Univerzitet u Sarajevu

Farmaceutski fakultet

Predmet: Farmakognozija i hemija droga

Seminarski rad:

STEROIDNI SAPONINI I DROGE

Profesor: Elvira E. Kovač-Bešović Student: Elvedina Pintol

Sarajevo, 2013.

SADRZAJ:

1. Uvod..................................................................................................3

1.a saponinski heterozidi....................................................................3

2. Osobine saponina..............................................................................3

3. Hemizam saponina............................................................................4

4. Steroidni saponini..............................................................................5

5. Djelovanje i primjena........................................................................7

6. Saponinske droge..............................................................................8

7.zaključak..........................................................................................19

8. Literatura.........................................................................................20

1. UVOD

1.a SAPONINSKI HETEROZIDITermin “saponin” prvi put je upotrijebio Gmelin 1819. godine da bi predstavio analogiju

između osobina ekstrakata pojedinih biljaka i površinske aktivnosti otopine sapuna. Naziv

saponin dolazi od latinske riječi 'sapo' = sapunsapun, upravo zbog sposobnosti saponina da,

kao sapuni, stvaraju postojanu pjenu. Terminom saponozid naglašava se heterozidna priroda

ovih supstanci.

Saponini se u biljkama nalaze otopljeni u sokovima, a mogu biti prisutni u skoro svim biljnim

organima: Korijenu i podanku (Primulae radix, Polygonati rhizoma), krtoli (Cyclamen tuber),

Listu (Digitalis folium), cvijetu (Verbasci flos), herbi (Herniariae herba), sjemenu, a navodi se

moguće prisustvo u pojedinim vrstama životinja.

2. OSOBINE SAPONINASaponini u vodi daju koloide. Obzirom na topivost, različito se ponašaju. Skoro svi su topivi u

ključalom razblaženom etanolu (60-70%), a još bolje u metanolu 60-80%). Netopivi su u

apsolutnom etanolu, kao i u organskim otapalima (eter, benzen, ugljen-disulfid). Sa

holesterolom daju kompleksna jedinjenja.

Osnovna osobina saponina je sposobnost stvaranja pjene, koja dolazi kao posljedica njihove

izražene tenzioaktivnosti, odnosno snižavanja površinskog napona.

Posebno značajna osobina saponina je njihova hemolitička aktivnost., odnosno sposobnost

razaranja ćelije eritrocita, pa su saponini u slučaju parenteralne primjene izuzetno toksični.

Međutim, uzeti oralno praktično su neotrovni. Na ovoj osobini saponina zasniva se metoda

određivanja hemolitičke aktivnosti i hemolitičnog indeksa, što propisuju svjetske farmakopeje

i što je specifično samo za saponinske droge.

Otrovni su za hladnokrve životinje (punoglavce, ribice, gliste), pa se zovu 'sapotoksini', a

otrovnost se ispituje preko tzv. 'ribljeg indeksa'.

3. HEMIZAM SAPONINA

Prema hemijskoj definiciji, saponini su prirodni, organski heterozidni spojevi koji hidrolizom

daju šećerni i nešećerni dio. Šećerni segment označava se kao glikon, a nešećerni aglikon

sapogenol ili sapogenin. Prema strukturi aglikona, dijele se na triterpenske i steroidne

saponine, dok su steroidalkaloidi kao treća grupa nedovoljno ispitani.

U građi saponinskog heterozida mogu učestvovati razni šećeri, ali je od značaja mjesto gdje se

šećeri vežu na aglikonski dio, odnosno broj mjesta na koja se šećeri mogu vezati. Ako se

šećer veže samo na jednom mjestu, formiraju se monodesmozidni saponini, a veza se najčešće

ostvaruje glikozidno preko OH grupe na položaju C-3.

Ukoliko se šećeri vežu na dva različita mjesta na sapogenolu, nastaju bisdezmozidni saponini.

Veza se ostvaruje preko OH grupa koje se nalaze na dvjema različitim pozicijama i

glikozidnog je karaktera. Međutim, šećeri se kod bisdezmizida mogu vezati preko jedne OH

grupe u jednoj poziciji, a druga veza se ostvaruje preko COOH grupe u drugoj poziciji i ona je

esterske prirode.Kod oba tipa vezivanja nije bitan broj šećera koji ulaze u vezu. Kod

triterpenskih saponina bisdezmozidnog tipa, šećer je najčešće vezan preko COOH grupe u

položaju C-17, pa su oni kiselog karaktera.

Kod steroidnih saponina, šećer se veže u položaju C-3 stvarajući monodesmozide, a kod

bisdezmizida, veza se ostvaruje još i u poližaju C-26. Obje veze idu preko Oh grupa, tako da

su steroidni saponini neutralnog karaktera.

Hemizam Saponini imaju

heterozidnu građu

šećerni dio GLIKON

nešećerni dio aglikon SAPOGENOL ili

SAPOGENIN

4. STEROIDNI SAPONINIOva grupa saponina ima strukturu ciklopentanoperhidrofenantrena sa 27 C atoma. Sadrže dva

kisikova mosta i bočni lanac sa 8 C atoma. Ne razlikuju se međusobno po mjestu i broju OH

grupa. Ne sadrže karboksilnu funkciju, a po mogućnosti rotacije su lijevogiri. Postrani lanac

se lako otvara zagrijavanjem i u prisustvu anhidrida acetatne kiseline, dajući

pseudosapogenine.

Dva osnovna tipa steroidnih saponina su: spirostanolni sa zatvorenim lance na poziciji C-22 i

furostanolni, koji u poziciji C-22 imaju otvoreni lanac.

Spirostanolni saponini su više zastupljeni u prirodi. Imaju jače izraženo hemolitičko

djelovanje, a manje su površinski aktivni. Sa Ehrlich-ovim reagensom ne reaguju, a sa

holesterolom daju talog.

Sp

Spirostanolni steroidni aglikon

Saponini furostanolnog tipa imaju na poziciji C-22 otvoreni lanac koji u položaju C-26 ima

OH grupu na koju se mogu glikozidno vezati šećeri. Obzirom da se šećeri vežu i na OH grupu

u položaju C-3, ovi saponini skoro uvijek dolaze kao bisdezmozidi.

Furostanolni steroidni aglikon

Djelovanjem kiselina ili enzima, dolazi do hidrolzie i uz određene uvjete dešava se ciklizacija.

Furostanolni tip prelazi u spirostanolni, a time se mijenja i osobina saponina. To se vidina

primjeru hemolize koja se pojavljuje kod prelaženja u spirostanol. Furostanolni saponini

skoro da ne pokazuju hemolizu, ali zato stvaraju trajniju i jaču pjenu. Sa Ehrlich-ovim

reagensom reagiraju dajući crveno obojenje, dok sa holesterolom ne reagiraju. Ovi saponini

manje su zastupljeni u prirodi.

Biogeneza steroidnih saponina potiče od holesterina koji se hidroksilira pri čemu na kraju

reakcije dolazi do izgradnje konde-nziranog furanovog prstena.

5. DJELOVANJE I PRIMJENAPrimjena saponina i njihovo djelovanje, zasnivaju se na njihovim karakteristikama hemijske

građe i biološkim osobinama.

Ekspektoransi - jer djeluju na površinsku napetost i razrijeđuju sekret

Primulae radix

Senegae radix

Liquiritiae radix

Saponariae radix

Hederae folium

Diuretici - a djelovanje se bazira na osmozi i direktnom podražaju bubrežnog epitela:

Betulae folium

Ononidis radix

Equiseti herba

Violae tricoloris herba

Verbasci flos

Važnost steroidnih saponina ogleda se u činjenici da su oni polazna sirovina za dobivanje

sterodinih supstanci: spolnih hormona, kontraceptiva i kortikosteroida. Kontraceptivna

primjena saponina ove grupe rezultat je njihovog spermicidnog djelovanja, koje naročito

pokazuju spirostanolni saponini.

6. SAPONINSKE DROGE

Primulae radix

Korijen jagorčevine, jaglaca

Primula veris

Primulaceae

Osušen podanak s korijenom jagorčevine (jaglaca) Primula veris, Primulaceae.

Osobine: svojstvena mirisa i neprijatna okusa. Grebe u grlu.

Makroskopija: podanak je ravan ili savijen. Dugačak je 1 do 5 cm, širok 2 do 4 mm,

smeđkast, sa čvorastim ostacima nadzemnih dijelova i obrastao tankim i do 12 cm dugačkim,

lomljivim svijetlosmeđim ili bjelkastim korijenjem. Na prelomu se vidi u svijetlom osnovnom

tkivu tamniji krug provodnih žila. Dolazi u promet i isječen, a sastji se od 1 do 3 mm širokih,

tamnijih ili svijelijih, lomljivih komadića korijenja i grupo čvorastih, tvrdih, smeđih komada

podanka sa svijelijom korom i srčikom na prelomu.

Mikroskopija: Podanak je pokriven smeđom epidermom tankih membrana, zatim dolazi široki

sloj parenhima s odebljalim membranama. Endoderma od tangencijalno produženih ćelija s

Casparijevim tačkama opkoljava krug od 12 do 20 kolateralnih žila s uskim tačkastim i

mrežastim trahejama bez mehaničkih elemenata. Između endoderme i ovih glavnih žila

utisnuo se još jedan krug nepravilno razmještenih žila s uskim floemom i pojedinim trahejama

ksilema koje su na poprečnom presjeku obično uzdužno izvučene. Parenhim široke centralne

srčike ima odebljale ili kolenhimatizirane membrane, a kod P.elatior nalaze se i

sklerenhimske ćelije. Sve parenhimske ćelije sadržavaju štapićasta ili kijačasta škrobna zrnca

veličine 5 do 15 mikrometara, a u ponekoj stanici smeđu tvar. Korijenje ima obično ispod

endoderme pentarhnu žilu a u osnovnom tkivu nešto debljih membrana i dosta škroba. Srčika

je malena a u starijem korijenju često sklerenhimatizirana i vlaknasta.

Primulae radicis pulvis. Prašak je svijetlo smeđ. Ima parehnimske ćelije tačkasto odebljalih

membrana, sklereide, tačkaste i mrežaste uske traheje, ćelije sa pigmentom i škrob.

Sastav:

Triterpenski saponini (5-10%) – ovaj sadržaj može jako varirati što ovisi o zemlji

porijekla i području uzgoja.

Glavni glikozid protoprimulagenin + glukoza + galaktoza + ramnoza + glukuronska

kiselina (primula kiselina A).

Drugi glikozid ima strukturu protoprimulagenin-A-pentaglikozid (sadži ostale šećere

+ ksilozu)

Fenolski glikozidi (0,5-5%) – primverozid i primulaverozid

Prisutni su šećeri i šećerni alkoholi

Metoksisalicilne kiseline odgovorne za miris eteričnog ulja

Ispitivanje stepena čistoće:

a. Strane primjese: najviše 2%

b. Pepeo: najviše 13% a netopljivog u kiselini najviše 4%

Ispitivanje vrijednosti: određivanje hemolitičkog djelovanja: postupi se prema propisu

„Određivanje hemolitičkog djelovanja“. Vrijednost hemolitičkog djelovanja mora iznositi

najmanje 120 s.j./g.

Doze: srednja pojedinačna doza 0,5 g.

Djelovanje i upotreba: U obliku ekstrakta, infuza, dekokta, najčešće sirupa - kao ekspektorans

(hripavac, astma, species pectoralis).

Čuvanje: u dobro zatvorenoj posudi.

Saponariae radix

Korijen sapunjače

Saponaria officinalis

Caryophyllacae

Osušeno korijenje, podanci i vriježe sapunike, Saponaria officinalis, Caryophyllacae.

Osobine: miris slab, okus najprije slatkast, a zatim nagorak, kasnije grebe u grlu.

Makroskopija: Crvenkastosmeđ, uzduž nabran, okrugao do 6 mm debeo i 20-30 cm dug

korijen tvrdog je i glatkog preloma. Pod lupom se vidi oko jedna trećina bijele kore odijeljene

jasno istaknutim, svijetlosmeđim kambijalnim krugom od žuto obojenog drva. Podanak je

smeđecrven, kvrgast, do oko 20 mm debeo i oko 40 mm dug. Na vrhu ima ostatak stabljike,

koji je najčešće šupalj i s kojeg se lako odvaja sivosmeđi, vanjski sloj. Osim korijenja

podanak ima i žućkastosmeđe, oko 5 mm debele vriježe. Dolazi u promet i isječen u obliku

kolutića 2-3 mm promjera ili kod debljeg korijenja u obliku uzdužno rezanih komadića.

Mikroskopija: Crvenkastosmeđe ćelije tankih stijenki izgrađuju sloj periderme korijenja i

podanka. Srednja kora je građena od okruglastih, većih, a unutarnja od manjih ćelija

parenhima u kojima se zapažaju bijele grudice saponina, koje se dodatkom joda (r.o.) oboje

smeđe. Nema izrazitih srčikinih zraka ni u unutarnjoj kori ni u drvu. Drvo se sastoji kod

mlađeg korijenja od jednakog parenhima kao i kora.

U drvu dolaze 15-60 mikrometara debele, mrežasto ili spiralno odebljale traheje, u centru

presjeka razbacane, a u blizini kore manje ili više radijalno razmještene. Samo kod starijeg

korijenja nalaze se odrvenjeli parenhimski elementi u drvu a donekle i u kori. U parenhimu i

kore i drva nalaze se u pojedinim stanicama ružice kalcijevog oksalata s promjerom od oko 30

do 100 mikrometara, ili pijesak u obliku prilično velikih kristalića. Nema škroba. Periderma

vriježa građena je od nekoliko redova stanica tankih stijenki na koje se nastavljaju

kolenhimatizirane, tangencijalno protegnute stanice. Kora i drvo slične su građe kao i korijen,

ali imaju srčiku.

Saponariae radicis pulvis. Prašak je svijetlosmeđ do crvenkastosmeđ. Karakteriziran je

fragmentima crvenkastosmeđeg pluta i mnoštvom parenhimskih ćelija s odebljalim

stijenkama te velikim ružicama kalcij-oksalata, a ponegdje i pijeskom. Nema škroba. Prašak

sadržava i dijelove mrežastih ili spiralnih traheja i traheida s jažicama, a ponekad i odrvenjele

mehaničke elemente.

Sastav:

saponini (oko 5%)

malu količinu eteričnog ulja

glavni heterozidi su saponozid A i D, koji pripadaju skupini kiselih bisdezmozida.

Ispitivanje stepena čistoće:

a. strane primjese : najviše 2%

b. drugi dijelovi biljke: najviše 2%

c. u sječenoj drogi ne smije biti bijelih komada bez pluta koji daju obilnu pjenu

(Gypsophila-vrste)

d. u prašku ne smije biti sklerenhimskih ćelija

e. Pepeo: najviše 10%, a netopljivog u kiselini najviše 2%.

Ispitivanje vrijednosti: Određivanje hemolitičkog djelovanja: postupi se prema propisu

„Određivanje hemolitičkog djelovanja“. Vrijednost hemolitičkog djelovanja mora iznositi

najmanje 50 s.j./g.

Doze: srednja pojedinačna doza 0.5 g.

Djelovanje i upotreba: Upotrebljava se kao ekspektorans zbog svog iritativnog djelovanja na

grlo, pa stimulira reflex kašlja i lučenje sluzi unutar respiratornog trakta. Zbog toga se

upotrebljava kod nekih slučajeva astme, bronhitisa i kašlja. Nekada se rabila kao zamjena za

sapun pri pranju odjeće i vune.

Čuvanje: u dobro zatvorenoj posudi.

Glycyrrhizae radix

Korijen sladića

Glycyrrhiza glabra

Leguminosae

Osušeno korijenje i vriježe sladića, Glycyrrhiza glabra, Leguminosae.

Osobine: slaba i svojstvena mirisa, izrazito slatka okusa.

Makroskopija: Korijen je vretenast, pri vrhu nešto uži, rjeđe savijen ili rašljast, različite

dužine, debeo do 4 cm, nabrane površine, a preloma vlaknasta. Vriježe su uglavnom ravne,

različite dužine a širine do 2,5 cm, oblika više valjkasta. Dosta teško korijenje i vriježe izvana

su sivkaste boje od tankog nabranog pluta. Na presjeku prilično jasni kambijalni krug dijeli

nešto svjetliju koru od tamnijeg žutog drveta. Dolazi u promet i isječen u četvrtaste sitne

komadiće tvrde konzistencije s izrazito vlaknastom strukturom. Boje je svijetložute a na

komadićima sa periferije vidi se tamniji sloj smeđe periderme.

Mikroskopija: Korijenje i vriježe gotovo su jedna anatomske građe osim što vriježe imaju oko

2 mm široku centralnu srčiku. Na uzanu peridermu i na gotovo sasvim reduciran mezofloem

od parenhimskih ćelija naslanja se razvijen endofloem u kojemu se ističu srčikine zrake

građene od 3 do 8 redova ćelija. U srčikinim zrakama nalaze se škrobna zrnca do 10

mikrometara i sitni kristalići kalcij oksalata. Nakupine likovnica okružene stanicama s

kristalima kalcij oksalata poredane su u tangencijalne redove. Ostalo tkivo sačinjava

parenhim, keratenhim i sitaste cijevi u blizini kambija. Srčikine zrake drveta građene su kao i

srčikine zrake kore. U osnovnom parenhimu drveta nalaze se traheje promjera do 170

mikrometara praćene užim traheidama. I jedne i druge imaju tačkaste ili mrežaste žuto

obojene membrane. Nakupine drvenčica s vrlo odebljalim membranama okružene su

stanicama u čijim se lumenima nalaze pojedinačni kristali Ca-oksalata. U stanicama srčike i u

svim ostalim parenhimskim stanicama nalaze se sitna škrobna zrnca i po koji kristalić Ca-

oksalata.

Glycyrrhizae radicis pulvis. Prašak je žut. Karakteristični su snopovi mehaničkih elemenata

okruženi kristalima Ca-oksalata, zatim fragmenti mrežastih i tačkastih traheja i traheida,

periderme, parenhimskih ćelija, sitna škrobna zrnca i kristali Ca-oksalata.

Sastav:

Saponini (2-15%): glicirizin najzastupljeni (50 puta slađi od šećera)

Glicirizinska kiselina je heterozid, a njena K ili Ca sol je glicirin.

Kad maknemo šećere dobijemo gliciretinsku kiselinu, a to je aglikon.

Glicirizinska kiselina je onda diglukuronin gliceretinske kiseline.

Aglikon se zove gliciretin premda je to gliciretinska kiselina.

flavonoidi 1-2% - likviritin

Kumarini (herniarin, umbeliferon)

Ispitivanje stepena čistoće

a. strane primjese: najviše 1%

b. u prašku ne smije biti stranih škrobnih zrnaca, sklereida kao ni anorganskih primjesa.

c. Gubitak sušenjem: najviše 13%.

d. Pepeo: najviše 10%, a netopljivog u kiselini najviše 2,5%.

Ispitivanje vrijednosti: Određivanje ekstrakta: postupi se prema propisu „Određivanje

ekstrakta“. Mora sadržavati najmanje 20% ekstrakta.

Doze: srednja pojedinačna doza 1,5 g.

Djelovanje i upotreba: Kao ekspektorans, antiflogistik - glicirizin koči inaktivaciju

glukuronida u jetri (kod ulkusa, gastritisa), ako se predozira (25-40 g) kortiko steroidima tada

nastaje hipokalcemija,retencija Na, edemi, poteškoće u disanju. Spazmolitički djeluje

flavonoid likviritigenin.

Čuvanje: u dobro zatvorenoj posudi, zaštićeno od svjetlosti.

Ginseng radix

Korijen ginsenga

Panax ginseng C.A.Meyer

Araliaceae

Droga:

Cijeli ili rezani korijen Panax ginseng C.A. Meyer, Araliaceae

Korijen ginsenga

Osobine:

Ginseng ima karakterističan miris, a okus je najprije blago gorak, potom slatkast i pomalo

sluzav.

Sastav:

triterpenski saponini (2-3%) – GINSENOZIDI i označeni su slovima i brojevima , od

R0 do Rh2.

eterično ulje 0,05%.

polisaharidi, nazvani PANAKSAN A-U

poliacetileni: panaksitriol, panaksinol i panaksidol

fenolske supstance, trigliceridi., masne kisleine, pektini, bjelančevine, mineralne

tvari, vitamini (B1, B2, B12 i C vitamin), fermenti

Djelovanje i primjena: Kao tonik, afrodiziacum - dokazano je da proširuje krvne žile, diže

krvni pritisak, smanjuje holesterol, stimulira sintezu RNA, ima gonadotropno djelovanje, jak

uticaj na reakcijske sposobnosti (refleksi, koncentracija itd.) i djeluje na funkciju pluća,

izaziva naviku.

Dioscoreae rhizoma

Rizom meksičke lijane

Dioscoreae floribunda Mart. et Gal.

Dioscoreaceae

Sastav:

2,5-5% steroidnih saponina – dioscin je glavni

Upotreba:

Polazni produkt za dobivanje seksualnih hormona, kortikosteroida i kontraceptiva.

Sarsaparillae radix

Korijen sarsapirale

Smilax sp.

Liliaceae

Droga: osušeni korijen (ponekad i rizom) vrsta Smilax

Rizom sarsapirale

Sastav:

1-3% steroidnih saponina – sarsapogenin i smilagenin su identifikovani kao aglikoni

Upotreba:

Koristi se kod kožnih bolesti (psoriaze), reume, kao diuretik.

7.ZAKLJUČAK

Primjena saponina i njihovo djelovanje su zasnovani na njihovoj hemijskoj građi i biološkim

osobinama. Najveći broj saponinskih droga se koriste kao ekspektoransi, diuretici, emulgatori,

a od davnina su korišteni kao sredstva za pranje.

U novije vrijeme istražuju se nova djelovanja i upoređuju se efekti koje imaju saponini.

Takođe se pomoću novih metoda potvrđuju već ustanovljena djelovanja i daju im se potpunija

i kompleksnija tumačenja, što ima veću sigurnost i opravdanost za primjenu. Aktuelna su i

ispitivanja djelovanja saponina na viruse.

Važnost steroidnih saponina je u tome što su oni polazna sirovina za dobivanje steroidnih

supstanci: spolnih hormona, kortikosteroida i kontraceptiva. Kontraceptivna primjena

saponina ove grupe je rezultat njihovog spermicidnog djelovanja, koje naročito pokazuju

spirostanolni saponini.

8. LITERATURA

1. Elvira E. Kovač-Bešivić, 2001., Metode u farmakognoziji, Sarajevo, Publishing

2.Zavod za ispitivanje i kontrolu lijekova SRH, Pharmacopoea Jugoslavica IV, Zagreb