktirati školovanje novih profila kadrova. Dokle taj proces ne bude završen, proces obrazovanja u RS iz oblasti koju smo istraživali vode sljedeće institucije:

1. Ekonomski fakultet, Banja Luka; 2. Fakultet poslovne ekonomiju Banja Luka – Laktaši, odnosno, Univerzitet za

edukativne i virtuelne studije (sa svojih pet fakulteta); 3. Fakultet za menadžment, Bijeljina; 4. Poljoprivredni fakultet, Banja Luka - kapacitet 1.450 studenata godišnje;

99

5. Poljoprivredni fakultet, Srpsko Sarajevo; 6. Poljoprivredni institut u Banja Luci sa osam specijalizovanih zavoda; 7. Poljoprivredni zavodi u Doboju, Brčkom i Bijeljini; i 8. veći broj srednjih poljoprivrednih škola. Najnovijim mjerama Vlade u RS, političko bezbjedonosna situacija trebalo bi da

se stabilizuje. Stabilizacija političkih prilika može maksimalno doprinijeti povjerenju za investiranje kapitala po bilo kom osnovu. Jasno definisani aranžmani od strane meñunarodnih finansijskih institucija najavljuju bolja vremena za narod RS. Zajedničkim naporima i boljom saradnjom na poslovnom planu izmeñu preduzeća RS, BiH i SCG sve više će jačati temelji mirnog razvojnog koncepta.

100

XIX. KONKURENTNOST MALIH I SREDNJIH KOMPANIJA OSTVARENA PREKO

LOKALNOG INDUSTRIJSKOG KLASTERA U svijetu, a u poslednjoj deceniji i na našim prostorima, sve više je primjera teorijskog i praktičnog pristupanja malim i srednjim preduzećima. Stalnim evidentiranjem i analiziranjem komparativnih prednosti, koje imaju zemlje sa privredom, zasnovanom na visokom učešću ovih privrednih subjekata, ponuñena je snažna argumentacija za proširenje i implementaciju ovih iskustava i modela za razvoj, ali je, takoñe, otvoren put u svestraniju obradu odnosa u koje stupaju mala i srednja preduzeća. Dosadašnja saznanja su inicirala svijest o komplementarnosti malih i velikih preduzeća. U akciju boljeg iskorišćenja novosagledanih perspektiva uključile su se i javne institucije, što je kao rezultat dalo preporuke i konkretne mere u cilju stimulisanja uočenih komplementarnosti. Najčešće dodirne tačke u saradnji malih i većih kompanija usmjeravaju se preko nekoliko vrlo važnih faktora u ambijentu koji stvaraju mere ekonomske politike države. Ti prostori se ogledaju kroz sljedeće karakteristične detalje:

- podsticanje velikih preduzeća na saradnju sa malim; - motivisanje mjerama ekonomske politike malih preduzeća na saradnju sa velikim;

- pravni aspekti boljeg regulisanja saradnje; - tehnološke inovacije; - meñunarodno poslovanje; - profesionalizacija; - finansiranje; - preuzimanje i kontinuitet u rastu; - udruživanje preduzimača i podizvoñača, i - zajednički poslovi u lokalnom i regionalnom okviru.

S obzriom, dakle, na višegodišnje iskustvo u radu malih i većih kompanija, mnoge zemlje su organizovale obavezujuće jednogodišnje i višegodišnje programe saradnje, a to stvara klimu predvidljivosti i stabilnosti, neophodnu za funkcionisanje preduzeća i privrede u cjelini. UNECE (Coordinating Unit for Operational Activities Database, Geneve) je u namjeri da utiče na uporedivost ciljeva u razvoju MSP (malih i srednjih kompanija) u zemljama u tranziciji, uvela indeks MSP, koji je složen ekonomski indikator. On uključuje učešće sektora MSP u ukupnim rezultatima nacionalne privrede i privrede na lokalnom nivou kroz učešće privatnog vlasništva, MSP u bruto nacionalnom proizvodu, učešće zaposlenih u MSP u ukupnoj zaposlenosti, opštine i drugih uticaja, a može biti izražen u procentima u BND po stanovniku.

101

Zemlje sa najvišim indeksom imaju i najveću preduzetničku kulturu privrede i one su meñu najrazvijenijim zemljama u tranziciji. U razvijenim zemljama u tranziciji Indeks razvoja MSP se kreće od 500 do 2200 USA $ po stanovniku, zemlje srednjeg razvoja imaju Indeks MSP razvijenosti ispod 500, dok u najnerazvijenijim zemljama u tranziciji on se kreće ispod 100 USA $ po stanovniku. Tako prema MSP Indeksu Slovenija, Mañarska i Poljska vode u progresu razvoja MSP sa dobrim ekonomskim performansama i visokim učešćem MSP u privatnom sektoru i bruto nacionalnom dohotku. Latvija, Hrvatska, Slovačka, Estonija i Češka slijede lidere i pokazuju da MSP igraju važnu ulogu u konkurentnosti njihovih zemalja.67 Grafik 2. Indeks globalne konkurentnosti (12 stubova konkurentnosti)

102

U razradi koncepata i mjera konkurentnosti lokalne privrede, posebno malih i srednjih preduzeća i uslužnih djelatnosti, treba obratiti pažnju na tri različita nivoa: - povećanje performansi na nivou male i srednje firme i samostalne djelatnosti; - povećanje performansi na nivou proizvodnje ili industrijske grupacije; i - nacionalni nivo.68 Za svaki nivo postoje različite mjere i indikatori konkurentnosti, mikro, makro, tehnološke, inovativne i drugi. Koncept konkurentnosti se najbolje može razumjeti na nivou preduzeća. Jasno je da je neprofitabilna firma nekonkurentna. Troškovi nekonkurentne firme viši su od nivoa

5b. Unapreñeni humani kapital 6. Efikasnost tržišta roba 7. Efikasnost tržišta rada 8. Efikasnost tržišta kapitala 9. Tehnološka prohodnost 10. Otvorenost i veličina tržišta

Pokretači efikasnosti

Ključno za efikasnošću

voñenu politiku

11. Sofistikacija u poslovanju 12. Inovativnost

Inovacije i sofistikacija poslovanja

Ključno za inovacijama voñenu

politiku

1. Institucije 2. Infrastruktura 3. Makroekonomska

stabilnost 4. Lična sigurnost 5a. Bazni humani kapital

Osnovni zahtjevi

Ključno za faktorima voñene privrede

103

tržišne cijene proizvoda koje ona nudi, vrijednost utrošenih sredstava premašuje vrijednost robe i usluga koje proizvodi i nudi na tržištu. Sredstva se pogrešno ulažu, a zarada je smanjena. Na osnovu toga izvlači se zaključak da su na nivou preduzeća (firme) profitabilnost, troškovi, produktivnost i udio na tržištu, indikatori konkurentnosti. Profitabilnost je dovoljni indikator tekuće konkurentnosti, mada se profitabilnost najbolje može mjeriti tokom dužeg perioda. U sadašnjim uslovima ekonomskog razvoja i ekonomske moći, konkurentnost firmi se formira na bazi različitih aspekata korporativne organizacije koja utiče na dejstvo industrijskog istraživanja i razvoja, kao i na druge investicije koje se odnose na inovacije. Faktori koji na nivou firme doprinose konkurentnosti uključuju: - uspješan menadžment proizvodnim faktorima i tokovima, zalihama, komponenata i sirovina; - uspješnu organizaciju interaktivnih integrativnih mehanizama izmeñu marketinškog planiranja, formalnih istraživanja i razvoja, dizajna i industrijske proizvodnje; - mogućnost unutrašnjeg razvoja istraživanja i inovativnih aktivnosti kroz saradnju sa univerzitetima i drugim firmama u ovoj oblasti; - sposobnost da se što bolje definiše tražnja i da se vodi računa o razvoju tržišta kroz strategiju projektovanja i proizvodnje; - sposobnost uspješnog povezivanja firmi sa dobavljačima materijala i komponenata, što treba da ima rastući trend; i - angažovanje na razvoju sposobnosti radnika i zaposlenih kroz ulaganje u profesionalno obrazovanje da bi se postigao viši stepen odgovornosti u proizvodnji ili stvaranju prostora za izvršenje najkavlitetnijih usluga.69 U tom pogledu, klasteri mogu odigrati značajnu ulogu na planu razvoja malih i srednjih kompanija, u različitim oblastima privrednih djelatnosti. Naime, po klasterskom principu privrednog razvoja, umjesto da se radi na razvoju pojedinačnih preduzeća, kroz klastere se daje mogućnost grupi industrija u ključnom sektoru da razvija svoje nove mogućnosti. Mala i srednja preduzeća i preduzetnici kroz klastere imaju mnogo više šansi da akumuliraju tehnološke sposobnosti i inovacije. Time ona utiču na efikasniji razvoj zbog kolektivne efikasnosti malih industrija u klasteru, zatim podsticanja akumulacije znanja, grañenja regionalnog razvoja stvaranjem mogućnosti prikupljanja kapitala i vještina kroz zajedničku efikasnost. Tako mala i srednja preduzeća i preduzetnici mogu da unaprijede svoju efikasnost kroz klastere putem: - horizontalne kooperacije, gdje mnogo malih i srednjih preduzeća i preduzetnici zajedno zadovoljavaju potrebe velikog kupca, i - vertikalnu kooperaciju i meñukompanijsku kooperaciju. Industrijski klasteri su u posljednjoj deceniji prošloga vijeka, i na početku novog milenijuma, u centru interesovanja efikasnijih programa za povećanje konkurentnosti, posebno malih i srednjih preduzeća. Smatraju se jednim od glavnih razloga ekonomskog uspjeha odreñenih regiona u svijetu. Mogu se definisati kao: - Klasteri su kritična masa na jednoj lokaciji povezanih industrija i institucija od dobavljača do univerziteta i vladinih agencija koje postižu natprosječnu konkurentnost ili uspjeh u odreñenom području djelatnosti.70 Klasteri podstiču konkurentnost na tri načina:

104

1. Povećavajući produktivnost kompanija koje rade u tom području (firme mogu poslovati sa manjim zalihama zbog prisutnosti lokalnih dobavljača, brzo popraviti tehničke kvarove u proizvodnji prisutnošću lokalnih servisera). 2. Upravljajući stvaranjem i difuzijom inovacija, industrijskim, inženjerskim, tehničkim i regionalnim. (Primjer: U Bostonskom naučnom klasteru prisutnost svjetske klase istraživačkih univerziteta, nastavnih bolnica, kompanija iz biotehnike koje se takmiče, institucije klastera koje povezuju učesnike i jačaju širenje znanja i novih ideja). 3. Stimulišući stvaranje novih poslova i biznisa u klasteru (koje stimulišu inovacije i širenje klastera). Raspoloživost visoko iskusnih istraživača i laboratorijskih tehničara, pristup specijalizovanom zajedničkom kapitalu, advokatima i provajderima donose i mnogo šansi za zapošljavanje na lokalnom nivou. Sa razvojnog aspekta, skoro da su svi kalsteri uključeni u proces industrijalizacije lokalnih sredina, ali priroda uključivanja zavisi od nivoa razvoja klastera. Često se dogaña da se jedna grupa klastera sastoji od malih preduzeća koja rade veliki posao za industriju i samu industrijalizaciju, razvijajući osnovne vještine ili jačajući tranziciju iz zanatske u fabričku proizvodnju.

Drugu grupu klastera, koji uspješno ilustruju kolektivnu efikasnost, karakteriše veća specijalizacija i diferencijacija izmeñu firmi, bilateralni linkovi i viši nivo tehnologije. Treća grupa klastera se uglavnom sastoji od klastera malih i velikih firmi koji nastoje da prošire tržišta i osposobljeni su da proizvode konkurentno. Svakoj grupi klastera neophodna je odgovarajuća pomoć opštine i podrška na svakom nivou njihovog razvoja. Geografska, kulturna i institucionalna blizina omogućuje kompanijama i preduzetnicima poseban pristup, neposredne veze, bolje informacije, snažnije inicijative i druge prednosti koje je teško ostvariti na daljinu. Što je složenija, zasnovanija na znanju i dinamičnija privreda, to konkurentske prednosti više se odražavaju u povećanju lokalnih elemenata, znanja, odnosa, motivacije, koju udaljeni rivali i konkurenti ne mogu da kopiraju.

Zato je važno ko sve može da bude učesnik u klasteru? Industrijski učesnici u klasteru: Najvažniji učesnici u nekom industrijskom klasteru su obavezno firme koje se takmiče na tržištu. Zahvaljujući klasteru, kompanije su uključene u mreže različitog tipa. Neformalne veze unutar industrijskih sektora, mreže korisnika, koji žele da naprave pritisak na dobavljače…Za razvoj klasteringa postoje vrlo jasni ekonomski razlozi. Oni se, prije svega, ogledaju u sljedećem: � preduzeća imaju koristi od zajedničkih rezultata; � kompanijama je potrebna podjela resursa iz mnogih izvora da bi dostigle najbolje

rezultate; � firme treba da razgovaraju sa drugim poslovnim ljudima kojima, možda, nedostaje

formalna veza sa onim iskusnijim, možda imaju kreativne, a ne komercijalne ljude; � firme žele informacije o tržištu; � firmama je potreban razgovor sa iskusnijim marketerima sa drugih tržišta i zemalja � firmama je potrebno bolje finansiranje projekata; � male firme i preduzetnici mogu sinhronizovati sposobnost da se takmiče sa jakim

kompanijama.

105

U tom kontekstu, klasteri pomažu u kreiranju novog shvatanja i pronalaženju novih interesnih prostora za investiranje. U klasteru se mogu naći, pored, različitih interesa i mnogi učesnici u njemu koji se bave konsultantskim poslovima. Dakle, ima prostora za sve, za povezane i komplementarne firme, obrazovne i istraživačke organizacije, vladine agencije na različitim nivoima, fleksibilnih ili dinamičnih veza. Lokalne vlasti prave reinženjering svojih aktivnosti za potrebe lokalnih klastera u jednobrazniji sistem da bi pomogle mnogim malim i srednjim firmama da zadrže velike poslove, i tako utiču na pozitivnu izmjenu i unapreñenje već uspostavljenih sistema veza u klasteru. Isto tako, svaki tržišni i proizvodni sistem mora imati prave informacije na osnovu kojih će se donositi odluke od strateškog značaja za preduzeće i, dalje, klastering kome kao organizaciona cjelina pripada. Informacije mogu imati dugoročnu i kratkoročnu dimenziju validnosti, sa odgovarajućom poslovnom paradigmom ili novom tehnologijom. Takoñe, postoje važne informacije koje kreiraju prednost, zatim specifične informacije za samo pojedinačnu firmu koja ih može dijeliti formalnim ili neformalnim vezama, kao i redovno držane i dijeljene informacije izmeñu ljudi iz istog izvora, a ne utiču na strategiju. Svi potencijalni članovi klastera trebaju da u klaster donesu informacije i znanje. Upravljanje klasterom može da bude formalno i neformalno. Nepostojanje formalne mreže ne znači i nedostatak tokova informacija. Ljudi su umreženi kao dio svoje odgovornosti da stvaraju vrijednost, pa bilo da se to ostvaruje preko proizvodnje ili pružanjem usluga. U krajnjoj liniji, partnerstvo se zasniva na obostranim interesima. Upravljanje kalsterom je, takoñe, povezano sa održivom vrijednošću klastera. U tom smislu, klasteri imaju i dinamičnu i organsku vezu, i kao takvi treba da daju vidljivu korist i drugim učesnicima. Efikasno partnerstvo uključuje učenje poverenja i različite koristi, kao i lojalnost kroz dugi period, a to usmjerava na izgradnju formalnih i neformalnih pravila komunikacije u klasteru. Kultura je skriveni izvor upravljanja izgradnjom procesa industrijskog klasteringa. Klasteri postoje i razvijaju se sa kulturom koja se odnosi i na lokalne i industrijske specifičnosti, gde je za uspjeh klastera bitna kulturna predodreñenost koja je podsticajna i koja ih podržava. Izražene potrebe za formiranjem klastera na lokalnom nivou sugerišu da grupisanje preduzeća i preduzetnika u sektorske i geografsku cjelinu, može doprinijeti odreñenoj grupnoj efikasnosti, koja može da unaprijedi konkurentnost i ubrza idnustrijalizaciju. Klastering utiče i na unapreñenje informatičke strukture, mogućnosti za usvajanje novih tehnologija i dizajna. Firme modifikuju svoje operacije. Jedna firma može da specijalizira neki dio proizvodnje, druga da se prebaci iz proizvodnje u prodaju inputa za finalnu proizvodnju, a treća da razvije veze izmeñu trgovaca koji ulaze u klaster. Klasteri imaju potencijal da pozitivno utiču na prevazilaženje barijera za industrijski razvoj. Povećavajući pristup tržištima, jačajući komunikaciju i širenje informacija, usvajajući i unapreñujući tehnologiju, uvećavajući efikasnost i doprinoseći razvoju institucija podrške, klasteri mogu da izgrade industrijske osnove. Kolektivna zajednička efikasnost firmi u klasteru može da se definiše kao konkurentna prednost, proizišla iz lokalne izvozne privrede i zajedničkih aktivnosti firmi u klasteru. Jasno je da klaster ne može efikasno da posluje ako nema tržište svojih proizvoda. Tržište je uvijek u pozadini fleksibilne specijalizacije. Priroda i vrsta proizvoda klastera

106

ima uticaj na način njihove prodaje. Većina tržišta, broj učesnika i geografska širina su, takoñe, važni za razvoj tržišta i uvećanja procesa industrijalizacije, čiji je on dio. Članovi klastera utiču na taj način, da opšti obim tražnje raste. Veličina tržišta je definisana brojem lokalnih stanovnika i nivoom njihove kupovne moći.

S druge strane, niski prihodi, slaba infrastruktura, nerazvijen sistem distribucije, nedostatak velikih trgovinskih veleprodajnih lanaca na lokalnom nivou, mogu da budu postojeća ograničenja koja smanjuju veličinu tržišta. Ovakve situacije npr. Direkcija za razvoj opštine ne bi smjela da dozvoli. Ona treba da prijedlozima prevaziñe problem malog, lokalnog tržišta, sa kojim se susreću individualni preduzetnici, firme i klasteri. Ilustracije radi, u USA 300 glavnih klastera zapošljava 57% ukupno zaposlene radne snage i ostvaruje 60% od svih prihoda u npr. 2003. godini.71 Nadalje, lokalni regionalni nivo može da koristi klastere kao tehnički alat za bolje razumijevanje privrede i korišćenje resursa, kao “alat” za organizaciju podrške industrijskih lidera sa svoje teritorije u ubrzanju sprovoñenja lokalne strategije, kao “alat” za isporuku visoko kvalitetnih usluga. Klasteri generišu novo zapošljavanje, podstiču industrijsko voñenje strategije lokalnog razvoja, proizvode prihode kroz nove poslove i izvoz i izvore informisanja. Prema informacijama Svjetske banke, Danska i Malezija su zemlje koje su postigle izuzetne rezultate u tom razvoju isključivo koristeći klasterski princip. Razvoj klastera zasnivaju na strategiji konkurentnosti i na nacionalnom i lokalnom sistemu inovacija. Istraživanja pokazuju da klasteri nisu vladin program. Klastere treba da vode privatne firme. Neophodno je da lokalni regionalni nivo stvori povoljan okvir i ambijent za efikasnu intervenciju politike za stimulaciju ekonomskog rasta regiona. Za uspjeh koncepta klastera vrlo je važna promocija poslovnih mreža i klastera, kao i podsticaj da, preko medija, što više aktivnog učešća uzme privreda, javni sektor i grañani radi stvaranja povoljne slike o razvojnom konceptu klastera koji se promoviše. Da bi izgradnja konkurentnih klastera bila efikasna, potrebno je da lokalna vlada podstiče procese saradnje, partnerstva i povjerenja meñu učesnicima u lancu proizvodne ili marketinške saradnje. S obzirom da je formiranje klastera inicijativa koja polazi od osnovnih ćelija, a to su firme, vlada treba da stvara strukturnu podršku konceptu klasteringa na lokalnom nivou, da bude dobar dobavljač kvalitetnih javnih usluga klasteru, pronalazi sistem ko-finansiranja, usmjeren na nerazvijene dijelove klastera i opštine. Faze industrijskog klasteringa za lokalni nivo, ima sljedeće karakteristike: � Lokalni, regionalni nivo prvenstveno treba da inicira okupljanje industrijskih lidera,

šampiona i obrazovnih institucija za promociju ideje o klasterima, i za te svrhe formira mali početni fond sredstava;

� Da aktivira lokalne centre za istraživanje i razvoj i investiranje u projekte i razvije saradnju sa centrima van opštine, unaprijedi razmjenu iskustava sa klasterima u regionu i zainteresovanim saradnicima i privredom u inostranstvu;

� Analizira i unapreñuje logistiku, transport, uklanja uska grla, vodi posebne aktivnosti lokalne vlade, carine, riječnih nadležnih organa;

� Pribavlja investicije, podstiče procese privatizacije, formira centar za eventualne subvencije za neke probleme klastera i ko-finansiranja;

107

� Analizira konkurenciju i trendove u snabdjevanju, veze sa dobavljačima, alternativne dobavljače za nedostajuće inpute. Mora da prethodno identifikuje podugovarače klastera. Vlada treba da formira neku vrstu brokerskog servisa da pomogne klasteru da pronañe šta mu treba;

� Da dijagnosticira, izradi tržišne i fizibility studije potencijala domaćeg tržišta (niske cijene - veće potrošnje);

� Fokus opštinske vlade treba da bude na klasterima, na koristima za lokalni razvoj od veza izmeñu firmi, industrija i institucija podrške;

� Opštinska vlada je član klastera kao dobavljač javnih roba i usluga i istovremeno ima koristi od razvoja klastera u povećanju prihoda od poreza. Takoñe, opštinska vlada treba da nastoji da poveća koristi od saradnje pružajući najviši kvalitet usluga. Vlada može da podstakne saradnju uticajem na propise, sudsku praksu, organizacijom treninga profesionalaca za partnerstvo i kooperaciju;

� S obzirom da klasteri teže većoj produktivnosti, postizanju viših nadnica, utiču i na podizanje plata i van svojih granica;

� Nadalje, vlada treba da promoviše klastere kao vidljivu razvojnu opciju; � Lokalna vlada u suštini treba da kreira stimulativan ambijent za privatni sektor

uopšte, smanji dažbine, unaprijedi specifične infrastrukturne investicije kao svoje prefinansiranje, uoči razvoj klastera kao prioritet u svojim finansijskim podsticajima, politici poslovnog prostora, prostornog planiranja i grañevinskog zemljišta.72

U daljem praćenju razvoja klastera potrebno je razvijati i sistemske podrške koje se mogu sprovoditi kroz: - Obrazovni sistem, koji snabdjeva klastere sa tehničkim, inženjerskim, kvalifikovanim kadrovima i mogućnošću kontinuiranih treninga i izgradnje vještina; - Finansijski sistem, koji može da pomogne kroz zajednička ulaganja, mikrofinansiranje, fondove za početnike, kapital za ivesticije u novu opremu i obrtni kapital: - Inovacioni sistem, koji kreira nove tehnologije i omogućuje pristup novim tehnologijama, savremenim proizvodnim procesima, informacijama; - Sistem infrastrukture, da snabdjeva telekomunikacijama, transportom, uklanjanjem industrijskog otpada; - Odgovarajući zakonodavni sistem, jeftinijim procedurama, sudskim rješenjima u najkraćem vremenu, društveno efikasnom kontrolom, zaštitom okoline i prirodnih resursa, intelektualne svojine; - Viši kvalitet života, unapreñenje lokalnih mogućnosti dobrog sistema obrazovanja, lične sigurnosti grañana, različite mogućnosti zabave, razvoj lokalne atraktivnosti za poslovanje; - Povećanje kompanijskih prednosti lokalnih firmi, kroz povećanje prednosti lokacije, odnosa u lokalnoj zajednici, motivacije koju udaljeni konkurenti ne mogu postići. Da bi se ovako postavljena strategija mogla razumjeti i njome upravljati preko dinamike razvoja lokalne privrede i promocije politike lokalnog ekonomskog razvoja, neophodno je analizirati moguće vidove industrijskih klastera. Te aktivnosti bi išle sljedećim redosljedom: 1. Vrijednosni lanci (value chain) – su klasteri u kojima firme kupuju i prodaju jedne drugima, kao na primjer autoindustrija, bolnice i farmacija. Ovi klasteri su poznati i

108

pod nazivom – maršalijanski, gdje postoji veća fizička povezanost, manje direktna kooperacija. Primjeri su Silikonska dolina, velika firma i mali dobavljači i sl. 2. Kvalifikacinoi klasteri (Labor Pool) – zasnovani na kategorijama zanimanja i mogućnosti uzimanja radnika sa jednog mjesta. 3. Nekoliko velikih firmi se okruži sličnim snabdjevačima i tako smanjuje rizike, dijele tržište i šire informacije – hub & spoke. 4. Sateliti – to su firme na više lokacija. 5. Državni klasteri - čiji primjeri su vojne baze, univerziteti, vladine kancelarije, oko kojih se formiraju firme snabdjevači koje ne mogu uticati na razvoj ovih klastera. 6. Urbani klasteri (inter-city clusters), podstiču unutargradski ekonomski razvoj. Imaju četiri snage o kojima zavisi njihov razvoj. To su: strateška lokacija, lokalna tražnja, povezanost sa drugim regionalnim klasterima i raspoloživa industrija. Da bi ih podsticale opštine i privatne kompanije, inicira se formiranje privatnih ekviti fondova (Inter city Ventures). A, praktična rješenja u pogledu formiranja klastera, kao i podrške koju oni treba da imaju u smislu uspješnog funkcionisanja, treba da se osmisle na lokalnom nivou kao javni program za izgradnju lokalne mreže preduzeća i preduzetnika – lokalnih klastera, u najatraktivnijim sektorima koji se mogu razvijati. Takav program mogao bi se naslanjati na sljedeće elemente: - Strukturiranje odreñenih industrija, - Umrežavanje i razvoj neformalnih veština, - Jačanje podugovaranja i organizovanje ugovaranja za finalnu proizvodnju, - Roñenje novog tzv. tehnološkog klastera, - Promjena mišljenja da bi se brže ostvario zajednički pristup novim tehnologijama, - Zajedničko istraživanje o izvoznim tržištima, - Jačanje kooperacije izmeñu podugovarača koji se sami pokreću(automatski), - Saradnički rad na promjenama u metodama upravljanja firmama, - Umrežavanje preduzetnika, MSP i komunikacijskih sredstava, - Saradnja u podjeli, zajedničkom korišćenju ljudskih potencijala i kadrova, - Kreiranje zajedničkih sredstava za upravljanje istraživanjima, - Strukturna podrška samofinansirajućeg razvoja, - Menadžment zapošljavanja i treninga, - Promjena tradicionalnog prenosa znanja know-how, - Zajednički pristup treningu i izboru kadrova, - Podjela i razmjena oruña i alata proizvodnje, - Promocija lokalnih klastera kroz Internet, - Unapreñenje marketing strategije grada ili regije kao industrijskog distrikta i teritorije opštine,

- Jačanje savremenog dizajna u promociji firmi i imidža distrikta, - Korišćenje Interneta za zajednički poslovni razvoj, - Ekonomska upotreba zajedničkih industrijskih otpadaka (reciklaža), - Unapreñenje sposobnosti i prednosti udruživanjem podugovarača, snabdjevača i nosilaca glavnih ugovora, - Otvaranje zanatskih firmi za izvoz, - Udruživanje u grupe prodajnih snaga,

109

- Kombinovanje marketing napora sa korporativnim, - Osnivanje Centra za poslovne resurse i razvoj poslovnog partnerstva, - Javna podrška klasterima. Preduzeća koja sarañuju i u klasteru, imaju interes za ustanovljavanje trajnih odnosa, postavljenih na stabilnoj pravnoj osnovi koja ne dovodi do gubitka fleksibilnosti. Mala preduzeća mogu imati interes da svoje odnose u okviru klastera ostvaruju isključivo na ravnopravnoj osnovi koja je pravno garantovana, pri čemu pravni oblici mogu biti vrlo različiti. Saradnji preduzeća u klasteru uvijek treba pristupiti, ne samo ekonomskom logikom, nego i sa šireg stanovišta, jer se u toj simbiozi može pronaći rješenje i širih društvenih problema. Kada je u pitanju razvoj klastera u oblasti turizma, ova problematika biće obrañena u posebnom osvrtu u okviru ove istraživačke teze.

110

XX. UTICAJ INOSTRANIH KORPORACIJA NA TRŽIŠNU KONKURENTNOST

PROIZVODA Korporacije su u svetu nosioci svih društvenih i ekonomskih zbivanja na planu razvoja i održavanja ekonomije profita. Od 100 najvećih ekonomija u svetu, 51 drže korporacije. Takva ekonomska moć diktira načine ponašanja i stvara prostore za još veće širenje. Zbog toga su česta nerazumijevanja običnih ljudi, mahom onih koji ostaju bez posla, da su korporacije najveće zlo koje može uništiti i ekonomiju manje razvijenih zemalja, ali i ljudski život. Ljudi postaju sve više protivni motivima meñunarodnih korporacija, a mnoge meñu njima, koje vode globalizaciji, podvrgnute su sve većem protestu i otporu. Korporacija je poslovna struktura stvorena i regulisana zakonima države. To je nezavisan, legalan entitet, odvojen od ljudi koji je posjeduju, kontrolišu i upravljaju. Formiranje i voñenje korporacije je nešto više nego samo ispunjavanje papira. Postoji mnogo različitih vrsta korporacija kao što su: zatvorene, profesionalne, neprofitabilne, „C“ korporacije, „S“ korporacije itd. Osnovni podaci koje vlasnici moraju da slože pri formiranju korporacije su sljedeći: 1. Biznis ime, 2. Totalni broj akcija koje će autorizovati, 3. Broj akcija koje će svaki vlasnik posjedovati, 4. Količina novca ili druge svojine koji će svaki vlasnik uložiti da kupi akcije na berzi, 5. Posao koji će korporacije preduzeti, 6. Ko će voditi korporaciju?

U teorijskom smislu reči, korporacije su socijalni izum države. To je državom garantovano, poveljom odnosno zakonom utvrñen, dozvoljen finansijski resurs koji se koristi za javne svrhe. Isto tako, postoje mišljenja da su korporacije unutrašnje ustanovljenje privatnih finansija, tržišta, ponude, tražnje, koja na prvom mjestu vode ekspanziji države kojoj ta korporacija pripada i koja kao takva koristi svaku priliku da proširi kolonijalni i imperijalni interes u saglasnosti sa ciljem sa kojim se osnivaju, a istovremeno da pomognu u ekonomskim sukobima izmeñu država ili imperija. Prema dosadašnjim iskustvima, osnovni ciljevi internacionalnih korporacija je izvlačenje profita i širenje sfere uticaja izvan matičnih zemalja, kao postavljanje inostranih, a većim dijelom i matičnih zemalja u podložan ili zavisan položaj. U novije vrijeme, sjedišta takvih kompanija se najčešće nalaze na posebnim teritorijalnim jedinicama, koje kao takve, posebnim subvencijama i povlasticama omogućuju smanjenu proceduru, registrovanja i veoma lak način funkcionisanja takvih korporacija. Takva jedna korporacija, kao što je npr. „Quatro Corporation“, nudi 300 miliona dolara za investiranje u neku od zemalja bivše Jugoslavije, da bi u zamjenu dobila 85% učešća u vlasništvu.

111

20.1. MOĆ I UTICAJ INTERNACIONALNIH KORPORACIJA

Korporacije su tokom vremena uspjele da svoje bogatstvo, a s tim i političku moć, umnože nekoliko stotina puta, a zakon koji je pokušavao da ih ograniči sve se više adaptirao njihovim zahtjevima. Korporacije, kao takve, ne moraju po pravilu da budu na lošem glasu. One mogu biti i nosioci pozitivnih promjena. Ali kada postanu enormno velike, kada počnu da posjeduju cijele industrije i čitavo bogatstvo, mogu da imaju veoma negativan uticaj, kao što se to sada često dogaña. Siromašne zemlje postaju sve siromašnije, a koncentrisanje vlasti i moći u okviru male grupe ljudi, voñenih isključivo željom za dobiti, bez obzira na sredstva, postaje jedna od najvećih prijetnji savremenom čovječanstvu. Njihov uticaj se ispoljava u sljedećem: � Uticaj na većinu populacije putem reklama i uticajem nad sredstvima masmedija. � Uticaj nad javnom politikom i vladom. One finansiraju izbore i s tim imaju uticaj nad

vladom, institucijama za odnose sa inostranstvom, itd. � Uticaj na internacionalne institucije kao što su Svjetska trgovinska organizacija,

meñunarodne ekonomske i političke ugovore i sl. Inače, pri pokretanju investicije odnosno početka realizacije projekta ili posla vrijede ista pravila ponašanja od kojih se ističe nekoliko: 1. Ocjenjivanje potencijalnih rizika i pouzdanosti dobiti. 2. Koliku količinu novca treba uložiti da bi se ustanovila i održala struktura biznisa? 3. Koja su potencijalna ulaganja? 4. U kojoj mjeri će vlada ili država izvršiti oporezivanje te buduće strukture?

Tipovi biznis strukture su različiti i idu od jednog vlasnika, preko ograničenog ka generalnom udruživanju, pa sve do korporacije. Pri takvom početku, obično se izvrši izrada projektne dokumentacije sa svim detaljima. Većina korporacija posjeduje takvo osoblje, kao visoko kvalitetan stručni kadar, od ekonomista, pravnika, kao i stručnjaka za gotovo sve aspekte ljudskog života, radi stvaranja mogućnosti za brzi proračun isplativosti budućeg ulaganja. Često je slučaj da korporacije angažuju velike i jake konstalting firme za pojedine grane industrije radi dobijanja pravovremenih i preciznih informacija. Rad korporacija traje toliko dugo koliko vlasnici akcija smatraju da treba da postoje. Vlasništvo se prenosi putem prodaje akcija na berzi. Ako država ocijeni da je korporacija strateška, onda može donijeti odluku da se ograniči prodaja pojedinih akcija. Naravno, sva pitanja su regulisana zakonom. Prodaja akcija se može ograničiti kako po broju (kvantitetu), tako i po vrsti. Korporacije su podvrgnute duplom oporezivanju. Korporacija, kao poslovna struktura, mora da plaća taksu na profit, učesnici u vlasništvu akcija moraju da plaćaju porez na svaku akciju koju posjeduju, prilikom njene realizacije, odnosno prodaje. Suština poslovanja korporacija je da ostvaruju prihode i kao takve su najprofitabilnija struktura biznisa na svjetskom tržištu. Jedna od osnovnih karakteristika spoljne trgovine je interkontinentalna razmjena, koja je početkom devedesetih dostigla trećinu svjetske trgovine. Izmeñu 75 i 95% ukupnog prometa najvažnijih primarnih proizvoda nalazi se u rukama internacionalnih korporacija. Iz ovog proizilazi veoma

112

visoka ekonomska moć koja može da utiče na cijene pojedinih usluga i proizvoda u gotovo neograničenom obimu. Dampiške cijene predstavljaju pijretnju svim granama privrede, i kao takve, pokušavaju da uguše domaću proizvodnju. U sljedećoj tabeli ilustrovaćemo primjerom ekonomsku snagu multinacionalnih korporacija: Tab. 13 Bruto nacionalni proizvod pojedinih nacionalnih država i korporativna moć najvećih multinacionalnih kompanija mjerena prihodom od godišnje prodaje. Podaci se odnose na 1998. godinu, a izraženi su u milijardama dolara. Zemlja ili korporacija Ukupan BNP ili korporativni prihod ostvaren od

prodaje mlrd USA $ Indonezija 174,6 General motors 168,8 Turska 149,8 Danska 146,1 Ford 137,1 Južna Afrika 123,3 Toyota 111,1 Exxon 110,0 Shell 109,8 Norveška 109,6 Poljska 92,8 Portugalija 91,6 IBM 72,9 Malezija 68,5 Venecuela 59,0 Pakistan 57,1 Unilever 49,7 Nestle 47,8 Sony 47,6 Egipat 43,9 Nigerija 30,4 Ukupan prihod od prodaje pet najvećih korporacija

871,4

Ukupan BNP najmanje razvijenih zemalja 76,5 Južna Azija ukupno: 451,3 Sub-saharska Afrika ukupno: 246,8 Izvor: World Bank, www.worldbank.org Na osnovu gore iznijetih podataka, posebno se zapaža da deset najvećih TNK imaju ukupan prihod veći nego 100 najsiromašnijih zemalja svijeta. Zbog toga preovladava mišljenje da su multinacionalne kompanije stvorene da se bogati što više bogate, ali da u tom bogatstvu niko ne misli o običnom narodu, grañaninu. S druge, pak, strane, multinacionalne kompanije, zahvaljujući takvoj ekonomskoj moći, mogu se baviti razvojem i omogućavati zemlji u kojoj posluju, da što efikasnije iskoriste svoje resurse, zahvaljujući njihovim tehnologijama. Najvažniji resursi, kao što su hrana, voda, vazduh, moraju ostati pod kontrolom država koje učestvuju u radu sa multikompanijama, jer je to neprocjenjivo životno bogatstvo.

113

XXI. BIZNIS PLAN U FUNKCIJI RAZVOJA KOMPANIJE

Ukoliko se žele neki procesi, koji se odvijaju na tržištu roba i usluga, bar koliko usmjeravati za potrebe kompanije, odnosno, da kompanija ima veću izvjesnost u pogledu svog održivog razvoja, neophodno je uraditi biznis plan koji bi mogao neke nepoznanice djelimično ili potpuno kontrolisati. Preduzeće, dakle, posluje u okruženju koje sa svojim faktorima utiče na njegovo poslovanje. Okruženje može biti interno i eksterno. Uticaj tih faktora potrebno je predvidjeti odnosno kanalisati u biznis planu, pri čemu se definišu svi faktori, pa bilo da su pozitivni ili negativni. U tom pogledu, treba sačiniti strategiju i odrediti taktiku na osnovu koje će se preduzeće braniti od „negativnih“ faktora, odnosno koristiti prednosti „pozitivnih“ faktora. Preduzetnici koji sastavljaju biznis plan čine to, uglavnom, iz sljedeća tri razloga: 1. kada preduzeće traži kredit od banke ili neke druge institucije, 2. kada preduzeće lansira neki novi proizvod, i 3. ukoliko preduzeće želi nove partnere.

Poslovni plan, dakle, predstavlja osnovu uspješnog preduzeća koje namjerava da svoje bogatstvo stalno uvećava. Zato, imajući u vidu, da je biznis plan sačinjen kao vodič u realizaciji ciljeva, on je okrenut prema: - preduzeću u smislu da preduzetnik i svi zaposleni sagledaju viziju i strategiju poslovanja;

- spoljnim akterima kao što su: bankari, kreditori, dobavljači, akcionari u smislu sagledavanja atraktivnosti i pouzdanosti ulaganja, odnosno plasmana kapitala i drugih oblika saradnje; - državnim i drugim organima (revizori, sindikati, nadzorni odbori i drugi) koji valorizuju preduzetničku ideju, ocjenjuju legitimnost i realizaciju konkretnog poslovnog poduhvata; - preduzetničkom timu za kontrolu, odnosno ocjenu uspješnosti menadžmenta na pojedinim sagmentima aktivnosti; - porodici, u smislu podrške za ulazak u konkretan biznis.

21. FUNKCIJE BIZNIS PLANA

Da bi biznis plan bio od koristi, on mora da bude urañen na maksimalno profesionalan način. Aktivnosti na izradi biznis plana moraju biti usmjerene na: 1. Pružanje dokaza o tržišnoj orijentaciji projekta Budući preduzetnik mora neizostavno demonstrirati spoznaju o potrebama potencijalnih kupaca. Poslovni plan, koji stavlja akcenat na opis proizvoda i objašnjenja tehničko-tehnoloških uslova, umjesto na to kome je proizvod namijenjen i kako će ga plasirati, nailazi na „uzdržan“ prijem kod potencijalnih finansijera.

114

2. Ukazivanje na dokaze o prihvatanju konkretnog programa od strane kupaca Osim što mora da pruži jasne dokaze o tome ko će kupovati njegov proizvod, odnosno koristiti njegove usluge, preduzetnik treba argumentovano da ukaže i na njihovu platežnu sposobnost. 3. Precizno definisanje vlasničkih odnosa unutar preduzeća Podrazumijeva, pored jasnog opredjeljenja za odreñenu legalnu formu poslovanja, postojanje ekskluzivnih prava na proizvod kroz patente, autorska prava, trgovačku marku ili licencu, a to će znatno ojačati pregovaračku poziciju preduzetnika. 4. Što preciznije ukazivanje na finansijske performanse projekta

Poslovni uspeh preduzeća i njegov rast za bankare i druge moguće izvore projekta je od interesa u onoj meri u kojoj je nužan da bi omogućio plaćanje kamate i povrat glavnice. Kreditne institucije su zainteresovane da na vrijeme dobiju svoju kamatu i glavnicu. 5. Baziranje svojih prognoza na realnim pretpostavkama

Projekcije rasta i razvoja treba podržati što čvršćim argumentima gdje je god to moguće. Za budućeg preduzetnika od velike koristi može biti saznanje da se finansijeri u toku jedne godine susreću sa vrlo velikim brojem kreditnih zahtjeva i da su ujedno njihova sredstva uložena u mnoge poslovne poduhvate u različitim privrednim sektorima. Nadalje, u našoj poslovnoj praksi susretali smo se sa različitim strukturama izrade biznis plana. Tako postoje definisane strukture američkog prilaza, zatim nemačkog, pa onda slijedi biznis plan koji traži Svjetska banka itd. U izradi ovog rada poslužićemo se jednim globalnim modelom i modelom koji traže nemačke poslovne banke. Najprije globalni model koji ima sljedeću strukturu: I . U V O D II. OPIS POSLA 2.1. Uopšteni prikaz proizvoda ili usluge 2.2. Djelatnosti u kojoj se posluje 2.3. Istorijat preduzeća 2.4. Ciljevi i mogućnost preokreta u poslovanju (ako postoji) 2.5. Jedinstvenost proizvoda ili usluge III. SEGMENT MARKETINGA 3.1. Istraživanje i analiza 3.2. Ciljna tržišta (potrošači) 3.3. Veličina tržišta i trendovi 3.4. Konkurencija 3.5. Marketing plan 3.6. Marketing strategija (prodaja i distribucija) 3.7. Cijena 3.8. Oglašavanje i promocija IV. ISTRAŽIVANJE, DIZAJN I RAZVOJ Razvoj planova Istraživanje tehničkih rezultata Istraživanje dodatne pomoći Strukture troškova

V. SEGMENT PROIZVODNJE

115

5.1. Analiza lokacije 5.2. Potreba proizvodnje: oprema i sredstva 5.3. Dobavljači i transport 5.4. Radna snaga 5.5. Troškovi proizvodnje

VI. SEGMENT MENADŽMENTA Menadžment tim (ključno osoblje) Formalna struktura Bord direktora, profesionalnih savjetnika, konsultanata VII. ŠANSE I PRIJETNJE Potencijalni problemi Prepreke i rizici Alternativne smjernice akcija VIII. FINANSIJSKI SEGMENT 8.1. Finansijska predviñanja 8.2. Profit i gubitak 8.3. Tok gotovine 8.4. Break-even analiza 8.5. Kontrola troškova 8.6. Izvori i korišćenje fondova 8.7. Budžeti 8.8. Finansijska konstrukcija Tab. 14 Troškovi započinjanja biznisa POČETNI TROŠKOVI Stavke Procena Procjenjuje se nakon... Instalacije i inventar $ Odrediti što je karakteristično za ovaj

tip poslovanja; Razgovarati sa dobavljačima

Dekorisanje i remodeling Razgovarati sa ugovaračima Instaliranje opreme Razgovarati sa dobavljačima Početne zalihe Razgovarati sa dobavljačima Depozit (gas, struja itd.) Kontakti sa lokalnim vlastima i

različitim direktorima Advokatske i ostale profesionalne usluge Razgovori sa advokatima i ra-

čunovoñama Licence i dozvole Kontakti sa opštinskom upravom Reklama i promocije Odlučiti se za medij. razgova-

rati sa ljudima iz medija Odloženo plaćanje Odlučiti se koliko će novca bi-

ti vezano sa potrošačkim kreditima i koliko dugo

Gotovina Odobren iznos za neočekivane troškove, gubitke, specijalne kupovine

UKUPAN IZNOS NEOPHODAN ZA ZAPOČINJANJE POSLOVANJA

$ =======

Sabrati sav procijenjen iznos

Pri izradi biznis plana, kako korporacije tako i najmanjeg privatnog odnosno državnog preduzeća, potrebno je voditi računa o sljedećem: � Opis proizvoda ili usluge koju nudimo;

116

� Spremnost za tržište; � Konkurentske prednosti; � Garancija i postprodajni servis; � Spremnost potencijalnog investitora; � Kvalitet menadžment tima koji posedujemo (utiče na status preduzeća znatno više

nego proizvod ili usluga), glavnu listu pozicija u menadžment timu, opis njihovih odgovornosti i zaduženja, njihova iskustva i sposobnosti, dijagramski prikaz svih radnih mjesta i njihovih migracija, lista kadrova potrebnih za budući razvoj, povezanost sa spoljnim saradnicima;

� Tržište (kao proces prikupljanja, obrade, klasifikovanja i analize brojnih podataka o kupcima koje treba da bude realizovano pre početka biznisa – potrebno je utvrditi ko su kupci i korisnici usluga, koja je kupovna moć, cena, kvalitet, garancija , sistem plaćanja, lični kontakt sa kupcima, lokalno, regionalno, internacionalno, segmentacija, pozicioniranje vašeg proizvoda odnosno, usluga na tržištu, teškoće i barijere pri ulasku na odreñeno tržište...);

� Konkurencija (istraživanje, klasifikaciju, analizu, veličinu profitabilnosti i načini poslovanja konkurencije);

� Marketing strategija kao način na koji će se pridobiti interes kupaca, potrošača, korisnika usluga, cjenovna strategija (kakva je politika cijena u odnosu na konkurenciju, koliki profit se ostvaruje, kalkulacija cijena u narednom periodu), plan promotivnih aktivnosti, prodajni kanali, servis i garancija;

� Operativni plan (definisati sve aktivnosti na izvršavanju vaše proizvodnje ili usluga koje dajete, specifikaciju ili tehnološke karakteristike opreme, definisati materijale, osnovne karakteristike transporta, distribucije...);

� Finansije (stanje sredstava za naredni period, način na koji su ta sredstva obezbijeñena, očekivani nivo prodaje, troškova, profita, bilans uspjeha, prelomna tačka rentabilnosti, projekcija prihoda, račun dobitka-gubitka, tok gotovine);

� Dodaci i prilozi (statistički podaci, tabele, grafikoni, katalozi, reklamni materijali, polise osiguranja itd.).

Rezime biznis plana je poseban deo koji predstavlja nešto što će potencijalni investitor prvo pročitati. Zato je vještina pisanja kao i lična intuitivnost vrlo važna prilikom koncipiranja završnog dijela biznis plana. S druge, pak, strane, profit kao ciljna kategorija svakog biznis plana i, naravno, želja preduzeća za uspješno ostvarivanje projekta budućnosti kroz strategiju biznis plana, je neophodnost koja definiše ustrojstvo preduzeća. Jer, zašto bi se preduzeće upuštalo u nepoznanice, ako ne bi imalo jasno definisani cilj i istraživanja koja prate takav prilaz. S tog aspekta, potrebno je precizno utvrditi način na koji se izračunava profit, kao i njegove performanse u računskom smislu riječi. A to izgleda ovako:

Prihod od realizacije - Varijabilni troškovi ------------------------ -------------------------- Marginalni profit - Fiksni troškovi --------------------- ------------------------------ Poslovni profit (Profit prije kamata i poreza) - Kamate

117

---------------------------------------------------- Profit prije poreza - Porezi -------------------------------------------------- Profit poslije oporezivanja - Dividende -------------------------------------------------- Zadržani profit (ostvareni profit poslije svih odbitaka) Zadržani profit se dalje dijeli na:

1. fondove 2. rezerve 3. plate. Na osnovu iznijetog može se konstatovati da tamo gde je privreda nemoćna da

sopstvenim potencijalom izvede promjene, treba tražiti kooperativnog partnera meñu kojima su i internacionalne korporacije koje svojom snagom, a i istovremenom težnjom za profitom, predstavljaju siguran način zapošljavanja ljudi. Dobit domaćih zaposlenih radnika unutar internacionalnih korporacija neće biti visok, ali će biti dovoljan da upotpuni konkurenciju novonastalim privatnim preduzećima, i time stvori realniji odnos za tržište i radnu snagu. Značajno je napomenuti da internacionalne korporacije svojim prisustvom obogaćuju forme meñunarodne trgovine. Meñutim, dosadašnja iskustva govore da ne samo da osiromašuju nerazvijene zemlje, nego i većinu prljavih tehnologija baziraju u tim zemljama. U svijetu profita, povezanosti vlada i država, njihova suverenost, a s tim i sigurnost zemlje od budućih previranja je veća, ukoliko količina stranog kapitala raste, a prisustvo korporacija koje prave odnosno iznose profit iz tih zemalja, brojnije. Isto tako, iskustva govore da su se svi konflikti koji su se vodili u svijetu bili, upravo, na onim teritorijama gdje je nivo prisutnosti internacionalnih kompanija bio mali ili veoma nizak. Nadalje, nisu imali nikakvog interesa za tržište, nisu posjedovale kapital koji bi u takvim konfliktima mogao biti uništen, a mnoge su bile inicijatori takvih sukoba radi proširenja svoga i smanjenja uticaja ili izvoza država u kojima su se konflikti dogañali. Stoga, antiglobalizacioni pokreti se šire, ali bitna pitanja i dalje ostaju neriješena. Do ostvarivanja uspjeha na svjetskom tržištu se dolazi stalnim ulaganjem u znanje i nauku, kao i kombinacijom individualne i kolektivne svijesti pojedinca, o njegovom uticaju na mogućnosti života i razvoja u tom istom društvu. Izgrañena lična svijest za samo svoje dobro, ličnu korist, ne donosi ništa pozitivno ni za pojedinca, kao ni za društvo u cjelini. Da bi se kolektivna svijest izgradila, potrebno je vrijeme i strpljenje, kao i ulaganje u razvoj svijesti, ističući državu kao izvor blagostanja cijelog društva, a ne samo aparata za ostvarivanje ciljeva pojedinca. Globalni procesi se moraju kontrolisati i prilagoñavati svojim mogućnostima i ekonomskim racionalnostima. Uspjeh procesa bi mogao biti baziran na saradnji stručnjaka marketinga i vlade pojedinih zemalja, a implementacija te saradnje na područje Republike Srpske bi značilo uraditi jasan plan mikroekonomske konkurentnosti privrede prema svjetskoj, kao i stvaranje povoljnog tla da se uz pomoć inostranih korporacija oživi tehnološki zaostala proizvodnja.

118

XXII. LIDERSTVO U FUNKCIJI POVE ĆANJA KONKURENTSKE PREDNOSTI

Zahtjevi svjetskog tržišta se stalno povećavaju pa se kao posljedica toga javlja fleksibilan način upravljanja i liderstvo koje podrazumijeva iznalaženje novih mogućnosti i stvaranje povoljnih poslovnih prilika. U tom pogledu, veoma su važne karakterne osobine lidera, jer od njih zavisi uklapanje istih u socijalni milje, njihova sposobnost pokretanja i voñenja, kao i uticaj na druge zaposlene, što doprinosi efikasnosti i konkurentnoj prednosti preduzeća u uslovima globalizacije. Liderstvo predstavlja i ostvarivanje konkurentne prednosti kroz faktor ljudskih resursa, jer su u posljednjoj deceniji XX. vijeka ljudski i organizacioni kapital označeni kao strateški ciljevi. Osim toga, menadžment ljudskih resursa se može svesti na poboljšanje kvaliteta i integraciju rada kroz timski način poslovanja. Isto tako, savremenu ekonomiju, odnosno aktuelni pristup izučavanju marketinga i menadžmenta kao njenih dijelova, karakteriše mrežno povezivanje, strateško upravljanje i strog odnos prema zaštiti životne sredine. Više nego u bilo kojim drugim preduzećima, u multinacionalnim kompanijama liderstvo dolazi do izražaja, prije svega zbog internacionalne dimenzije i obima poslovanja, što umnogome proces upravljanja i rada čini složenim. Tržište, dobavljači, konkurenti, tehnologija i potrošači se u globalnoj ekonomiji konstantno mijenjaju, a zahtjevaju od svih lidera da budu istraživači i da što efektnije iskoriste tržišne prilike. U industrijama kakve su npr. automobilska, kompjuterska, elektronska ili industrija komercijalnih vazduhoplova, nemoguće je ne osvrnuti se na svjetske konkurente, potrošače, ljudske resurse, dobavljače i tehnologiju. Sve to zahtijeva novu vrstu lidera. Često se u poslovnim krugovima ističe faktor ljudskih resursa. Prisutna je činjenica da jake korporacije imaju novca, proizvode i poziciju, ali im nedostatak ljudskog faktora predstavlja problem. Drugi veoma važan faktor predstavlja visok rejting globalnog liderstva u poreñenju sa drugim faktorima u kompanijskom globalnom poslovnom uspjehu. Dosadašnje iskustvo upućuje na zaključak da svaki globalni lider u multinacionalnoj kompaniji treba da posjeduje set specifičnih mogućnosti kao i jezgro karakteristika, kao što su korporativna kultura, industrijska dinamika i menadžment praksa „country of origin“. Lider se najčešće vidi kao ljubopitljiva, harizmatična i istraživačka ličnost, što svakako može pomoći na putu uspjeha. Naime, jasno je da konstantno mnoštvo kulturnih, jezičkih, političkih, socijalnih i ekonomskih granica gradi globalni biznis kontekst. Ključ uspjeha na globalnom tržištu su, kao što smo ranije isticali, istraživanje, konstantno učenje i zdrav razum. Pored tima, obuke i transfera, personalni kontakt je, takoñe, veoma važan. On obuhvata emocionalnu vezu sa ljudima različitog iskustva i postojanje nekompromisnog integriteta. Emocionalnost je važna jer vodi ugledu kompanije; mnogi konflikti se na taj način izbjegavaju i tako eliminišu smetnje efektivnom liderstvu. Integritet podrazumijeva ponašanje u skladu sa vrijednostima i strategijom kompanije, što povećava poverenje i unutar kompanije, ali i

119

izvan nje. U multikulturalnom okruženju, povjerenje pomaže efektivnijem izvršenju posla. Liderske situacije mogu se mijenjati iz dana u dan, ali se lideri moraju naučiti kako da stvaraju i kreiraju liderske situacije koje će njihove mogućnosti, iskustva i znanja učiniti vrijednijim. Liderstvo se zasniva na sigurnosti i uticaju. Termin „liderska situacija“ znači da lider ima kontrolu, sigurnost i uticaj na grupni proces i zadati konačan ishod. Inteligencija, iskustvo i ekspertize doprinose velikoj izdržljivosti koja im je u ovom slučaju potrebna.73 Kao prateći, mogu se pojaviti i neki elementi koji otežavaju rad lidera: loša motivacija podreñenih, nesposobnost podreñenih da rade svoj posao, mada su dva najvažnija elementa niska situaciona kontrola i stres, na čiju pojavu se mora računati i obratiti posebna pažnja. U situacijama kada globalne kompanije žele da riješe krizu liderstva, one angažuju lidere sa sposobnostima voñe, ali i lidere koji umeju da izañu na kraj sa različitim vrijednostima geografskih lokacija, u pokušaju da izgrade zajedničku korporativnu kulturu. U globalnim kompanijama koje stupaju u akciju, a kako to pokazuje studija o globalizaciji prakse ljudskih resursa, 80% učesnika u ovom ispitivanju iniciralo je formalne procese za identifikaciju i razvoj menadžment talenata. Liderstvo, koje se nalazi u samom vrhu po uspješnosti, mora prikupljati informacije globalno, tj. širom sveta, kako bi se bolje pozicionirali novi proizvodi ili usluge, izbegle potencijalne opasnosti i maksimalno iskoristile pružene šanse. Geografski djelokrug, stil poslovanja, marketing, očuvanje postignutog, nabavka, preferirani oblik partnerstva su elementi koji se stalno umnožavaju, a veoma česta pojava su i ulasci u relativno visoke nestabilnosti pri pokušajima korišćenja zajedničkih poduhvata sa stranim partnerima, kombinovanjem resursa i iskustava u realizaciji poslovnih mogućnosti. U uslovima stalnih promjena, kada se zahteva brzo adaptiranje i prihvatanje inovacija, uloga lidera čini nezamjenljivu praksu poslovanja velikih kompanija. I to bi trebalo da bude uzor malim i srednjim kompanijama kada se nalaze u krizi i traže rješenja za nastalu krizu. Tab. 15 Prilagoñavanje lidera Prilagoñavanje rada pozivu

liderstva

Odgovornost Tehnika i rutina Prilagoñavanje Neposredno Definisati problem i obezbijediti

solucije Identifikovati prilagoñava- nje promjenama i okvir tipova i uzoraka

Zaštita Zaštititi organizaciju od ekstre- mnih prijetnji

Prepustiti organizaciono osjećanje pritisku unutar koji može da postoji

Orijentacija Razjasniti ulogu i odgovornost Promjena sadašnje uloge i odupiranje pritisku definisanja novih uloga brzo

Menadžerski konflikt Ponovo uspostaviti red Biti izložen konfliktima ili dopustiti da nastanu konflikti

Oblikvoanje normi Održati norme Promijeniti neproduktivne norme

Izvor: Shenkar, O. 1995. „The globalization of Human Resource management: The Interdisciplinary Challeng“, Contigency Factors in HRM in Foreign Affiliates, Prentice Hall, Inc.

120

22.1. KVALITET, TIMSKI RAD I LIDERSTVO Osim kroz ponuñenu klasifikaciju, liderstvo se može sagledati i kroz neke organizacione elemente, na primjer, kvalitet i timski rad. Kvalitet, predstavljen kroz ISO 9000 i TQM čini uslov bez koga se ne može poslovati na svjetskom tržištu. Razvijen i popularisan u razvijenim zemljama Zapada, evoluirao je vremenom i danas ima obilježje stalnog unapreñenja i poboljšanja. Prema nekim teoretičarima, TQM se sastoji iz nekoliko elemenata i to, na prvom mjestu liderstva, potom obrazovanja i obuke, struktura podrške, komunikacije, nagrada, priznanja i mjerenja.74

Model TQM i ISO 9000 su objedinili kvalitet i menadžment. Prema japanskom shvatanju, potpuna uključenost svih zaposlenih treba da pomogne da oni ispolje svoje sposobnosti. Lideri treba da pomognu zaposlenima da podrže promjene koje vode poboljšanju poslovanja i cjelokupne konkurentne prednosti preduzeća iskazanu kroz zadovoljstvo potrošača – korisnika. Potpuno (totalno) zadovoljenje kupca posmatra se kao lični cilj svakog zaposlenog i dio je njegove poslovne stvarnosti. Škart i nesavjestan rad se ne toleriše; radi se ispravno prvi i svaki sljedeći put, a ukupni potencijal kompanije je okrenut ispunjenju zahteva tržišta i očekivanja kupaca. Sljedeći takve načine i metode poslovanja kompanije se mogu svrstati u svjetsku klasu.75 Timski rad i funkcionisanje tima su postali pitanje koje se vezuje za opstanak organizacije. U timskom radu veliku ulogu igraju lideri koji svojim vještinama pomažu da se niz ciljeva ostvari. Oni su uvijek dobro informisani i moraju da razvijaju „globalnu pamet“ ili multikulturne kompetencije. Lideri tima u jednoj kompaniji biraju članove tima. Lider mora imati sposobnost da uči druge tehničkim vještinama mnogo lakše nego što bi to ostali uradili, a treba i da razvije dobru komunikaciju. Interpersonalne vještine, fleksibilnost, dobra komunikacija i želja da se razumeju druge kulture su vrlo važne za ponašanje članova tima. Članovi tima dolaze sa različitim funkcijama, različitim iskustvenim nivoima i kulturama.76

22.2. LIDERSTVO I IZVOZ U ovom projektu liderstvo i izvoz se posmatraju u kontekstu preduzeća lidera, proizvoda lidera i lidera zaposlenih. Kasnije ćemo tako prilagoñeni model primijeniti i na razvoju turizma. Preduzeća lideri – mogu se klasifikovati na nivou cjelokupne nacionalne privrede ili na nivou grane čija struktura ima ključni uticaj na odreñivanje pravila konkurencije i profit. To mogu biti i svjetski lideri kada se posmatraju na nivou meñunarodnih, odnosno globalnih ekonomskih odnosa. Naime, prvo preduzeće – preduzeće lider i preduzeća neposredni pratioci čine lidersku grupu preduzeća u grani. Na nivou privrede, to su sva

121

preduzeća koja su prva iz raznih grana. Oni mogu biti lideri u izvozu, u tržišnom učešću, lideri u pogledu implementacije TQM i slično.77 Proizvod lideri – su oni proizvodi koji se mogu posmatrati na osnovu kriterijuma prodaje u zemlji ili inostranstvu, tj. u izvozu. Oni, takoñe, mogu biti lideri i u pogledu kvaliteta. Izmeñu preduzeća u grani uvek postoji konkurencija, a naročito kada neko od njih želi da poboljša svoju konkurentsku poziciju. Na primjer, lideri proizvoda na nivou grane su oni proizvodi koji mogu biti uski supstituti. Lideri proizvoda mogu se posmatrati u odnosu na satisfakciju potrošača, odnosno stepen u kome zadovoljavaju njihove potrebe, imaju odgovarajuću cijenu, utiču na zaštitu i bezbjednost njihovog zdravlja.78 Lideri zaposleni – se mogu javiti kao lideri timova (o čemu je već bilo riječi), i pri tome se oni ulaskom u grupu odriču sopstvenih, pojedinačnih ciljeva. Privredni lideri u tržišnoj ekonomiji imaju veliki uticaj na privredne tokove i strateška opredjeljenja biznisa. Nerijetko, oni mogu uticati na odabir državnika i imati udjela u odreñivanju smjera politike zemlje u kojoj je sjedište kompanije na čijem su čelu. Lider nije prosječan čovjek, već čovjek izražene mentalne aktivnosti koji koristi sposobnosti drugih ljudi, jer se kroz istoriju i razvoj ekonomske teorije pokazalo da su uspješna samo ona društva koja su pravilno koristila svoje ljudske resurse. On mora da stvori pozitivnu, inovativnu i kreativnu klimu, da motiviše ostale i da djeluje ličnim primjerom. Lider mora da ima snagu da preduzeće koje radi na uobičajen način, rutinski način, pokrene na promjene i dokaže da ukoliko preduzeće dobro radi danas, to ne znači da će raditi dobro i u budućnosti. U savremenom načinu poslovanja može se očekivati da su liderske situacije uvek promjenljive, te je velika odgovornost lidera u kreiranju promjene i adaptibilne liderske situacije, u smislu pronalaženja mogućnosti na tržištu, njihovoj selekciji i uočavanju konkurentske prednosti na osnovu sopstvenog znanja i iskustava. To nije tako jednostavno kada se zna da su oni sputani, s jedne strane vremenskim okvirima, a sa druge ograničenim budžetom. Kada pogledamo situaciju u Republici Srpskoj, pri poboljšanju konkurentske prednosti naše zemlje, svakako bi trebalo pažnju usmjeriti na liderske pozicije naših preduzeća, naših proizvoda i lidera zaposlenih. U tržišnoj ekonomiji odreñena je uloga lidera da definiše misiju preduzeća, formuliše strategiju za njenu primjenu, a na menadžmentu i menadžerima je da primijene i ostvare definisanu strategiju preduzeća.

122

XXIII. STRATEGIJA KOMPARATIVNE I KONKURENTSKE PREDOSTI PREDUZE ĆA U

KRIZI

23.1. MIKROEKONOMSKI ASPEKTI KONKURENTNOSTI

Upravljanje tehnologijom i odluke o investiranju i razvoju u nove tehnološke resurse koji će dovesti do novih oblika komercijalne vrijednosti, predstavlja ključni izazov za menadžere u svim vrstama djelatnosti. U prethodnim analizama konstatovali smo da su važna tri ključna faktora koji utiču na konkurentnost moderne organizacije: strateško liderstvo, motivisani ljudi posvećeni poslu i efektivno korišćenje tehnologije u ostvarivanju konkurentskog izlaza za organizaciju. Oblast upravljanja tehnološkim procesima u okviru mikroekonomskog aspekta konkurentnosti, obuhvata tehnološke strategije, razvoj tehnoloških sposobnosti, menadžment inovacija, tehnološko predviñanje, vezu menadžmenta tehnologije, proizvodne strategije i poslovne konkurentnosti, zatim prepreke usvajanju tehnologije, tehnološka i proizvodna fleksibilnost, elektronsko poslovanje, kao oblast novih tehnologija i dr. Upravljanje tehnologijom i odluke o investiranju i razvoju u nove tehnološke resurse, koji će dovesti do novih oblika komercijalne vrijednosti predstavlja, ključni izazov za menadžere u svim vrstama djelatnosti.79 Potreba da se uspostavlja ravnoteža izmeñu tržišnih snaga i tehnoloških prilika, na nivou firme se uobličuje u odgovarajući portfolio tehnoloških komponenata koje omogućavaju konkurentnost u pogledu roba i usluga koje se nude, a koje su nastale kao rezultat procesa kojima se postižu troškovi, kvalitet isporuke i fleksibilnosti kao ključni zahtjevi. Ovi elementi konkurentnosti kojima se ostvaruje profitabilnost u poslovanju, znače da su pitanja tehnologije sastavni dio poslovne strategije kompanija. U vezi sa tim, nameće se zaključak da u globalnoj ekonomiji novog milenijuma, lideri traže snažno uporište u znanjima i sposobnostima uspješnog upravljanja novim tehnologijama da bi se njihove kompanije održale u tržišnoj utakmici. Predviñanja govore o tome da će poprište tehnologija postati sve više dominantno područje konkurentske bitke izmeñu kompanija modernog doba. Tehnologija, svakako, nije sama sebi cilj, već se njen smisao može do kraja sagledati tek u sadejstvu sa poslovnim uspjehom i visokim performansama. Inovacije, kao i drugi ključni procesi menadžmenta tehnologije, o kojima smo ranije izvršili analizu, iziskuju posebne napore u kompanijama, a meñu značajnim

123

faktorima uspješne inovacije ističu se: sklonost ka preuzimanju rizika, orijentisanost na kupce i tržište, visok stepen motivisanosti i posvećenosti zaposlenih, fleksibilni timovi, izražene horizontalne komunikacije u organizaciji, očuvana odgovornost i autoritet preduzetnika, naglasak na stalnom učenju i usavršavanju, kontinuirana i intenzivna kolaboracija i kooperacija sa drugim organizacijama, naglasak na tehnološkim kompetentnostima i otvorenost ka novim tehnologijama kao kritičnom zahtjevu konkurentnosti.80 Isto tako, značajno je napomenuti da je velika prednost i uvoñenje elektronskog poslovanja, što predstavlja intenzivniji prodor na tržišta uz olakšan pristup većem broju korisnika, bolji servis za korisnike, smanjeni troškovi, kraće vrijeme odziva na zahtjeve kupaca. Odgovarajući, dakle, tome osnovni izvori ostvarivanja konkurentske prednosti su niski troškovi (strategija niskih troškova u uslovima masovne proizvodnje, masovnog marketinga i masovne potrošnje prema kriterijumima ekonomije velikog obima), ili diferenciranost (strategija inovacija ili ekonomija cilja i znanja). U zavisnosti od toga na koliki se dio tržišta preduzeće orijentiše, odnosno u zavisnosti od veličine i finansijske snage preduzeća, moguće je iz ova dva osnovna izvora konkurentskih prednosti definisati tri osnovne generičke strategije: 1. strategija opšteg voñstva u troškovima, 2. strategija diferenciranja u odnosu na konkurenciju, i 3. strategija tržišne segmentacije ili strategija ciljnog tržišta (individualizovani marketing).81 Prve dvije strategije su orijentisane na ukupno tržište, dok se strategija segmentacije orijentiše samo na jedan tržišni segment, tamo gde preduzeće pokušava da bude bolje od drugih preduzeća – bilo nižim troškovima ili diferenciranjem proizvoda. Porter82 je 80-ih godina, na osnovu empirijskih istraživanja, utvrdio da nacionalna država i preduzeće može biti bolje od drugih ukoliko kreira konkurentsku prednost. S druge strane, polazeći od meñunarodnog marketing kriterijuma, valorizovanja poslovanja i ostvarivanja profita i ekstra profita u meñunarodnoj razmjeni, može se razlikovati kompanije na bazi uzajamnosti integrisanosti marketinga, proizvodnje, istraživanja i razlikovati kompanije na bazi uzajamnosti integrisanosti marketinga, proizvodnje, istraživanja i razvoja i finansija i dr., kao multinacionalna kompanija, globalni proizvoñač, globalni ponuñač i globalna korporacija. Odgovarajući tome, a u kontekstu izlaganja o konkurentskoj prednosti, u kraćim crtama navešćemo vrste kompanija koje se mogu pojaviti na globalnom meñunarodnom tržištu. 1. Multinacionalna kompanija je meñunarodno preduzeće sa većim brojem ogranaka ili zavisnih preduzeća koja su strateški nezavisna, tako da se pretpostavlja da samostalno sprovode posebne strategije na svakom od geografskih područja. 2. Globalni ponuñač je meñunarodno preduzeće sa većim stepenom integracije marketing funkcija s obzirom da se polazi od strateškog stava da od tržišta do tržišta postoji dovoljna funkcija, da od tržišta do tržišta postoj dovoljna sličnost, da bi se na svima prodavao isti proizvod. 3. Globalni proizvoñač je meñunarodno preduzeće sa koncentrisanom proizvodnjom, jer se na taj način želi postići odgovarajući kvalitet proizvoda po čemu se na tržištima prepoznaje.

124

4. Globalna kompanija je meñunarodno preduzeće kod kojeg je izvršena integracija proizvodnje, marketinga, s tim da uključuje istraživanje i razvoj finansije, kadrove i dr. U toku posljednjih nekoliko godina posvećuje se veća pažnja istraživanju mogućnosti rasta izvoza usluga na tržište zemalja EU. Procjenjuje se da bi liberalizacija trgovine meñu zemljama koje su geografski bliske, raspolažu odgovarajućim prirodnim i radnim potencijalima i imaju zajedničke tranzicione ciljeve, moglo da doprinese poboljšanju ukupnih ekonomskih performansi tog regiona i bržim pripremama za ulazak u EU. Smatra se da otvaranje tržišta i širenje konkurencije u oblasti uslužnih djelatnosti treba da doprinese snižavanju troškova i cijena, bogatijoj, raznovrsnijoj i kvalitetnijoj ponudi raznovrsnih usluga, odnosno unapreñenju njihove konkurentnosti. Očekuje se i podsticanje efikasnije proizvodnje onih usluga koje učestvuju kao intermedijarni inputi u industrijskim i drugim privrednim aktivnostima, determinišući tako i njihovu konkurentnost na inostranom tržištu. A evo kako izgleda disperzija izvoza usluga, u geografskom smislu riječi, pojedinih razvijenih i zemalja u razvoju: Tab. 16 Geografska distribucija izvoza usluga pojedinih razvijenih i zemalja u razvoju u % ZEMLJA TRANSPO-

RT PUTOVANJA INVESTICIONI

RADOVI U INOSTRANSTVU

OSTALE USLUGE

UKUPNO

Albanija 0,0 0,00 0,00 0,24 0,11 BIH 1,30 0,57 0,00 5,85 3,34 Hrvatska 0,49 0.09 0,20 1,40 0,90 Bugarska 0,90 0,02 0,00 0,35 0,50 Makedo- nija

2,53 0,15 0,97 2,61 2,21

Moldavi- ja

0,00 0,02 0,00 0,00 0,00

Rumunija 0,69 0,04 0,00 0,80 0,62 Jugoisto- čna Evropa

5,92 0,89 1,17 11,26 7,68

Centralna i istočna Evropa (CEEC)

4,39 1,43 9,79 9,27 6,24

Baltičke zemlje

0,27 0,01 0,00 0,04 0,12

Austrija 5,82 0,98 0,07 3,79 4,18 Francuska 4,17 16,72 0,00 2,16 4,79 Italija 3,72 18,63 0,00 10,19 8,53 Nemačka 29,17 22,48 1,94 30,74 29,71 Švedska 0,44 0,14 0,00 2,02 1,10 V.Britaija 8,93 22,27 1,10 2,25 7,80 EU 60,20 81,80 3,11 56,99 61,86 Ostatak sveta 29,22 15,87 85,93 22,44 24,10 UKUPNO: 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Izvor: OECD, Centre for Cooperation with Non-members Trade Directorate, Stylised Facts on Trade in Service in south Eastern European Countries – Annex, OECD, 2003. U toku posljednjih nekoliko godina posvećuje se veća pažnja istraživanju mogućnosti rasta izvoza usluga iz zemalja u tranziciji na tržište zemalja Jugoistočne

125

Evrope. Procjenjuje se da bi liberalizovanje trgovine meñu zemljama koje su geografski bliske, raspolažu odgovarajućim prirodnim i radnim potencijalima i imaju zajedničke tranzicione ciljeve, moglo da doprinese poboljšanju ukupnih ekonomskih performansi tog regiona i bržim pripremama za ulazak u EU. Istraživači smatraju da otvaranje tržišta i širenje konkurencije u oblasti uslužnih delatnosti treba da doprinese snižavanju troškova i cijena, bogatoj, raznovrsnijoj i kvalitetnijoj ponudi raznovrsnih usluga, odnosno unapreñenju njihove konkurentnosti. Očekuje se i podsticanje efikasnije proizvodnje onih usluga koje učestvuju kao intermedijarni inputi u industrijskim i drugim privrednim aktivnostima, determinišući tako i njihovu konkurentnost na inostranom tržištu. Meñutim, liberalizacija nosi i opasnosti sučeljavanja sa znatno jačim konkurentima, što može ugroziti razvojne, platno-bilansne i druge interese zemlje. S obzirom da još uvek ni visokorazvijene zemlje u praksi ne pribjegavaju potpunoj liberalizaciji, opravdana je bojazan zemalja u razvoju odnosno tranziciji, od pretjeranog otvaranja svojih tržišta i izlaganja jakoj konkurenciji. Jedno od upečatljivijih obilježja dosadašnjih multilateralnih pregovora o liberalizaciji trgovine usluga je nastojanje manje razvijenih zemalja da zaštite svoje specifične razvojne i druge interese kroz odgovarajuće mehanizme GATTS, odnosno kroz dozvoljena odstupanja od opštih pravila i principa tog Sporazuma u odreñenom prelaznom periodu, a kroz poseban i povoljniji tretman. Cijena kao faktor konkurentnosti: Cijene imaju danas mnogo manji značaj u objašnjavanju konkurentnosti nego ranije. Ipak, cijene su i dalje važan faktor konkurentnosti u zemljama koje imaju nizak dohodak po glavi stanovnika (tržište je osetljivo na promjene cijena) i kod visoko standardizovanih proizvoda (kao što su berzanski). Cijenu izvoznog proizvoda odreñuje: 1. tražnja izvoznog proizvoda, 2. visina cijene zavisi od konkurentnosti proizvoda u odnose na druge proizvode ili

usluge, 3. izvor cjenovne konkurentnosti su niski troškovi resursa (rad i prirodni resursi,

„cjeñenje postojeće tehnologije“), 4. izvoz je, uglavnom, baziran na niskim cijenama nebrendiranih proizvoda.

Kod proizvoda višeg stepena finalne obrade, cjenovni faktor konkurentnosti gubi na značaju. Primat dobijaju necjenovni faktori, a jedan od najvažnijih je npr. – kvalitet. Umesto cijene, u prvi plan izbijaju druge osobine proizvoda: kvalitet, oblik, lakoća upotrebe, vijek trajanja, sigurnost, pouzdanost, brzina isporuke, garantni rokovi, servisiranje i nabavka dijelova... Tehnološka sofisticiranost

a. u zemljama u tranziciji ocjenjuje se kao izuzetno niska, b. sopstvena istraživanja kao i da ne postoje, c. nisu prisutne ni subvencije za istraživačko-razvojne aktivnosti, d. rješenje se vidi u stranim direktnim investicijama.(FDI).

Kada je u pitanju mikroekonomski aspekt konkurentnosti, metodologija istraživanja se usmjerava u dva pravca:

1. Pripremna faza (predistraživanje), i 2. Faza terenskog istraživanja.

126

U pripremnoj fazi konsultuje se literatura i utvrñuju bazični koncepti meñunarodne konkurentnosti i putem metode intervjua dolazi do podataka i mišljenja privrednika kojima je to primarni zadatak. U II fazi dolazi se do definisanja i konstruisanja mikroekonomskih indeksa konkurentnosti.

23.2. INDEKS MIKROEKONOMSKE KONKURENTNOSTI

1. MICI (Mikroeconomic competitiveness index ) obezbjeñuje konceptualni okvir za komparativnu analizu bazične tekuće konkurentnosti nacionalnih ekonomija. 2. Ispituje mikroekonomsku osnovu nacionalnog prosperiteta, mjerenu nivoom bruto društvenog proizvoda per capita (GDP pc PPP). Najznačajnije varijable mikroekonomske konkurentnosti (sa niskim GDP pc):

a) Varijable razvijenosti poslovanja i strategije preduzeća: aa) razvijenost marketinga, kvalitet procesa proizvodnje,

razvijenost robnih marki i priroda konkurentske prednosti (konkurentnost zasnovana na jeftinim resursima ili na inovacijama).

b) Nacionalno poslovno okruženje je analizirano kroz elemente „dijamanta konkurentnosti“.

bb) meñu varijablama raspoloživosti faktora proizvodnje najveću signifikantnost ima infrastruktura (luke, aerodromi, telekomunikacije, državne škole).

c) Kod uslova tražnje, najznačajnije varijable su: ca) prisustvo regulatornih standarda i strogost ekoloških standarda. cb) u faktoru „povezane i podržavajuće grane“ važan je: cb1 – kvalitet domaćih dobavljača, i cb2 – dostupnost domaćih komponenti i dijelova.

d) Meñu varijablama konteksta za oblikovanje strategija: da) pokrivene trgovinske barijere, i db) efikasnost antimonopolske zaštite (politike).

Ekonomska politika dotične zemlje mora da razvija konkurentske prednosti, a ne samo komparativne.

Za poboljšanje konkurentnosti izvoza izdvaja se nekoliko važnih pretpostavki: 1. harmonizacija domaće prakse sa standardima sistema kvaliteta ISO 9000-2000

i tehničkim propisima; 2. sertifikacija kvaliteta naših preduzeća i veza sa izvoznim rezultatima – uloga

sertifikata o kvalitetu u praksi; 3. inostrani kupci i njihovi zahtjevi u pogledu kvaliteta proizvoda; 4. WTO (Svetska trgovinska organizacija) i izdvajanje dva sporazuma u okviru

urugvajske runde multilateralnih trgovinskih sporazuma ): sporazum o kontroli robe prije isporuke i sporazum o tehničkim preprekama u trgovini);

e. Tržišna dimenzija kvaliteta – CE znak; f. ISO 14000 – standardi iz oblasti ekologije;

127

g. TQM – proces kontinuiranog poboljšanja.

23.3. KOMPARATIVNE PREDNOSTI Prema teoriji komparativnih prednosti, jedna ekonomija treba da se specijalizuje u proizvodnji i izvozu usluga za koje posjeduje relativnu prednost i da uvozi usluge za koje ne poseduje takvu prednost.83 Primjena teorije komparativnih prednosti u oblasti meñunarodne trgovine usluga usmjerava proizvodnju ka onim zemljama, odnosno proizvoñačima, koji su u mogućnosti da obave proizvodnju odreñene usluge, uz najniže troškove. Komparativne prednosti jedne zemlje determinisane su raspoloživošću faktora proizvodnje i tehnologije, a od toga zavise i njeni izvozni potencijali. Kao i većina zemalja u razvoju, odnosno u tranziciji, Republika Srpska, odnosno BiH, je ostvarila komparativne prednosti u oblasti tzv. klasičnih usluga, zasnovanih na prirodno-geografskim, kulturno-istorijskim i radnim potencijalima. Takve su, na primer, usluge saobraćaja, turizma, investicionih radova, i sl. Pokazatelji komparativnih prednosti, često korišćeni u empirijskim istraživanjima, su tzv. RCA indeksi (Revealed Comparative Advantage).84 Vrijednost RCA može varirati od nule do veoma velikog broja. Vrijednost preko 1 ukazuje na specijalizaciju zemlje u odreñenoj vrsti usluge i komparativnu prednost u njenom izvozu u poreñenju sa svetskim prosjekom.85 RCA pokazatelji izračunati su za pojedine zemlje Jugoistočne Evrope, s ciljem da se sagleda prihvatljivost liberalizacije trgovine pojedinih vrsta usluga i tom regionu, a sa aspekta interesa pojedinih zemalja. Rezultati u tabeli 17 pokazuju da li su pojedine zemlje specijalizovane u proizvodnji i izvozu odreñenih vrsta usluga, da li ostvaruju komparativne prednosti i kakve su promjene zabilježene u posmatranom periodu. Tab. 17. Otkrivene komparativne prednosti (RCA) indeksi u uslužnim delatnostima, 2000-2002. godine u zemljama Jugoistočne Evrope Zemlje

Putova- nja

2000. Transp- ort

Ostale usluge

Putova- nja

2001. Transp- ort

Ostale usluge

Puto- vanja

2002. Tra- nsport

Osta- le us.

Albanija 2,81 0,17 0,21 2,75 0,13 0,31 - - - BiH 0,85 0,41 1,48 0,83 0,39 1,52 - - - Bugarska 1,59 1,27 0,50 1,63 1,26 0,50 - - - Hrvatska 2,18 0,60 0,43 2,25 0,53 0,45 - - - Makedonija 0,40 1,68 1,13 0,35 1,40 1,33 - - - Moldavija 0,91 2,14 0,52 0,89 1,98 0,64 - - - Rumunija 0,66 1,61 0,98 0,60 1,73 0,98 - - - Srbija - - - 0.17 1,47 1,34 0,26 1,69 1,16

Izvor: OECD, Centre for Cooperation with Non-members Trade Directorate, Stvlised Facts on Trade in Services in south Eastern European Countries – Annex, Bucharest, 2003.

BiH bilježi porast indeksa u komparativnim prednostima na planu ostalih usluga

2001. godine u odnosu na 2000. Na uslugama transporta i putovanja bilježi mali pad.

128

U grupu „ostalih usluga“ ubrajaju se i tzv. „nove usluge“ koje su zasnovane na savremenoj informacionoj tehnologiji, a koje zaslužuju da im se veća pažnja posveti u budućem razvoju i izvoznoj orijentaciji uslužnog sektora srpske privrede. Iako u tom domenu primat pripada visokorazvijenim zemljama, sposobnim da izdvajaju relativno visoka sredstva za istraživanja i razvoj, ipak, meñu zemljama u razvoju postoje primjeri uspješne specijalizacije u oblasti proizvodnje i izvoza različitih vrsta kompjuterskih usluga. Primjer Indije pokazuje uspešno pozicioniranje na svjetskom tržištu softverskih usluga zahvaljujući relativno niskim troškovima stručne radne snage i različitim oblicima. Da bi se postigla bolja valorizacija komparativnih prednosti u Republici Srpskoj, u sektoru usluga, odnosno ostvarivanje višeg nivoa konkurentnosti na meñunarodnom uslužnom tržištu u budućem periodu, potrebna su odgovarajuća investiciona ulaganja sa ciljem da se ostvari kvalitetnija ponuda, a uz konkurentnije cene. Investicije moraju biti usmjerene ne samo ka osavremenjivanju ponude i povećanju izvoza tzv. klasičnih usluga (saobraćaj, turizam, investicioni radovi itd.), već i ka razvoju novih, zasnovanih na savremenoj informacionoj tehnologiji (kompjuterske usluge, usluge informatike, komunikacione i druge poslovne, profesionalne i tehničke usluge). Uspješnim privlačenjem stranih investicija u oblast usluga, zajedno sa savremenim tehnologijama i menadžmentom iz razvijenih zemalja, mogla bi se unaprijediti proizvodnja u RS i ostvariti znatno bolja konkurentska pozicija na meñunarodnom uslužnom tržištu saradnje sa najpoznatijim kompanijama iz visokorazvijenih zemalja.86

129

XXIV. GLOBALNE PROMJENE U TURISTIČKOJ INDUSTRIJI U SVIJETU

Turizam, kao globalna društveno-ekonomska pojava, najveći fenomen posljednjih decenija XX vijeka bilježi, kao što smo ranije konstatovali, konstantan rast i jedna je od najproduktivnijih i najpropulzivnijih grana privrede, koja sa komplementarnim djelatnostima (vezane za turizam i putovanja) ostvaruje 12 odsto bruto društvenog proizvoda i zapošljava preko 200 miliona ljudi. Meñunarodni turistički promet mjeren brojem turističkih putovanja 2000. godine u odnosu na 1990. beleži porast za 50 odsto, ostvarivši pri tom skoro 700 miliona dolazaka. Ostvareni prihodi od meñunarodnog turizma rastu po stopi od šest odsto i u 2000. godini dostižu vrijednost od 476 milijardi dolara. U isto vrijeme, izdaci za prevoz iznosili su 570 milijardi dolara. Prema procjeni Svjetske turističke organizacije, dinamičan rast turizma nastaviće se i u ovome vijeku. Do 2010. godine turistički promet bi se više nego udvostručio i iznosio bi čak 1,3 miliona USD i ostvarilo oko milijardu dolazaka. Pri tome, prosječna godišnja stopa rasta bi iznosila 8,6 odsto za period 2000-2010. godine. Pozitivan trend razvoja turizma, prema procjenama STO, nastaviće se i do druge dekade ovog vijeka u kome će, prema procjenama, učestvovati preko 1,6 milijardi ljudi.

Povoljne tendencije tražnje na globalnom nivou, istovremeno uključuju i očekivane stope rasta u domaćem turizmu mnogih zemalja, koje već preduzimaju odreñene mjere prilagoñavanja i daljeg razvoja u ovoj oblasti. Paralelno sa tim, stvaraju se povoljni uslovi turističkim preduzećima i organizacijama u turizmu da definišu i koncipiraju svoje strateške i dugoročne ciljeve razvoja i opredjeljenja, imajući pri tom u vidu da će u budućim turističkim kretanjima narednih godina dominirajuću poziciju imati tražnja.

130

Grafik 3, Prihodi od meñunarodnog turizma za period 1980-2010. godine u milionima USD

0

500

1000

1500

2000

2500

1 2 3 4 5 6 7 8 9

ccc

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007 2010

Paralelno sa porastom fizičkog obima poslovanja i finansijskog efekta, svjetski

turizam doživljava i značajne kvalitativne promene. U proteklih 15-20 godina izražen je trend kontinuirane fragmentacije tražnje i stvaranje novih segmenata turističke klijentele posebnih karakteristika, sa mnogo znanja i iskustva, kao i visoko sofisticiranih zahtjeva i potreba. S druge strane, receptivne države ulažu sve veće napore u smislu poboljšanja strukture, kvaliteta i raznovrsnosti ponude, kako bi zadovoljili potrebe sve rastućim zahtevima probirljive elastične turističke tražnje. Na globalnom nivou, u narednim godinama treba očekivati sljedeće promjene u turističkim kretanjima: � Kontinuirano će se smanjivati kretanja ka toplim morima usljed saturacije tražnje na

Mediteranu, koji će i pored svega, i dalje biti najzastupljenija makro regija u meñunarodnom turizmu;

� Očekuje se intenzivna kretanja ka planinskim turističkim centrima i velikim gradovima;

� Procjena je da će se masovnije povećavati tranzitna turistička kretanja; � Razne vrste zdravstvenog turizma, uz korišćenje termalnih izvora i klimatska lječilišta

u narednom periodu činiće okosnicu tražnje budućih turista u meñunarodnim i domaćim okvirima;

� Nautički turizam, sportovi na vodi, skijanje i drugi oblici rekreacije na vodi su od posebnog interesovanja turističke tražnje na meñunarodnom i domaćem tržištu;

131

� Specifični vidovi turističkog kretanja, motivisana željom za upoznavanje specifi čnih karakteristika, kao prirodne vrijednosti, kultura, religija, tradicija, etnosocijalne vrijednosti, odreñenih prostornih cjelina;

� Konstantno se povećava interesovanje za sportskim i rekreativnim aktivnostima, u autentičnoj i očuvanoj prirodi uključujući posjete kulturno-istorijskim spomenicima, arheološkim nalazištima, ambijentalnim cjelinama, safari i drugo;

� Sve više preovladava svijest o prihvatanju koncepcije održivog, usklañenog razvoja turizma i drugo;

� U narednom periodu, pri izboru turističkih zemalja, odnosno turističkih destinacija, svakako prednost će imati one zemlje i turističke destinacije koje imaju raznovrsnu i kvalitetnu ponudu, posebno ponudu bogatu elementima za aktivnu rekreaciju;

� Pored toga, u narednim godinama na ukupna kretanja u meñunarodnom turizmu očekuju se sljedeće tendencije:87

� Sve je više prisutna težnja za putovanjima ka dalekim turističkim destinacijama; � Prihvatanje koncepcije marketinga kao poslovne koncepcije: � Intenziviranje promocionih, propagandnih i drugih aktivnosti; � Dalji rast organizovanih putovanja i neophodna prilagoñavanja poslovne politike

organizatora putovanja koja se odnose na poboljšanje kvaliteta ponude i cijene; � Osjetno smanjenje interesa za korišćenje hotelskog smještaja i povećanje interesa za

smještaj u apartmanska turistička naselja, bungalovima, „green vilama“ i savremenim komplementarnim smeštajima;

� U turističkim kretanjima u daljem periodu dominirajuću ulogu imaće turisti sa srednjom i nižom platežnom moći;

� I dalje će dominantno učešće u prevozu imati učešće putničkog automobila kao sredstva prevoza ;

� Sve više ljudi starijeg doba se uključuje u turističkim kretanjima što dovodi do razvoja turizma „trećeg doba“ sa značajnom ekonomskom snagom i dosta slobodnog vremena;

� Sve izraženijim zahtjevima turističke klijentele za specijalizovanom kvalitetnom i dobro organizovanom ponudom;

Promjene na svjetskom tržištu ukazuju na dalji pravac razvoja turizma u Republici Srpskoj, koji ima realnu osnovu a čija ključna obilježja treba da čine zdravstvena, sportsko-rekreativna i ekološka komponenta. Uz odreñena adekvatna poboljšanja svog turističkog proizvoda, i njegovo maksimalno strukturalno prilagoñavanje savremenim zahtjevima elastične tržišne tražnje svetskog tržišta, uključiće se u apsorbovanje efekata koja iz njih proizilaze. Naravno, za tako nešto, neophodno je u narednom periodu, očekivati od nosilaca turističke politike poboljšanje uslova privreñivanja, restrukturiranje, privatizaciju i veća materijalna i finansijska izdvajanja za prevazilaženje nagomilanih problema turističke privrede. Zavisno od toga, realno je u budućnosti očekivati pozitivne promjene i poboljšanja u perspektivnom turističkom nastupu i propagiranju turističke ponude Republike Srpske, a time i npr. banjalučke regije na meñunarodnom i domaćem tržištu.

Stvaranjem jedinstvenog svjetskog tržišta, izmjenom uslova privreñivanja u turizmu i globalizacija na ekonomskom i političkom nivou doveli su do „stvaranja novih i fleksibilnijih vidova proizvodnje i potrošnje turističkih usluga, sve veći pritisci turizma na prirodnu i socio-kulturnu sredinu, nametnuli su potrebu redefinisanja dosadašnjeg

132

koncepta razvoja turizma i njegovo postavljenje na nove osnove. Za razliku od ranijih shvatanja koja su u turizmu isključivo sagledavale usluge ugostiteljstva i saobraćaja, turizam je kompleksan fenomen koji uključuje niz privrednih i društvenih djelatnosti, pri čemu integralno treba tretirati ekonomske, ekološke, estetske, etičke i socio-kulturne aspekte njegovog razvoja.

24.1. PROMJENE U OKRUŽENJU U BUDUĆEM RAZVOJU TURIZMA

Tendencije kretanja razvoja meñunarodnog turizma i njegova perspektiva u narednom periodu odvijaće se u promjenljivim uslovima, izazvani uticajem mnogobrojnih faktora u okruženju. Uticaj promjena u okruženju je od bitnog značaja za razvoj turističke tražnje i iziskuju mobilnost preduzeća i turističkih destinacija da te promjene predvide i na te izazove i adekvatno odgovore. Osnovni oblici, odnosno faktori promjene u okruženju (makromarketingu), od značaja za turističko preduzeće i turističku destinaciju su:

1. Demografsko okruženje, 2. Prirodno okruženje, 3. Ekonomsko okruženje, 4. Tehnološko okruženje, 5. Političko-pravno okruženje, 6. Socio-kulturno okruženje. Na turističkom tržištu, kao polazni element i inicijalni impuls turističke tražnje,

legitimiše se stanovništvo. U tom smislu neophodno je sagledati osnovne promjene koje se odnose na starost, obrazovanje, pol, porodično stanje i lokaciju potencijalnih turista kao i migracione i urbanizacione trendove. Osnovne promjene koje se odnose na starost su sve izraženije. One se odnose na emotivna turistička tržišta na kome se zapaža smanjenje stope rasta stanovništva. S jedne strane, sve je izraženije starenje stanovništva, a s druge, produžava se životni vijek usljed skraćenja njihovog radnog vijeka. Takav trend je dominantan u ekonomski razvijenim zemljama, sa visokim nivoom životnog standarda, razvijenog zdravstva i drugim povoljnim predispozicijama za takvo opredjeljenje. Sličan trend ima Republika Srpska koja ima već odgovarajući procenat starijeg stanovništva sa kojim treba ozbiljno računati kao značajan segment tražnje, uz opasku, mogućnost odnosno pretpostavku postepenog jačanja ekonomske snage i porasta životnog standarda. U zemljama i regionima, koje imaju najveći udio u ukupnim turističkim kretanjima, pored navedenih, zapažaju se tendencije koje se odnose na smanjenje veličine prosječne porodice (broj članova) posebno djece (mada promjene u porodici, povezane su sa tzv. životnim ciklusom porodica, kao značajne jedinice na strani turističke tražnje) povećan broj samaca koji ne žive kod kuće, povećan viši nivo obrazovanja, veća uposlenost žena, povećan broj mladih bračnih parova koji apstiniraju, vanbračne zajednice i druge promjene. Demografska struktura u Republici Srpskoj i BiH imaju slične tendencije.

133

Navedene karakteristike demografskog okruženja u svjetskim i domaćim razmjerama ukazuje na očekivan trend kretanja turističke tražnje, odnosno diferenciranje tržišnog segmenta u narednom periodu, fokusiran na individualnim i sofisticiranim zahtjevima sadašnjih i budućih učesnika u turističkim kretanjima.

134

XXV. TURISTI ČKA REKONSTRUKCIJA U SVIJETU

Poput ostalih grana privreñivanja, turizam je na našim prostorima pretrpio značajne štete tokom minulog vremena, čije se posljedice osjećaju i danas i narušavaju nesmetano odvijanje ove djelatnosti. Uzimajući u obzir koristi koje turizam donosi, treba mu prići osmišljeno i programirano, uz detaljno izrañene regionalne planove razvoja. Centralna poruka sa prve svjetske konferencije o komunikacijama u turizmu krajem januara 2004. godine u Madridu bila je „Turizam obogaćuje pojedince, porodice, zajednice i čitav svet“ i dio je poruke nove kampanje WTO za podizanje svijesti o pozitivnim uticajima turizma na cjelokupan život. Poslije dvogodišnje, moglo bi se reći i trogodišnje relativne, pa i apsolutne stagnacije turističkog prometa u svijetu, godina 2004. donijela je brojčanu, ali i jednu mnogo dalekosežniju prekretnicu. Naime, izvještaji i analize Svjetske turističke organizaicje (WTO) pokazuju izuzetno visoko povećanje prometa, „erupciju putovanja“ slikovito rečeno, ali i ništa manje iznenañujuću tehničko-poslovnu, prije svega, informatičku revoluciju, čije su prihvaćene tekovine izmijenile dosadašnji, decenijama relativno ustaljeni odnos izmeñu zemalja regiona. Broj meñunarodnih turističkih dolazaka u svijetu za prvih osam mjeseci ove godine veći je za 12 odsto prema istom razdoblju 2004. godine. Istovremeno, već letimičan pogled na neke od raspoloživih statističkih i analitičkih fragmenata ukazuje na dramatične promjene u meñunarodnoj turističkoj podjeli rada izmeñu pojedinih zemalja i regiona. Francuska, svakako meñu džinovima evropske turističko-privredne klasike, registrovala je neznatan porast od 0,1 odsto, Italija, čak, smanjenje prometa za 0,2 odsto, a Španija je postigla povećanje od svega dva odsto. U čitavoj Zapadnoj Evropi porast prometa iznosi približno dva odsto, a bio bi još manji da u skandinavskom regionu nije zabilježen porast od osam odsto. Pritom su neke od zemalja srednje i istočne Evrope imale povećanja koja su se kretala do 16 odsto. Istovremeno, u tradicionalno frekventnom uskom rivijernom pojasu evropskog Mediterana, promet je porastao samo za četiri odsto (u korist drugih, često dalekih rivijera, kao što se može zaključiti iz raspoloživih podataka, a koje ćemo prezentovati u daljem tekstu). Najveći dobitnik u analiziranom periodu je region Azije i Pacifika, gdje je registrovano povećanje prekograničnih dolazaka od 37 odsto. Severna Amerika (USA i Kanada), poslije tri teške godine, imala je porast od 12 odsto. U zemljama Južne Amerike porast je dvostruko veći. Za tzv. „erupciju putovanja“ ilustrativni su primjeri zemalja Bliskog istoka i sjeverne Afrike, gdje vjetrovi još raznose mirise rata i terorističkih napada: Liban, sa povećanjem broja meñunarodnih putnika za 30 odsto, Jordan sa porastom od 18 odsto, Bahrein sa 19 odsto, Egipat je registrovao povećanje broja dolazaka od fenomenalnih 49 odsto (uglavnom iz Zapadne Evrope i Rusije), u Maroku je bilo 19 odsto više dolazaka, a u Tunisu 17 odsto. Neke zemlje kontinentalnog područja Afrike doživjele su izvanredne uspjehe, na primjer, Uganda sa povećanjem

135

meñunarodnih dolazaka za 41 odsto, Kenija 19, a Madagaskar 48 odsto. Istovremeno, dosadašnji „raj na zemlji“, Sejšeli i Mauricijus doživeli su opadanje dolazaka za 4,2 odsto u korist regiona Srednje Amerike i Južne Azije. Evropski turistički eksperti iznenañeni su usponom sjeveroistočne i jugoistočne Azije, koje su posljednjih godina gubile bitku zbog epidemije SARSA-a i privrednih kolebanja. Snažno su se oporavila i u receptivnom i u emotivnom smislu, tržišta Kine i Japana, čiji su efekti u oba smisla porasli za po 25 odsto. Na čitavom Dalekom istoku odigravaju se dogañaji koji su se prošle godine teško mogli naslutiti: porast na Tajvanu za 38 odsto, u Južnoj Koreji za 28, a u čitavoj regiji jugoistočne Azije ukupan porast prometa iznosi gotovo nevjerovatnih 45 odsto; Malezija ima povećanje prometa za 68 odsto, Kambodža za 44 odsto, pa čak, i Vijetnam – za 36 odsto.88 Isto tako, nov turistički uspon Indije bio je predvidiv i prošle godine, ali je malo ko vjerovao u sadašnji skok od preko 26 odsto. Poslije ovakvih dogañaja i opredjeljenja turističke tražnje, može se konstatovati već prihvaćena istina da je turizam postao bitan dio svakodnevnog života savremenog svijeta. Radi se o nečem drugom: o promjenama u globalnoj meñunarodnoj turističkoj podjeli rada, ali i o promjenama u samom karakteru turizma. Valutno-finansijski odnosi izmeñu pojedinih zemalja i regiona mogu biti samo djelimično, ne i suštinsko, objašnjenje za ovogodišnju široku plimu turističkih kretanja, pogotovo meñukontinentalnih. Da li je samo skup evro donio, ovde već navedeni zastoj i nazadovanje broja gostiju kod turističkih veličina Evrope kao što su Francuska, Italija ili Španija? Da li je Velika Britanija samo svojim distanciranjem od evra postigla povećanje broja gostiju od 13 odsto? Zašto su vodeći ljudi u hotelijerstvu SAD početkom ove godine skeptični u pogledu napretka u 2004. godini, najavljivali „kresanje“ unutrašnjih troškova preduzeća za drastičnih 50 odsto, a presudnih godinu dana u informativnom periodu 2004. godine donijeli povećanje broja gostiju za 12 odsto? To su pitanja koja su bila prisutna u analizi znatno manjeg putovanja, no što je to bilo ranijih godina. Naime, većina eksperata zapadnoevropskih zemalja i SAD držala se višegodišnjeg iskustva da meñunarodni turizam raste tek poslije godine dana od kraja opšteprivrednih teškoća, u koje se vrijeme manje putuje, a na radnom mjestu se iskorištavaju šanse koje pruža obnovljena konjuktura.

Protekli trogodišnji period bio je u pogledu turističkog poslovanja izuzetno težak. Glavni razlog su ratovi, diverzije, ili prijetnje diverzijama na najosjetljivijim saobraćajnim tačkama i pravcima, masovna osjećanja nesigurnosti i neizvjesnosti u mnogim zemljama, pojačavana negativnim senzacijama i skeptičnim prognozama, pogotovo u domenu turističkog privreñivanja.

136

XXVI. TURIZAM KAO PRAVAC RAZVOJA ZA REVITALIZACIJ PREDUZE ĆA U KRIZI

Turizam, kao globalna društveno-ekonomska pojava, bilježi stalan i stabilan rast u posljednjih pet decenija. Prema brojnim statističkim podacima i predviñanjima Svjetske turističke organizacije, očekuje se dalji stabilan i dinamičan rast meñunarodnog turizma, značajan priliv prihoda i veliki broj novozaposlenih kadrova u oblasti turizma. Navedene tendencije u razvoju meñunarodnog turizma, počivaju na osobenostima turističke tražnje, kao i na odgovarajućem prilagoñavanju turističke ponude. Može se ocijeniti da se turizam nalazi u procesu stalnih promjena, koje osciliraju u zavisnosti od kretanja ekonomskih odnosa u svijetu i bogatstva ljudi. Promjene u okviru turizma proizilaze, prvenstveno, iz mijenjanja strukturnih elemenata, odnosno strukturne transformacije turizma u cjelini. U suštini, turizam se nalazi u prekretničkoj fazi razvoja, odnosno, marketinški posmatrano, nalazi se u fazi zrelosti koju karakterišu zasićenost tržišta postojećim načinima zadovoljavanja turističkih potreba, masovnost i egzistiranje velikog broja konkurenata. Osnovne promjene, koje čine turizam izrazito turbulentnim, tiču se značajnog djelovanja činilaca iz okruženja, povezano sa sve izrazitijom svješću o potrebi za očuvanjem osnove njegovog razvoja – prostora, odnosno prirodnog okruženja. Navedene promjene su uslovile potrebu za novim razmišljanjima u vezi sa razvojem turizma, koja počivaju na dva osnovna postulata – zaštiti i očuvanju prirodnih i kulturnih resursa, na kojima se zasniva razvoj turizma, i isticanju problema društvenih troškova razvoja turizma. Riječ je o primjeni koncepta održivog razvoja turizma, odnosno o grañenju održivog svijeta kroz turizam. Kao preovlañujuće tendencije na strani turističke tražnje mogu se izdvojiti:

- Kontrast u željama i zahtjevima korisnika, kao što su putovanja na relaciji ravnica-planine, grad-selo, kopno-ostrvo.

- Težnja ka upoznavanju kulturno-istorijskog nasljeña i provoñenju vremena u očuvanoj prirodi, što je uslovilo potrebu za razvojem „zelenog turizma“, prijateljski nastrojenog ka prirodnom okruženju, koji podrazumijeva čistu vodu, čisto i bezbjedno more, zdravu hranu, nezagañen vazduh.

- Tražnja za mjestima, dogañajima i iskustvima sa izraženim identitetom i različitostima (razvijanje tzv. turizma istorijskog nasljeña – heritage tourism).

- Tražnja za zdravstvenom, duhovnom i mentalnom obnovom u vidu banjskog turizma, uz ispunjavanje vremena rekreativnim aktivnostima, sportom, vežbama, kurama, dijetama, borbom protiv stresa (tzv. turizam prijateljski nastrojen prema prirodi – natural-based tourism). Banjski turizam se može promovisati i putem organizovanja različitih naučnih, marketinških, medicinskih i tehnoloških seminara i radionica.

137

- Interesovanje za ponudu ruralnih oblasti, tj. seoskog turizma uz aktivnosti lova, ribolova, šetnji, izrade ručnih radova.

Nasuprot globalizaciji i težnji velikih industrijskih giganata da homogenizuju potrebe ljudi kako bi se one podmirivale sa većom efikasnošću (masovna proizvodnja i potrošnja), ali i sasvim precizno upravljalo budućom tražnjom, ipak, kao kontra koncept stoji individualizirani pristup (maloserijska proizvodnja, specifičan sklop uslužnih djelatnosti), koji svoju tražnju nalazi u pojačanoj svijesti ljudi za svoje okruženje i sebe, hedonizmu, egoizmu, kao i povećanom slobodnom vremenu i dohotku. Turističko poslovanje najbolje pokazuje trendove sve intenzivnijeg razlikovanja potreba, želja, mišljenja, stavova i motivacije korisnika, koji sada žele mnogo više za svoj novac. Savremeni turista, koji aktivno i samostalno bira destinaciju, usluge, programe, prevoznike, danas je sam sebi kreator svoga odmora i on želi da ga dizajnira isključivo prema sebi i svojim interesovanjima. S druge strane, kako se mijenjaju korisnici, turisti, tako se mora i turizam njima prilagoditi i mijenjati u istom ritmu. Turističke ponude i inovirani koncepti ponude moraju biti savremenom, sofisticiranom turisti na raspolaganju. Turizam je, u osnovi, uvijek bio i biće u službi čovjeka i njegove vječne potrebe da putuje i vidi svijet, sebe tako obogati i promijeni, pa je za turizam neophodno stalno praćenje društvenih trendova i promjena u shvatanjima, zahtjevima i motivaciji kako bi se pravovremeno koncipirali načini zadovoljena istih. Turizam je sada u fazi pronalaženja tih specifičnih disperziranih tražnji za svojom ponudom. Baš kao rezultat te šarenolikosti korisnika i njihovih predstava o kvalitetnom odmoru ili putovanju, turizam je počeo da se grana i izdvaja odreñene oblike turizma, kao što je ruralni, agro ili eko-turizam, a sve na bazi povećane svijesti ljudi o potrebi očuvanja životne sredine, kao i njihovoj sve većoj tražnji za posjetom i provoñenjem vremena na sasvim novi, prirodan, drugačiji način. Savremeno oblikovani turistički paketi se pozivaju na unutrašnju potrebu čovjeka da ponovo nañe sklad i harmoniju sa prirodom koja ga okružuje, te tako ponude posjetiocima ruralnih oblasti posebno zadovoljstvo koje odbacuje plastičnost, monotoniju, stres urbanizacije u kojoj žive u toku godine. Treba naglasiti da je princip individualiziranosti i samostalnog kreiranja uslužnog turističkog paketa, već uveliko način rada turističkih agencija u vezi sa dalekim destinacijama, putovanjem po Evropi, kao i gradskim turizmom. Cilj je da korisniku, za istu količinu novca, isporuči veću vrijednost usluge u smislu: 1. samostalnog i korisniku prilagoñenog datuma i vremena polaska i povratka, 2. samostalnog odabira avio-prevoznika (transporta), mjesta odsjedanja (hotela,

odmarališta, kuća), 3. samostalnog kreiranja načina provoñenja vremena na putovanju, pri čemu mu vodič

stoji na raspolaganju 24 časa (poliglota, sa dobrim poznavanjem društvenih, kulturnih, tradicionalnih i drugih aspekata posećene države i oblasti)- ljudi ne žele krut raspored i prilagoñavanje grupi turista, tako da je na ovakav način, ipak, pružena neophodna briga i sigurnost da će zainteresovani turisti imati svog voñu (ali ne i biti primorani da ga ne čuju i ne vide od grupe turista), da će nešto novo videti, čuti, naučiti, stvaranjem daleko prisnijih veza sa vodičima. Možemo reći da vodič u ovom

138

konceptu ima ulogu lične prodaje, jer on treba da bude posebno obučen da pruži zadovoljstvo putovanja korisniku, te ga tako zadrži kao klijenta svoje organizacije ili, čak, iste destinacije. Ljudi se vraćaju tamo gde im je bilo lijepo, gdje su prihvaćeni, dobro se osjećaju i odlaze sa lijepim uspomenama.

4. pomoć u snalaženju svake vrste i rješavanju, eventualnih, problema i nesuglasica na putovanju (dostupan vodič u okviru samog odabranog hotela, za sve vrste informacija i problema – gdje izaći, gdje večerati, gdje kupovati, kakve su cijene, šta kupiti, kada napraviti izlet i sl.).

Turizam je raznovrsna privredna djelatost koja se sastoji od privrednih i neprivrednih aktivnosti, tako da se u turizmu ne može striktno podvući granica kao kod ostalih djelatnosti. Osnovu turističke privredne djelatnosti čine:

- Ugostiteljstvo, - Saobraćaj, - Turističke i putničke agencije, - Trgovina na malo, - Zanatstvo, - Razne komunalne djelatnosti (gradski saobraćaj, prodaja cvijeća, taksi

služba...). Neprivredne aktivnosti su: - Kulturno-umjetničke manifestacije, - Sportske aktivnosti i takmičenja, - Rad turističkih organizacija koje indirektno utiču na formiranje turističke

ponude. Turizam je, dakle, skup odnosa i pojava koje proizilaze iz putovanja i boravka

posjetilaca nekog mesta, ako se tim boravkom ne zasniva stalno prebivalište i ako sa takvim boravkom nije povezana nikakva njihova privredna djelatnost.

Krajnji cilj turizma Republike Srpske jeste smanjenje nastalog „gepa“ izmeñu mogućnosti i konkretno učinjenog, realizovanog. U tu svrhu daju se odreñena rješenja i prijedlozi, koji treba da budu podsticaj za dalji razvoj i uključivanje mladih i novoobrazovanih kadrova u kreiranje i isporuku turističkog proizvoda, kao i doprinos otvorenom pitanju kreativnog marketinškog rješavanja postojećih problema brendiranja i prepoznatljivosti Republike Srpske kao turističke destinacije.

Može zvučati kao paradoks da je svijet, posle dosadašnjih neizvjesnosti i skepse, dobio 58 miliona novih meñunarodnih putnika u poreñenju sa istim periodom 2003. godine. Ali, paradoks je samo prividan. Rečima generalnog sekretara WTO, „turistički bum“ uzletio je na krilima opšteg privrednog oživljavanja, prije svega, iz najšire mikroprivreñivačke infrastrukture u velikom broju zemalja na svim kontinentima, iz miliona glava iz čijih su zamisli izrasle i veće, najzad i velike poslovne konstrukcije. Imali smo sreću da veliki dio tog stvaralaštva bude usmjeren na turističko privreñivanje. Proces je, gotovo, upadljiv u severoistočnoj i jugoistočnoj Aziji, Indiji i zemljama Južne Amerike, pa i Afrike. Izgleda kao da je nastupila rekonstrukcija svjetske mape turizma. Čini se, pritom, kao da je u pitanju vanevropska zavjera protiv našeg „Starog kontinenta“. Iz njega se odlilo na tople i relativno jeftinije rivijere pomenutih regiona ove godine preko 30 miliona turista (ovde se ne računa i odliv u SAD). No, treba imati u vidu – i utoliko je prekrajanje svetske karte ozbiljnije – da priliv gostiju iz Evrope nije mnogo

139

veći u navedenim zemljama i regionima, obično je,čak, nešto manji od priliva gostiju iz susjednih zemalja, što svjedoči o njihovom privredno-ekonomskom prožimanju. Da i ne govorimo o Hong Kongu i Singapuru, gdje je, dok ovo istražujemo, tzv. poslovni turizam veći za 85 (H.Kong) i 65 odsto (Singapur). Ovdje navedene vanevropske zemlje i regioni pripremali su se, naravno, i za jesenju i zimsku meñunarodno-turističku bitku, koristeći svoje prednosti „vječitog proljeća“ ili „vje čitog ljeta“. Meñutim, mnogi stručnjaci veruju da će se i klasični evropski džinovi u narednim godinama pojaviti na svjetskoj areni sa odlučujućim poslovno-psihološkim i tehnološkim novinama. U svakom slučaju, ugledni nemačko-švajcarski časopis „Der Verkehr“ (Saobraćaj) hrabri zapadnoevropske i druge menadžere riječima koje je u vrijeme jedne kritične godine objavio čelnik velike britanske i prevozničke grupacije „Tomson“: Oblaci su olujni, ali vi vezujte pojaseve – polijećemo!

140

XXVII. AZVOJNI POTENCIJALI TURIZMA REPUBLIKE SRPSKE

27.1. Definicija turističkog proizvoda

Osnovne prednosti koje Republika Srpska i, uopšte, BiH imaju u ponudi turističkog proizvoda, odnose se na zdravu prirodnu sredinu, i planinarenje. Doduše, RS i BiH nemaju visoke planine, ali ono što je priroda podarila, može poslužiti za odmor i rekreaciju i kao lječilišta za astmatičare, plućne bolesnike i slično. Navedeni elementi se uklapaju u težnju da se Republika Srpska predstavi Evropi i svetu kao izvorna, autentična destinacija, s obzirom da je trend u svijetu vraćanje izvornim vrijednostima sa ponudom savremenih elemenata. Na žalost, turistička ponuda R. Srpske ne obiluje hotelima visoke kategorije. Upravo, iz ovog razloga, ciljno tržište turizma Republike Srpske predstavlja onaj segment turista koji je prije svega, zainteresovan za čistu i, po mogućnosti, netaknutu prirodu. Privlačenje stranih turista je jedan od glavnih izazova sa kojima se turizam Republike Srpske ozbiljno mora suočiti. Osim poljoprivrede i saobraćaja, turizam, svakako, predstavlja granu privrede kojoj se mora posvetiti posebna pažnja, prije svega, zbog priliva stranih sredstava plaćanja, i uravnoteženja stanja u platnom bilansu, što je od posebnog značaja za uvozno orijentisane zemlje.

Uostalom, krajnji cilj turizma u Republici Srpskoj bio bi smanjenje nastalog „gepa“ izmeñu mogućnosti i konkretno učinjenog i realizovanog. U tu svrhu nude se i odreñena rješenja i prijedlozi, koji treba da budu podsticaj da dalji razvoj i uključivanje mladih i novoobrazovanih kadrova u kreiranje i isporuku turističkog proizvoda, kao i doprinos otvorenom pitanju kreativnog marketinškog rješavanja postojećih problema, brendiranja i prepoznatljivosti Republike Srpske kao turističke destinacije. Na osnovu toga, turizam Republike Srpske, s jedne strane, karakteriše nedovoljna iskorišćenost prirodnih i radom stvorenih resursa, kao i humanog kapitala Republike Srpske u cilju efektivnijeg i efikasnijeg kreiranja i isporuke turističkih usluga. S druge strane, analizom društvenih trendova i okoline, kao i mogućnosti R. Srpske da adekvatno odgovori ponudom za nove potrebe, jasno je da Republika Srpska ima realnu šansu za pokrivanje turističkih niša, koje, karakterišu sljedeće relacije: - nova, mlada generacija koja je prihvatila i živi po novim vrijednosnim kategorijama, - stariji grañani Evrope, pogotovo naši gastabseajteri, kod kojih je jasno izražena svijest o njegovanju i očuvanju zdravlja (viši dohodak, penzije, životni standard) i želja za ekološki čistim (što Zapadna Evropa u većoj mjeri nije) sredinama, hranom, vazduhom, prirodnim lepotama, a sve to po nižoj cijjeni od one koju treba platiti u zapadnim zemljama, gde je život za npr. penzionere (ako ne i za sve druge) postao vrlo skup.

141

Konkretne i vidljive tržišne šanse za razvoj turizma u R. Srpskoj dolaze iz oblasti sociodemografskih promjena, a neke od njih su: - promjena životnog standarda, povećana dugovečnost ljudi, povećani broj starijih

osoba bez djece u zemljama Zapada, - dalje, opštih vrijednosnih orijentacija ka zdravlju, sportu, prirodi i rekreaciji, - dinamičnost novih generacija, - promjena stila života kojim dominira opšta težnja za sticanjem i življenjem neobičnih,

neponovljivih, specifičnih, nesvakidašnjih trenutaka, iskustava i doživljaja. U tom pogledu, nameće se i nekoliko bitnih činjenica koje se mogu postaviti kao

model na osnovu koga se može definisati, utvrditi načini i metode istraživanja i uspostaviti pravilan odnos u stvaranju prostora za realizaciju tako utvrñenih postavki:

Definisanje strategije istraživanja potencijala turizma u Republici Srpskoj Nedovoljna iskorišćenost postojećih resursa (svih vrsta) za razvoj turizma

Konkretne i vidljive šanse na tržištu turizma:

1. Nepostojanje plana, programa i strategija unapreñivanja postojećeg stanja u turizmu; 2. Nepostojanje plana i programa za budući strateški razvoj turizma; 3. Nedovoljna angažovanost državnih institucija u izgradnji adekvatne infrastrukture, neophodne za turizam.

1. Vrijednosne orijentacije-zdravlje, sport, uživanje, lepota, kretanje, ležernost; 2. Turisti tragaju za različitostima predjela i doživljaja (mlada generacija traži unikatnost u uslovima globalizacije); 3. Prirodni eko-potencijali Republike Srpske, privlačni za duži boravak starijih osoba iz zemalja Zapada, gde je život postao skup (gerentološki).

Kako iskoristiti postojeće šanse i aktivirati raspoložive resurse? Prijedlozi Rješenja Strategije (metode i načini)

U slučaju Republike Srpske, a i šire, BiH, moguće je sagledati šanse razvoja

turizma u pravcu nestandardnih turističkih proizvoda (seoski turizam, eko turizam, agrarni turizam), koji bi bili u funkciji zadovoljavanja izrazito individualizirane turističke tražnje. Treba naglasiti da je princip individualiziranosti i samostalnog kreiranja uslužnog turističkog paketa, već uveliko način rada turističkih agencija u vezi sa dalekim destinacijama, putovanjima po Evropi, kao i gradskim turizmom. Cilj je, dakle, da se korisniku za istu količinu novca, isporuči veća vrijednost usluge u smislu: • samostalnog i korisniku prilagoñenog datuma i vremena polaska i povratka, • samostalnog odabira avio-prevoznika (transporta), mjesta odsjedanja (hotela,

odmarališta, kuća), • samostalnog kreiranja načina provoñenja vremena na putovanju, pri čemu mu vodič

stoji na raspolaganju 24 časa (poliglota, sa dobrim poznavanjem društvenih, kulturnih, tradicionalnih i drugih aspekata posećene države i oblasti). Ljudi ne žele nefleksibilan raspored i prilagoñavanje grupi turista, tako da je na ovakav način ipak, pružena neophodna briga i sigurnost da će zainteresovani turisti imati svog voñu (ali

142

ne i biti primorani da ga ne čuju i ne vide od grupe turista), da će nešto novo videti, čuti, naučiti, stvaranjem daleko prisnijih veza sa vodičima. Možemo konstantovati da vodič u ovom konceptu ima ulogu lične prodaje, jer on treba da bude posebno obučen da pruži zadovoljstvo putovanja korisniku, da bi ga zadržao kao klijenta svoje organizacije ili, čak, iste destinacije. Ljudi se vraćaju tamo gde im je lepo, gde su prihvaćeni, dobro se osećaju i odlaze sa lepim uspomenama.

• Pomoć u snalaženju svake vrste i rešavanju, eventualnih, problema i nesuglasica na putovanju (dostupan vodič u okviru samog odabranog hotela, za sve vrste informacija i problema: - gdje večerati, gdje pazariti, kakve su cijene, šta kupiti, kada napraviti izlet...)

Veliki broj studija i radova turističkih stručnjaka osvjetljava važnu ulogu koju turizam maže imati u razvoju ruralnih područja, sa orijentacijom na ekonomske implikacije (kreiranje poslova, dodatni prihod stanovništvu, dodatni prihod za zajednicu od oporezivanja, potencijal lokalnog i regionalnog poslovanja kroz diverzifikaciju poslovanja) i na neekonomske efekte (povećanje kvaliteta života ruralnih područja, poboljšanje kulturnih objekata ruralne regije, efikasnije strategije očuvanja regionalnih vrijednosti i sredine).

U uslovima jedne globalne komunikacije, često se, kao strategije ruralnog turizma, pominju:

1. eko-turizam 2. agro-turizam 3. turizam kulturnog nasljeña, kao i 4. prirodna bogatstva kao što su šumsko bogatstvo i nasljeñe, vodeni resursi i sl. Efektivni ruralni turizam zahtijeva pažljivo planiranje i razvoj, kao i upotrebu

dobro promišljenih i prilagoñenih marketing nastupa. Čak i najbolje dizajnirane marketing strategije mogu imati potencijalne negativne efekte kao npr.: povišeni porezi za lokalno stanovništvo, skok cijena nekretnina, povećana izgradnja i degradacija lokalnih prirodnih resursa i ljepota.

Zbog toga se veoma često nameće zaključak da turistički stručnjaci mogu inicirati projekat razvoja ruralnih područja pružajući uvid u statistiku, trendove kretanja turističke tražnje, razviti neke koncepte i strategije, dati prijedloge za marketing turizam ruralnih oblasti. Meñutim, da bi se taj proces započeo i uspješno sprovodio, neophodna je koordinacija državnih, ili regionalnih organa. Razlog tome leži u činjenici što mnoge ruralne (seoske) oblasti i područja, naročito one znatno izolovane ili slabo naseljene, imaju nedostatak resursa potrebnih za osnivanje uspješnog turističkog programa. U uslovima Republike Srpske, turizam kao industrijska grana, pruža mnoge potencijalne koristi za ruralne regije i njihove mještane. S tog aspekta: 1. Turizam može biti važan izvor zaposlenja za stanovnike ruralnih oblasti, posebno za one ekonomski nedovoljno razvijene. Odreñeni broj turističkih poslova ne zahtijeva visoko obrazovanje ili posebne obuke, tako da lokalno stanovništvo sa manje menadžerskih vještina može efikasno raditi na dobavljanju i pripremi hrane, maloprodaji ruralnih specijaliteta, ili kao animatori i domaćini gostiju.

143

2. Turizam ne samo da može ponuditi posao za mještane, nego može poslužiti kao marketinški alat za prezentovanje ruralne oblasti potencijalnim preduzetnicima i firmama zainteresovanim za proizvodnju i unapreñenje ruralnih specifičnosti. 3. Turizam može podići kvalitet života u ruralnim oblastima. Na primjer, turizam može poslužiti kao važan izvor prihoda od poreza koji se, onda, može usmjeriti na poboljšanje efikasnosti rada lokalnih sudova. Neke tranzitne ruralne regije mogu nametnuti veće poreze i takse, zbog veće prometnosti, a tako generisan novac iskoristiti za podizanje kvaliteta javnih usluga i smanjenje lokalnih poreskih stopa. 4. Turizam, takoñe, može dati podršku lokalnoj kulturi putem podsticanja restauracije lokalnih i regionalnih istorijskih obilježja. 5. Turizam, kao relativno čista industrijska grana, podstiče očuvanje lokalnih prirodnih resursa i ljepota.89

S druge, pak, strane, koristi od razvoja turizma moraju biti u balansu sa potencijalnim negativnim efektima koje njegov nagli i neplanski sprovoñeni razvoj može izazvati: * Iako nudi mogućnost potencijalnog zaposlenja, turizam karakterišu često nedovoljno plaćeni sezonski poslovi, sa vrlo ograničenim koristima, naročito za one oblasti gdje su aktuelne turističke strategije neuspješne i nameću stanovništvu visoke poreze za marketing turizam i infrastrukturu. * Razvoj turizma može povećati tražnju za zemljištem u ruralnim regijama, koja može dovesti do porasta cijena nekretnina, i do potencijalnog podizanja troškova domaćinstva iznad domena prosječnog lokalnog stanovništva. * Potencijalni negativni efekti uključuju i porast kriminala, kao i veću potrebu za lokalnim javnim uslugama, kao što je policija, vatrogasne službe, sanitarne službe, koje, opet, iziskuju dodatne troškove za rad.

* Dalje, nagli i posebno neplanski sprovoñeni razvoj turizma, može naročito narušiti idiličan pejzaž ruralne oblasti, povećanjem saobraćajnih vozila, parkinga, gužvi...

* Izrada lokalnih maloserijskih proizvoda, ručni rad, stari zanati mogu oslabiti na kvalitetu usljed težnje da zadovolje povećanu tražnju za kupovinom. * Razvoj turizma rizikuje da degradira prirodne resurse u ruralnim područjima, ukoliko se ne preduzmu napori za primenu koncepta održivog razvoja turizma. Iako, dakle, sadrži potencijalne negativne efekte, razvoj turizma se, ipak, može osloniti na planiranje strategije na duži rok održivog razvoja, kao i načine minimiziranja negativnih činioca.

Posljednjih godina ruralni turizam je doživio i još uvijek prolazi kroz veoma značajne promjene. Na to ukazuju i raznovrsni nazivi, riječi za novonastale tendencije ka putovanju i posjeti ruralnih oblasti. U tom pogledu, često se susreću dva termina u nazivima turističke ponude. A to su: eko-turizam, koji se pojašnjava kao turizam na otvorenom prostoru, i turizam na bazi prirode. Termin eko-turizam obuhvata aktivnosti koje promovišu očuvanje prirode, dok prirodni turizam obuhvata širi spektar aktivnosti na otvorenom, kao što su: rekreacije, uključujući lov, ribolov, kampovanje, šetnje, planinarenje, sportove na terenima... Iako ova dva termina tehnički ne predstavljaju sinonime, oni reflektuju promjenu perspektive i orijentacije u industriji turizma.

144

27.2. Ekonomski efekti razvoja ruralnog turizma Svestrano i sveobuhvatno planiranje i razvoj predstavljaju ključne komponente najuspešnijih strategija ruralnog turizma, uz dodatnu tehničku pomoć i asistenciju koja se pokazala kao veoma važna za uspeh razvoja ruralnog turizma malih zajednica sa ograničenim resursima. Takve zajednice bi, naročito, imale koristi od povećane uloge javnog sektora u turizmu, kao i od veće uključenosti državnih nadležnih organa u promociji i razvoju turizma. Marketing turizma se susreće sa posebnim izazovima kada su u pitanju ruralne oblasti. Često, ruralnim zajednicama nedostaje prepoznatljivost naziva, imena, te se tako stiče utisak nenaseljenog i nepoznatog regiona. Za postizanje veće prepoznatljivosti imena mjesta meñu potencijalnim posjetiocima, mogu se primijeniti različite strategije. Ovo podazumijeva i proces determinisanja ciljnih korisnika, potencijalnih turista, i posetilaca (targeting mjesta), grada, oblasti ili regiona. Prije implementiranja skupe marketing strategije razvoja, zajednice moraju biti svjesne svih troškova povezanih sa razvojem turizma. Zbog toga, ključ uspjeha u turizmu često leži u sposobnosti zajednice da izbalansira privatne i društvene (javne) troškove sa koristima od razvoja ruralnog turizma. Iako turizam može biti važna pokretačka sila za razvoj siromašnih i zapuštenih oblasti, ipak stanovništvo takvih mjesta može, usljed niske mogućnosti izbora, pomisliti da je turizam opšti lijek za sveobuhvatni rast. Iako turizam, nesumnjivo, igra važnu ulogu u promovisanju zajednice, treba istaći i to da lokalni uticaji na turizam znatno variraju meñu ruralnim regionima i zavisiće od niza faktora, uključujući i karakteristike radne snage i sezonske probleme. Meñutim, lokalna podrška je obično neophodna komponenta za uspješno implementiranje strategije razvoja turizma. Zbog toga je važno da strategije turizma budu konzistentne sa strateškim ciljevima lokalne zajednice i orijentisane na očuvanje karaktera i tradicije ruralne sredine. Razvijanje turizma koji sarañuje sa prirodom je cilj održivog razvoja, što uopšteno označava razvoj koji podmiruje sadašnje potrebe, ali pritom ne ugrožava buduće generacije da podmiruju svoje potrebe. U tom kontekstu, održivi razvoj dodiruje kako ljudske dobrobiti, tako i harmonije sa prirodnom sredinom. Ova orijentacija prirodnog turizma treba da bude faza za grañenje slogana promotivnih poruka, letaka, brošura, kataloga i svih promotivnih aktivnosti. Većina autora stavlja svoj akcenat na ekonomske efekte razvoja turizma, što je u krajnjoj liniji cilj svakog efikasnog rada, preko niza tehnika i metoda input analiza, bazičnih ekonomskih teorija, ekonometrijske metode, hibridni modeli itd.90

Te se analize uglavnom bave uticajem turizma na lokalnu prodaju, prihode i dohotke, kao i regionalno zapošljavanje generisano od turističkih aktivnosti, iako je specifične ekonomske efekte teško generalizovati s obzirom na to da zavise od različitih lokalnih faktora. S druge, pak, strane, u istraživanjima smo došli do zaključka, da i pored, posljednjih godina, visokog rasta razvoja turizma, često se stvaraju nedovoljno plaćeni poslovi, sa nepunim radnim vremenom, a javljaju se sezonski poslovi, koji su kratkoročni i ne djeluju stabilno na radnu snagu koja se angažuje u izvršavanju tih poslova.

145

Ali, isto tako, takvi sezonski i četvoročasovni poslovi nude mogućnost za one mještane koji nemaju visoko obrazovanje i skup modernih komunikacijskih vještina (poznavanje stranih jezika, kompjutersko znanje i sl.). Sezonski poslovi su podesni i za buduće turističke radnike, studente kojima je podesno raditi u vrijeme odmora. Šta više, u većini ruralnih mesta ljudi već imaju neki posao kojim se bave tokom godine, a onda u sezonskim mjesecima, angažovanje u turizmu donosi dodatni prihod. Da je turizam jedna od vodećih industrija u svijetu, pokazuje činjenica i da npr. Španija ima devizni prihod od 40-ak milijardi dolara, Francuska blizu 30 milijardi dolara, ili npr. Hrvatska, u našem bližem okruženju, bilježi godišnji prihod od turizma od blizu 8 milijardi dolara.

Struktura posjeta karakterističnih turističkih destinacija u našem okruženju izgleda ovako: Tab. 18 Dolazak i noćenje turista u zemljama iz okruženja od I do XII mjeseca 2003. godine Zemlja Ukupno Broj Ukupno Broj Domaći Strani Domaći Strani Hrvatska 8.244.053 1.207.155 7.036.898 44.783.676 720.683 40.062.994 SCG 2.090.591 1.707.581 383.010 9.138.404 7.662.719 1.475.685 Slovenija 1.829.681 698.006 1.131.675 6.266.208 2.747.480 3.518.728 Izvor: Dokumentacija i podaci je preuzeta iz izveštaja Privrednih komora ovih država, po godinama.

Najveći broj dolazaka stranaca beleži Hrvatska i Slovenija. Prihod od turizma u tim zemljama, uglavnom, je ostvaren od noćenja, što govori o činjenici da vanpansionske potrošnje, gotovo i nema. Posmatrajući kretanje prometa turista evropskih gradova, najveću posetu bilježi London, od preko 32 miliona turista, a Pariz oko 14 miliona. Zadržavanje turista je u prosjeku - tri dana. Tab: 19 Promet turista u evropskim gradovima u 000 Grad Godina Budimpešta Milano Prag Rim Beč Zagreb Beograd Posetioci 2000 1.903 1.987 6.292 3.269 292 767 Noćenja 2000 4.873 5.035 14.781 7.701 573 1.233 Posjetioci 2001 1.962 2.420 2.921 6.390 3.257 321 738 Noćenja 2001 5.107 5.911 8.149 15.030 7.687 616 1.224 Posjetioci 2002 1.925 2.891 2.500 6.086 3.516 370 758 Noćenja 2002 4.948 6.605 6.824 14.656 8.179 694 1.310 Izvor: Kao kod tabele 18. Razvoju ove grane djelatnosti, kao što i sama tabela pokazuje, treba pristupiti osmišljeno i organizovano, na način koji traži stalno angažovanje i koordinaciju aktivnosti na državnom nivou. Bez jake podrške državnih institucija teško se mogu očekivati bolji rezultati. Ali i ono što se ostvaruje u navedenim gradovima, upravo, pokazuje koliko su povezane interaktivno sve institucije koje brinu o, uopšte, privrednom

146

razvoju navedenih zemalja. Navešćemo primjer Atine u Grčkoj, za vrijeme posljednje Olimpijade. Naime, cijela Atina ima oko 30.000 kreveta, što nije dovoljno, pa su se uključila sva ostrva, a kao dopuna, npr. u Pireju su bili raspoloživi svi veliki brodovi. O kakvom se poslovnom poduhvatu radi govore i sljedeći podaci: u organizaciji Olimpijade učestvovalo je 160.000 ljudi, od čega je 55.000 ljudi bilo angažovano na poslovima obezbjeñenja, zatim 2.500 tehničara, 5.500 novinara, 16.100 TV- reportera. Nadalje, za podizanje Olimpijskog sela, u kome je bilo smješteno oko 16.000 ljudi, potrošeno je 329 miliona dolara. Dalje, izgrañeno je 18 velikih i značajnih objekata u vrijednosti od oko milijardu dolara kao što su: most, aerodrom, željeznica, auto-put ... Konstatacija je jasna, kada nekom značajnom turističkom projektu država da podršku, onda se samo mogu dograñivati načini ostvarivanja strategije razvoja turizma, u najširem smislu riječi. Zato je pri dobijanju organizacije Olimpijade u Atini, tadašnji predsjednik Grčke izjavio „da je za narod Grčke dobra organizacija Olimpijade pitanje državne i nacionalne časti...“. Dakle, uzimajući u obzir gore navedeno, stanovnicima ruralnih i većih gradova, (Atina sa okruženjem) turizam može ponuditi mogućnost ostvarivanja poslovnih kontakata, koje podstiču trgovinsku i privrednu razmjenu. Tako lokalni biznisi, koji mogu biti sezonskog karaktera, omogućavaju stanovništvu da stekne poslovne vještine i znanja, što podiže sveopštu poslovnu kulturu. U takav posao mogu biti uključene različite kategorije malih privrednika, od zanatlija, farmera, lokalnih proizvoñača hrane, pčelari, vinari...pri čemu se njihovi proizvodi mogu prodavati u lokalnim i regionalnim maloprodajnim objektima. Stanovnici koji se bave uzgojem ribe ili svježe hrane, mogu iskoristiti turizam za uspostavljanje direktnih marketinških kanala prodaje, ready-to-eat, što opet može biti način prodaje i za domaće džemove npr., zatim, hljeb i peciva, kompote, ušećereno i sušeno voće... U nedostatku validnih podataka zbog dogañaja koji su bili u prethodnom periodu, posjetu turista na području Republike Srpske, Federacije BiH, i Distrikta Brčko u periodu I – IV mesec 2005. godine, karakterišu sljedeći podaci: Tab. 20. Broj noćenja u RS, Federaciji BiH i Distriktu Brčko za period I-V 2005. Ukupno Banjska mjesta Planinska mjesta Ostala turistička

mjesta i ostala mjesta

Ukupno 102.918 21.586 43.118 5.110 Domaći turisti 57.195 17.961 16.367 22.867 Republika Srpska 45.211 16.524 12.545 16.142 Federacija BiH 11.761 1.435 3.808 6.518 Distrikt Brčko 223 2 14 207 Strani turisti 45.723 3.625 26.751 15.347 Austrija 684 49 33 602 Belgija 63 2 10 51 Danska 60 5 2 53 Finska 91 - 42 49 Fancuska 171 11 12 148 Grčka 146 1 3 142 Holandija 158 5 42 111 Irska 41 1 - 40 Italija 1.117 101 48 968

147

Luksemburg 8 - - 8

Nemačka 686 122 48 516 Portugalija 17 - - 17 Španija 88 7 4 77 Švedska 247 12 38 197 Velika Britanija 745 5 73 667 Norveška 121 28 4 89 Švajcarska 153 54 14 85 Češka 352 7 14 331 Mañarska 116 4 21 991 Poljska 124 16 5 104 Rumunija 41 4 - 37 Slovačka 103 8 - 95 Slovenija 1.815 206 588 1.021 Albanija 9 - 4 5 Bugarska 24 - 2 22 Hrvatska 4.345 379 2.912 1.054 Srbija i Crna Gora

32.584 2.568

22.620

7.396

Makedonija 340 8 58 294 Ruska Federacija 222 - 29 193 Turska 106 - 9 97 Ostale evropske zemlje

86 8 - 78

Izrael 30 - 3 27 Japan 58 2 3 53 Kanada 89 - 19 70 Kina 37 - 14 23 USA 409 9 29 371 Australija 87 - 37 50 Novi Zeland 4 - - 4 Egipat 24 - 20 1 Ostale vanevropske zemlje

125 3 5 117

Izvor: Republika Srpska, Republički zavod za statistiku, 2005.

Turizam istorijskog i kulturnog nasljeña (heritage) odnosi se na ugodna putovanja čija je primarna svrha posećivanje mjesta koja reprezentuju prošlost. Osnovna briga i interes turizma nasljeña je istorijska autentičnost i dugoročno održavanje posjećenih atrakcija. I ovdje je lokalno stanovništvo uključeno u akcije očuvanja istorijske i kulturne baštine kao jedan od elemenata uspješnih marketing napora. Svaka oblast, grad, regija i država imaju odreñene atrakcije prošlosti, koje treba marketinški „oživjeti“ i podstaći tražnju za njihovom posjetom. Manastiri, spomenici, festivali muzike i plesa, kuće istorijskih ličnosti, mjesta istorijskih bitaka predstavljaju samo neke primjere marketinških izazova.

I dalje, drugi veliki tip ruralnog turizma je eko-turizam. To je turizam koji je baziran na prirodnim osnovama (ponekad kao rekreativni turizam), koji se odnosi na posjećivanje prirodnih regija sa ciljem uživanja u predjelima i pejsažima. Tu se naravno može obuhvatiti i uživanje u biljnom i životinjskom svijetu, pogotovo kada je u pitanju

148

lovni turizam. Zbog toga, prirodni turizam može biti ili pasivan, kada su turisti samo posmatrači prirodnih predjela, ili aktivan, čija je popularnost povećana posljednjih godina, kada turisti postaju učesnici u aktivnostima na otvorenom, kroz različite vidove rekreacije ili avanturističkih putovanja i aktivnosti npr. rafting, planinarenje, scuba diving, logorovanje, padobranstvo i sl. S druge, pak strane, eko-turizam, od svih oblika strategije upravljanja traži menadžersko upravljanje i osmišljavanje programa na bazi održivog razvoja, jer je direktno zavisan i koristi prirodne resurse za svoje svrhe, tako da bez kontrole može postati uzročnik njihovog oštećenja. Potrebe lokalne zajednice, posjetilaca i prirodnog okruženja trebaju biti zadovoljene na bazi sinergijskog pristupa u razvoju turizma, sa jedne strane, i očuvanja prirodnog okruženja, sa druge. Takvim sinergijskim pristupom se ne degradiraju prirodne, resursne osnove. Treća velika grupa ruralnog turizma jeste agro-turizam, koji se odnosi na posjete farmi ili nekoj agrokulturnoj, hortikulturnoj ili agroposlovnoj aktivnosti obrañivanja zemlje i uzgajanja bilja, povrća, voća, vinograda i vina...Svrha je uživanje u manje zagañenoj sredini, zdravoj hrani, skromnim seoskim uslovima, ali i edukacija na polju agrokulturnih mogućnosti, načina i metoda rada ili, čak, aktivno uključivanje samih posjetilaca-turista u različite aktivnosti na farmi ili domaćinstvu: branje voća, učestvovanje u festivalima žetve, sakupljanje sijena, posjeta ruralnoj pijaci i kupovina ili prodaja svežih eko-proizvoda, branje i učenje o ljekovitom bilju, podučavanje o načinu spremanja ruralnih specijaliteta, jahanje konja, bavljenje životinjama... U tu oblast spada još i poseta agrokulturnim sajmovima, festivalima, muzejima i drugim atrakcijama, koje inače služe i kao mjesto okupljanja poljoprivrednih radnika, sa ciljem razmjene ideja, prikazivanja novih trendova i načina rada, te kako lokalni biznisi mogu uspješno da opsluže tržišne niše farmera i poljoprivrednika širom zemlje. U tom kontekstu, uočavaju se tri najvažnija faktora za uspješan agro-turizam: razvijene društvene i komunikacijske vještine poljoprivrednih preduzetnika, ureñenost i estetika farmi i domaćinstva i blizina farmi i obradivih površina urbanim centrima (centar najbližeg grada npr.). Bez prethodno sprovedenog marketing istraživanja, ne može se egzaktno definisati strategija razvoja ovakvog vida turizma, tako da se mora obratiti pažnja samo okvirno u pogledu postojanja potreba potencijalnih turista koji su zainteresovani za ovakav vid potreba ruralnog (agrokulturnog) turizma.

Ciljni korisnici agroturističkog uslužnog paketa mogu biti oni turisti koji su: - zainteresovani za seoski život i agrokulturu (žele se i oni baviti time, ili žele sasvim

novo iskustvo, - domaće stanovništvo i njihovi gosti sa strane (oni koji češće svraćaju i borave na

selu), - organizovane grupe starijih grañana, ali i mlañih ljudi koji imaju slobodnog vremena

(jedni će se, možda, podsjetiti, a drugi po prvi put vidjeti i osjetiti živopisnost seoskog života),

- porodice sa djecom, ili starije osobe sa svojim unucima (aspekt zdrave hrane i značajne dječije edukacije o postojanju drugog stila života od urbanih sredina, sloboda i kreativnost dječje igre, ljubav djece prema životinjama),

- sezonski turisti (ljeto, zima),

149

- farmeri i poljoprivrednici koji vole susrete sa ljudima i „oživljavanje“ seoske sredine. Da bi se agro-turizam, kao novi vid putovanja i provoñenja slobodnog vremena,

prvo se dobro osmislio kao ponuda, a onda i proširio i privukao dovoljan broj turista, potrebno je da učešće zajednice, regije i oblasti bude odgovarajuće. Tu se ističu sljedeća istraživanja i komunikacije: • lična procjena: da li agro-turizam odgovara našim sadašnjim farmama, poljima,

obradivim površinama i kako to utiče na naseljene porodice, • saradnja, razgovor i učenje od onih koji su implementirali agro-turizam u turističku

ponudu, • evaluacija marketing podrške zajednice, pokrajine i regije, • postavljanje agroturističkih zadataka i ciljeva za poljoprivredna preduzeća,

preduzetničke inicijative, samostalne poduhvate mještana u razvoju turizma, • razvijanje marketing plana, povezivanje sa promocijom zajednice, pokrajine, oblasti i

regije, o implementacije planova vezanih za agrokulturne preduzetničke aktivnosti, • upravljanje, kontrola, revizija sa ciljem podizanja kvaliteta i sadržaja usluge, i

mjerenje satisfakcije posjetilaca i turista. Naročito je važno kontinuirano vrednovati odnos isporučenog kvaliteta i korisničkih očekivanja, a razlika meñu njima treba da je što manja.

Nadalje, zbog značajnih obradivih površina, pogotovo duž savske magistrale, odnosno koridora, i tradicionalne kulture obrañivanja zemljišta, Republika Srpska može, upravo, u ovoj oblasti ruralnog turizma ponuditi više vrijednosti od drugih u regionu, i razviti bogat program u saradnji sa zemljoposjednicima, te tako promovisati njihov rad, a ujedno, i razvijati svijest gradske populacije o potrebi zdrave ishrane i anti-stresnog načina života.

27.3. Turističke potrebe U osnovi, potreba predstavlja osećaj nedostatka koju prati želja (nagon, volja,

motiv) da se taj nedostatak ukloni.91

Dakle, potreba je ta koja pokreće (traženjem odgovora na pitanje „šta) ljude na aktivnost i proces (traženjem odgovora na pitanje „kako“). Postoje u literaturi različite klasifikacije potreba, ali za potrebe ovog rada, one se mogu grupisati na dvije osnovne grupe: - bazične, fiziološke, neophodne potrebe, i - dopunske potrebe.

S tim u vezi, Abraham Maslow92 , jedan od tvoraca teorije hijerarhijske skale ljudskih potreba i motivacije, naglasio je da potrebe nisu vječne i nepromjenljive, već da se podmirenjem jednih potreba i uklanjanjem jednih želja, stvaraju nove potrebe i nove želje za uklanjanje. Hijerarhijski postavljena, Maslovljeva teorija „hitnosti“ nagona i prioriteta potreba izgleda ovako:93

1. fiziološke potrebe (hrana, voda, vazduh, stan, održavanje vrste), 2. bezbjedonosni motivi (fizička i materijalna sigurnost čovjeka), 3. pripadnost (porodica, prijatelji, ljubav, druženje, društvene grupe),

150

4. statusni motivi (sloboda ličnosti da stvara, poštovanje drugih i sebe, društveni ugled, prestiž),

5. samoaktuelizacija (raditi ono što se zna i ume, zadovoljstvo rezultatima rada, izražavanje super „ega“ ).

U okviru povećanja životnog standarda i jačanja ekonomske moći stanovništva, turističke potrebe se smatraju, čak, i za neophodne, jer doprinose jačanju i preventivi zdravlja (lječilišta, banje, razne vrste kura i sl.). Treba napomenuti i to da, za razliku od osnovnih potreba sa nižim stepenom saturacije i malim stepenom elastičnosti, dopunske potrebe imaju mnogo viši stepen elastičnosti i relativno teže dostižu tačku saturacije. A to bi, onda, značilo da turističke potrebe imaju sposobnost da se „neograničeno šire“.94

Turisti sa većim materijalnim mogućnostima razvijaju turističke navike i ponašaju se na odreñeni način, kao na primer: 1. koriste sve složenije i kvalitetnije usluge, 2. putuju u nova mjesta, nove i udaljene zemlje, 3. koriste slobodno vreme, koga je sve više, za zadovoljenje turističkih potreba. Sve ovo ukazuje da zemlje, sa potencijalom razvoja turizma, u koje se ubraja i Republika Srpska i, šire, BiH, mogu da računaju na stalnost, ali i promjenljivosti turističkih potreba i da, iz trendova i potreba stanovništva, crpe inspiraciju i motiv za kreiranje kvalitetnijih i sadržajno bogatijih turističkih proizvoda.

27.4. Turistička potrošnja Turistička potrošnja u globalnom smislu riječi, u okviru jedne države najprije zavisi od mase nacionalnog dohotka i njegove raspodjele, odnosno mogućnosti odbijanja odgovarajućeg dijela za ličnu potrošnju stanovništva. U tom kontekstu, kao glavni preduslovi razvijanja turističke potrošnje jesu odreñena suma novčanih sredstava i slobodno vrijeme. To za sobom povlači zaključak da su nosioci turističke tražnje i potrošnje pojedinci ili porodice koji imaju dovoljno slobodnog vremena i koji dio svoga dohotka, mogu namijeniti putovanjima.

U utvrñivanju obima i strukture turističke potrošnje, treba imati u vidu nekoliko bitnih faktora: 1. veći broj privrednih i vanprivrednih djelatnosti učestvuje u realizovanju turističke potrošnje, a u tome je najveći udio ugostiteljstva, saobraćaja, trgovine, turističkih organizacija i komunalnih usluga, 2. navedene djelatnosti učestvuju u podmirenju potreba, ne samo turista, već i lokalnog stanovništva, što znači da ostvareni prihodi ne potiču samo od turista. U procesu utvrñivanja turističke potrošnje, uglavnom se koriste: - metode procjene na osnovu ostvarenog turističkog prometa (broja domaćih i stranih turista ili njihova noćenja, kao i prosječne dnevne potrošnje vremena), - metoda anketiranja turista koja se smatra, naročito, pouzdanom kada su u pitanju motivi i motivacija za posjećivanjem odreñenih mjesta.

Struktura turističke potrošnje je značajan pokazatelj stepena razvoja turizma date zemlje ili turističkog mjesta. U razvijenim zemljama turisti odvajaju 50% za smještaj i hranu, 25% za transport, a 25% na vanpansionsku potrošnju. U manje razvijenim zemljama, dio namijenjen vanpansionskoj potrošnji je znatno manji.95

151

27.5. Karakteristike turisti čkog tržišta

Marketing definicija tržišta glasi da je tržište “institucionalno i tehnički oblikovan kontakt suverenih kupaca i prodavaca koji na posebno opremljenom prostoru, u odreñeno vreme, nude ili traže odreñenu vrstu robe od neodreñenog partnera u svrhu razmene za novac po ceni koja ima tendenciju da se izjednači.“ 96 Na strani ponude u Republici Srpskoj, pa i šire, nalaze se preduzetnička društva (mala, srednja, velika), društvene firme i samostalni pojedinci, koji svoju robu, proizvode, usluge i znanje nude onima koji na tržištu za takvu imaju potrebu. Jedna od karakteristika turističkog tržišta Republike Srpske i šire, BiH, je da se tražnja (turisti, gosti, posjetioci) usmjerava i kreće prema turističkoj ponudi (turisti putuju u turistička mjesta i tamo koriste usluge), što dovodi i do veće slobode kretanja turističkih tokova u odnosu na cirkulaciju roba, kapitala i radne snage.

27.6. Turistička tražnja Osnov turističke tražnje čine ljudske potrebe za putovanjima u okviru zemlje i inostranstva u turističke svrhe, kao i platežna sposobnost nosilaca turističkih potreba. Stoga, turističke potrebe postaju relevantna snaga tražnje stanovništva onda kada mogu da se izraze i potvrde u platežnoj moći nosilaca i korisnika turističkih potreba. • Osnovna specifičnost turističke tražnje je visok stepen elastičnosti, a ispoljava se u

odnosu na prihode turista, cijene turističkih usluga i propagandu. Turistička tražnja je, uglavnom, sezonskog karaktera (osim velikih gradova) i to

utiče na koncentrisanost turističke tražnje u odreñenim periodima godine (najčešće u ljetnjim mesecima). • Na obim i dinamiku turističke tražnje deluje i veći broj vanekonomskih faktora, a

naročito negativan uticaj imaju društvene i političke krize, sukobi, elementarne nepogode...

Aktivnost propagandnih napora turizma usmjeren je na stimulisanje tražnje kako bi se njen sezonski karakter produžio, tako da sezona, umjesto tri bude bar šest meseci u godini, zatim, da se komunikacija pojača u vrijeme godišnjih odmora, školskih raspusta, zimskih perioda...

Faktori koji utiču na turističku tražnju, globalno, se dijele u dvije grupe: 1. Objektivni faktori

1.1. radna i životna sredina (urbanizacija, gustina naseljenosti, klasna struktura društva, opšta kulturna sredina, uticaj tehničkih sredstava, političke prilike...); 1.2. prirodni ambijent (prirodne ljepote i nezagañenost); 1.3. slobodno vrijeme (plaćeno slobodno vrijeme, skraćenje radnog vremena, godišnji odmori...); 1.4. slobodna sredstva (nivo nacionalnog dohotka i nivo životnog standarda); 1.5. ostali (socijalno-turističke tekovine, inicijativa turističkih organizacija...).

2. Subjektivni faktori 2.1. lične sklonosti čoveka za putovanjima i promjenom mjesta boravka;

152

2.2. kulturno nasljeñe (tradicija i obrazovanje); 2.3. lične potrebe (oporavak, odmor, rekreacija, porodične veze i posete); 2.4. socijalna sredina (politička situacija i posebno njena percepcija od strane turista, društveni položaj turista, moda, hir, snobizam...).

U zemljama sa razvijenom tradicijom putovanja i odmora, turistička propaganda je usmjerena na:

* zadržavanje postojećih turista (uz promjene turističkih destinacija), * stimulisanje turističkih želja potencijalnih korisnika, * „pripremanje“ onih koji će biti nosioci platežno-sposobne tražnje u skoroj

budućnosti (studenti, ñaci...), * posebno kreirani napori se usmjeravaju ka privlačenju stranih turista, u odnosu

na koje se formira marketing koncept i program nastupa i prezentacije turističkih usluga, što bi se moglo okarakterisati kao cilj „otimanja“ turista od konkurencije. Iako je turistička tražnja u osnovi sezonska, moderni pristupi i koncepti zemalja sa turističkim potencijalima kao što je Republika Srpska, teže da produže tu sezonsku posjetu i prošire tražnju i na ostala godišnja doba i periode, a što bi Republika Srpska i šire, BiH, mogla učiniti ponudom vikend ili poslovnog turizma, sa kraćim, ali sadržajno ispunjenim boravkom u gradovima, naročito Banjoj Luci ili gradovima manje veličine, za strane turiste, ili, pak, banjama i modernizovanim ruralnim sredinama, za domaće turiste. Planinski turizam, na primjer, je atraktivan i u proljećnim mjesecima, a posebno ukoliko se slijede primjeri kao što je Grmeč, Jahorina gdje se mogu urediti i sadržaji i programi rekreacije u cilju smanjenja tjelesne težine, kondicije i očuvanja zdravlja i sl., kao vansezonsku ponudu, gdje se mogu ispuniti kapaciteti namijenjeni ovoj vrsti turističke delatnosti. Aktiviranje turista se može postići i organizovanjem izleta i posjeta kulturnim i tradicionalnim vrijednostima, u cilju upoznavanja sopstvenih korojena i kulturne baštine, a što je posebno zanimljivo i privlačno za strane turiste, koji žele vidjeti nešto neponovljivo i specifično samo za Republiku Srpsku i kroz to upoznati se sa njima nepoznatom i drugačijom tradicijom i kulturno-istorijskim razvojem. Posebnu pažnju treba posvetiti mladom naraštaju kao nepodmirenim tržišnim nišama, jer su oni okrenuti sportu i aktivnostima vezanim za avanturizam i otkrivanje svojih potencijala, uz druženje i sklapanje posebnih veza pripadnosti sa odreñenim socijalnim grupama (planinarska društva, rafting društva, alpinistička društva, veslačka društva, izviñači, ekološka društva). Republika Srpska mladim generacijama može ponuditi atraktivne turističke pakete boravka na planinama, ili rekama uz bogat sportsko-rekreativni sadržaj, kao i posjetu poznatim muzičkim i filmskim festivalima (event tourism). Mlada generacija sada za Republiku Srpsku predstavlja potencijal za raznovrsne avanturističke ponude i pakete, koji se bitno razlikuju u pogledu cijene i sadržaja od ponuda namijenjenih radno aktivnom stanovništvu, ali zato će isti mladi biti nosioci domaće turističke tražnje u nekom budućem vremenu, tako da njihovu lojalnost i naklonost treba planski graditi i na vrijeme zaslužiti (stvarati i edukovati svoje turističke korisnike).

153

27.7. Ekonomski efekti razvoja turizma u uslovima održivog razvoja ruralnog turizma

Turizam kao privredna djelatnost posjeduje odreñeni ekonomski značaj za sve subjekte koji učestvuju u njegovoj realizaciji, dakle, direktno i indirektno, što kao ni jedna privredna grana u ukupnoj djelatnosti ne doprinosi tako efikasno, razvoju zemlje u cjelini. Gledano u cjelini, za utvrñivanje ekonomskog značaja turizma za odreñeno područje treba imati u vidu dejstvo odreñenih grupa značajnih faktora. A to su: - turističke aktivnosti (klimatski uslovi, kulturno-istorijsko nasljeñe, prirodne

ljepote...), - pristupačnost (udaljenost izvora turističke tražnje od turističke destinacije, razvoj

saobraćajne mreže...), - turistička ponuda (smještaj, uslovi za snabdjevanje, zabava, gradski saobraćaj...), - organizacija turizma i politika unapreñenja.

Od direktnih uticaja koje turizam vrši na privredu, najvažniji su: - uticaj na društveni proizvod i nacionalni dohodak, - uticaj na razvoj privrednih djelatnosti koje sačinjavaju turističku privredu, - uticaj na platni bilans zemlje, - uticaj na zaposlenost stanovništva i nivo životnog standarda, - uticaj na investicionu aktivnost i strukturu investicija. - uticaj na brži razvoj nedovoljno razvijenih područja u Republici Srpskoj.

Od indirektnih uticaja izdvajaju se sljedeći: 1. Turizam djeluje pozitivno na podsticanje grañevinarstva, usljed investicionih

ulaganja u izgradnju novih ugostiteljskih objekata, saobraćajnica, aerodroma... 2. Turizam indirektno utiče i na razvoj industrijske proizvodnje, jer stimuliše

povećanje proizvodnje industrijskih proizvoda namijenjenih turistima, domaćim i stranim (artikli široke potrošnje, potrošnja dobara, alkohol, kozmetika, inventar za ugostiteljstvo, hrana, prehrambeni proizvodi, bezalkoholna pića...).

3. Poljoprivredna proizvodnja, takoñe, ima indirektne koristi od razvoja turizma, jer su domaći i strani turisti, posredstvom turističke privrede, značajni potrošači proizvoda ove privredne delatnosti.

4. Turizam utiče na veliki broj privrednih i neprivrednih djelatnosti, posebno u turističkim područjima.

5. Uticaj novčanih primanja od strane turista podstiče razvoj privrednih i neprivrednih grana. Posebno je važan multiplikativni efekat novca od strane turista jer predstavlja dodatnu potrošnju (novac stvoren u drugoj zemlji preliva se u turističku zemlju, bez odliva dohotka).97

U literaturi je, kao što smo naprijed napomenuli, veći broj stručnjaka akcentirao ekonomske efekte razvoja turizma gdje nailazimo na niz tehnika koje se koriste u istraživanjima. Uglavnom se te analize bave uticajem turizma na lokalnu prodaju, prihode i dohotke, kao i regionalno zapošljavanje, generisano od turističkih aktivnosti, iako je specifične ekonomske efekte teško generalizovati, s obzirom na to da zavise od različitih lokalnih faktora.

154

Nadalje, u istraživanjima, osnovnu pažnju posvetićemo potencijalima koje za razvoj turizma ima Bosna i Hercegovina i, naravno, Republika Srpska. Zbog nedostatka odgovarajućih podataka, koristiće se podaci koji se odnose na BiH, a u okviru postavljanja, eventualnih, pravaca razvoja, isti se odnose na oba entiteta, s obzirom na specifične potencijale koji imaju i Republika Srpska i BiH. Nesumnjivo je da je BiH i Republika Srpska vrlo atraktivna turistička destinacija. Tome ide u prilog i geografski položaj, prirodne ljepote, kulturno-istorijske vrijednosti, kao i pogodni klimatski uslovi.

Uzimajući u cjelini važnost kreiranja turističkog proizvoda, posebno se nameću pitanja njegovog definisanja, jer je važna činjenica, kako postaviti strategiju daljeg razvoja turističke ponude, kao i sublimirati turističku poruku, jer su specifičnosti izražajne, od različitih kulturnih ukrštanja, pa do religije, tradicija i arhitekture. Zbog toga BiH i Republika Srpska imaju sljedeće mogućnosti za razvoj turizma: 1. Planinskog i zimskog turizma – Tu su karakteristične destinacije na planinama

Bjelašnica, Jahorina, Igman, Trebević, zatim Vlašić kod Travnika, Oštrelj kod Bosanskog Petrovca i sl.

2. Banjski turizam – Banja Laktaši kod Banje Luke, Ilidža kod Sarajeva, Fojnica, Teslić, Olovo, Višegrad, Gradačac, Gata kod Bihaća, Sanska Ilidža kod Sanskog Mosta...Vrlo je atraktivna slana banja kod Tuzle i veliki broj termalnih izvora. Sve te banje imaju medicinski prepoznatljivu ponudu, tako da se uz pomoć ljekara, može iskoristiti za vrlo efikasna liječenja i izliječenja.

3. Primorsko-mediteranski turizam – Tu je prepoznatljiv Neum kao primorska destinacija, koji sa svojih 270 sunčanih dana u godini predstavlja pravo mediteransko otkriće. Ako se uzme i zaleñe kao što su Mostar, Stolac i Hutovo blato, onda bi to bila dopuna, da se iz vrelog mora, obavi dobra relaksacija i odmor za turiste kojima je potrebno osveženje.

4. Na dalje, Lovno-ribolovni turizam pruža zadovoljstvo onim segmentima turističke potrošnje tzv. visoke kategorije. Dosta dobro očuvana životna sredina, bogatstvo rijeka, jezera, zatim bogat fond lovnog i ribarskog gazdinstva, predstavljaju u pravom smislu riječi, izazove visokih mogućnosti. Tu je značajno pobrojati destinacije kao što su Hutovo blato, Koprivnica, Bugojno, Zelengora, Una, Sana, Krušnica, Sanica, Neretva, Pliva, Vrbas, Drina i sl. Tome, takoñe, ide u prilog i činjenica, da je npr. lovište Ajvatovac kod Donjeg Vakufa, postalo izuzetna turistička atrakcija i poželjna turistička destinacija.

5. Verskog turizma – U zavisnosti od toga kojoj konfesionoj opciji pripadaju, tako treba prilagoditi i mogući razvoj turističke ponude. Ako uzmete u razmatranje uspeh Meñugorja, koje je postalo moderan centar vjerskog turizma, sa izgrañenim kapacitetima, infrastrukturom i komplementarnim sadržajima, onda se može efikasno i racionalno obraditi turistička ponuda i u krajnoj liniji, definisati koncept razvoja turističkog proizvoda.

6. Na kraju, na prostorima BiH i Republike Srpske, mogu se u većim gradovima organizovati značajni aspekti kongresnog turizma. Dosadašnja iskustva govore da je kongresni turizam dobio na značaju u gradovima Banja Luka, Sarajevo, Mostar, i nekim manjim turističkim centrima u BiH.

155

27.8. Kapaciteti turističke ponude u BiH i RS U periodu do 90-ih godina prošloga veka, izgrañeno je dosta značajnih kapaciteta na području navedenih entiteta. Postojao je i izgrañen značajan kapacitet kadrovskih potencijala, u smislu znanja i iskustva. U turizmu je radilo oko 13.986 radnika sa srednjom školom i oko 2.000 sa visokom školskom spremom. To je bila dobra osnova za dalja usavršavanja na turističkom planu.

Takoñe, Bosna i Hercegovina je 1991. godine imala ukupno 51.632 kreveta, od čega je u hotelskom smeštaju bilo 22.979. Zbog ratnih dejstava ti su kapaciteti značajno narušeni, naročito u Federaciji BiH. U tom periodu prihod od turizma na nivou BiH bio je oko 130 miliona dolara godišnje. (Napomena: Podaci su dobijeni od PK BiH i PK Republike Srpske). Što se tiče identifikacije kapaciteta, oni imaju sljedeći izgled: Godina broj kreveta

1996. 2.227 1997. 4.411

Zaposlenost: Godina BND u %

1991. 2,8 1996. 4,5 Uzimajući gore navedene podatke u obzir, može se konstatovati da je udio

turističke djelatnosti u ukupnom BND proizvodu ispod mogućnosti koje pružaju uslovi za razvoj turizma i u BiH i u Republici Srpskoj. Zato je potrebno preduzeti niz mjera kako u sistemu za koji je država odgovorna, tako i na nivou odgovarajućih ministarstava, jer su mogućnosti za razvoj turizma daleko veće no što se to sada koristi. Naročito bi se pravac budućeg razvoja turizma mogao voditi preko ekološkog faktora. Naime, sistem vrijednosti turističke ponude u svijetu mjeri se izražajnim indeksom ekološke sredine koja preferira da se bavi turizmom. Tome ide u prilog i činjenica da eksperti Meñunarodne organizacije za ekonomski razvoj (OECD), često naglašavaju da glavni kapital turizma svake zemlje predstavlja njena prirodna i kulturna baština. Zbog toga se dugoročni razvoj turizma ne može zamisliti bez brižljivog čuvanja i održavanja tih bogatstava. Republika Srpska i BiH imaju značajne prirodne lepote koje nisu oštećene u ratnim dejstvima, tako da te destinacije predstavljaju prave „turističke raritete“. Na primjer, rijeka Una sa svojim pritokama, rijeka Neretva, takoñe, rijeka Vrbas i sl. Ne bi se, zato, smjelo dogoditi da zarad, čovekovih egoističkih pobuda, isti žrtvuje svoje prirodno i kulturno nasleñe. Zato ne postoji cena za očuvanje kulturnih i prirodnih bogatstava, jer se ograničenim izborom razvojnih mogućnosti, originalnost i atraktivnost izvorne prirode na prostoru BiH i Republike Srpske, postaje komparativna prednost u konkurenciji sa drugima. Planovi za razvoj čovekove budućnosti moraju uvažavati najvažniji faktor koji dolazi sa lijepim i prirodnim, autentičnim. Nauka će svojim izumima i otkrićima uspjeti da pronañe zamjenu za mnoge današnje čovekove potrebe, pa čak, i za sadašnje vidove sve traženije energije, ali stalnu čovjekovu potrebu za prirodnim i lijepim, nikada se ne može nadomjestiti vještačkim. Sa tog aspekta će zemlje koje i u 21. vijeku budu

156

raspolagale izvornom prirodom i zdravom životnom sredinom postajati sve traženije i ekonomski sve značajnije.

27.9. Neki karakteristični pravci turisti čkih sadržaja UGOSTITELJSKI SADRŽAJI: Ovaj vid turističke ponude, koji se smatra, i zanatstvom u hotelijerstvu najfleksibilnije se prilagoñava tržišnim tokovima. To pokazuju i podaci o sadašnjoj struktruri ovih objekata na području Republike Srpske, skoro po svim opštinama. Nije slučajno da je aščinica i bosanskih kafana najmanje, a caffe barova izrazito najviše, jer ovi drugi su u maksimalnom procentu namijenjeni lokalnom stanovništvu, posebno mladim. A to je karakteristika i za ostali turistički svijet. Ali ako želimo da u svoju ponudu unesemo kvalitet domaće ugostiteljske atmosfere, ambijent koji gosta, a posebno ino gosta, zadržava u za njega novoj sredini koju će ponijeti kao dragu uspomenu, o njoj pričati i vjerovatno mnogi se ponovo vratiti. Nameće se zaključak, onda, da je dobro politikom skladnog razvoja ovog segmenta turizma, zalagati se za izgradnju lijepo ureñenih i dobro opremljenih prostora i objekata tipa bosanskih kafana, restorana sa ponudom tradicionalne kuhinje, aščinica, pa i ćevabdžinica, ali koncepcijski drukčije postavljenih od onoga što danas kod nas možemo vidjeti. Uz naprijed navedeno, u razvoju ponude ugostiteljstva treba računati i na bezbroj pokretnih objekata koji mogu biti na domaku turističke tražnje. Upravo sa ponudom takvih specijaliteta, koji su primjereni ambijentu, traži se kvalitetan turistički proizvod. U tom kontekstu, zaslužuje pažnju ideja „putujućih“ kioska sa ponudom npr. svih vrsta pita, sendviča, palačinki i drugih prehrambenih artikala i osvježavajućih napitaka. U tu svrhu mogli bi poslužiti i razni recepti dijetalnih obroka, jer u današnjem svijetu postoje i takvi zahtjevi. Moglo bi sve biti u funkciji medicinskog tretmana, što bi izazvalo interesovanje starije klijentele i penzionera, ili onih koji imaju problema sa raznim vrstama kardio ili sistema gastrointestinalnog trakta. GASTROPONUDA: Po svojoj specifičnosti i atraktivnosti – gastro ponuda čini nerazdvojni dio turističke ponude odreñene zemlje. Naime, u svim turistički razvijenim zemljama svijeta odreñena prednost daje se popularisanju i ponudi izvornih specijaliteta, odnosno svoju gastronomiju uzdižu kao prvorezrednu turističku atrakciju. Ono što se nameće je da se u sklopu turističke ponude, trebaju predstaviti sljedeće specifičnosti: - narodno-tradicionalno i regionalno atraktivno kulinarstvo, zanimljiva izvorna jela, rakije ili druga domaća pića ili napici. - originalni elementi tradicionalnog ugostiteljstva u modernim objektima sa prepoznatljivim detaljima u eksterijeru i enterijeru, inventaru, servisiranju jela i pića, elementima folklora (uniforme osoblja, muzika, rukotvorine i sl.). - savremeni ugostiteljski objekti sa diferenciranom ponudom u zavisnosti od zahtjeva i potreba, želja današnjeg potrošača – gosta. - originalni objekti specifične arhitekture kao što su vodenice, mlinovi, bosanske kuće, kafane i sl. - atraktivan način dočeka gostiju sa tradicionalnim elementima gostoprimstva i ispraćajima i sl.

157

Kuhinja Republike Srpske je dio kulturnog nasljeña. Ona je formirana pod uticajem ukrštanja svih kultura naroda na ovom prostoru. Zato je i specifična. To npr. pokazuje gastronomska „krajiška kuhinja“ sa svim svojim specifičnostima. - jela se pripremaju naturalna, bez teških zaprški, obično se kuvaju u pari sa malo vode, pod poklopcem, te tako zadržavaju svoj prirodni sok, - jela se u većini slučajeva začinjavaju vrhnjem, kajmakom ili slatkim mlijekom, a na takav način se dobija poseban saft i karakteristična aroma, - za spremanje takvih jela, od mesa se najviše koristi: junetina, jagnjetina, piletina, a manje mesa od divljači i riba, - upotrebljava se dosta svežeg povrća, pripremljena na što prirodniji način, sa vrlo malo aromata, - jela su se tradicionalno pripremala na ražnju, ispod sača, sa roštilja (na ugalj), a servirana u karakterističnim posudama: sahani, dagare, ćupovi, ćase i sl. U vezi sa gore iznijetim, u svijetu su danas najizraženiji trendovi konzumiranja što prirodnije hrane, i to pripremljene na što prirodniji način. „Krajiška kuhinja“ po svemu odgovara ovakvom načinu pripremanja jela, jer današnji gost, a posebno inostrani gost, želi da ima i informaciju šta unosi u organizam, i kakvi su to sastojci hrane koje unosi. Na području Republike Srpske, a i šire, prije mnogo godina, otvarane su ugodne i prijatne kafane, pečenjare mesa, uz mezete, aščinice, čevabdžinice, poslastičarnice...Bio je, a i sada je, rasprostranjen rad u privatnom sektoru, tako da je dosta toga , upravo preko gastronomskih specijaliteta ovoga kraja zadržano autohtono i prepoznatljivo. U cilju unapreñivanja i obogaćivanja gastro ponude i, uopšte, podizanja kvaliteta ponude i usluge, treba raditi na izradi savremenih opisnih jelovnika na kojima bi se ispod naziva jela nalazio i kratak opis pripreme i sastava jela sa obračunatim brojem kalorija. Nadalje, za razvoj „gastronomije“ bitna je i snabdjevenost pijaca, posebno sa aspekta svježine, kvaliteta i asortimana. Takav prilaz će doprinijeti i jasno profilisanim sintagmama razvoja, naročito, stočarske proizvodnje, što opet, za sobom povlači i druge sektore privrede, od stočarstva do grañevinarstva, jer je potrebno npr. graditi i objekte za potrebe takvog razvoja turističke ponude. Isto tako, značajno je napomenuti, da bi bilo korisno razvijati započeta iskustva oko savremenijeg načina usluživanja gostiju. Tu se može npr. predložiti posluživanje gostiju sa toplohladnim bifeima uz doručak, s tim što se takve trpeze moraju dobogatiti raznovrsnim ponudama koje mogu izgledati izuzetno primamljivo i zadovoljiti gosta. Posebna dimenzija ponude predstavljala bi ponuda kafe, ali ne u klasičnom smislu, već u ritualnom obliku, od njenog pečenja pa do posluživanja sa npr. voćnim želeom, ratlukom i sl. Pojedini regioni u BiH i Republici Srpskoj, poznati su, takoñe, i po dobroj rakiji i proizvodnji vina. Tu se nadomještava i ponuda npr. voćnih sokova, šerbe od ružice, sokova od šljive kao prepoznatljivog kultnog proizvoda i sl. Od dobro odabrane i znanjem prezentovane gastro ponude u vrlo značajnom obimu zavisi uspješnost poslovanja u ugostiteljskoj djelatnosti. Veliku ulogu u obogaćivanju turističke ponude treba da odigraju jaki kadrovski potencijali koji se nalaze u srednjoškolskom i visokoškolskom obrazovanju. Uz takvo obrazovanje, nastavu i stalnu edukaciju kadrova, moguće je u kratkom roku dostići zavidan stepen samog načina rada, posluživanja i stvaranja prostora za stalna marketinška razmišljanja i usavršavanja. Tome

158

ide u prilog i činjenica, što postoji tradicija kao osnova za dalju nadgradnju. Jer, šta reći, ako se zna da je npr. bosanski lonac jedinstven i svuda prepoznatljiv, ili krajiška maslenica sa pekmezom, sirom, medom ili još bolje, osedlana, zatim, tarhana čorba, kljukuša, halva u somunu, baklava, hurmašice, gurabije i sl. Sve to mora biti prezentovano gostima koji žele gastro kuhinju, u dobro ureñenim, dizajniranim i na svim vodećim svetskim jezicima, odštampano u ponudi, kako u jelovnicima, tako i u brošurama i sličnim publikacijama. Takoñe, bilo bi poželjno, da se u razmeni ponude jelovnika mogu koristiti iskustva i drugih regiona u BiH, i tako izvršena razmena, obogati izuzetno dobru, bosansku kuhinju. Čak, smatramo za ispravnim, da je potrebno urediti i „gastro vodič“koji bi mogao poslužiti i kao turistički suvenir. Gastro ponuda nudi velike mogućnosti i izrade suvenira od razglednica sa tradiconalnim jelima i receptima, pa do gotovoh proizvoda koji predstavljaju upotrebni suvenir. TURIZAM NA VODI : To je vrlo značajan potencijal. U izvorima, potocima, rječicama, jezercima i rijekama, krije se prirodni resurs, koji uz dobro i osmišljeno korišćenje, poziva i očekuje, prihvata, i bogato daruje sve poklonike ove vrste turističke destinacije. Veliki broj vikendica koje su izgrañene na obalama rijeka može poslužiti kao još jedan vid razvoja ruralnog turizma. Sa bogatom trpezom drugačije se razmišlja. Naime, ovdje se može sprovesti koncept „održivog razvoja“, jer su svi preduslovi zadovoljeni, i postojanje vode i hrane, čistog vazduha i zdrave klime. RAFTING: Rafting je kao sport i rekreativna aktivnost, obilježio posljednju četvrtinu ovoga vijeka. Ovaj sport je naročito popularan na rijekama koje su slične našim...U suštini rafting predstavlja savremeno splavarenje u čamcima na naduvavanje, za čije upravljanje je potrebno malo predznanja, jer iskusan vodič kojem turista pomaže veslima, sigurno će omogućiti dobar doživljaj. Svako rastajanje posle dobrog raftinga, predstavlja novu želju za još boljim doživljajima. Najbolja klijentela bi mogla biti iz okvira mladih ljudi koji žele ove bezopasne avanture. KAJAK: I ova vrsta sporta može biti atraktivna za turističku ponudu. Sa kajakom se može dosegnuti i do raznih špilja, pa se onda, pruža mogućnost i za takva istraživanja. Pa, u krajnjoj liniji, istraživanje kvaliteta flore i faune, samo može pozitivno uticati na sistem zaštite životne sredine i poboljšanje kvaliteta života. Stoga, spojeno korisno sa praktičnim, čini kajakaški sport veoma atraktivnim. KANU: Slično kajaku, i kanu može poslužiti za održavanje raznih takmičenja na mirnim vodama. Dosadašnja organizacija uspješnih takmičenja, kao što je takmičenje „Unskih lañara“, pozitivno potvrñuju takva opredjeljenja. SPLAV: Za uslove Republike Srpske i BiH, splavarenje predstavlja novu etapu razvoja turističke ponude. Ta ideja je zamišljena da se panoramskim elektrobrodovima, uz mogućnost prijema 40-60 turista, sa tehničkim usavršenjima, omogući dobar turistički provod kroz plićake i brzake rijeka koje se nalaze na području Republike Srpske i šire, BiH. Tehnička rješenja, s obzirom na konfiguraciju terena kroz koji prolaze ti budući putnički brodovi, podrazumijevaju da brod proklizava kroz brzake i slapove, a njegova montažna konstrukcija, će mu to omogućiti. Projekat tih malih brodića je pri kraju, i baš su prilagoñeni uslovima reka u BiH i Republici Srpskoj. Takoñe, značajno je napomenuti da se, zajedno sa izgradnjom tehničke infrastrukture, paralelno mora voditi i računa o školovanju ili doškolovavanju kadrova koji bi vodili projekat ove turističke ponude. Investiranje u školovanje kadrova, može

159

samo doprineti da se o ovoj regiji čuje u Evropi i svetu. Improvizacije nisu dozvoljene, jer ako se samo jednom doživi nešto neprijatno, pa makar da je i prevrtanje čamaca ili splavova, osim ako nije ciljano, može doprinijeti lošem ugledu turističke ponude destinacija na koje preferira R. Srpska i kantoni koji se naslanjaju na ovu republiku. SPORTSKO RIBOLOVNI TURIZAM: Radi se o jednom vrlo značajnom segmentu privredne i turističke djelatnosti. Poznato je da su ribolovci, isto kao i lovci, ljudi sa vrlo specifičnim zahjevima, i da njima nije teško da proputuju čitav svijet, da bi zadovoljili tu svoju znatiželju. Podaci o broju sportskih ribolovaca govore da su to udruženja koja se najbrže i najviše proširuju u svijetu. Nekada se čovek bavio ribolovom iz potrebe da preživi, a sada se to radi iz hobija i rekreacije. Takav razvoj pratila je i odgovarajuća proizvodna logistika, pa sada u Evropi ima više od 50 velikih kompanija koje sa bave proizvodnjom sportske ribolovne opreme. U svetu, posljednjih decenija, turistička ponuda destinacija sportskog ribolova, bilježi najveći porast. Da bi se i u ovoj oblasti mogli pratiti svjetski trendovi, potrebno je organizaciono postaviti sistem, a onda početi sa ostvarivanjem strategije stvaranja turističkog proizvoda. Smatramo da to neće biti težak zadatak, zbog toga što resursi postoje. U krajnjoj liniji, ciljne edukativne grupe mogle bi na najbrži mogući način da ostvare značajan nivo obrazovanja u sličnim studijskim centrima u svijetu. Zbog toga, a i zbog brzine i neophodnih potreba, treba iskoristiti i domaće kadrovske potencijale, pa preko seminara i drugih vidova sticanja znanja, ostvariti zadatak stvaranja osnovnog kadrovskog jezgra. Kada je u pitanju stvaranje organizacija iz ove oblasti turističke djelatnosti, mislimo na strukovna udruženja kao što su ribolovačke organizacije, kao najviši oblik organizovanja, pa onda udruženja ili ribolovna društva na nivou nižih organizacionih cjelina kao što su npr. kantoni. Niži organizacioni oblici su nosioci razvoja turističke ponude ribolovnog turizma. Jer, ove organizacije se ne bave samo ribolovom, one imaju i zadatak da uzgajaju riblju mlañ, sa svim vrstama koje u rekama BiH i Republike Srpske, uspijevaju. Naravno da je i za to potrebno znanje, što samo nameće potrebu visoke ozbiljnosti bavljenja turizmom, kao najprofitabilnijom privrednom granom na ovim prostorima. Planski elementi su osnova ostvarivanja postavljenog zadatka. Zato ćemo, prema našim istraživanjima, postaviti ciljne elemente na osnovu kojih se može dalje, stvarati strategija razvoja. Oni bi mogli biti sljedeći: - donošenje programa razvoja, - promjena filozofije ponašanja, prvo podmladiti ribolovni fond, zaštiti, pa, onda, loviti, - u cilju zaštite, edukovati potrebne čuvare objekata, - po mogućnosti, formirati sopstveni fond mlañi, - formiranje specifičnog ribo-revira, kao mogućeg turističkog proizvoda i ponude, - usvajanje odgovarajućih svetskih standarda kada je u pitanju ova vrsta djelatnosti, - izgradnja ribarskih kuća na svim revirima, sa odgovarajućim standardima i ponudama

u okviru mini restorana, salona i sl. Naziv POSEBNI REVIR podrazumijeva sljedeća pravila:

1. To je mesto na rijeci – jezeru, odreñeno, odnosno obilježeno vidnim natpisom, 2. Za poseban revir važi jednodnevna dozvola za ribolov, 3. U poseban revir ide se sa ribo-čuvarem koji je i vodič instruktor, 4. Pravilnik o broju i veličini riba, kao i cijeni odreñuju matična udruženja ribara i

koncesionari, ako postoje.

160

U ovako ureñenom sistemu nadležnosti i očuvanja osnovnog ribljeg fonda, kao i disciplinom poštovanja ovakvog dokumenta, moguće je napraviti bilans količina i vrsta ribljeg fonda, i to sve ponuditi kako ribolovcima, tako i kućama koje se bave ovom specifičnom turističkom klijentelom. Naravno, i brošura koja bi informativno pratila znatiželjne ribolovce. Ovakav prilaz imao bi sljedeći izgled:

Tab. Lokacija i vrste ribolovne ponude na riječnim turističkim destinacijama Naziv reke – jezera Mesto Vrsta ribe Način ribolova 1. Rijeka Klokot Od izvora do

Pecikovića Lipljen, pastrmka Mušica,leptir,

blinker,peš 2. Rijeka Una Od B.Krupa 10 km

nizvodno Mladica Vobleri,copovi,lept

irice 3. Rijeka Unac Martin brod do ušća Liplje, jpastrmka Mušice,

leptiri,blinkeri 4. Rijeka Una Martin Brod (me-

sto do ušća) Lipljen, pastrmka Mušice,leptiri,blinkeri

5. Rijeka Sanica G.Sanica (od izvora 3 km)

Lipljen, pastrmka Mušice,leptiri,blinkeri

6. Rijeka Krušnica B.Krupa (od izvora do mosta)

Lipljen,pastrmka Mušice,leptiri,blinkeri

7. Rijeka Dabar S.Most (čitavim tokom)

Lipljen,pastrmka Mušice,leptiri,blinkeri

8. Rijeka Mutnica Cazin Štuka Mrtva ribica 9. Rijeka Čaglica Bužim Pastrmka Mušica, leptir 10. Rijeka Glinica Vrnograč Klen, plotice,štuka Prirodni i vještački 11. Rijeka Kladušnica Mala Kladuša Štuka,(mini revir) Prirodni i vještački

mamci Izvor: PK BiH i ribolovna organizacija Unsko-Sanskog kantona. Kada je u pitanju, dakle, stvaranje eventualne, strategije preduzeća koje je u krizi, na ovom segmentu turističke ponude mogu se pronaći prostori za razvoj kompanije. Značajno je napomenuti da bi se u jednoj dobro osmišljenoj interakciji u smislu povezivanja odreñenih privrednih subjekata, mogla ostvariti ideja o ponudi specifičnog turističkog proizvoda, karakterističnih ovom tržišnom segmentu ponude. Objedinjavanjem npr. oko 3000 ribolovaca koji su članovi odreñenih asocijacija, pružila bi se prilika i za odreñene posjete važnim turističkim destinacijama, ali i povezano sa mogućnošću usputnog bavljenja ribolovom. Jedno sa drugim ide, jer zadovoljava se npr. znatiželja za posjetom odreñenih kulturnih dobara, ribolov u toku vožnje i na kraju dana, zajednička ribolovna večera i tome slično. U okviru istraživanja, a za potrebe ovog rada, nameće se i pitanje postojanja jedne takve organizacije koja bi se bavila organizovanjem specifičnih sajamskih priredbi. Ili, pospješivanja već postojeće organizacije koja se bavi organizovanjem Bihaćkog sajma, npr., ili Sajam zanatstva u Banjoj Luci. Ovakav vid aktivnosti bi mogao poslužiti za odgovarajuće izložbe, kao što bi to bilo sa ribarskim trofejima, npr., zatim, suvenira, video zapisa, i sl., ali i organizovanjem takmičenja koji bi bili u funkciji jednog atraktivnog druženja. I to bi bila dobra turistička ponuda za širu evropsku klijentelu. LOVNI TURIZAM: Uzgajanje divljači predstavlja izuzetno važnu privrednu granu. Pogotovo kada je u pitanju razvoj visokog lovnog turizma. Bonitet lovišta u Republici Srpskoj tek treba da da svoj optimum, a to podrazumijeva da se još toga mora uraditi da bi turistička ponuda bila stabilna. Osnovni preduslovi postoje. To je postojanje pravilnog

161

odnosa izmeñu hrane, vode, vegetacije, zemljišta, konfiguracije terena, klime itd. Struktura lovnih površina i divljači, bilo postojećeg fonda ili onog na koji se može računati, upućuje na zaključak da je skoro na svim opštinskim područjima potencijalna mogućnost za ciljni razvoj lovstva izuzetno povoljan. Takvom prilazu najviše može doprinijeti osnivanje komercijalnih lovišta, koja bi svojim finansijskim potencijalima mogla da budu nosioci razvoja. U tom pogledu trebalo bi započeti sa strategijom izrade lovne osnove za sva društva u čijem bi projektu učestvovali kompetentni i stručni ljudi ili institucije, kako bi se posao mogao kvalitetno obaviti. Naravno, rad treba da bude praćen i odgovarajućim zakonskim rešenjima, u smislu da je neko vrijeme potrebno za lovostaj, kako bi se divljač dobro razvijala i to na principu – prvo uzgojiti, stvoriti fond, pa onda organizovati lov po sezoni njihove reprodukcije.

Pored navedenog, dosta dobrog se može zaraditi i na uzgoju pojedinih vrste plemenite divljači. Karakteristična bi bila proizvodnja krzna za bunde i tome slično. Naravno da pri opredjeljivanju za ovu vrstu djelatnosti treba koristiti znanja i osnovne principe držanja, smeštaja, njege i ishrane, kao i zdravstvene zaštite matičnih životinja i mladunaca, kao i cijelog procesa iskorišćavanja i pripremanja krzna za preradu. Dakle, s obzirom na klimatske uslove koji postoje u Republici Srpskoj ili šire, BiH, mogla bi se ostvariti farmerska proizvodnja sa svim elementima komercijalizacije koja donosi profit.

U tom pravcu zaslužuju pažnju razmišljanja stručnjaka iz ove oblasti, da bi bilo neophodno izgraditi „gatere“ – ograñena lovišta za divlje svinje. Kako uz divlju svinju mogu da se uzgajaju i razvijaju jeleni lopatari, to bi se i oni mogli kao nova lovna ponuda ovog područja, smatrati realnim opredjeljenjem. Druga vrsta tako usmjerene ponude može biti vezana za pernatu divljač, jarebice i fazane. I za ovu vrstu divljači postoje uslovi za uzgoj kako u klimatskom tako i u prostornom pogledu. Nadalje, postoji stanište divokoza...Treba preispitati mogućnost naseljavanja ove vrste divljači i na druge prostore, a jedan od postojećih postaviti tako da se može organizovati na primer, foto-safari. U BiH i Republici Srpskoj postoje rijeke koje imaju vrlo čistu vodu. To je dobro za stanište debra koji, upravo, traži bistre vode, kao što bi to moglo biti i za divlje patke. Organizovano uzgajanje debra moglo bi doneti dobar devizni prihod, jer pored atraktivnosti, debar može poslužiti za pravljenje krzna i proizvoda koji se prave od tog krzna. Slična je situacija i sa kunama, poznatim belicama i zlaticama, kao i tetrebom koji sa svojim raskošnim perjem, predstavlja veliku atrakciju za lovce. Uzimajući navedeno u obzir, nameće se nekoliko pitanja koja bi se mogla postaviti u ostvarivanju ciljne turističke ponude. Naime, mora se postaviti takva organizacija koja će brinuti o lovnom fondu na nivou područja kao što su to lovačka društva, a da se, onda, na nivou Republike, u okviru Lovnog gazdinstva, stvore mogućnosti za npr. uzgajivače lovačkih pasa, goniča, zatim stvoriti autonomnu bosansku pasminu kao što je to bio „gonič“ , ali ne treba zapostaviti ni istranijere, posavce, terijere i dr. Na tim prostorima mogle bi se organizovati i trke pasa, zatim napraviti strelište gde će vježbati mlañe kategorije lovaca i gdje će se, za vrijeme lovne sezone, ostvariti mogućnost druženja i uživanja sa kategorijom visokog standarda.

162

Vrste divljači, za koje postoje uslovi bez nekih većih investicija, mogu se pobrojati sljedećim redosljedom – srna, divokoza, medvjed, divlja svinja, zec, veliki tetrijeb, fazan, poljska jarebica, lještarka, vuk...

163

XXVIII. TRŽIŠNE KOMUNIKACIJE U FUNKCIJI RAZVOJA

TURISTI ČKE PONUDE

28.1. PROMOCIONE AKTIVNOSTI Istraživanje i definisanje turističke ponude polazi od osnovnih postulata koje čini sastavni deo čovjekovih aktivnosti prilikom osmišljavanja aktivnog korišćenja svog odmora. Tu se može pobrojati značajan broj tih aktivnosti, a meñu najbrojnije definisanih, ističu se sljedeće:

o društveni kontakti, o igrej o sportske aktivnosti, o kulturno-umjetničke aktivnosti, o društveno-zabavne aktivnosti, o aktivnosti u prirodi, o zdravstveno-rekreativne aktivnosti, o atrakcije, o izleti.

Zadatak promotera bio bi da pruže turistima takvu informaciju koja će pobuditi interes i onih turista kojima upoznavanje kulturno-istorijskih spomenika nije jedan od glavnih motiva putovanja. A kada su u pitanju kulturno-istorijske destinacije, isti zadatak bi se svodio na organizovanje kulturno-umjetničke i zabavne priredbe u istorijskom ambijentu, u starim urbanim jezgrima, gdje se spaja duhovno sa znatiželjom. Tu bi došlo upoznavanje i sa kulturom naroda, narodnim običajima, savremenim kulturnim zbivanjima i sl. Postojanje „gastronomske ponude“ je dio kulture jednog naroda. Takva ponuda bi trebala biti uključena u programe animacije, jer se temelji na narodnom kulinarstvu i folklornim elementima. Jer, narodni plesovi i izvorna muzika i običaji, mogu savremenom turisti da omoguće saznanja o kulturnom nasljeñu jednog naroda, kao i porijeklu jedne takve civilizacije. To su elementi koje turista nosi sa sobom i svake godine se odlučuje na kojoj će turističkoj destinaciji provesti svoj odmor itd. I sada, ako bismo željeli da uobličimo ekonomsko-propagandnu misao, stavljajući je u funkciju marketinške komunikacije, ključnu ulogu preduzeća u turističkoj djelatnosti sa ciljnim turističkim proizvodom, definišemo u sljedećem sadržaju: Dakle, turistički proizvod se mora razlikovati bar u nekom segmentu od konkurentnog, jer jaka marka stvara kod interesanata povjerenje i čini osobu ili tim pobedničke marke herojem. Ukoliko bolje upravljate vašom markom odnosno turističkom ponudom, to će više: � potrošači (turisti), da razumiju i razmišljaju o informacijama, � pomoći će se potrošačima (turisitima) da imaju povjerenje u njihovu odluku o

kupovini vašeg turističkog paketa,

164

� pomaže se potrošačima-turistima da razvijaju pozitivan stav o „marki“ odnosno ponudi paketa,

� pomaže se turistima-potrošačima da imaju pozitivan stav u vezi sa korišćenjem turističke destinacije, odnosno korišćenjem naše marke proizvoda.

A stvaranjem jake turističke ponude sa prepoznatljivom markom, kao što bi to bilo npr. lovište, � smanjuju se troškovi marketinga jer su potrošači naviknuti na vašu marku, � dobijate prednost u odnosu na ostale turističke konkurente nakon formiranja marke

ponude, � smanjuje se osetljivost na cijenu – dostiže se veći profit, � povećava usmeni pozitivni prenos informacija – oduševljeni potrošači (turisti) šire

dobar glas, � stvara barijere konkurenciji – konkurenciji je potrebno mnogo sredstava da bi se

borila protiv jake ponude – marke. U komunikaciji, pogotovo informativnoj, neophodno je održavati komunikaciju „na poruku“, što vam omogućuje da sačuvate vašu jedinstvenu poziciju. Svaka komponenta 4P (proizvod, cena, promocija, mjesto) neophodno je da se sa svrhom dizajnira, da pruži i funkcionalne i emocionalne koristi. Zajedno oni djeluju sinergijski, predstavljaju prisustvo vaše ponude na tržištu. Marketing miks Funkcionalna korist Emocionalna korist

Proizvod Osobine proizvoda Zadovoljava ili prevazilazi Moja očekivanja

Ime marke Vrsta ponude Destinacija za nekog poput mene

Cijena Iskazana vrijednost Funkcija predviñenih/oče- kivanih osobina i cijene - vrijedan je cijene

Odnos cijena - kvalitet Vrijednost za novac Prestižna ponuda

Promocija Stvara imidž Stvara ličnost marke-ponude Ponuda-marka za nekog poput mene

Mjesto Isporuka; logistika Pristup, asortiman, usluga su konzistentni sa mojim očekivanjima

Povjerenje Mogu da se pouzdam u njih

Izvor: Mihajlović B., Privredna propaganda u funkciji razvoja turističke ponude, Ekonomski anali, Beograd, 2003. Demonstriranje promocije: Najvažnija stvar u marketingu je ubeñenje. To je direktni uticaj o stvaranju stava i promjene ponašanja sa krajnjim ciljem stvaranja navike. To se postiže promjenom uvida kroz cjelovitu, upornu komunikaciju, a potom zadovoljavajući

165

ili postižići veću vrijednost isporuke od očekivane. I potrošači-turisti i ponuda moraju da shvate da odluka o kupovini turističke usluge ima i ekonomsku komponentu (ovo će nam uštedjeti novac ili nam stvoriti više novca) i emocionalnu komponentu (ja sam siguran u ovu odluku; volim da kupujem od njih). Obe komponente se moraju ustanoviti i njegovati. Tip # 2. Vaši potrošači-turisti kupuju vašu uslugu iz funkcionalnih i emotivnih razloga. Potrebno je povezati se sa njima na oba nivoa. Ubeñenje zahtijeva svrsishodno unapreñenje odnosa. Korisna stvar za koncentrisanje pažnje na ubeñenje je AIDA model. Ovo je model osnovne hijerarhije efekata, a primjenjuje se na sljedeći način: Na svakom tržištu postoje ljudi koji nisu svjesni vaše marke-ponude, koji moraju da prime informaciju tako da mogu biti usmjereni ka vašem proizvodu-ponudi. Svjesnost je neophodan početak u odnosu: to otvara osnovu za koje će druge asocijacije biti povezane. Sa svjesnošću neophodno je povećati zanimanje za odreñenu, u ovom slučaju, turisti čku destinaciju, izazvati želju i stvoriti mogućnosti za akciju „zapamtite“, vaš cilj je „promena ponašanja“. Razli čiti načini prezentovanja se koriste da bi se ostvarili neki ili svi ovi ciljevi. Na primjer, kampanja reklamnih panoa „billboards“ može biti namijenjena da stvori prepoznatljivost turisti čke ponude, dok reklama na mjestu prodaje može poslužiti višestrukim ciljevima – naročito akcija. Kada zadobijete potrošače, neophodno je da im pomognete da se dobro osjećaju u vezi vaše odluke. Na kraju, upravljajući postojećim odnosima na takav način da konkurencija postaje frustrirana u pokušaju da vam preotme klijentelu-potrošače je savršena-krajnja tačka. Ideja je jednostavna. Moraju se svrsishodno skoncentrisati metode komunikacije da obezbijede efektivnost vaših troškova promocije. Gdje će fokusirati? Koliko vašeg ulaganja će biti upotrebljeno u unapreñivanju veoma različitih odnosa koje ste imali sa različitim članovima vašeg ciljnog tržišta? Da li imate specifične, mjerljive ciljeve za sve? Shvatićete da je Hijerarhija Efektivnih Modela koristan način za odluku gdjje fokusirati sredstva za promociju. Tip # 3. Vaš utrošak promocije je efektivniji ako imate specifične, merljive i vremenski ograničene ciljeve. Uspješne marketinške komunikacije: Neophodno Ideja Jasno razumijevanje vašeg ciljnog tržišta. Ko su oni?Šta kupuju?Zašto kupuju? Kakve izvore komunikacije koriste?

Umiješani ste u naprednu komunikaciju. Samo razumijevanjem vašeg tržišta možete saznati kako da komunicirate sa njima efektivnije nego konkurencija.

Pozicioni iskaz koji pokazuje kako želite da budete shvaćeni u odnosu na konkurenciju.

• Da li znate vaše sličnosti? • Da li znate vašu superiornost?

Razumijevanje kako vas razlikuju od konkurencije odražava vašu pažnju na stvaranju poruke koja „stvara bazu“ vaše jedinstvene vrijednosti na tržištu.

Tip # 4. Efektivna komunikacija počinje razumijevanjem ciljnog tržišta i znanjem kako da ih dotaknete svojom porukom.

166

Tipični promotivni ciljevi. Koristeći model Hijerarhije Efekata kao referentne, tipični ciljevi uključuju:

- povećanje svjesnosti o turističkoj ponudi-marki, - mijenjanje shvatanja ponude-marke da se bolje postavi željeno

shvatanje ili da nam odrazi poziciju, - predstavljanje novih ponuda-turističkog proizvoda, - sticanje novih potrošača turističke ponude-klijenti, - povećanje zadržavanja turističke klijentele.

Ciljevi se postižu Integrisanim Komunikacionim Načinima. Postoji veliki broj komunikacija preko kojih možete da prenesete poruku na ciljno tržište. Svaki od tih načina zahtijeva obavezna sredstva i zahtijeva da bude dio svrsishodne cjeline. Idealno bi bilo da imate specifične, mjerljive, vremenski obavezujuće ciljeve za bilo koja obavezna sredstva. Na primjer, možete ciljati potrošnju interneta na sljedeći način: „Nakon lansiranja turističke kampanje, u segmentu lovnog turizma, u januaru mjesecu tekuće godine, očekivali smo povećanje u posjetama sajtu za 20% u odnosu na sezonski prosjek od....poseta. Očekujemo da će prenosni efekat od kampanje biti prisutan na februar (predsezona glavnog lova)...“ Ako troškovi promocije imaju ciljeve, onda imate načina da procijenite efektivnost različitih načina u postizanju vaših sveobuhvatnih ciljeva marke. Dalje, imate način da procijenite da li su buduća ulaganja preporučljiva. Tip # 5. Svaki način promocije ima svoju snagu i ograničenja. Svrsishodno korišćenje različitih postupaka u vašu korist stvara efikasnost i popravlja sveobuhvatni pristup tržištu. Komunikacijski načini koje koristite uključuju:

1. reklamiranje, 2. literaturu iz oblasti prodaje turističkih usluga, 3. sajmove, 4. markiranje „logo, zaštićeno ime...“, 5. korporacijsku komunikaciju (lovno gazdinstvo, šumsko gazdinstvo), 6. kampanja direktnog odgovora, 7. internet, 8. publicitet.

U dodatku gore iznijetih načina komunikacija, vrlo često postoje i drugi koji su esencijalni za uspjeh vašeg preduzeća. To uključuje i vaše, eventualne, potrošačke kredite i vašu kupovnu moć, na taj način. I potrošački krediti i prodajna moć su „bliski“ potrošačima, turističkim klijentima, kao povezujući ključevi, teže da razumiju potrebe turista i da profitabilno zadovolje te potrebe. Naročito kada se radi o skupim odstrelima koji dostižu i cifru od 50.000 evra. I tako čineći sve ugodnosti, permanentno se obavlja učenje. Kompanije, ali i mala i srednja preduzeća, u okviru svojih sistema, za svrsishodno sakupljanje tržišnih informacija, prevode informacije u shvatanje za poboljšanje svog trustičkog proizvoda ili uslugu, i usavršavanjem ovih shvatanja u bolju ponudu, odnosno prepoznatljivu marku, povećavaju se šanse za stvaranje jake marke, dakle „brenda“, koji ima perspektivu na profitnoj osnovi.

Donošenje konstantne stalne komunikacije: Svaki način komunikacije ima potenicjalnu ulogu u donošenju vaše poruke na ciljno tržište. U suštini, vjerovatno imate budžet za neke, ako ne za većinu sljedećih. Dok može da doprinese u izgradnji

167

jake marke-prepoznatljive ponude, novac ne treba razbacivati. U stvari, marketinški timovi nailaze na povećanje pritiska da pokažu dobar ROI (Rejting) za njihove troškove promocije. Sljedeći načini predlažu nekoliko savjeta za neke od veoma često korišćenih načina promocije:

Način promocije Tipični ciljevi/brojke Bilješke i upozorenja Reklamiranje - svjesnost marke

- shvatanje jedinstvenih prodajnih uslova

Televizija – broj gledalaca odreñuje se uzorkom; mnogi gledaoci ne gledaju reklame. Demografija je difuzna i nepouzdana. Radio – broj slušalaca odreñuje se uzorkom; mnogi slušaoci ne slušaju reklame; demografija je difuzna i nepouzdana. Direktno poštom – demografski ciljano, ali nizak nivo pročitanosti.

Sajmovi - broj stvorenih primjera -procenat kvalifikovanih primjera, - sposobnost najave novih turističkih proizvoda/ponuda, - prisustvo na sajmovima je neophodno - „učestvujete samo ako ste prisutni“.

Često primeri su marginalni/neproduktivni; Efekti publiciteta za ponudu-brend teško se množe, visoki troškovi, dugo vreme vezivanja

Publicitet – odnosi sa javnošću Isječci Može biti „sve ili ništa“; nemogućnost kontrole na, eventualne, komunikacije

Internet – sopstveni sajt - posjećenost, - konverzija „registracioni formulari, aktivni korisnici, ponovni protiv jednokori- snika“, - zadržavanje „aktivnost u zajedničkom meniju, kome- ntari članstva, povećana po- sjećenost kao dio totalne posećenosti...“.

Mogućnost nalaženja marke uz enormnu potrošnju, mogućnost za stalno nadograñivanje sajta nije identična neophodnom nadograñivanju sajta. Oni najbliži sajtu moraju biti u mogućnosti „da vide očima potrošača-turiste“, uvek držati oko na ciljno tržište – naglasak na sajtu je da se stvore jaki odnosi

Internet – pripojeni sajt - put ka svjesnosti o marki i na osnovanma drugih marki - konverzija „stvorene ideje“

Mnogi sajtovi tvrde da imaju veliku publiku kroz razne industrije – što više ciljate vašu publiku to zlobniji treba da budete prema ovakvim izjavama. Mnogi sajtovi obezbjeñuju brojne korisnike ili atraktivne članove, dok to stvara velike brojeve da privuku klijente; ove brojke su neprihvatljive, obično pretjeran udar sajta na vaše ciljno tržište. Marketinške agencije zahtijevaju značajnije brojke, uključujući broj jedinstvenih posjetilaca, broj jedinstvenih posetilaca koji

168

odgovaraju ciljnom tržištu, izgled strane u prošlih 30,60,90 i više dana itd. Crvena zastavica: Ako značajne brojke nisu odmah dostupne, za to postoje nedvosmisleni razlozi. Izbjegavajte takve odnose.

Internet – oglasi na banerima - svjesnost marke-ponude - promet/konverzija

Uviñen kao verifikovan trošak; mora biti pažljivo opravdan trošak; ni pod kojim uslovima ne treba stvarati obaveze na duži rok. Insistirajte na podjeli rizika aranžmana, gdje god je to moguće; plaćanjem više za veoma kvalitetnu vezu kroz bolji rejting od efikasnih naknada za sam oglas.

Izvor: Mihajlović B., Savjeti za marketinšku komunikaciju, Pregled, Beograd, 2001. Tip # 6. Vodeći na tržištu koncetrišu se na korišćenje i integraciju različitih načina komunikacije da poboljšaju odnose, čineći to na isplativ način. Uvijek zabrinuti za vrijednost ROI (i finansijski i brojem turista) je stalni član jednačine. Tip # 7. Dok je cijena turističkog aranžmana uvijek pitanje, vodeći na tržištu razumiju cijenu u smislu vrijednosti. Vodeći očekuju detaljne brojke od promotivnih organizatora i ocjenjuju efektivnost u smislu tržišnog udara na ciljno tržište. U okviru toga može se konstatovati da ne postoji ništa lako u promociji. Postoji uvijek i nesigurnost u smislu efektivnosti pojedinih troškova. Da bi bili sigurni, postoji gotovo bezbroj načina da se potroši novac za prezentaciju i, takoñe, bezbroj marketinških agencija koje će nam saopštiti da je kod njih najbolje mjesto za investiranje tih para. Tip # 8. Vodeći na tržištu shvataju izazov razdvajanja dobrih marketinških agencija, „visok ROI“, od loših. Njihova želja da isprobaju nove marketinške agencije dolazi iz pažljivog proračunavanja, procjene rizika i znanja, da kroz vrijeme lakše će se doseći i osvojiti željeno tržište, pokušavajući sa novim izvorima finansija.

28.2. Marketing i propaganda u turizmu Zadovoljni gosti su najvažniji ključ i garancija uspjeha. Gosti se vraćaju, govore svojim prijateljima i porodičnim ljudima o ljepoti turističkog ambijenta, dovode i njih sa sobom...Zbog toga treba osmisliti bazu podataka korisnika, posetilaca, turista. Propaganda je jedan od najvažnijih faktora definisanja turističke ponude i prezentacija iste na medijima komunikacija svih vrsta. U zavisnosti od toga sa kojim

169

medijima će se uticati na informisanje turističke tražnje i uticaja na povećanje tražnje, zavisiće i uspjeh turističke propagande. Traganje za potencijalnim turistima: Aktivnost treb a usmjeriti na odgovarajuća udruženja, različite asocijacije ljudi kojima je u fokusu aktivnosti, upravo, fizička i, uopšte, sportska aktivnost, zatim, volja za izletima i upoznavanje turističke destinacije, aktivnostima u prirodi i sl. Izvor za istraživanje turističke tražnje mogu biti nespecijalizovani i specijalizovani magazini, štampane publikacije, bilteni i sl. Mejling lista i telefonski pozivi: Za zainteresovane turiste, koji planiraju odmor na selu, moru, planini, treba uvijek odvojiti vremena za održavanje kontakta i pružanje pomoći i savjeta. Razlučiti fizi čke aktivnosti od glavne poruke: Iako turisti vole šetnje, jahanje, pecanje...oni su, ipak, došli sa osnovnom idejom odmora, relaksacije i zabave. Raspored aktivnosti ne smije biti obavezujući, nego prilagodljiv ličnim željama i interesovanjima. Obavezno voditi računa o detaljima. Češće telefonsko javljanje i pružanje svih potrebnih informacija turistima koji pozovu. Profesionalizam se mora ispoljiti i u pogledu ugostiteljskih usluga. Učlanjenje u privredne asocijacije: Poželjno bi bilo da se učlanjenje izvrši u lokalne, regionalne ili državne asocijacije preduzetnika i turističkih radnika. Na taj način turista se vezuje za duži period vremena na ciljnoj turističkoj destinaciji, uključujući, naravno, i njegove aktivnosti na doprinosu npr. zaštiti životne sredine i sl. Blagovremeno prilagoñavanje brošura i kataloga sa ponudama, kao i upoznavanje uže lokalne sredine sa ponudama, i mogućnostima aktivnog sudjelovanja u kreiranju životnih pitanja turističke regije, može značajno doprinijeti u opredjeljenju i drugih potencijalnih turista koji nisu do sada bili na ovoj destinaciji. Najprije treba zadovoljiti i oduševiti svoje „komšije“. Magazini i novine: Poslati informacije o turističkoj ponudi najčitanijim magazinima (koje čita ciljna grupa), ili dati kratka obavještenja u dnevnim novinama. Poslati uspješne priče o zadovoljstvu turista, pozvati urednike i novinare na besplatan dan boravka npr. na selu kako bi napravili reportažu. Snabdjeti se sa materijalom konkurencije: Aktivnosti se moraju usmjeriti na nabavku brošura, kataloga, ponude i sav promotivni materijal onih koji nude sličnu vrstu usluge (direktna konkurencija). Izvršiti „benchmarking“ analizu: šta nudi konkurencija, po kojoj cijeni, šta je novo, koliko su posjećeni, šta je cilj njihovog rada, na koji način animiraju turiste, koliko se turista vraća i sl. Potrebno je prilagoditi sopstveni promotivni nastup u skladu sa konkurencijom, i to uvek težeći korak naprijed od iste... Postavljanje reklamnih panoa: Njihova lokacija treba da bude na prometnim mestima, gdje se kreće najveći broj ljudi, potencijalnih turista. Potrebno je, dakle, osmisliti kako na najefikasniji način obavijestiti turiste da postoji turističko mjesto sa superiornom ponudom i koristima za njih. Radi se o upoznavanju turista sa ponudom i dostupnost informacija. Obezbijediti kvalitetan promotivni materijal: Ne treba pretrpavati riječima, jer, „jedna slika govori više nego hiljadu riječi“. Što manje, to bolje...Pogodno je da čitav promotivni materijal bude izrañen od strane stručnjaka, naročito fotografije pejsaža i atrakcija. Na ovom prostoru ima velikih potreba za angažovanje grafičkog dizajnera. Izrada sajta, takoñe, je potreba, jer postojanje velikog broja internet adresa samo proširuje mogućnost besplatne propagande.

170

Inače, ključ dugoročnog uspjeha leži u asocijacijama, kooperacijama i alijansama. Odreñeni nedostaci, slabosti i nesavršensoti su razlog i povod udruživanja sa onima koji to žele i mogu raditi bolje i, na taj način, upotpuniti dobru turističku ponudu. Osnovnu ulogu, pored navedenog, treba da odigra kvalitet turističke ponude i sadržajnost. U „win-win“ poziciji niko ne gubi, ali zato svi dobijaju... Isto tako, značajno je, sa aspekta uspjeha turističke ponude, napraviti javnu prezentaciju, sa jasno definisanim ciljevima i opsegom misije turističkog projekta i očekivanim rezultatima.

28.3. Razvojni koncept marketinga i propagande Turizam kao industrija putovanja posebno se razvija kao posljedica promjene strukture u svjetskoj privredi. Zahvaljujući razvoju novih tehnologija, došlo se do smanjenja učešća fizičkog rada, a čoveku dato više slobodnog vremena. U tom kontekstu, slobodno vrijeme, koje će u budućnosti u razvijenim zemljama još više otvarati prostore za lična uživanja, otvorilo je prazan prostor na tržištu usluga u vidu konkretne šanse proizašle iz potrebe želje ljudi da popune svoje slobodno vrijeme u cilju razonode, odmora, rekreacije, sporta, liječenja, kulturnog obrazovanja, i uživanja... Primjena marketinga u turizmu se neprestano usklañuje sa turbulentnim promjenama u privredi i društvu. Prateći stalne i snažne promjene turizma, mijenjaju se i same osnove za primjenu marketinga. Aktuelne svjetske tendencije u primjeni marketinga, posebno u turizmu, ukazuju na njegovo značajno prilagoñavanje društvenim ciljevima. Zato se proširuju i osnove za primjenu marketinga i djelimično revidiraju ciljevi djelovanja celokupnog marketing sistema u društvu. Primjena marketinga u turizmu ulazi u etapu društvene orijentacije, odnosno humanizacije marketinga i primjene koncepcije društvenog marketinga. Društveni marketing koncept ukazuje na potrebu uvažavanja socijalnih konsekvenci u odlukama i akcijama preduzetničkih društava, odnosno nalaže brigu o čovjekovoj okolini i okruženju uz uredno i zdravo podmirenje potreba potrošača i korisnika usluga. U kontekstu razvoja turističke ponude, marketing treba shvatiti kao most izmeñu organizacija koje se bave objedinjavanjem turističke ponude, turističkih preduzeća, turističkih destinacija i društva. Ciljevi ukupnog poslovanja turističkih organizacija treba da budu usklañeni sa potrebom očuvanja ograničenih resursa, naročito prirodnih. Usmjeravanje turizma kao razvojne komponente prema čovjeku i njegovim potrebama, kao i prema prirodnom i kulturnom obilježju, zahtijeva da osnovni cilj primjene marketinga u turizmu bude unapreñenje kvaliteta života svih aktera u tom procesu. Jedino usklañenim djelovanjem na povećanju kvaliteta doživljaja, odnosno iskustava turista i na unapreñenju kvaliteta prirodnog i socio-kulturnog okruženja, mogu biti ostvareni ciljevi koji će turizam neprestano činiti korisnom aktivnošću za sve učesnike. Brojnost učesnika na strani turističke ponude, njihova relativno nedovoljna snaga za preduzimanje marketing aktivnosti, kao i širi društveni značaj razvoja, upućuju na važnost primene marketinga od strane državnih i društvenih institucija, organizacija i

171

asocijacija na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou. Koncipiranje, prezentacija, promocija i edukacija vezana za turističku ponudu treba da postanu glavni ciljevi i zadaci nacionalnih turističkih organizacija (NTO), kao i odgovarajućih organizacija na lokalnom nivou. Nacionalne, regionalne i lokalne turističke organizacije posebno treba da podrže tržišni nastup, odnosno formiranje, prodaju i prezentaciju proizvoda turističke regije kroz istraživanje tržišta, stvaranje imidža, podršku razvoju proizvoda, kao i kroz edukaciju kadrova, konsultantske i savjetodavne aktivnosti u cilju poboljšanja marketing napora organizacija koje se na mikro nivou bave marketingom turizma. Marketing turističke ponude se susreću i sa odreñenim problemima koji mogu uticati na tržišno pozicioniranje proizvoda turističke ponude jedne regije. Osnovni problem mogao bi se definisati kao postojanje nesklada izmeñu očekivanih koristi od strane turista i ukupnog turističkog proizvoda, sa opipljivim i nepoznatim elementima. Spoznajne (opipljive) elemente je prije upotrebe moguće podvrći testiranju i izvršiti, eventualnu, reviziju u skladu sa mišljenjima, zahtjevima i preferencijama potencijalnih korisnika, dok neopipljivost ne rezultira posjedovanjem nečega, već se doživljava i uobličava u odreñeno iskustvo. U rješavanju problema od ključnog značaja je odnos saradnje izmeñu javnog sektora, turističkih preduzeća, bez obzira na strukturu vlasništva i organizaciju i pojedinaca koji se neposredno bave pružanjem usluga u turizmu. Odgovor bi trebalo tražiti u sistemu svrsishodnog i dugoročnog uključivanja javnog sektora u proces odgovarajućeg planiranja i upravljanja razvojem turizma i koncipiranju turističke ponude. Inače, faza primjene i upravljanja je u suštini kontinuelan proces sa ciljem stalne provjere stepena postizanja definisanih ciljeva. Naročito je značajno utvrditi stepen zadovoljstva turista, zatim stepen ostvarenih ekonomskih efekata, posebno u odnosu na lokalno stanovništvo. Osim toga, potrebno je sagledati i procjenu ukupnih uticaja razvoja turizma na prirodno i socio-kulturno okruženje, kao i uklapanje u regionalne i nacionalne planove i programe razvoja turizma. Pogotovo, ako se radi o pojedinim segmentima razvoja kao što je razvoj npr. seoskog turizma. Poseban aspekt razvoja turizma ispoljava se u potrebi za edukovanjem kadrova. Smatra se da, sa jedne strane, razvoj turizma treba da dovede do povećanja zaposlenosti vezano za obezbjeñivanje proizvoda i usluga za turiste, a sa druge strane, do omogućavanja izvora dodatne zarade za već zaposlene na osnovu sezonske zaposlenosti. Da bi se to moglo ostvariti na kvalitetan način, potrebno je edukovati ključne učesnike u zadovoljavanju potreba turista kroz razvijanje i negovanje jedinstvene kulture služenja korisnicima-turistima. To se, prije svega, odnosi na: - domaćine, vlasnike kuća za izdavanje turistima, vlasnike malih hotela, restorana, kamp terena, kojima je neophodno pružiti adekvatnu edukaciju o potrebama turista, uputiti ih u znanja o upravljanju, knjigovodstvu, obezbjeñivanju uslova za rekreaciju gostiju, o bezbjednosti, načinima održavanja higijene za turiste, te uopšteno proširiti njihova znanja o prirodnim, kulturnim i ostalim karakterisitkama njihovog kraja. - cjelokupno lokalno stanovništvo, koje bi se motivisalo da se na svrsishodan način priključi i učestvuje u ostvarivanju zajedničkog projekta razvoja turizma. - osoblje u lokalnim turističkim informativnim centrima, lokalne turističke vodiče i animatore, koji moraju sticati i raspolagati širokim znanjem o karakteristikama

172

područja, posebno turističkim resursima, načinima promovisanja turističkog proizvoda, rekreativnim tehnikama... U cjelini posmatrano, Republika Srpska, i šire, BIH, ako želi da iskoristi turističke resurse i pogodnosti na ekonomski efektivan i efikasan način, neophodno je da se što veći broj pojedinaca i organizacija uključenih u ovu vrstu djelatnosti, upoznaju i dodatno obrazuju kako bi na pravilan način razumjeli, ne samo potrebe, želje i zahtjeve potencijalnih korisnika-turista, već i samo lokalno stanovništvo u cjelini i posebno one neposredno uključene u turističko poslovanje. Jer, turizam, najprije znači, gostoprimstvo, sposobnost da se „dodvori“, udvara i na usluživanju klijenata postane bogat, a same prirodne ljepote neće učiniti ništa ako nedostaje iskrena želja da se turista ugosti.

28.4. Vrste turističke propagande Turisti čka propaganda mora da se posmatra integralno sa ostalim instrumentima turističke, odnosno poslovne politike (politika cijena, politika razvoja turističke ponude, politika organizacije prodaje i dr.). Na osnovu iznijetog, može se zaključiti da vrsta turističke propagande zavisi od nosioca turističke ponude. Nosioci poslovne politike, ukoliko žele uspjeh na turističkom tržištu, a i u ostvarivanju strategije turističke ponude, potrebno je da jasno definišu ciljeve i načine ostvarivanja ciljeva. U prostornom smislu riječi, sredstva i metode kojima se služi turistička propaganda zajednička su svim oblicima privredne propagande, ali su prilagoñeni specifičnim zahtjevima nosilaca poslovne i turističke politike da se privuče pažnja što šireg kruga potencijalnih turista, odnosno onog dijela stanovništva koje ima objektivne uslove da se uključi u turistička putovanja. Polazeći od toga, razlikuju se sljedeće njene vrste:100 turistička propaganda na lokalnom, regionalnom, nacionalnom ili višenacionalnom nivou, turistička propaganda na nivou pojedinih preduzeća turističke ponude.

Za bilo koju vrstu projekta, planiranje i objektivno ocjenjivanje spoljašnih okolnosti (šanse) i unutrašnjih mogućnosti, je početni korak. Taj korak treba da uštedi rasipanje ograničenih resursa, kao i postaviti realnu sliku pred učesnike i kreatore turističke ponude. U tom kontekstu, lideri jedne zajednice (regije, republike ili federacije), treba da sakupe tim stručnjaka, koji će izvršiti evaluaciju postojećih turističkih resursa, kao i mogućnost društvene zajednice da efikasno planira i sprovodi buduće marketinške napore u pogledu razvoja turizma (nove promotivne aktivnosti, novi koncepti ponude, novi turistički paketi, varijacije ponude smeštaja i hrane...). Naravno, u ovom procesu ocjenjivanja ne treba izostaviti mještane turističkih oblasti, jer je neophodna njihova spremnost na saradnju i edukaciju u cilju podizanja sveopšteg standarda kvaliteta turističke ponude. Sredstva turističke propagande predstavljaju način na koji se propagandna poruka prenosi na potencijalne potrošače.101 Treba imati u vidu da turistička propaganda djeluje na potencijalne turiste preko njihovih organa za sluh i vid. U tom kontekstu, razlikuju se tzv. vizuelna i auditivna sredstva.

173

Vizuelna sredstva se razlikuju time što se propagandna poruka putem teksta ili slike, uz korišćenje čula vida prenosi do potrošača, dok se u slučaju auditivnih sredstava, propagandna poruka prima putem govora ili zvuka na bazi čula sluha.

Zato je pogodna podjela sredstava turističke propagande sa aspekta tehničkih sredstava koja služe za prenošenje propagandnih poruka. Tu se naročito ističu sljedeće grupe sredstava: grafička, oglasna, projekciona, prostorno-plastična i lična.

28.4.1. GRAFIČKA SREDSTVA

Najefikasniji način za dobijanje efekta u pogledu turističke ponude iz ove grupe propagandnih sredstava, je primjena grafičke tehnike. A to su štamparska, fotografska i crtačka tehnika. Na ovu grupu sredstava ne utiče štampa, radio i televizija, kao najvažniji masovni mediji. To znači da su pojedina propagandna sredstva iz ove grupe u stanju da izazovu propagandne efekte čim doñu sa osobama koje primaju ove poruke. Naime, kod primjene oglasne tehnike postoji takva situacija da se za izradu oglasa ili reklamnog članka koristi, takoñe, grafička tehnika, ali to nije dovoljan razlog da se ova sredstva svrstaju u grupu grafičkih sredstava, s obzirom na to da je za prenos propagandne poruke, u ovom slučaju potreban posrednik, odnosno medij.102 U okviru ove grupe sredstava turističke propagande, javljaju se prospekti i plakati, kao glavni nosioci, ali pored njih vrlo važnu ulogu igraju i turističke karte, fotografije (posebno razglednice), razne turističke publikacije, kao što su: turističke revije, vodiči, monografije, putopisi, zatim, poštanske marke, zastavice, cenovnici i sl.

28.4.2. OGLASNA SREDSTVA Ova grupa propagandnih sredstava, za razliku od gornje, mora da koristi usluge

medija za prenošenje propagandne poruke koja je namijenjena turistima. Ona može da djeluje istovremeno vizuelno i auditivno ili kombinovano. Ovu grupu sredstava karakteriše i to što se ona elastično prilagoñavaju zahtjevima tržišta za realizovanje odreñenih propagandnih akcija. Zbog toga su ova sredstva propagande dobila vrlo značajno mesto. Naime, njih treba koristiti u miksu sa ostalim sredstvima privredne propagande, a ako se želi kratkoročni uticaj, onda se to može ostvariti na planu npr. informacija o otvaranju nove saobraćajne linije, prodaje odreñenih programa paušalnih putovanja pojedinih agencija i sl. U pogledu potencijalnih turista, kojima se oglas upućuje, postoji mogućnost da se on usmjeri direktno budućim potrošačima ili organizacijama (turstičkim agencijama i sl.). Posebno se u turističkoj propagandi šire koristi ova grupa propagandnih sredstava u okviru opšte turističke propagande i to globalno, koja ima za cilj da stvori što širu naklonost stanovništva odreñene zemlje prema putovanju u konkretnu turističku zemlju. Sa porastom upotrebe najsavremenijih komunikacionih sredstava kao što su Internet, ovaj način obavještavanja ili slanja poruke dobija na najvišem značaju.

174

28.4.3. PROJEKCIONA ILI EKRANSKA SREDSTVA Vrlo karakteristčne detalje o ovom vidu turističke poruke, odnosno propagande, dao je Čulić D.103

On ističe sljedeće: „ Kao kriterij za stvaranje ove kategorije propagandnih sredstava uzeli smo

tehnički način prenošenja poruka: projeciranje sredstava na specijalnu ploču. Tehnički naziv projekcione površine je – ekran, po čemu se i čitavoj kategoriji može dati naziv – ekranska propagandna sredstva. Ta sredstva prikazaćemo navedenim redom, koji uglavnom predstavlja i njihov redosled po turstičko-propagandnoj važnosti. Ni ovde nećemo davati „recepte“ za izradu takvih sredstava. Sredstva iz ove skupine, posebno film i televizija, odreñena su vrlo opširno u stručnoj literaturi. Izrada propagandnih filmova i televizijskih propagandnih programa u svim fazama traži visoko specijalizovano znanje koje se ne može steći nikakvim kratkim postupkom.“

Na taj način željeli smo da istaknemo opasnost kojima se izlaže svaki diletant, s pretenzijama da samostalno stvara turističku propagandu putem filma i televizije.104

28.4.4. PROSTORNO-PLASTIČNA SREDSTVA Ova grupa sredstava turističke propagande obuhvata takav oblik propagande koji kroz razne predmete izražava propagandni efekat ili se, pak, ureñuje odreñeni prostor u cilju propagandnog djelovanja. Ovde se misli na razne makete pojedinih turistički atraktivnih objekata, područja, predmeta na bazi folklornih motiva, kao i raznih predmeta za svakodnevnu upotrebu. Aktivnosti se odvijaju preko izlaganja predmeta na odreñenim mjestima gdje ih može vidjeti veliki broj ljudi kao što su izložbe, sajmovi, ureñeni izlozi, poslovni prostori turističkih agencija, recepcije hotela i sl. Isto tako, ovakav vid turističkih aktivnosti može se odvijati i putem prodaje raznih suvenira, propagandnih turističkih plakata, kao i raznih drugih turističkih propagandnih poklona. Važnost ove grupe promotivnih propagandnih sredstava je manja u odnosu na prethodno pobrojane.

28.4.5. LIČNA PROPAGANDNA SREDSTVA Svaki turistički poslenik je ambasador svog posla i šire svoje zemlje, odnosno zemlje za koju vrši propagandni uticaj. Riječ je, dakle, o izuzetno sposobnim osobama koje posjeduju visoka znanja, a način komuniciranja je takav da se potencijalni klijenti – turisti lakše odlučuju za prezentiranu turističku destinaciju. Lični stav i „ubjeñenje“ turističkog klijenta su osnovne forme ostvarivanja buduće turističke posjete. I to ne samo preko verbalne komunikacije. Komunikacija sa turistima se odvija i preko prezentacija raznih vidova turističkih filmova i dijapozitiva, o turističkim aktivnostima odreñene zemlje ili područja.

175

Svaki uspjeh u smislu potpisivanja vaučera ili Ugovora o turističkoj posjeti, predstavlja vrhunac zadovoljstva svakog turističkog propagatora. Priče su zasnovane na realnim činjenicama, a da bi uspeh bio veći, potrebno je i da turista bude zadovolojan poslije obavljene turističke posjete.

U fide back-u, mnogo toga odreñuje zadovoljstvo mjestom ili područjem boravka onih koji su učestvovali u aranžmanima. Najvažniji je ostvareni prvi utisak, kako na području „public relations-a“ tako i na odreñenim javnim istupanjima ponuñača turističke usluge, odnosno korisnika iste ili zastupnika korisnika, ako se slučajno nisu dogodile neke neprijatnosti. Ovde je riječ o uspostavljanju i održavanju kontakata sa svima koji mogu da doprinesu uticaju na javnost kao što su novinari, (štampa, radio i televizija), zatim filmski i televizijski urednici, režiseri i snimatelji, fotoreporteri, pisci publikacija iz domena turizma i dr.). U svijetu se, u okviru ovih aktivnosti, izuzetna pažnja poklanja baš inicijativama na relaciji turisti i propagandisti iz „public relations-a“. Poklanja se pažnja izdavanju biltena za štampu, održavanje konferencija za štampu, organizovanje studijskih putovanja za novinare, pisce i ostale značajne ličnosti, uspostavljanje veza sa poznatim ličnostima u zemlji i svijetu itd. Optimalni izbor pojedinih sredstava komunikacije zavisi od cilja koji je postavljen u smislu definisanja turističke propagande. Za pojedina turistička područja biće vrlo efektno npr. prikazati egzotičnost ostrva ili obale koja se nudi za odmor, za banjska lječilišta biće karakteristični detalji koji obrañuju razne rehabilitacione procese, za pojedina vinogorja, u okviru seoskog turizma, biće atraktivna ponuda eko-hrane i dobrog vina, za ribolovce biće atraktivno prikazati čistoću rijeka i bogatstvo riba itd. Dakle, na bazi prethodnih iskustava jasno se definiše sopstvena propaganda, a onda se vrši izbor konkretnih sredstava turističke propagande. Iskustva u svijetu govore da se najviše propagande usmjeravalo preko televizije, zatim dnevne i periodične štampe. Veliku ulogu su, takoñe, odigrali razni magazini, pogotovo , oni koji se bave turizmom. Najveći prodor na planu turističke informativne propagande odigrala su sredstva globalne komunikacije kao što je to INTERNET. Strategija turističke propagande se razlikuje od zemlje do zemlje. Naime, to proizilazi iz strategije koja se realizuje u okviru cjelokupne aktivnosti konkretnog nacionalnog turističkog predstavništva u oblasti obrade odreñenog tržišta. A to znači da se plaćeni publicitet ne može izolovano posmatrati, već kao sastavni dio cjelokupne aktivnosti nacionalnog turističkog predstavništva na tržištu ciljne zemlje.

176

XXIX. NEKI ASPEKTI ODRŽAVANJA I RAZVOJA TURISTI ČKOG POSLOVANJA I

EDUKACIJA (PLAN I ANALIZA AKTIVNOSTI)

1. U posljednjih nekoliko godina zajednica je sprovela turističku ekonomsku analizu, u kojoj su lideri identifikovali načine poboljšanja turističkog razvoja na bazi unapreñenog razumijevanja lokalne turističke industrije i njenog doprinosa lokalnoj ekonomiji_______________ Pitanje: Da li su uloženi napori odgovarajući postignutom rezultatu identifikovanim u analizi?

2. Zajednica posjeduje plan razvoja turizma koji opisuje strategiju razvoja turizma u zajednici_________________ Da li su plan i strategija razvoja turizma formalno usvojene od strane privredne komore, nacionalne turističke organizacije, gradske vlade, seoskog odbora, gradske komisije...? Plan razvoja uključuje analizu izvora i načina zaposlenja u okviru gostoprimstva, rekreacije i sektora turizma?

3. Zajednica posjeduje program koji podstiče postojeće turističko poslovanje____ Ministarstvo trgovine ili turistička komisija sprovodi redovne posjete u pratnji turističkih stručnjaka i menadžera__________________ Omogućeni su i dostupni tečajevi i predavanja iz oblasti turističkog menadžmenta i marketinga_________________ Održava se godišnja dodjela nagrada i priznanja turističkim organizacijama u oblasti inovacija, i poslovnih rezultata________________

4. Zajednica posjeduje edukativni program za uslužni marketing sa akcentom na podizanje nivoa satisfakcije posjetilaca i turista.

Trening, obuka i savjetovanje se redovno sprovodilo u prethodnim godinama _________________ Učesnici ovog programa su bili aktivni stručnjaci iz oblasti turizma, sporta i rekreacije, gostoprimstva i animacije gostiju_____________

5. Zajednica ima volontersku obuku i program odabira volontera, koji prepoznaje, izdvaja i nagrañuje volontere aktivne u radu na poboljšanju turističke ponude____________________

6. Zajednica ima spisak i kalendar društvenih i kulturnih dogañaja ________ 7. Zajednica posjeduje aktivni program centra grada ili oblasti_____________

Dogañaji i manifestacije u centru grada ili oblasti su u koordinaciji sa aktivnostima zajednice____________________

177

Gradske manifestacije ugošćuju ugledne članove društva kao i vršioce vlasti______________________ Trgovci, privrednici i preduzetnici oblasti ili grada su na vrijeme informisani o manifestacijama, okupljanjima, dogañajima i prigodama_____________________

8. Zajednica godišnje održava najmanje jednu veliku manifestaciju i društveno okupljanje______________________

Nabrojati dešavanja, okupljanja i manifestacije od značaja za razvoj turizma 9. Stručnjaci iz oblasti ekologije, parkova, životne sredine kao i rekreacije, sporta i

zdravlja rado se odazivaju na poziv i aktivno učestvuju u turističkim aktivnostima______________________

29.1. MARKETING U TURIZMU 29.1.1. Zajednica posjeduje plan marketinga turizma koji obuhvata analizu tržišta turističkih ponuda, tražnje, trendova i kretanja, i koristi te informacije u procesu odlučivanja i sprovoñenja marketing napora_________________ Ko je razvio takav plan? 29.1.2. Zajednica ima popis aktuelnog inventara turističkih mogućnosti i ponuda________________________ 29.1.3. Zajednica efektivno i efikasno sprovodi marketing napore u vezi sa njenim prirodnim resursima i drugim turističkim atrakcijama__________________ a) Zajednica tačno zna koje su njene turističke vrijednosti i prednosti______________ b) Zajednica zna zašto je turisti posjećuju______________ c) Zajednica kontroliše, ocjenjuje i vrši periodičnu reviziju svojih marketing napora________________________ 29.1.4. Zajednica ima pozitivan imidž u očima uže i šire javnosti, kao i pozitivnu sliku u svijesti turista____________________ a) Lokalni stanovnici b) Posjetioci 29.1.5. Zajednica se efikasno promoviše u toku sportskih dogañaja_______

29.2. PROMOCIJA TURIZMA 29.2.1. Zajednica posjeduje plan promocije turističkih atrakcija koji opisuje strategije za uspješno promovisanje_________________ a) plan je pripremljen od strane javno priznate turističke institucije i organa____________________________________. b) plan ima doprinos za veći broj turističkih i rekreativnih preduzetnika i poslova________________________

178

c) plan maksimizira resurse za promociju putem kooperacije i koordinacije ukupnih marketing napora___________________ d) plan i strategije promocije bazirane su na marketing istraživanju i činjeničnim pokazateljima_________________ 29.2.2. Zajednica ima usvojen slogan koji se koristi u svim propagandnim materijalima i prenosi pozitivan imidž zajednice________________ Koji je to slogan? 29.2.3. Zajednica posjeduje promotivnu turističku brošuru____________ a) Ona opisuje rekreativne mogućnosti koje turistička oblast pruža (lov, ribolov, jedrenje, vožnja čamcima, rafting, skijanje, šetnje, sportski tereni...) b) brošura opisno prikazuje dodatne usluge (trgovine, radnje, super marketi, restorani, kafići, zdravstvena ambulanta, vodiči...)_________________ c) brošura opisuje kulturne aktivnosti (izložbe slikarstva i skulpture, galerije, muzeje, izložbe ručnog rada i starih zanata, muzičke festivale...)________ d) brošura opisuje istorijska mjesta i dogañaje___________________ e) brošura opisuje mogućnost shopping-a (tržni centri, bazari, pijace...)__________________________ f) brošura opisuje regionalne dogañaje i atrakcije_____________ g) brošura je modernizovana, sa skorijim fotografijama i aktuelnim datumima i vremenom_________________________

29.3. PODRŠKA TURIZMU, IZVORI I NA ČINI FINANSIRANJA

29.3.1. Lokalno stanovništvo razumije i poštuje vrijednost turizma i podržava njegov razvoj________________________ 29.3.2. Lokalni predstavnici u vladi razumiju i podržavaju industriju turizma_____________________ 29.3.3. Lokalni predstavnici u vlasti sarañuju sa privatnim sektorom na promociji i razvoju turizma_______________________ 29.3.4. Kakav je bio trend u finansijskoj podršci turističkih i sličnih aktivnosti u posljednjih pet godina________________________ - Opštinska i gradska uprava – povećanje, smanjenje, bez promjene - Regionalna vlada – povećanje, smanjenje, bez promjena - Privatni sektor – povećanje, smanjenje, bez promjena 29.3.5. Zajednica primjenjuje porez na uslužni smještaj i boravak____________ a) Turistički sektor obezbjeñuje ulaganje sredstava u dalji razvoj na bazi sakupljenih prihoda od poreza_________________________ b) Nivo oporezivanja se periodično kontroliše i mjeri se njegov uticaj na sektor lokalnih hotela i motela_______________________ c) Zajednica vrši pregled distribucije i upotrebe dobijenog novca od poreza______________________________ Koliko često zajednica i izvršni organi sprovode kontrolu?

179

29.3.6. Lokalne finansijske institucije pružaju podršku razvoju i ekspanziji turizma________________________ a) Predstavnici finansijskih institucija su aktivni u organizacijama za razvoj turizma________________________ b) Finansijske institucije podstiču razvoj turističkog poslovanja i preduzetništva______________________ c) Finansijske institucije aktivno finansiraju atraktivne turističke ideje i programe_________________________ 29.3.7. Zajednica je podnijela prijedlog državnom ili Fondu entiteta za dobijanje finansijske podrške za razvoj turističkih projekata i njihovu promociju_______________________________

a) Promociju turizma b) Turistička infrastruktura

29.4. TURISTIČKA INFRASTRUKTURA 29.4.1. Zajednica posjeduje adekvatne oznake na putu za usmjeravanje i voñenje turista do njihovih destinacija______________________ 29.4.2. Zajednica posjeduje plan upotrebe zemljišta i zonske uredbe koje markiraju rekreativne oblasti__________________________ a) Izvršen pregled, kontrola i revizija plana u posljednje tri godine___ 29.4.3. Postoji dovoljno dostupnog i upotrebljivog smještaja u turističkoj oblasti______________________ a) Hoteli i moteli b) Odmarališta c) Kamp naselja d) Privatni smeštaj i izdavanje 29.4.4. Komunalne usluge zajednice su adekvatne i mogu podmiriti aktuelne potrebe svojh turista i posjetilaca____________________ a) Policija b) Vatrogasna služba c) Ulice d) Kanalizacija e) Odgovarajuće snabdjevanje vodom f) Struja g) Komunalne usluge (odnošenje smeća i sl.) U suštini, dakle, turizam se nalazi u transformacionoj fazi razvoja, odnosno marketinški posmatrano, nalazi se u fazi zrelosti koju karakteriše zasićenost tržišta postojećim načinima zadovoljavanja turističkih potreba, masovnost i egzistiranje velikog broja konkurenata. Osnovne promjene, koje čine turizam izrazito turbulentnim, tiču se značajnog djelovanja činilaca iz okruženja, povezano sa sve izrazitijom sviješću o potrebi za očuvanjem osnove njegovog razvoja – prostora, odnosno prirodnog okruženja.

180

Navedene promjene su uslovile potrebu za novim razmišljanjima u vezi sa razvojem turizma, koja počivaju na dva osnovna postulata – zaštiti i očuvanju prirodnih i kulturnih resursa, na kojima se zasniva razvoj turizma i isticanju problema društvenih troškova razvoja turizma. Reč je, dakle, o primjeni koncepta održivog razvoja turizma, što je i bila osnovna koncepcija ovoga rada, kako bi se stvorili uslovi za grañenje i održivog svijeta, kroz turizam. Zbog toga, turizam ruši sve granice i u političkom i u ekonomskom smislu, prevashodno zadovoljavajući kontraste u željama i zahtjevima korisnika turističkih usluga.

181

ZAKLJU ČNA RAZMATRANJA I PREPORUKE ZA SAVREMENU PRAKSU

Upravljanje održivim razvojem za mnoge zemlje u tranziciji predstavlja veliku teškoću. Naime, te su zemlje suočene sa uticajem velikih, svjetski moćnih kompanija, koje se bore za nova tržišta s jedne strane, i meñunarodnih institucija koje vladaju odreñenim kapitalom, s druge. Upravo te činjenice utiču na razvoj novih produkcionih odnosa, za koje mnogi kažu da nisu preteča kvalitetnih, humanijih odnosa. Tržišna privreda je kapitalistička i takmičarska. Pri tome treba imati u vidu činjenicu da se tržišna privreda odvija prema kriterijumima teorije igara, pri čemu je moja dobit ravna tvom gubitku, i obratno, tvoja dobit je ravna mom gubitku.

Kako preduzeća, na nivou malih i srednjih kompanija, nisu imuna na spoljne udare koje sa sobom nosi svetska pojava i procesi globalizacije i internacionalizacija poslovanja pod kontrolom velikih transnacionalnih kompanija (transnacionalni kapitalizam), to se ukazuje kao neophodnost definisanje njihove strategije razvoja. A ta će strategija zavisiti prvenstveno od strategije koju bude usvojila država, i to kao moguće pravce razvoja na nivou svjetskih ekonomskih integracionih procesa. Indikativno je da pojedine svjetske organizacije, koje utiču na razvoj zemalja u tranziciji, kao što je npr. MMF, STO, OECD, EBRD, Svjetska banka i dr., imaju različite prilaze u pogledu osnovnog koncepta koje definišu pojedine strategije. Tako je npr. Meñunarodnog Monetarnog Fonda imperativan, postoji jedan „kliše“ po kome se moraju ravnati zemlje iz različitih delova sveta, dok OECD ima napr. realniji pristup, jer se približava uslovima u kojima kompanija radi u odreñenoj zemlji. Tako je od značaja da se za revitalizaciju preduzeća u krizi stvore ambijentalni uslovi u sistemu, a onda istražiti pravce razvoja, uključujući prevashodno zahteve koji dolaze sa tržišta. Dakle, tržište je glavni regulator odnosa u ponudi i potražnji za robama, ali i realokator resursa, jer priznaje samo konkurentne odnose i najniže troškove po jedinici proizvoda. Pa bilo da se radi o uslugama ili konkurentnim robama za kojima ima potražnje na tržištu, ili o izraženom kvalitetu roba i usluga koji odreñuje i visinu cijene, u krajnoj liniji. Ili služi kao dodatni motiv za odluku potrošača. I ono što je najvažnije, svaka kompanija, pa bilo da je mala, srednja ili velika, mora da vlada informacijama po svim nivoima dotoka, tako da, ako se to uzme u obzir, jednostavno „svijet je mali“ i proizvod ili usluga te kompanije ima svjetski, odnosno globalni eho. Sposobniji će opstati, a drugi će potražiti sreću na nekom drugom proizvodnom prostoru.

Predmet istraživanja u ovom magistarskom radu bili su problemi i otvorena pitanja u vezi revitalizacije, obnove, reinženjeringa i repozicioniranja srednjih preduzeća i velikih poslovnih sistema, te osnivanje i voñenje malih i srednjih preduzeća njihovim repoziconiranjem na tržištu u okviru nove strategije društveno-ekonomskog održivog razvoja Republike Srpske.

Okosnica svih ekonomskih zakona je održivi razvoj ili razvoj na bazi korišćenja prirodnih resursa, koji obezbjeñuje i budućim generacijama ravnotežu izmeñu uzimanja i obnavljanja prirodnih resursa. Ukratko, razvoj ekološke svijesti svih budućih grañana

182

Evrope. Jer sve ovo će mnogo koštati, ali kada je riječ o privredi, primjena ekoloških normi i standarda donosi višestruku korist, kako za životnu sredinu, tako i za privrednike. Samo oni proizvodi, izrañeni uz primjenu čistih tehnologija, moći će da se uspešno plasiraju na evropsko i svjetsko tržište. Stoga je značajno napomenuti da ću u ovom radu posebnu pažnju posvetiti razvoju onih grana privredne djelatnosti koje ne zagañuju životnu sredinu, prevashodno okrećući pažnju na razvoj turizma kao glavne pokretačke snage u razvoju malih i srednjih kompanija. U tripartitnom odnosu preduzeće – država – turista (kao ciljni faktor), dokazaćemo multidisciplinarnu povezanost u smislu identifikovane tražnje za turističkom uslugom i zadovoljstvo države, koja će preko ureñenih odnosa u sistemu, uključiti se kao partner u ostvarivanju odreñene strategije razvoja. Globalna fazna transformacija na svim nivoima razvijenog Zapada je u punom zamahu. Svuda se ispoljava tendencija ka prelasku na nove, više oblike organizovanja i menadžmenta. U našoj sredini transformacija se odvija kroz procese tranzicije i sveobuhvatne privredne i socijalne reforme, s time da bi trebalo inicirati i druge promene, koje se pre svega odnose na promenu kulturno-civilizacijskih vrednosti prema načelima grañanske parlamentarne demokratije, iz čega onda sledi i institucionalno ureñenje državne na svim nivoima vlasti u skladu sa načelima tržišne privrede. Ovi procesi će, van svake sumnje, iz osnova proanalizirati sve naše organizacije, bez obzira na vrstu djelatnosti. Zato je veoma važno suočiti se sa prirodom promjena sa kojima se svi moramo suočiti.

Metode koje su korišćene u ovom magistarskom radu služile su u svrhu dokazivanja ideje o mogućem kulturnom, socijalnom, ekonomskom i tehnološkom održivom razvoju, koje promene treba da se kreću od opšteg razvoja porodičnih, malih i srednjih kompanija u svijetu, do empirijskih pokazatelja, uz čiju smo pomoć tačno identifikovati potencijale Republike Srpske, i šire BiH, (poljoprivreda, ugostiteljstvo, turističke destinacije) koji treba da prate ovako postavljeni razvoj. Znači nije dovoljno govoriti o tome da nam je potrebno razvijati porodična, mala i srednja preduzeća, nego je potrebno izvršiti reinženjering našeg društva sa repozicioniranjem budućih područja poslovanja.

U magistarskom radu sam na teorijskom nivou i praksi analizirao suštinu procesa globalizacije, razradio pristup reinženjeringu poslovnih procesa, da bi na osnovu tih nalaza došao do zaključka o tome koji su strateški pravci razvoja porodičnih, malih i srednjih preduzeća. Inovativno preduzetništvo je identifikovano kao optimalan način da se ne samo stvori što veći broj porodičnih, malih i srednjih preduzeća, nego da se na toj osnovi stvore veliki poslovni sistemi, tj. korporativna inovativna strategija.

Analizirana su pitanja koja su u vezi sa inovacijama i izvorima konflikata u organizaciji koja se nalazi u promenama, te identifikovani problemi koji onemogućavaju sprovoñenje promena u preduzećima. Kao rešenje otvorenih pitanja i problema u magistarskom radu sam dao pregled osnovnih obelježja porodičnih, malih i srednjih preduzeća u svjetlu svetskih procesa globalizacije i zahteva internacionalizacije poslovanja, uključujući i analizu potrebnih znanja kao ključnog faktora konkurentnosti u XXI. vijeku.

Rješenje problema se vidi u orijentaciji na izvoz i to iz razloga ekonomije obima i ekonomije cilja i znanja, te stoga što je naše unutrašnje tržište sa niskom kupovnom moći i što je kupovna moć u bližem i daljem okruženju daleko više. Na raspolaganju imamo

183

radnu snagu, koja poseduje odreñena iskustva i znanja, te može u tom smislu biti na raspolaganju, odnosno, uz institucionalnu podršku države treba da se omogući stvaranje što većeg broja porodičnih, malih i srednjih preduzeća. U tom smislu je analizirana potreba kreiranja efektivne i efikasne makroekonomske politike za potrebe tržišnog poslovanja preduzeća, uzimanjem u obzir politike kreditiranja svjetske banke za razvoj porodičnih, malih i srednjih preduzeća. Razražen je i model investicionih fondova kao i faze donošenja odluka o budžetskom finansiranju porodičnih, malih i srednjih preduzeća.

Dalje su u magistarskom radu utvrñeni potencijali Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, sa orijentacijom na dva ključna, a to su poljoprivreda i turizam, kao novim područjima razvoja porodičnih, malih i srednjih preduzeća.

S tim u vezi došlo se do sljedećih zaključaka: 1. Nasuprot globalizaciji i težnji velikih industrijskih giganata da homogenizuju potrebe

ljudi kako bi se one podmirivale sa većom efikasnišću (masovna proizvodnja i potrošnja), ali i sasvim precizno upravljalo budućom tražnjom, ipak, kao kontra koncept stoji individualizirani pristup (maloserijska proizvodnja, specifičan sklop uslužnih djelatnosti), koji svoju tražnju nalazi u pojačanoj svijesti ljudi za svoje okruženje i sebe, hedonizmu, egoizmu, kao i povećanom slobodnom vremenu i raspoloživom dohotku.

2. Uzimajući u obzir gore navedene činjenice, razvoj turizma kao privredne djelatnosti, je neophodnost privreñivanja i u Republici Srpskoj i u BiH.

3. U slučaju Republike Srpske, moguće je ostvariti razvoj turizma u pravcu nestandardnih turističkih proizvoda (seoski turizam, eko-turizam, agrarni turizam) koji bi bili u funkciji zadovoljavanja izrazito individualizirane turističke tražnje.

4. Efektivan ruralni turizam zahtijeva pažljivo planiranje i razvoj, kao i upotrebu dobro promišljenih i prilagoñenih marketing pristupa. Čak i najbolje dizajnirane marketing strategije mogu imati potencijalne negativne efekte kao: povišene poreze za lokalno stanovništvo, skok cijena nekretnina, povećana izgradnja i degradacija lokalnih prirodnih resursa i ljepota, na šta se mora pokloniti velika pažnja.

5. Turizam omogućuje povećanje zaposlenosti stanovništva i očuvanje životnog standarda.

6. Shvaćen kao investicija, turizam može znatno doprinijeti afirmaciji lokalne kulture putem podsticanja restauracije lokalnih i regionalnih obilježja.

7. Turističkoj klijenteli su potrebni novi izazovi i nove turističke destinacije koje u sebe uključuju i najvažniji efekat tzv. eko - turizam.

8. Eko-turizam, sa kulturnim nasljeñem, dobija veoma veliku važnost u turističkim istraživanjima, tako da sveobuhvatno i svestrano planiranje i razvoj predstavljaju ključne komponente najuspješnijih strategija ruralnog turizma.

9. Ostvarenje takve strategije predstavljalo bi veliki uspjeh za male zajednice, sa ograničenim resursima, gdje bi takve, male zajednice, imale koristi od povećane uloge javnog sektora u turizmu, kao i od veće uključenosti državnih nadležnih organa u promociji i razvoju turizma.

10. Na ovom sektoru rada, država se, sa svojim institucijama, može pojaviti kao partner. Ureñenje odnosa u sistemu poreza i, uopšte fiskalne politike, sa prepoznatljivim kreditnim linijama, i niskim kamatnim stopama, može doprinijeti ubrzanom razvoju svih oblika turističke ponude.

184

11. Iako turizam, nesumnjivo igra važnu ulogu u promovisanju zajednice, treba istaći i to da lokalni uticaji na turizam znatno variraju meñu regionima, i zavise od niza faktora, uključujući i karakteristike radne snage i sezonske probleme. Zbog toga je važno da strategija ostvarivanja turističke ponude bude konzistentna sa strateškim ciljevima lokalne zajednice i orijentisane na očuvanje karaktera i tradicije te sredine.

12. I na kraju, razvijanje turizma koji je u funkciji razvoja i zaštite prirodne sredine, je cilj održivog razvoja. Održivi razvoj se tiče kako ljudske dobrobiti, tako i harmonije sa prirodnom sredinom. U kontekstu toga, tako će se i koncipirati odreñene poruke, informacije, brošure, katalozi...jer će sve to biti i u funkciji podmirenja potreba sadašnjih generacija, ali pri tom se neće ugroziti ni potrebe budućih generacija.

Zapravo, istraživanja na nivou problematiziranja otvorenih pitanja i problema su pokazala da u nas nije moguća obnova velikih poslovnih sistema, te da sve bivše velike sisteme i većinu malih i srednjih preduzeća valja kroz procese reinženjeringa repozicionirati u nove privredne djelatnosti prema novim metodama rada i voñenja preduzeća. Isto tako, dok se na nacionalnom nivou razvoja otvaraju mogućnosti za započinjanje novih područja aktivnosti, razvojem usluga, kao što je zdravstveni turizam i uopšte turizam. U radu su detaljno prezentirani principi i kriterijumi njihove revitalizacije i obnove.

185

Fusnote (1) Galogaža M., Geopolitika, MM College, Novi Sad, 2004. (2) Isto kao pod 1. (3) Džozef Stiglic., Protivurečnosti globalizacije, Beograd, 2002. (4) Conrad Philip kottak, Antropolgy – The Exploration of human Diversity, McGraw-Hill, Inc. NY, 1991. (5) The „Ekonomist“ London, july, Martin Wolf: Why Globalisation Works ? 2004. (6) Galinger, George W and Basil Healz, Liquidity analysis and Management Addison-wesley 1991.) (7) Galogaža M., Geopolitika, MM College, Novi Sad, 2004. (8) Summers, Bruce J., „Clearing and Payment Systems: The role of the Central bank, Federal Reserve Bulletin, 1991.) (9) Mihajlović B., Integracioni procesi u svetskoj ekonomiji, časopis “Ekonomska politika”, Beograd, 2004. (10) Isto kao pod 9. (11) Galogaža M., Geopolitika, MM College, Novi Sad, 2004. (12) Kao pod 11. (13) Grupa autora, Savremeno poslovanje i reinženjering, Beograd, 2003. (14) Tomić. D., Mala preduzeća – velika šansa, Beograd, 2000. (15) Galogaža M., Mikroekonomija, MM College, Novi Sad, 2003. 16 ) GordonL. Clark, Paul Tracey, Global Competitiveness and Innovation, Palgrave, 2004. (17) Isto kao pod 16. (18) Drucker P., Inovation and Enterpreneurship – Practic and Problems, Harper and Row Publisher, New York, 1985. (19) The Economist magazin, London, 2001. (20) Drucker P., Inovation and Enterpreneurship – Practice and Problems, Harper and Row Publishers, New York, 1985.) (21) Isto kao pod 20. (22) Isto kao pod 20. (23) Bowman C. and Asch D. Managing Strategy, McMilan Press, London, 1996. (24) Isto kao pod 23. (25) Ansoff I., Strategic Management, The MacMilan Press, London, 1981. (26) Isto kao pod 25. (27) Renie J., The Uncertainties of Technological Innovation, Scientific American, 1995. (28) Dorthy Leonards-Burton., Suštinske sposobnosti i suštinske rigidnosti: paradoks u upravljanju razvojem novog proizvoda, Strategic Management journal, London, 1992. (29) Fonseca J., Complexiyi and Innovation in Organizations, Routledge, Taylor & Francis Group. London, 2002. (30) Dorthy Leonards-Burton., Suštinske sposobnosti suštinske rigidnosti: paradoks u upravljanju ravzojem novog proizvoda, Strategic Management Journal, London, 1992. (31) Von Stamm B., The innovation Wave, John Wiley & Sons Ltd., Chichester, 2003. (32) Said Ouaked, Transatlantic Roundtable on High-skilled Migration and Sending Countries Issues, International Migration, Vol. 40(4), 2002. Georgetown University, Institute for the Study of International migration, Washington. (33) Isto kao pod 32. (34) Visoko stručne migrante, Robyn Iredale, definiše kao ljude koji poseduju univerzitetski stepen ili ekstenzivno/intenzivno iskustvo u datoj oblasti. (Introduction by Robyn Iredale and Reginald Appleyard, International Migration, Special Issue 1/2001. (35) Sami Mahroum., Europe and the immigration of Highly Skilled Labour, International Migration, , Special Issue 2001.

186

(36) Isto kao pod 35. (37) Isto kao pod 36. (38) Isto kao pod 37. (39) D. Papademetriu and Yale-Loehr., Putting the National Interest First: Rethinking the selection of Skilled Immigrants, International Migration Policy Programme, Carnegie Endowment for International Peace, Washington, D.C. 1995. (40) Analysis of Competitiveness: European Performance in Competitivenes and Innovation (http://europa.eu.int/comm/enterprise_policy/competitiveness). (41) Jonas Riderstrale i Kiel Nordstrom, Funky Business – kapital igra kako talenat svira, Plato, Beograd, 2004. 42) Isto koa 41. (43) Glamočanin V., Upravljanje intelektualnim kapitalom, Beograd, 2004. (44) Drucker P., Postkapitalističko društvo, Poslovni sistem Grmeč-Privredni pregled, Beograd, 1995. (45) Isto kao pod 44. (46) Galogaža M., Geopolitika, MM college, Novi Sad, 2004. (47) Mihajlović B., Neophodnost definisanja nacionalne strategije razvoja zemalja u tranziciji, Ekonomksi anali, Beograd, 2004. (48) Mihajlović B., Neophodnost definisanja nacionalne strategije razvoja zemalja u tranziciji, Ekonomski anali, Beograd, 2004. (49) Tomić D., Mala preduzeća - velika šansa, Beograd, 2000; Galogaža, M., Preduzetnička ekonomija, MM College, 2004. (50) Marijana Vidas-Bubanja:“Mala i srednja preduzeća – njihovo vreme dolazi“, Beograd, 1992. (51) Isto kao pod 50. (52) Isto kao pod 51. (53) Galogaža M., Mikroekonomija, MM College, Novi Sad, 2003. (54) Keegan and Green., Globalno političko, regulatorno i pravno okruženje,New York, 2000). (55)Isto kao pod 54. (56) Isto kao pod 55. (57)Isto kao pod 55. (58) Isto kao pod 55. (59) Galogaža M., Mikroekonomija, MM College, Novi Sad, 2003. (60) Joseff Stiglic., Protivurečnosti globalizacije, SBM-x, Beograd, 2002. (61) Isto kao pod 62. (62) Raković M., Rad investicionih fondova – meñunarodna iskustva, Beograd, Okrugli sto, Salford Capital Partners, 2004. (63) Zakon o doprinosima (Sl. glasnik Republike Srpske br. 51/01 i 96/03), i Zakon o akcizama i porezu na promet (Sl. glasnik republike Srpske, br. 25/02, 30/02, 60/03 i 97/03). (64) Zakon o carinskokj politici BiH (Sl. glasnik BiH br. 21/98). (65) Isto kao pod 64. 66) Isto kao pod 64. (67) Izvor: UNECE – Coordinating Unit for Operational Activvities Database, Geneva). (68) Grozdanić R., Mogućnost unapreñenja konkurentnosti malih i srednjih preduzeća, Čačak, 2004. (69) Isto kao pod 68. (70) Isto kao pod 69. (71) Isto kao pod 69. (72) Isto kao pod 69. (73) Fiedler, E.F. Macaulay, L.J. 1998. „The leadership Situation: Missing Factor in Selecting and Training Managers“ Human Resource Management Review, vol. 8.no 4. (74) Teneer, R.A. toro, J.I. 1992. TQM – Three Steps to Continuous Improvement“ Adison –Wesley Publishing C, Massachusetts. (75) Isto kao pod 74. (76) Keiserman, K, Knutston, J. 1999. „Project Team Communications: The Grease, the Glue, and the ...Gum?, PM Network, may 99. (77) Isto kao pod 76.

187

(78) “Stady of courenscy developement country“, Jefferson institute, East West Institute, NBS 2003. (79) N. Harrison, D.Samson,., Technology Management, McGraw Hill, 2002. (80) Isto kao pod 80. (81) Galogaža M., Mikroekonomija, MM College, Novi Sad, 2003. (82) Isto kao pod 80. (83) UNCTAD, Trade in Services – Market Access Opportunities and the Benefits of Liberalization for Developing Economies (by Greg Mc Guire), UN, New Zork and Geneva, 2002. (84) RCA u oblasti turističkih usluga izračunava se kao odnos izmeñu udela izvoza turističkih usluga u ukupnom svetskom izvozu usluga. OECD, Stylised Facts on Trade in Service in south Eastern European Countries, october, 2003. (85) Isto kao pod 84 (86) UNCTAD, Changing Dinamics of Global Computer Software and Services Industry: Implication for Developing Countries, New York and Geneva, 2002. (87) Analiza Svetske turističke organizacije o kretanjima u turističkoj tražnji do 2010. godine. 88) Izvor: Svetska turistička organizacija (89) Mihajlović B., Eko proizvod u funkciji razvoja ruralnog turizma, Ekonomski anali, Beograd, 2003. (90) Grupa autora: Ekonomika turizma, Beograd, 2003 (91) Galogaža M., Marketing psihologija, MM College, Novi Sad, 2001 (92) Maslow A., ATtheory of Human Motivation, Psychological Rewiew, tom 50, N.Y., 1943 (93) Galogaža M., Marketing psihologija, MM college, Novi Sad 2001. (94) Krapf K., „Der touristische Konsum“, Bern, 1956. (95) Iz studije Svetske turističke organizacije, Washington, 2003. (96) Galogaža M.,Marketing menadžment istraživanja, MM College, Novi Sad 2003. (97) Unković M., Ekonomika turizma, Savremena administracija, Beograd, 2003. (100) Unković Slobodan., Ekonomika turizma, Savremena administracija, Beograd, 1998. (101) Marković S. i Z.., Osnovi turizma, Školska knjiga, Zagreb, 1970. (102) Isto kao pod 101. (103) Isto kao pod 101. (104) Čulić D., Turistička propaganda, Zagreb, 1981.

188

L I T E R A T U R A 1) Galogaža, M., Krizni marketing menadžment, MM College, 2004. 2) Galogaža, M., Revitalizacija i obnova preduzeća u krizi, MM College, 2005. 3) Galogaža, M. I M., Osnivanje i voñenje malog preduzeća, MM College, 2005. 4) Galogaža M., Marketing istraživanja, MM College, 2003. 5) Galogaža M., Strategija društveno-ekonomskog razvoja Republike Srpske i Bosne i

Hercegovine, MM College, 2005. 6) Galogaža, M., Reinženjering i repoziconiranje Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, MM

College, 2005. 7) Galogaža M., Uslužna ekonomija, MM College, 2002. 8) Galogaža M., Projektni menadžment. MM College, 2004. 9) Galogaža M., Mundologija, MM College, 2000. 10) Galogaža M., Investicioni menadžment, MM College, 2003. 11) Galogaža M., Geopolitika, MM College, 2004. 12) Baroš, Željko, Organizacija i upravljanje preduzećem, B. Luka, 2003 13) Stavrić, B., Baroš, Ž., Teorija troškova, Beograd, 2005 14) Baroš. Ž., Osnovi menadžmenta, B.Luka 15) Grupa autora, Preduzetnički menadžment, Institut za razvoj malih i srednjih preduzeća d.o.o.

Beograd i Centar za investicije d.o.o. Zagreb, 2004. 16) Stiglic. E Džozef, Protivurečnosti globalizacije, SBM-x 2002. 17) Burda i Viploš., Makroekonomija, CLDS, 2004. 18) Galogaža M., Makroekonomija (model socijalne tržišne privrede), MM College, 2004. 19) Ristić Ž., Menadžment znanja, Etiketa, Beograd, 2001. 20) Kandić V., Franšizing, Institut ekonomskih nauka, 1995. 21) Unković S., Ekonomika turizma, Ek. Fak. Beograd, 1998. 22) Unković S., Zečević B., Ekonomika turizma, Ek.fak. Beograd, 2004. 23) Bazala A., Metode istraživanja tržišta, Zagreb, 1978. 24) Boyer M., Le tourisme, Editions du Seuil, Paris, 1972. 25) Coltman M., Tourism Marketing, Van Norstrand Reinhold, New York, 1989. 26) Čulić D., Turistička propaganda, Zagreb, 1963. 27) Edgell D.L., International Tourism policy, New York, 1990. 28) Fakultet za turizam i vanjsku trgovinu – Dubrovnik, Rezime istraživanja na projektu „Proširena

reprodukcija u turizmu“ – Dubrovnik 1978. 29) Mihajlović B., Poljoprivredni potencijali Republike Srpske, Naučni simpozijum, Banja Luka,

1994. 30) Mihajlović B., Ekološki ispravno – zlata vredno, Ekonomski anali,

Beograd, 2003. 31) Mihajlović B., Zdravstveni turizam, Ekonomski anali, Beograd, 2004. 32) Mihajlović B., Da li smo i koliko spremni za poslovno povezivanje sa svetom, 33) Ekonomski anali, Privredni pregled, Beograd, 2005. 34) Stipe Lovreta, Začević Bojan, Dragičević Miroslav, Preduslovi za efikasniji razvoj turizma,

Ekonomski anali, Beograd, 2005. 35) Razvoj turizma Unsko-sanskog kantona, Sarajevo, 2004. 36) Neki aspekti razvoja turizma banjalučke regije, sinopsis studije, Turistička organizacija Banja Luka, 2004. 37) Mihajlović B., Korporativni identitet sa posebnim osvrtom na komunikološki aspekt,

Ekonomska politika, Beograd, 2005. 38) Mihajlović B., Funkcija marketinga u organizaciji rada preduzeća, Ekonomska politika,

Beograd, 2004.

STRATEGIJA REVITALIZACIJE PREDUZE ĆA U KRIZI U USLOVIMA...

Documents

Transcript of STRATEGIJA REVITALIZACIJE PREDUZE ĆA U KRIZI U USLOVIMA...