statistika ekonomikisa da biznesisaTvis-2 - tsu.ge · 1 ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis...
Transcript of statistika ekonomikisa da biznesisaTvis-2 - tsu.ge · 1 ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis...
1
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo
universiteti
ekonomikuri da socialuri statistikis kaTedra
statistika ekonomikisa
da biznesisaTvis-2
leqciebis mokle kursi
Tbilisi 2017
2
Sinaarsi
winasityvaoba - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 3
Tema 1. Sromis bazris statistika - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 4
Tema 2. ZiriTadi da sabrunavi kapitalis statistika - - - - - - - - - - - - - 23
Tema 3. makroekonomikuri statistikis maCvenebelTa sistema - - - - - - - - 36
Tema 4. sabazro koniunqturis statistika - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 52
Tema 5. safinanso-sabanko statistika - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 105
Tema 6. cxovrebis donis statistika - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 122
Tema 7. sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistika - - - - - - - - - - 141
3
w i n a s i t y v a o b a
Tanamedrove msoflioSi statistikuri mecnierebis meTodebi farTod
gamoiyeneba sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi da gansakuTrebiT ki
ekonomikasa da biznesSi. amitom aucilebelia, rom studentebma
safuZvlianad Seiswavlon konkretuli statistikuri meTodebis gamoyenebis
Taviseburebebi sxvadasxva sferoSi, rac gaafarToebs SemdgomSi maTi
dasaqmebis SesaZleblobas. swored am miznis miRwevas emsaxureba
winamdebare leqciebis kursi, romelic did daxmarebas gauwevs rogorc
studentebs, aseve praqtikos specialistebs. misi struqtura srulad
Seesabameba Sesabamisi saswavlo disciplinis - ,,statistika ekonomikisa da
biznesisaTvis-2” – damtkicebul silabuss.
leqciebis kursis momzadebis procesSi gamoyenebuli iqna rogorc
qarTul, ise inglisur, germanul da rusul enebze gamocemuli
Tanamedrove specialuri literatura. winamdebare leqciebis kursi
moamzada ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo
universitetis ekonomikuri da socialuri statistikis kaTedram (saerTo
redaqcia, winasityvaoba da Tema 7 - ,,sagareo ekonomikuri urTierTobebis
statistika” - simon gelaSvili; Tema 1 - ,,Sromis bazris statistika” –
merab xmalaZe da qeTevan CitalaZe; Tema 2 - ,,ZiriTadi da sabrunavi
kapitalis statistika” da Tema 3 - ,,makroekonomikuri statistikis
maCvenebelTa sistema” – marine mindoraSvili; Tema 4 - ,,sabazro
koniunqturis statistika” – qeTevan marSava; Tema 5 - ,,safinanso-sabanko
statistika” – nino abesaZe da zamira Sonia; Tema 6 - ,,cxovrebis donis
statistika’’ – merab xmalaZe da irine maisuraZe.
igi gankuTvnilia umaRlesi saswavleblebis nebismieri ekonomikuri,
biznesis, socialuri da sxva specialobebisa da fakultetebis
studentebisaTvis. igi did daxmarebas gauwevs aseve praqtikos
specialistebs da am sakiTxebiT dainteresebul mkiTxvelTa farTo wres.
4
Tema 1
Sromis bazris statistika
saleqcio sakiTxebi
1. Sromis bazris statistikis Seswavlis obieqti da ZiriTadi amocanebi;
2. statistikuri informaciis wyaroebi Sromis bazris Sesaxeb;
3. mosaxleobis ganawileba ekonomikuri statusis mixedviT;
4. mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis da dasaqmebis statistika;
5. umuSevrobis statistika;
6. samuSao Zalis moZraobis statistika;
7. Sromis anazRaurebis statistika;
8. samuSao Zalaze danaxarjebis statistikuri analizi;
9. Sromis nayofierebis statistika.
1. Sromis bazris statistikis Seswavlis obieqti da ZiriTadi
amocanebi
Sromis bazris statistikis Seswavlis obieqtia Sromis bazarze
mimdinare movlenebi da procesebi, xolo Seswavlis sagania am
movlenebisa da procesebis raodenobrivi mxare. statistika adgens
Sromis bazris raodenobriv kanonzomierebebs. aRniSnuli
kanonzomierebebis Sesaswavlad gamoiyeneba statistikur maCvenebelTa
sistema, romlis saSualebiTac dgindeba Sromis bazarze mimdinare
procesebis moculoba, struqtura, done, dinamika da sxv. sakiTxebis
Seswavla-analizisaTvis gamoiyeneba statistikuri meTodebis mTeli
arsenali, rogoricaa: Sromis bazris Sesaxeb statistikuri informaciis
mopovebis da pirveladi damuSavebis meTodebi, absoluturi, SefardebiTi
da saSualo sidideebi, variaciis maCveneblebi, dinamikuri mwkrivis
saanalizo maCveneblebi, korelaciur-regresiuli analizi.
Sromis bazris statistika konkretulad Seiswavlis Sromis
statistikis iseT mniSvnelovan sakiTxebs, rogoricaa: ekonomikurad
aqtiuri da araaqtiuri mosaxleoba, maTi ricxovnoba da Semadgenloba,
dasaqmeba, dasaqmebis done da struqtura profesiebis, ekonomikis
seqtorebis, dargebis, genderul, qalaq–soflis da regionebis mixedviT
da a.S.
Sesabamisad, Sromis bazris statistikis maCveneblebi warmoadgens
umniSvnelovanes makroekonomikur indikatorebs, romlebic aucilebelia
saxelmwifos socialuri da ekonomikuri politikis SemuSavebisaTvis.
dakisrebuli funqciebis Sesasruleblad Sromis bazris statistikam
unda gadawyvitos Semdegi amocanebi:
_ Sromis bazris Sesaxeb statistikuri informaciis Segroveba da
analizi;
5
_ mosaxleobis ganawileba ekonomikuri statusis mixedviT;
– dasaqmebis da umuSevrobis Seswavla;
– samuSao Zalis moZraobis analizi;
_ Sromis anazRaurebis Seswavla;
– samuSao Zalaze danaxarjebis moculobis struqturis da dinamikis
dadgena;
– Sromis nayofierebis donis da dinamikis analizi.
2. statistikuri informaciis wyaroebi Sromis bazris Sesaxeb
Sromis bazris statistika, rogorc ekonomikuri statistikis
Semadgeneli nawili, Seiswavlis Sromis statistikasTan dakavSirebul
iseT mniSvnelovan sakiTxebs, rogoricaa ekonomikurad aqtiuri da
araaqtiuri mosaxleoba, maTi ricxovnoba da Semadgenloba, dasaqmeba,
dasaqmebis done da struqtura profesiebis, ekonomikis seqtorebis,
dargebis, genderul da qalaq-soflis WrilSi da a.S. Sromis bazris
zemoTaRniSnuli da maTTan dakavSirebuli sakiTxebi warmoadgens Sromis
bazris Seswavlis obieqts, xolo maTi raodenobrivi daxasiaTeba Sromis
bazris statistikis Seswavlis sagans.
gegmuri meurneobisgan gansxvavebiT sabazro ekonomikis pirobebSi
umuSevrobis Seswavlam didi socialuri da ekonomikuri mniSvneloba
SeiZina. Tu socializmis pirobebSi formalurad umuSevroba ar arsebobda,
sabazro ekonomikis pirobebSi is realobad iqca da Sesabamisad
dasaqmebasTan erTad did gavlenas axdens qveynis socialur-ekonomikur
ganviTarebaze, cxovrebis doneze.
Sromis bazris statistikis maCveneblebi warmoadgenen umniSvnelovanes
makroekonomikur indikatorebs, romlebic aucilebelia saxelmwifos
socialuri da ekonomikuri politikis SemuSavebisaTvis.
saqarTvelos sabazro ekonomikaze gadasvlis pirobebSi Seicvala
Sromis statistikis informaciis mopovebis xerxebi. socializmis
pirobebSi Sromis bazris Sesaxeb informacia moipoveboda saxelmwifo
sawarmoebze sruli dakvirvebiT yovelwliurad, xolo 3-5 weliwadSi
erTxel tardeboda sawarmoebis sruli gamokvleva dasaqmebulTa
Sesaswavlad sqesis, asakis, profesiebis, Tanamdebobebis da sxva niSnebis
mixedviT.
amasTan erTad, informacias samuSao Zalis ricxovnobis da sqesobriv-
asakobrivi Semadgeblobis, misi dargobriv_teritoriuli ganawilebis,
dasaqmebis donis da sxvaTa Sesaxeb iZleva mosaxleobis aRwerebi.
saqarTvelos mosaxleobis 2014 wlis sayovelTao aRweriT aseve
mopovebuli iqna monacemebi samuSao Zalis ricxovnobis da Semadgenlobis,
arsebobis saSualebaTa wyaroebis, dasaqmebis, ZiriTadi saqmianobis an
Sesrulebuli samuSaos sruli dasaxelebis Sesaxeb, monacemebi 15 wlis da
6
ufrosi asakis dausaqmebel mosaxleobaze. magram mosaxleobis aRwerebi,
rogorc viciT, tardeba 10 weliwadSi erTxel, maSin, rodesac monacemebi
Sromis bazris Sesaxeb saWiroa ara Tu 10 weliwadSi erTxel an
yovelwliurad, aramed sistematiurad, yovelTviurad, yovelkvartalurad.
amitom Sromis bazris statistikis mniSvnelovan wyaros warmoadgens
SinameurneobaTa gamokvlevebi, romelic iZleva sistematiur informacias
samuSao Zalis ricxovnobis da Semadgenlobis, ekonomikuri statusis,
dasaqmebis da umuSevrobis Sesaxeb.
garkveuli informacia miiReba sawarmoebidan. amasTan msxvili
sawarmoebi Seiswavleba sruli dakvirvebiT, xolo saSualo da mcire
sawarmoebi - SerCeviTi dakvirvebiT.
saqarTveloSi Sromis bazris statistikis Sesaxeb informaciis
mopovebis, damuSavebisa da maCveneblebis gamoTvlis meTodologia
eyrdnoba Sromis saerTaSoriso biuros, Sromis saerTaSoriso
organizaciis (Sso) da sxva saerTaSoriso organizaciebis rekomendaciebs.
Sromis statistikis winaSe dasmuli amocanebis gadasawyvetad saWiroa
Seswavlili iqnas Semdegi sakiTxebi:
1. mosaxleobis ganawileba ekonomikuri statusis mixedviT;
2. dasaqmeba da umuSevroba; SromiTi resursebis balansi;
3. samuSao Zalis moZraoba;
4. Sromis anazRaureba;
5. Sromis nayofiereba;
6. danaxarjebi samuSao Zalaze.
3. mosaxleobis ganawileba ekonomikuri statusis mixedviT
mosaxleobis ganawileba ekonomikuri statusis mixedviT warmoadgens
klasifikacias statusis mixedviT gaweul saqmianobaSi. am SemTxvevaSi
statusi aRniSnavs adamianis mdgomareobas, rols, funqcias Sesrulebuli
saqmianobis procesSi.
saqarTvelos statistikaSi ekonomikuri statusis gansazRvra xdeba
saerTaSoriso standartebTan misadagebiT, kerZod Sromis saerTaSoriso
organizaciis (Sso) kriteriumebis gaTvaliswinebiT.
saqarTvelos statistikaSi aRiricxeba ekonomikuri statusis Semdegi
saxeebi:
ekonomikurad aqtiuri – piri, romelic muSaobs an sTavazobs Tavis
Sromas saqonlis an momsaxurebis sawarmoeblad. ekonomikurad aqtiur
mosaxleobas miekuTvneba 15 wlis da ufrosi asakis mosaxleobis
zemoTaRniSnuli nawili. saerTaSoriso statistikuri standartebis
mixedviT ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis yvelaze xSirad gamoyenebuli
7
saxelwodebaa samuSao Zala. ekonomikurad aqtiuri mosaxleoba moicavs or
kategorias: dasaqmebulebs da umuSevrebs.
dasaqmebuli (momuSave) – piri, romelic gamokiTxvis momentis wina 7
dRis ganmavlobaSi muSaobda (sul mcire, erTi saaTi mainc) Semosavlis
(xelfasis, naturaluri Semosavlis, mogebis da a.S.) miRebis mizniT,
exmareboda usasyidlod sxva Sinameurneobis wevrebs, an raime mizeziT ar
imyofeboda samuSaoze, Tumca formalurad iricxeboda momuSaved.
dasaqmebis cneba uSualodaa dakavSirebuli warmoebis sazRvrebTan,
romelic ganmartebulia erovnul angariSTa sistemiT (eas). aRniSnuli
midgomis Tanaxmad dasaqmebulebs miekuTvnebian pirebi, romlebic qmnian
produqcias (saqonels, momsaxurebas) warmoebis sazRvrebSi. aqedan
gamomdinare, dasaqmebis da warmoebis maCveneblebi (kategoriebi)
urTierTSesadari sidideebia, rac maTi erToblivi analizis saSualebas
iZleva.
rac Seexeba dasaqmebis kriteriumad kviraSi sul cota erTi saaTis
muSaobas, gamowveulia imiT, rom qveyanaSi arsebobs dasaqmebis mravali
moklevadiani, SemTxveviTi da sxva araregularuli saxeobebi, romelTa
aRricxva aucilebelia ekonomikaSi maTi wvlilis dasadgenad, rac
obieqturad Txoulobs aRniSnuli kriteriumis gamoyenebas.
dasaqmebuli mosaxleoba Tavis mxriv iyofa daqiravebul,
TviTdasaqmebul, damxmare da gaurkveveli saqmianobis mosaxleobad.
daqiravebuli – piri, romelic saangariSo periodis ganmavlobaSi
asrulebda gansazRvrul samuSaos xelfasis an sxva saxis anazRaurebis
miRebis (fuliT an naturiT) mizniT. mas aseve miekuTvneba samuSao adgilis
mqone magram ar momuSave piri Svebulebis, avadmyofobis, samuSaodan
droebiT daTxovnis an sxva msgavsi mizezebis gamo.
TviTdasaqmebuli – mesakuTris saqmianoba saangariSo periodSi
mogebis an ojaxuri Semosavlis (fuliT an naturiT) miRebis mizniT.
damxmare – sxva Sinameurneobis wevrebisTvis usasyidlod momuSave
piri.
gaurkveveli – Sromis bazris statistikaSi statusiT gaurkveveli _
aRiricxebian pirebi, romelTa samuSaos saxe dauzustebelia, maT Sesaxeb
arsebuli informacia ar aris sakmarisi imisaTvis, rom isini mivakuTvnoT
CamoTvlili statusis romelime kategorias.
statusis mixedviT mosaxleobis struqtura da garkveuli periodis
ganmavlobaSi am struqturaSi momxdari Zvrebi mosaxleobis
socialur_ekonomikuri struqturaSi momxdari cvlilebebis analizis
mniSvnelovan saSualebas warmoadgens.
statusis mixedviT mosaxleobis klasifikacia warmoebs maTi statusis
mixedviT ZiriTad samuSaoze. Tu gamokvlevis momentSi adamiani muSaobs
kidev sxva samuSaoze, maSin ganisazRvreba ZiriTadi da meoradi saqmianoba.
ZiriTadad iTvleba is samuSao, romelsac gamosakiTxi piri TviTon Tvlis
ZiriTadad (Semosavlis ZiriTad wyarod). sxva samuSao iTvleba meoradad.
8
umuSevari – 15 da meti wlis piri, romelsac gamokiTxvis momentis
wina 7 dRis ganmavlobaSi ar umuSavia erTi saaTic ki, mzad iyo
muSaobisaTvis da eZebda samuSaos gamokiTxvamde 4 kviris ganmavlobaSi.
umuSevrebis da momuSaveebis zemoTmotanili ganmartebebi dadgenilia
e.w. `mkacri kriteriumiT~. Sso-s standartebiT Sromis bazris
Camoyalibebis procesSi myofi qveynebisaTvis rekomendirebulia
umuSevrobis monacemebi gamoqveyndes `Serbilebuli kriteriumiT~-ac. am
kriteriumiT umuSevrad iTvlebian is pirebic, romlebmac xeli Caiqnies
samuSaos povnaze. eseni arian adamianebi, romlebic ar muSaoben, mzad
arian muSaobisTvis da surT muSaoba, magram ukve aRar eZeben mas. cxadia,
umuSevarTa raodenobac da donec Serbilebuli kriteriumiT maRali
iqneba mkacri kriteriumiT Sefasebul umuSevrobaze.
umuSevrobis zemoTmotanili ganmartebebi eyrdnoba Sso-is
rekomendaciebs xolo monacemebi mis Sesaxeb miiReba specialurad
organizebuli statistikuri dakvirvebis (Sinameurneobebze dakvirvebis)
masalebiT. amas garda umuSevrobis registracia mimdinareobs dasaqmebis
saxelmwifo samsaxurebis mier moqalaqeTa sacxovrebeli adgilis
mixedviT.
sxvaoba 15 wlis da ufrosi asakis mosaxleobas da ekonomikurad
aqtiur mosaxleobas Soris warmoadgens ekonomikurad araaqtiur, anu
samuSao Zalis gareT myof mosaxleobas (ixileT Semdegi cxrili.
cxrili 1.1.
saqarTvelos 15 wlis da ufrosi asakis mosaxleobis ganawileba
ekonomikuri statusis mixedviT 1998-2015 wlebSi (aTasi kaci)*
1998 1999 2002 2004 2008 2013 2015
sul 15 wlis da
ufrosi asakis
mosaxleoba
3016,8
3026,2
3239,5
3146,9
3627,1
3026,2
2979.8
aqedan:
ekonomikurad aqtiuri 1972,8 1939,3 2104,2 2041,0 1917,8 2003,9 2021,5
dasaqmebuli, m.S. 1728,5 1694,4 1839,2 1783,3 1601,9 1712,1 1779.9
daqiravebuli 724,4 697,6 650,9 600,9 572,4 658,2 753,4
TviTdasaqmebuli 987,1 918,6 1184,9 1180,8 1028,5 1043,8 1018,1
gaurkveveli 17,0 78,4 3,4 1,6 1,1 10,0 8,4
umuSevari 244,2 244,9 265,0 257,6 315,8 291,8 241,6
mosaxleoba samuSao
Zalis gareT 1044,0 1086,9 1135,3 1105,9 1145,2 1022,3 958,3
*saqarTvelos Sinameurneobebi. 2004-2005. Tb., 2006, gv. 28. saqarTvelos Sinameurneobebi 2008. Tb., 2009, gv. 15. Sso-is mkacri kriteriumebiT. SemdgomSi, Tu miTiTebuli ar aris, monacemebi motanili iqneba mkacri kriteriumebis mixedviT.
4. mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis da dasaqmebis statistika
9
dasaqmebisa da umuSevrobis statistikaSi erT-erT mniSvnelovan
adgils ikavebs ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis daxasiaTeba. aRniSnuli
daxasiaTeba moicavs ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis saerTo
raodenobis gansazRvras, mis Semadgenlobas statusis mixedviT rogorc
absolutur, ise SefardebiT (struqturis SefardebiTi sidideebi)
sidideebSi, ekonomikurad aqtiuri mosaxleoba Seiswavleba aseve
sqesobriv-asakobriv da regionul WrilSi, dinamikaSi.
rogorc cxrili 1.1-dan Cans, ekonomikurad aqtiuri mosaxleoba
saqarTveloSi 1998-2015 wlebSi 1972,8 aTasidan gaizarda 2021.5 aTasamde, e.i.
2,4 %-iT. zrda mniSvnelovania, miT umetes, rom am periodSi ekonomikurad
aqtiuri mosaxleobis mniSvnelovani nawili sazRvargareT wavida samuSaos
saZebnelad.
mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis donis dasaxasiaTeblad
statistikaSi gamoiyeneba iseTi makroekonomikuri maCvenebeli, rogoricaa:
mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis koeficienti. is gviCvenebs
ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis xvedriT wils (procentebSi) 15 wlis
da ufrosi asakis mosaxleobis saerTo ricxovnobaSi da gamoiTvleba
ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis ricxovnobis SefardebiT 15 wlis da
ufrosi asakis mosaxleobis saerTo ricxovnobasTan. koeficienti
gamoiTvleba formuliT:
100.T15
ek.aqt.
aqt.
TK , sadac (1.1)
aqt.K - aris mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis koeficienti;
ek.aqt.T _ ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis ricxovnoba;
15T _ 15 wlis da masze ufrosi asakis mosaxleobis ricxovnoba.
saqarTvelos statistika ekonomikuri statusis mixedviT ganixilavs ara
marto 15 wlis da ufrosi, aramed 25 welze ufrosi asakis mosaxleobasac.
ekonomikurad araaqtiuri, anu mosaxleoba samuSao Zalis gareT
moicavs 15 wlis da ufrosi asakis mosaxleobidan invalidebs,
pensionerebs, moswavleebs da sxv. aRniSnuli kategoria SeiZleba
davaxasiaToT iseTi statistikuri maCveneblebiT, rogoricaa: ekonomikurad
araaqtiuri mosaxleobis ricxovnoba, misi xvedri wili 15 wlis da
ufrosi asakis mosaxleobaSi, ricxovnobis da xvedri wilis dinamika,
struqtura, ori periodis ganmavlobaSi momxdari struqturuli Zvrebi.
mosaxleobis ekonomikuri aqtiurobis donis sapirispirod SeiZleba
gamovTvaloT `ekonomikuri pasiurobis~ donis maxasiaTebeli, kerZod,
`ekonomikuri pasiurobis~ koeficienti, romelic gamoiTvleba samuSao
Zalis gareT myofi mosaxleobis ricxovnobis SefardebiT 15 wlis da
ufrosi asakis mosaxleobis ricxovnobasTan, gamosaxuli procentebSi.
10
100.T15
ek.pas.
pas.
TK , sadac (1.2)
pas.K - aris mosaxleobis `ekonomikuri pasiurobis~ koeficienti;
ek.pas.T - samuSao Zalis gareT myofi mosaxleoba.
ramdenadac 15 wlis da ufrosi asakis mosaxleoba iyofa ekonomikurad
aqtiur da pasiur nawilebad, aqtiurobis da pasiurobis koeficientebs
erTi da igive mniSvneli aqvT. Sesabamisad mocemuli maCveneblebis jami
100,0%-is tolia:
%100 pas.aqt. KK (1.3)
Sesabamisad, Tu cnobilia erTis mniSvneloba, SeiZleba gaangariSebis
gareSe gavigoT meores mniSvneloba:
pas.aqt. KK %100 (1.4)
aqt.pas. KK %100 (1.5)
ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis mniSvnelovan nawils rogorc
raodenobrivad, ise socialur-ekonomikuri mniSvnelobiT warmoadgens
dasaqmebuli mosaxleoba. dasaqmeba gansazRvravs mosaxleobis Semosavlebs
da Sesabamisad cxovrebis dones. misi zrda iwvevs umuSevrobis Semcirebas
da Sesabamisad – qveyanaSi arsebuli socialuri fonis gaumjobesebas.
aqedan gamomdinare statistikas dasaqmebis Seswavlis kuTxiT
mniSvnelovani amocanebis Sesruleba akisria. kerZod saWiroa
ganisazRvros: dasaqmebulTa mTliani ricxovnoba da misi ganawileba
dasaqmebis statusis, ekonomikis seqtorebis, ekonomikuri saqmianobis
saxeebis (dargebis), dakavebuli Tanamdebobebis mixedviT da igive WrilSi
Seiswavleba meoradi dasaqmeba.
dasaqmeba ganixileba sqesobriv-asakobriv, aseve regionul da qalaq-
soflis WrilSi. Sinameurneobebis kvlevis masalebis dajgufeba
saSualebas iZleva dadgindes da gaanalizdes dasaqmebis donis, dinamikis
da struqturuli Zvrebis tendenciebi. saqarTvelos statistika jerovan
yuradRebas uTmobs meoradad (araZiriTadad, SeTavsebiT) dasaqmebulTa
statistikur aRricxvas da analizs, romelic moicavs igive niSnebis
registracias, rac xdeba ZiriTadi dasaqmebis SemTxvevaSi.
mosaxleobis dasaqmebis statistikaSi ZiriTad maCvenebels warmoadgens dasaqmebis done. dasaqmebis done xasiaTdeba mosaxleobis dasaqmebis koeficientiT, romelic miiReba dasaqmebuli mosaxleobis SefardebiT ekonomikurad aqtiur mosaxleobasTan da gamoisaxeba procentebSi. dasaqmebis koeficienti gamoiTvleba rogorc:
11
100.T aqt.ek.
das.
das.
TK , sadac ( 1.6)
das.K - aris mosaxleobis dasaqmebis koeficienti;
das.T - dasaqmebuli mosaxleobis ricxovnoba.
dasaqmebuli mosaxleoba statusis mixedviT iyofa daqiravebul da TviTdasaqmebul mosaxleobad. dasaqmebulTa aRniSnuli kategoriebis dasaxasiaTeblad gamoiyeneba maTi ricxovnebis, dinamikisa da struqturis maCveneblebi. dasaqmebulebs miekuTvneba agreTve gaurkveveli saqmianobis pirebi. dasaqmebuli mosaxleobis struqtura statusis mixedviT gvixasiaTebs
calkeuli kategoriis dasaqmebulTa xvedriT wils procentebSi
dasaqmebuli mosaxleobis mTlian ricxovnobaSi. Sesabamisi maCveneblebi
1998-2015 wlebSi saqarTveloSi Semdeg suraTs iZleva:1
wlebi 1998 1999 2002 2004 2008 2013 2015
sul dasaqmebulebi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
maT Soris:
daqiravebulebi 41,9 41,2 35,4 33,7 35,7 38,4 42,3
TviTdasaqmebulebi 57,1 54,2 64,4 66,2 64,2 61,0 57,2
gaurkveveli 1,0 4,6 0,2 0,1 0,1 0,6 0,5
monacemebi gviCvenebs dasaqmebis struqturaSi momxdar Zvrebs, rac imaSi
gamoixateba, rom ganxiluli periodis manZilze mniSvnelovnad izrdeba
TviTdasaqmebulTa xvedri wili, odnav mcirdeba daqiravebiT dasaqmebulTa
xvedri wili da mniSvnelovnad mcirdeba gaurkveveli saqmianobis mqone
pirTa xvedri wili.
dasaqmebulTa ganawileba ekonomikis seqtorebis mixedviT moicavs
dasaqmebulTa ganawilebas ekonomikis saxelmwifo da arasaxelmwifo
seqtorebSi. ekonomikis saxelmwifo seqtori Tavis mxriv iyofa saxelmwifo
sakuTrebis sawarmoebad da sabiujeto organizaciebad an dawesebulebebad.
arasaxelmwifo seqtori Tavis mxriv iyofa arasaxelmwifo sakuTrebis
sawarmoebad da ucxoeTis an erTobliv sawarmo-organizaciebad.
dasaqmebulTa ganawileba ekonomikuri saqmianobis saxeebis
(dargebis) mixedviT moicavs dasaqmebulTa ganawilebas ekonomikuri
saqmianobis im saxeebis mixedviT, romlebSic dasaqmebulia dasaqmebulTa 3
da meti procenti. saqmianobis aRniSnuli saxeebia:
_ soflis meurneoba, nadiroba da satyeo meurneoba;
_ damamuSavebeli mrewveloba;
1 gamoTvlilia cxrili 1.1-is safuZvelze, procentebSi
12
_ vaWroba, avtomobilebis, sayofacxovrebo nawarmisa da piradi moxmarebis
sagnebis remonti;
_ transporti da kavSirgabmuloba;
_ saxelmwifo mmarTveloba;
_ ganaTleba;
_ janmrTelobis dacva da socialuri daxmareba;
_ danarCeni.
saqarTvelos statistika aseve Seiswavlis dasaqmebulTa ganawilebas
Semdegi Tanamdebobebis mixedviT:
_ marTvis organoebis xelmZRvanelebi;
_ umaRlesi donis kvalificiuri specialistebi;
_ saSualo donis kvalificiuri specialistebi;
_ sakancelario saqmiT da aRricxviT dakavebuli pirebi;
_ momsaxurebis sferoSi dasaqmebulebi;
_ soflis meurneobis muSakebi;
_ warmoebis kvalificiuri muSakebi;
_ operatorebi, memanqaneebi da meaparateebi;
_ arakvalificiuri muSebi;
_ danarCeni
saqarTvelos statistikaSi mTlianad dasaqmebasTan erTad didi
mniSvneloba eniWeba daqiravebiT dasaqmebulTa statistikur Seswavlas
igive niSnebis mixedviT, rogoricaa saerTod dasaqmebulTa Seswavlis
SemTxvevaSi, ramdenadac dasaqmebulTa aRniSnuli kategoriis absoluturi
da SefardebiT zrda sabazro ekonomikaze gadasvlis piroba da
imavdroulad Sedegicaa.
meoradad dasaqmeba (SeTavseba) dRevandel saqarTveloSi mniSvnelovan
rols asrulebs. jer erTi, paradoqsulia, Tumca faqtia, rom umuSevrobis
pirobebSi adgili aqvs samuSao Zalis deficits. magram laparakia ara
raodenobriv, aramed kvalificiuri, dRevandeli samecniero-teqnologiuri
revoluciis moTxovnebisadmi adekvaturi donis samuSao Zalaze.
Sesabamisad maRalkvalificiuri samuSao Zalis deficitis pirobebSi
aseTi kvalificiis samuSao Zalis meoradad dasaqmeba saWirocaa da
aucilebelic. meore-meoradad dasaqmeba ojaxis biujetis Sevsebis
garkveuli wyaroa da meoradad dasaqmebis ZiriTadi mizezi.
meoradad dasaqmebis dones gansazRvravs masze moTxovna, e.i
vakanturi adgilebis arseboba. meoradad dasaqmebis statistikuri
analizi mimdinareobs saerTod dasaqmebis statistikuri analizis
identurad, ramdenadac es SesaZlebelia arsebuli statistikuri
informaciis pirobebSi.
5. mosaxleobis umuSevrobis statistika
13
umuSevroba warmoadgens umniSvnelovanes makroekonomikur maCvenebels.
esaa movlena, rodesac samuSao Zalis miwodeba aRemateba masze moTxovnas.
umuSevrobis statistika Seiswavlis umuSevarTa ricxvs, umuSevrobis dones
sqesis, asakis, qalaqisa da soflis, regionebis mixedviT.
umuSevrobis dones vaxasiaTebT umuSevrobis koeficientiT, romelic gamoiTvleba mocemul wels umuSevarTa ricxvis SefardebiT ekonomikurad aqtiur mosaxleobasTan da gamoisaxeba procentebSi. kerZod:
100.aqt.ek.
umuS.
umuS.T
TK (1.7)
sadac umuS.K _ aris umuSevrobis koeficienti;
umuS.T _ umuSevrebis ricxvi.
dasaqmebis da umuSevrobis maCveneblebis jami 100%-is tolia. Sesabamisad, Tu cnobilia erTi maTgani, iolad gamovTvliT meoresac. dasaqmebis saxelmwifo samsaxuri awarmoebs umuSevarTa registracias
Semdegi maCveneblebiT.
1. registrirebuli samuSaos maZieblebi, (aTasi kaci)
2. registrirebuli umuSevrebi, aTasi kaci
3. maT Soris qali, aTasi kaci
4 maT Soris qali, procentulad
5. Semweobis mimRebi umuSevarTa ricxvi, aTasi kaci
6. saSualoTviuri Semweoba, gacemuli erT umuSevarze, lari
7. registrirebuli vakansiebi, aTasi
8. umuSevarTa raodenoba erT vakansiaze
9. dasaqmebis samsaxuris mier dasaqmebuli samuSaos maZieblebi, aTasi kaci
10. registrirebul umuSevarTa ganawileba asakis mixedviT:
absolutur sidideebSi, aTasi kaci, struqtura _ procentulad
sul umuSevrebi maT Soris asaki:
16-29, 30-49, 50 da meti
11. registrirebul umuSevarTa ganawileba ganaTlebis donis mixedviT
umuSevari sul
maT Soris aqvT ganaTleba: dawyebiTi an sabazo, arasruli saSualo,
sruli saSualo, umaRlesi.
umuSevrobis bunebriv doned miCneulia 5,5-6,0%.
6. samuSao Zalis moZraobis statistika
ekonomikuri saqmianobis procesSi adgili aqvs sawarmo-
dawesebulebebSi da organizaciebSi dasaqmebuli samuSao Zalis moZraobas.
saqme isaa, rom rogorc wesi, garkveuli mosazrebebidan gamomdinare
14
adamianebi icvlian samuSao adgils, mimdinareobs samuSaoze miRebis da
ganTavisuflebis uwyveti procesi, romelic warmoadgens samuSao Zalis
moZraobas. aRniSnuli procesis Sedegad adgili aqvs samuSao Zalis
gadanawilebas sawarmoebs, dargebs da regionebs Soris. Teoriulad es
procesebi SeiZleba mimdinareobdes erovnul ekonomikaSi das aqmebulTa
saerTo ricxovnobis ucvlelobis pirobebSic.
samuSao Zalis moZraoba aris obieqturi procesi da mimdinareobs
uwyvetad. misi gamomwvevi mizezebi SeiZleba iyos mravalnairi: pensiaze
gasvla, armiaSi gawveva, samuSao asakSi Sesvla, ojaxis Seqmna da
Sesabamisad sacxovrebeli adgili Secvla, axali samuSao adgilebis
Seqmna, ukeTesi samuSaos povna, SromiTi konfliqtebi, gardacvaleba da
sxva.
samuSao Zalis moZraobis statistikis amocanebia daaxasiaTos samuSao
Zalis moZraobis saerTo moculoba, misi mimarTulebebi, intensivoba,
gamomwvevi mizezebi.
dasmuli amocanebis gadasawyvetad samuSao Zalis statistikaSi
gamoiTvleba absoluturi da SefardebiTi sidideebi. absolutur
sidideebs miekuTvneba garkveul periodSi samuSaoze miRebulTa da
samuSaodan wasulebis ricxvi. miRebulTa da wasulebis ricxvis jams
ewodeba samuSao Zalis brunva. Sesabamisad, samuSao Zalis brunva
gamoiTvleba samuSaoze miRebis da wasvlis mixedviT.
samuSaodan wasvlis mixedviT samuSao Zalis brunva iyofa aucilebel
da zedmet brunvad.
samuSao Zalis aucilebel brunvas miekuTvneba samuSaodan wasvla
iseTi mizezebiT, rogoricaa magaliTad: pensiaze gasvla, gardacvaleba,
SromiTi xelSekrulebis (kontraqtis) damTavreba da kanoniT
gaTvaliswinebuli sxva SemTxvevebi: samxedro samsaxurSi gawveva,
dainvalideba, Statebis Semcireba sawarmos reorganizaciis an gakotrebis
Sedegad da sxva.
samuSao Zalis zedmet brunvas miakuTvneben samuSaodan sakuTari
surviliT, disciplinis darRvevis da SromiTi konfliqtebis Sedegad
wasulebs. samuSao Zalis zedmeti brunva cnobilia kadrebis (samuSao
Zalis) denadobis saxeliTac da warmoebis efeqtian funqcionirebaze
uaryofiTad moqmedebs, ramdenadac saWiroa wasulebis Secvla aranaklebi
kvalifikaciis mqone samuSao ZaliT rac dros moiTxovs. Sesabamisad
adgili eqneba samuSao drois dakargvas mocemul periodSi. axali
kadrebis miReba moiTxovs maT adaptacias da integracias mocemul
sawarmoSi, rac aseve garkveul fsiqologiur barierebTan aris
dakavSirebuli. amasTan is danaxarjebi. romelic (Tu) gaswia sawarmom
wasuli muSakebis kvalifikaciis asamaRleblad, ubralod ikargeba.
Sesabamisad, saWiro statistikuri informaciis arsebobis pirobebSi
samuSao Zalis moZraobis maCveneblebi SeiZleba gamoTvlili iqnes
sawarmos, dargis, erovnuli ekonomikis, regionebis WrilSi sqesis, asakis,
15
profesiebis, ganaTlebis donis da sxva niSnebis mixedviT, romelTagan
umniSvnelovanesia samuSao Zalis denadoba mizezebis mixedviT. samuSao
Zalis denadobis sulyofili analizi SeiZleba miRebuli iqnes mxolod
misi kompleqsuri statistikur-sociologiuri gamokvlevis safuZvelze.
kerZod, samuSao Zalis denadobis statistikuri, raodenobrivi analizi
Seivseba denadobis mizezebis siRrmiseuli sociologiuri SeswavliT,
Sesabamisi sociologiuri gamokiTxviT, am mizniT Sedgenili kiTxvaris
safuZvelze, romliTac gamoikiTxebian samuSaodan wasulebi.
gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces SromiTi konfliqtebis Sedegad
gamowveul samuSao Zalis denadobas.
samuSao Zalis moZraobis statistikuri daxasiaTeba SeuZlebelia
momuSaveTa siobrivi da saSualo siobrivi ricxvis codnis gareSe.
sawarmoSi momuSaveTa siobriv ricxvSi aRiricxeba yvela, vinc mocemul
sawarmoSi muSaobs erT dReze meti xniT. momuSaveTa saSualo siobrivi
ricxvi gaiangariSeba Tvis ganmavlobaSi. amisaTvis Tvis yoveli dRis
momuSaveTa siobrivi ricxvis jami gaiyofa Tvis kalendaruli dReebis
ricxvze. arasamuSao da uqme dReebis siobriv ricxvad CaiTvleba maTi wina
dRis siobrivi ricxvi. arasruli samuSao Tvis SemTxvevaSi namuSevari
dReebis siobrivi ricxvis jami iyofa aseve Tvis kalendaruli dReebis
ricxvze. Tu monacemebi siobrivi ricxvis Sesaxeb saerTod ar gvaqvs raime
Tvis ganmavlobaSi, maSin am Tvis saSualo siobrivi ricxvi SeiZleba
miviRoT rogorc wina Tvis bolo da momdevno Tvis pirveli dRis
siobrivi ricxvis jamis saSualo ariTmetikuli. momuSaveTa
saSualoTviuri siobrivi ricxvis safuZvelze saSualo ariTmetikulis
daxmarebiT gamoiTvleba saSualokvartaluri, saSualonaxevarwliuri da
saSualowliuri siobrivi ricxvi, risTvisac sami, eqvsi da Tormeti Tvis
saSualo siobriv ricxvTa jamebi Sesabamisad gaiyofa samze,eqvsze da
Tormetze.
samuSao Zalis moZraobis maxasiaTebeli statistikur maCvenebelTa
sistema moicavs Semdeg maCveneblebs:
1. absoluturi maCveneblebi:
_ samuSaoze miRebulTa ricxvi;
_ samuSaodan wasulebis ricxvi:
_ samuSao Zalis saerTo brunva _ samuSaoze miRebulebisa da samuSaodan
wasulebis ricxvis jami;
_ mudmivad momuSaveTa ricxvi saangariSo periodSi _ miiReba periodis
dasawyisSi momuSaveTa siobriv ricxvs gamoklebuli mocemul periodSi
samuSaodan wasulebi.
2. SefardebiTi maCveneblebi: gamoiTvlebian konkretuli periodis
mixedviT, rogoricaa Tve, kvartali, naxevari weli, weli.
1. samuSao Zalis mudmivobis koeficienti, gamoiTvleba rogorc:
16
K1
mudmivad momuSaveTa ricxvi100;
momuSaveTa saSualo siobrivi ricxvi
(1.8)
2. samuSao Zalis ganaxlebis koeficienti, gamoiTvleba rogorc:
K2
samuSaoze miRebulTa ricxvi100;
momuSaveTa saSualo siobrivi ricxvi
(1.9)
3. samuSao Zalis wasvlis koeficienti, gamoiTvleba rogorc:
K3
samuSaodan ganTavisuflebulTa ricxvi100;
momuSaveTa saSualo siobrivi ricxvi
(1.10)
4. samuSao Zalis denadobis koeficienti, gamoiTvleba rogorc:
1004 ricxvi siobrivi saSualo momuSaveTa
brunva) (zedmeti denadobaK (1.11)
samuSao Zalis denadobis koeficienti zemoTmotanili formuliT
SeiZleba gamovTvaloT mizezebis mixedviTac, rogoricaa: sakuTari
surviliT, disciplinis darRvevis da SromiTi konfliqtis Sedegad
wasulebi. samuSao Zalis denadobis koeficienti aseve cnobilia rogorc
kadrebis denadobis koeficienti.
5. samuSao Zalis saerTo brunvis koeficienti, gamoiTvleba rogoorc:
K5
samuSaoze miRebulTa da ganTavisuflebulTa ricxvis jami100;
momuSaveTa saSualo siobrivi ricxvi
(1.12)
samuSao Zalis saerTo brunvis koeficienti ( K5 ) samuSao Zalis
ganaxlebis (K2 ) da samuSaodan Zalis wasvlis (
K3 ) koeficientebis jamis
tolia.
6. samuSao Zalis Canacvlebis koeficienti, gamoiTvleba rogorc:
K6
samuSaoze miRebulTa ricxvi 100;
samuSaodan yvela mizeziT ganTavisuflebulTa ricxvi
( 1.13)
Canacvlebis koeficienti SeiZleba miviRoT samuSao Zalis
ganaxlebis koeficientis (K2 ) gayofiT wasvlis koeficientTan (
K3 );
K K K: .6 2 3
(1.14)
17
K K2 3da -s mniSvnelSi erTi da igive sidide aqvT: momuSaveTa saSualo
siobrivi ricxvi, romlebic gayofisas erTmaneTs Sekvecavs da miviRebT K6 -
is gamosaxulebas.
7. Sromis anazRaurebis statistika
Sromis anazRaureba, anu xelfasi warmoadgens Sesrulebuli
samuSaosaTvis daricxul anazRaurebas fuladi formiT. is moicavs aseve
sxvadasxva saxis waxalisebebs, Svebulebebis, sadResaswauli dReebis da
sxva umuSevari drois anazRaurebas, romlebic SromiTi kanonmdeblobiT an
individualuri SromiTi xelSekrulebiT eqvemdebareba anazRaurebas.
Sromis anazRaurebis statistikis winaSe dgas Semdegi amocanebi:
1. xelfasis fondis moculobis gansazRvra;
2. xelfasis donis da dinamikis analizi;
3. xelfasis diferenciaciis analizi;
4. samuSao Zalaze danaxarjebis statistikuri analizi.
xelfasis fondis moculobis gansazRvra. xelfasis fondi warmoadgens
sawarmoebis da organizaciebis mier Sromis anazRaurebisaTvis daricxul
Tanxas. xelfasis fondi moicavs sxvadasxva danamatebsac, rogoricaa
premiebi, anazRaureba avadmyofobis SemTxvevaSi da a.S.
sawarmoebis da organizaciebis xelfasis fondebis jami gvaZlevs
dargis xelfasis fonds, xolo dargebis xelfasis fondebis jami –
erovnuli ekonomikis xelfasis fonds. statistikis mier aRiricxeba
xelfasis saaTobrivi, dRiuri da Tveobrivi fondebi – romlebic
ukavSirdeba Sesabamis namuSevar dros. xelfasis kvartaluri,
naxevarwliuri da wliuri fondebi miiReba 3, 6 da 12 Tvis xelfasis
fondebis SekrebiT.
xelfasis fondi mniSvnelovani ekonomikuri kategoriaa, romelze
dayrdnobiTac gaiangariSeba saSualo xelfasis maCveneblebi. is
warmoadgens produqciis TviTRirebulebis Semadgenel nawils. xelfasis
fondis absoluturi moculobis maCveneblebi gamoiyeneba mosaxleobis
cxovrebis donis da samuSao Zalaze danaxarjebis analizisTvis da a.S.
xelfasis donis da dinamikis analizi. xelfasis done xasiaTdeba
saSualo xelfasis maCvenebliT da gaiangariSeba xelfasis fondis
SefardebiT namuSevar drosTan an rogorc wesi dasaqmebulTa ricxvTan.
statistikaSi gamoiTvleba saSualo xelfasis Semdegi maCveneblebi:
saSualo saaTobrivi xelfasi: gamoiTvleba xelfasis saaTobrivi
fondis SefardebiT namuSevari kac-saaTebis raodenobasTan. kac-saaTi
warmoadgens srulad namuSevar erT saaTs.
saSualo dRiuri xelfasi: gamoiTvleba xelfasis dRiuri fondis
SefardebiT namuSevari kac-dReebis raodenobasTan. kac-dRe aris
18
namuSevari erTi dRe. is moicavs momuSavisgan damoukidebel dRis Siga
mocdenebsac.
saSualoTviuri xelfasi: gamoiTvleba xelfasis Tviuri fondis
SefardebiT Tvis ganmavlobaSi dasaqmebulTa ricxvTan. xelfasis Tviuri
fondi moicavs yvela saxis anazRaurebas.
saSualo kvartaluri, naxevarwliuri da wliuri xelfasi: gamoiTvleba
saSualoTviuri xelfasis analogiurad. Tumca gamoTvlebis
gasamartiveblad saqarTvelos saxelmwifo statistikis praqtikaSi
dasaqmebulis saSualoTviuri xelfasis misaRebad saSualowliuri
xelfasi gaiyofa 12-ze.
saSualo xelfasi gamoiTvleba formuliT:
T
Ff
; ( 1.15)
sadac f _ aris saSualo xelfasi;
F _ xelfasis fondi;
T _ dasaqmebulTa ricxvi.
xelfasis donis dinamika Seiswavleba indeqsebis saSualebiT. kerZod,
0
1
f
fi ( 1.16)
xelfasis donis dinamikasTan erTad statistikis mniSvnelovan
amocanas warmoadgens xelfasis donis dinamikaze moqmedi faqtorebis
gavlenis gazomva. saqme isaa, rom erovnul ekonomikaSi dasaqmebulTa
xelfasis done yalibdeba saqmianobis sxvadasxva dargebis saSualo
xelfasebis Sedegad. Sesabamisad, romelime dargSi saSualo xelfasis
zrda an Semcireba aisaxeba mTeli ekonomikis saSualo xelfasis zrdaze
an Semcirebaze. meore mxriv, Tu dasaqmebulebSi gaizrdeba an Semcirdeba
maRal (dabal) xelfasian dargSi dasaqmebulTa ricxvi da xvedri wili,
esec gazrdis an Seamcirebs saSualo xelfasis maCvenebels.
Sesabamisad, erovnul ekonomikaSi dasaqmebulTa saSualo xelfasis
cvlilebaze moqmedebs ori faqtori: saSualo xelfasis cvlileba
calkeul dargebSi da dasaqmebulTa ricxvis (xvedri wilis) cvlileba
dargebis mixedviT, e.w. `struqturuli Zvrebi~.
orive faqtoris gavlenas xelfasis doneze vadgenT xelfasis
cvalebadi Semadgenlobis indeqsiT, romelic gamoiTvleba formuliT:
1 0
1 0
F F
T T : ,
J =
rac igivea,
1
0
f
f ( 1.17)
19
Tu gaviTvaliswinebT, rom xelfasis fondi 1F gamomdinare 1.15
formulidan tolia Tf da am gamosaxulebas F 1F-is nacvlad SevitanT
1.17 formulaSi, miviRebT xelfasis cvalebadi Semadgenlobis indeqss.
1 0
1 0
T T
T T
1 0:
ffJ =
( 1.18)
xelfasis saerTo donis cvlilebaze calkeul dargebSi saSualo
xelfasis cvlilebis gavlenas vadgenT xelfasis fiqsirebuli
Semadgenlobis indeqsiT.
1 1
1 1
T T
T T
1 0:
ffJ =
( 1.19)
xelfasis saerTo donis cvlilebaze dasaqmebis dargobrivi
struqturis cvlilebis gasazomad gamoiyeneba xelfasis struqturuli
Zvrebis indeqsi.
1 0
1 0
T T
T T
0 0:
ffJ =
(1.20)
saerTod, saindeqso analizi saSualebas gvaZlevs davadginoT saSualo
xelfasis absolutur cvlilebaze calkeuli faqtoris gavlena.
xelfasis diferenciaciis analizi. dasaqmebulis xelfasis sidide
damokidebulia mis ganaTlebaze, kvalifikaciaze, asakze da sxva
faqtorebze, romlebic iwveven dasaqmebuli samuSao Zalis Sromis
anazRaurebis diferenciacias.
xelfasis diferenciacias adgili aqvs makrodonezec, rogoricaa:
ekonomikuri saqmianobis saxeebis da sqesis mixedviT, aseve regionebis
mixedviT.
saqstatis monacemebiT, 2015 wlisaTvis ekonomikaSi daqiravebiT
dasaqmebulTa saSualoTviuri nominaluri xelfasi Seadgenda 773,1 lars;
mSeneblobaSi _ 868,2 lars, jandacvasa da socialur daxmarebaSi _ 667,9
lars, ganaTlebaSi _ 422,9 lars, safinanso saqmianobaSi _ 1505,8 lars,
saxelmwifo mmarTvelobaSi _ 1152,1 lars da a.S.
amave, 2015 wels, kacebis saSualoTviuri nominaluri xelfasi toli
iyo 920,3 laris,xolo qalebis 585,0 laris, e.i. 335,3 lariT naklebi.
saqarTveloSi istoriulad arsebuli qalis kultis pirobebSi, saxezea
maTi diskriminaciis samarcxvino faqti (lekvi lomisa sworia, Zu iyos
Tunda xvadia?).
20
nominaluri xelfasi aris daricxuli xelfasi. misi gayofiT
samomxmareblo fasebis indeqsze (sfi) miviRebT realur xelfass. kerZod,
Tu 2015 wels saqarTveloSi nominaluri xelfasi aris 773,1 lari, xolo
sfi 99,5%, maSin realuri xelfasi tolia: 773,1 : 0,995 = 777 laris. e.i.
fasebis Semcirebam gamoiwvia realuri xelfasis zrda nominalurTan
SedarebiT 5,9 lariT. fasebis zrdis pirobebSi, reluri xelfasi
nominalurTan SedarebiT Semcirdeba.
statistikasa da ekonomikaSi gamoiTvlian realuri xelfasis
msyidvelobiTunarianobas. es ukanaskneli gaizomeba im saqonlisa da
momsaxurebis moculobiT, romlis SeZenac SeiZleba realuri xelfasiT.
magaliTad, Tu 2015 wels 1 kg. kartofili Rirda saSualod1,5 lari, maSin
amave wlis 777 lari realuri xelfasis msyidv- elobiTi unari aris _ 777:
1,5 (erTi kg. kartofilis fasi)= 518 kg. kartofils da a.S.
8. samuSao Zalaze danaxarjebis statistikuri analizi
danaxarjebi samuSao Zalaze warmoadgens sabazro ekonomikis
damaxasiaTebel kategorias. is warmoadgens danaxarjebs, romlebic
dakavSirebulia samuSao Zalis daqiravebasa da uzrunvelyofasTan.
statistikis amocanebia samuSao Zalaze danaxarjebis donis,
struqturis da dinamikis dadgena.
samuSao Zalaze danaxarjebis done gaizomeba danaxarjebis
moculobiT saSualod erT muSakze gaangariSebiT. saqarTvelos
ekonomikaSi aRniSnuli maCvenebeli 2002 wels 1806,47 laridan 2004 wels
gaizarda 2403,4 laramde, xolo 2005 wels – 3051,8 laramde.
samuSao Zalaze danaxarjebis struqturis Sesaswavlad saWiroa
danaxarjebis dajgufeba erTgvarovan jgufebad, xolo Semdeg
ganisazRvreba TiToeulis xvedri wili danaxarjebis mTlian jamSi.
samuSao Zalaze danaxarjebis saerTaSoriso standartuli klasifikacia
moicavs danaxarjebis 10 jgufs:
1. xelfasi;
2. arasamuSao drois anazRaureba;
3. premiebi da saCuqrebi;
4. kveba, sasmelebi da sxva anazRaurebebi naturaluri formiT;
5. danaxarjebi momuSaveTa sacxovrebelze, romelsac Tavis Tavze
iRebs damqiravebeli;
6. damqiraveblis xarjebi socialur uzrunvelyofaze;
7. danaxarjebi profesiul momzadebaze;
21
8. danaxarjebi socialur momsaxurebaze;
9. sxva danaxarjebi samuSao Zalaze;
10. gadasaxadebi, ganxiluli, rogorc samuSao Zalis danaxarjebi.
saqarTveloSi, ZiriTadi danaxarjebi samuSao Zalaze modis xelfasze
(≈80,0%) da socdazRvevis danaricxebze (16,0%).
saqarTvelos statistika samuSao Zalaze gaweuli danaxarjebis
Sesaxeb informacias moipovebs da amuSavebs ekonomikuri saqmianobis
saxeebis mixedviTac.
9. Sromis nayofierebis statistika
Sromis nayofiereba aris adamianis unari, drois erTeulSi awarmoos
produqciis garkveuli raodenoba. amis mixedviT gaiangariSeben saaTobriv,
dRiur, Tviur, kvartalur da wliur Sromis nayofierebas.
Sromis nayofierebis statistikis amocanebia gansazRvros Sromis
nayofierebis done, dinamika da masze moqmedi faqtorebi.
Sromis nayofierebis done – u gaiangariSeba warmoebuli produqciis
moculobis – q SefardebiT dasaqmebulTa ricxvze, Т. kerZod,
T
qu (1.22)
mocemuli maCvenebeli aris saSualo sidide da gviCvenebs saSualod
erT dasaqmebulze warmoebuli produqciis moculobas.
Sromis nayofierebis Sebrunebuli maCvenebelia Sromatevadoba,
romelic gamoiTvleba Semdeg formuliT:
q
Tt (1.23)
sadac t aris Sromatevadoba;
T - produqciis warmoebaze daxarjuli dro;
q - warmoebuli produqciis moculoba.
Sromis nayofierebis donis dinamikas vaxasiaTebT indeqsebiT:
0
1
u
ui ;
0
0
1
1
T
q
T
qJ (1.24)
Tu mocemul formulaSi SevitanT formula 1.22-idan miRebul q -s
mniSvnelobas, q = и -s, maSin formula 8.24 miiRebs Semdeg saxes:
T
TT
01 1
01
: .
0и и
J =
(1.25)
22
mocemuli indeqsi aris Sromis nayofierebis cvalebadi Semadgenlobis
indeqsi.
rodesac vzomavT Sromis nayofierebis donis dinamikas, davuSvaT ori
an meti dargisaTvis, maSin maTi saerTo Sromis nayofierebis dinamikaze
imoqmedebs ori faqtori: Sromis nayofierebis doneTa cvlileba TviToeul
dargSi da struqturuli Zvrebi. struqturuli Zvrebis gavlena niSnavs,
rom calkeul dargSi Sromis nayofierebis ucvlelobis pirobebSic ki
saerTo Sromis nayofiereba gaizrdeba, TuU gaizrdeba im dargSi
dasaqmebulTa xvedri wili, romelSic maRalia Sromis nayofiereba.
Sromis nayofierebis cvalebadi Semadgenlobis indeqsze moqmedebs
orive faqtori.
Sromis nayofierebis donis dinamikaze moqmedi faqtorebi calk_calke
gaizomeba Sromis nayofierebis fiqsirebuli da struqturuli Zvrebis
indeqsiT.
fiqsirebuli indeqsiT vadgenT saerTo Sromis nayofierebaze
TviToeul dargSi Sromis nayofierebis cvlilebis gavlenas. misi
formulaa:
T
TT
1 1 1
11
:
0и и
J =
(1.26)
struqturuli Zvrebis indeqsiT vadgenT saerTo Sromis nayofierebaze
dasaqmebis dargobrivi struqturis cvlilebis gavlenas. misi formulaa:
T
TT
1 0 0
01
:
0и и
J =
. ( 1.27)
mSp-s indeqsi dasaqmebis da Sromis nayofierebis indeqsebis namravlis
tolia.
23
Tema 2
ZiriTadi da sabrunavi kapitalis statistika
saleqcio sakiTxebi
1. erovnuli simdidris zogadi koncefcia da gansazRvra
2. aqtivebis klasifikacia erovnul simdidreSi
3. ZiriTadi kapitalis gansazRvra da klasifikacia
4. ZiriTadi kapitalis Sefasebis saxeebi
5. ZiriTadi kapitalis balansi
6. ZiriTadi kapitalis cveTa
7. ZiriTadi kapitalis mdgomareobis, moZraobisa da
vargisianobis maCveneblebi
8. ZiriTadi kapitalis gamoyenebis maCveneblebi
9. ZiriTadi kapitalis dinamikis maCveneblebi
10. sabrunavi kapitalis gansazRvra da klasifikacia
11. sabrunavi kapitaliT uzrunvelyofisa da gamoyenebis
maCveneblebi
1. erovnuli simdidris zogadi koncefcia da gansazRvra
qveynis erovnuli simdidris obieqturi da sruli Sefaseba, misi
struqturisa da dinamikis Seswavla statistikis mniSvnelovan amocanad
gvevlineba. es monacemebi aucilebelia saxelmwifo marTvis
organoebisaTvis, raTa ganaxorcielon ekonomikuri ganviTarebis analizi,
ekonomikuri politikis SemuSaveba, gadawyvetilebebis miReba arsebuli
resursebis gamoyenebis efeqtianobis amaRlebisaTvis, dabegvris
srulyofis problemebis gadawyveta. erovnuli simdidris Sesaxeb
monacemebi aucilebelia samecniero-kvleviTi dawesebulebebisaTvis,
romlebic Seiswavlian makroekonomikas, ageben prognozul modelebs,
aanalizeben ekonomikuri zrdis faqtorebs, gamoikevleven ekonomikaze
ekologiuri procesebis zegavlenas, atareben alternatiul gaangariSebebs,
afarToeben ekonomikuri analizis sazRvrebs. garda amisa, qveynis
erovnuli simdidris Sefasebam SeiZleba daainteresos investorebi, maT
Soris, ucxoelebi.
erovnuli simdidris koncefcia, romelic rekomendebulia erovnul
angariSTa sistemaSi SeiZleba mokled Semdegnairad warmovadginoT:
erovnuli simdidre _ es aris mocemuli qveynis rezidenti instituciuri
erTeulebis kapitalis wminda RirebulebaTa jami raime TariRisaTvis
(wlis dasawyisSi an bolosaTvis).
24
kapitalis wminda Rirebuleba _ esaa instituciuri erTeulis yvela
ekonomikuri aqtivis (arafinansuri da finansuri) Rirebulebasa da maT
finansur valdebulebaTa sidides Soris sxvaoba.
mTlianad ekonomikisaTvis erovnuli simdidre udris arafinansuri
aqtivebis Rirebulebas damatebuli wminda finansuri moTxovnebi danarCen
msofliosTan. erovnuli simdidre SeiZleba agreTve gansazRvruli iyos,
rogorc ekonomikis seqtorebis kapitalis wminda RirebulebaTa jami, maTi
finansuri aqtivebisa da valdebulebebis gaTvaliswinebiT. erovnuli
simdidris gaangariSebisas mxedvelobaSi miiReba mxolod sazRvargareTis
finansuri aqtivebisa da valdebulebebis saldo, vinaidan erovnuli
ekonomikis seqtorebs Soris warmoqmnili finansuri aqtivebi da
valdebulebebi urTierTgdaifareba.
erovnul simdidreSi CarTuli unda iyos mxolod is aqtivebi, romlebzec
konkretul sameurneo subieqtebs SeuZliaT gaavrcelon sakuTrebis
ufleba (aseTi aqtivebs ekonomikuri aqtivebi ewodeba).
erovnul simdidres ar miekuTvneba moZiebuli bunebrivi resursebi,
romlebic ama Tu im mizezis gamo ar iyo CarTuli ekonomikur procesSi,
ar warmoadgens konkretuli instituciuri erTeulebis sakuTrebas. yvela
aqtivi da valdebuleba unda Sefasdes im momentisaTvis arsebul sabazro
fasebSi da ara maTi SeZenis fasebSi, rasac xSirad aqvs adgili
sabuRaltro aRricxvaSi.
2. aqtivebis klasifikacia erovnul simdidreSi
ekonomikuri aqtivebi _ es aris Rirebulebis mqone obieqtebi, romlebzec
instituciuri erTeulebis mier individualurad an koleqtiurad
vrceldeba sakuTrebis ufleba da romelTa flobiT (an gamoyenebiT) maT
flobelebs garkveuli periodis ganmavlobaSi SeuZliaT ekonomikuri
sargeblis miReba.
aqtivebs ar miekuTvneba adamianuri kapitali, bunebrivi aqtivebi, romlebic
ar iTvleba ekonomikur aqtivebad (magaliTad, sahaero sivrce) da
garantiis tipis pirobiTi aqtivebi, romlebic ar warmoadgenen finansur
aqtivebs (magaliTad, valis dafarvis garantia, romelic SemoTavazebulia
mesame mxaris mier, sakredito xazi da a. S.).
erovnul angariSTa sistema-2008-is Sesabamisad yvela aqtivi iyofa ორ
ZiriTad jgufad _ arafinansur da finansur aqtivebad:
I. arafinansuri aqtivebi
1. warmoebuli aqtivebi
25
1.1. ZiriTadi kapitali
sacxovrebeli Senobebi
sxva Senobebi da nagebobebi
arasacxovrebeli Senobebi
sxva nagebobebi
miwis gaumjobeseba
manqanebi da mowyobilobebi
satransporto saSualebebi
sainformacio, kompiuteruli da satelekomunikacio
mowyobilobebi
sxva manqanebi da mowyobilobebi
SeiaraRebis sistemebi
kultivirebadi biologiuri resursebi
produqtuli pirutyvi
mravalwliani produqtuli sasoflo-sameurneo kultu-
rebi da nargavebi
arawarmoebul aqtivebze sakuTrebis uflebis gadacemasTan
dakavSirebuli xarjebi
inteleqtualuri sakuTrebis produqtebi
mecnieruli kvlevebi da damuSavebebi
sasargeblo wiaRiseulis moZieba da maragebis Sefaseba
kompiuteruli programuli uzrunvelyofa da monacemTa
bazebi
literaturis, xelovnebisa da gasarTobi Janris
nawarmoebebis originalebi
inteleqtualuri sakuTrebis sxva produqtebi
1.2. materialuri sabrunavi kapitalis maragebi
nedleuli da masalebi
daumTavrebeli warmoeba
kultivirebadi biologiuri resursebis daumTavrebeli
warmoeba
sxva daumTavrebeli warmoeba
mza produqcia
samxedro daniSnulebis materialuri sabrunavi saSualebebi
xelmeored gadasayidi saqoneli
1.3. faseulobani
Zvirfasi qvebi da liTonebi
antikvariati da xelovnebis sxva nimuSebi
sxva faseulobebi
2. arawarmoebuli aqtivebi
2.1. bunebrivi resursebi
miwa
sasargeblo wiaRiseuli
26
arakultivirebadi biologiuri resursebi
wylis resursebi
sxva bunebrivi resursebi
radiosixSireebis diapazonebi
sxva
2.2. kontraqtebi, ijaris xelSekrulebebi da licenziebi
dapatentebuli obieqtebi
saoperacio lizingis gadasacemi xelSekrulebebi
bunebrivi resursebiT sargeblobis nebarTvebi
saqonlisa da momsaxurebis miRebis gansakuTrebuli uflebebi
momaval periodSi
2.3. gudvili da marketinguli aqtivebi
II. finansuri aqtivebi
monetaruli oqro da nasesxobis specialuri uflebebi
naRdi fuli da depozitebi
fasiani qaRaldebi, aqciebis garda
sesxebi
aqciebi da kapitalSi monawileobis sxva saxeebi
dazRvevis teqnikuri rezervebi
kreditorebisa da debitorebis sxva angariSebi.
arafinansuri aqtivebi _ instituciuri erTeulebis mflobelobaSi
arsebuli obieqtebia, romelTa flobas, Senaxvasa da gamoyenebas moaqvs
realuri an potenciuri ekonomikuri sargebeli drois garkveuli periodis
ganmavlobaSi. warmoSobis mixedviT isini iyofa warmoebul da
arawarmoebul aqtivebad.
arafinansuri warmoebuli aqtivebi iqmneba sawarmoo procesis Sedegad da
Sedgeba sami ZiriTadi elementisagan: ZiriTadi kapitali, materialuri
sabrunavi saSualebebis maragebi (sabrunavi kapitali) da faseulobani.
3. ZiriTadi kapitalis gansazRvra da klasifikacia
ZiriTadi kapitali _ es aris sawarmoo aqtivebi, romlebic sawarmoo
procesSi gamoiyeneba mravaljer an mudmivad, erTi wlisa da meti xnis
ganmavlobaSi.
ganvixiloT ZiriTadi kapitalis zogierTi muxli:
sacxovrebel Senobebs (sacxovriss) miekuTvneba Senobebi, romlebic
mTlianad an nawilobriv gamoiyeneba sacxovreblad binebis saxiT, maT
Sorisaa sacxovrisebTan dakavSirebuli nagebobani, magaliTad, avtofarexi
da yvela mowyobiloba, romelic Cveulebriv gvxvdeba sacxovrebel
27
SenobebSi, agreTve mcuravi saxlebi, gadasatani saxlebi da saxli-
furgonebi, romlebic gamoiyeneba rogorc mosaxleobis ZiriTadi
sacxovrisi, agreTve istoriuli Zeglebi, romlebis identificirebulia
rogorc sacxovrebeli Senobebi.
sxva Senobebi da nagebobani _ es aris arasacxovrebeli Senobebi da
nagebobani (magaliTad, sawyobebi, samrewvelo da savaWro sawarmoebis
Senobebi, sastumroebi, restornebi, saswavlo Senobebi da saavadmyofoebi,
gzatkecilebi, xidebi, metropoliteni, kaSxlebi, kavSirgabrulobisa da
eleqtrogadamcemi xazebi, magistraluri milgayvanilobebi da sxv.).
manqanebi da mowyobilobebi _ esaa adamianebisa da tvirTis gadasazidi
satransporto saSualebebi, manqanebi da mowyobilobebi da sainformacio,
kompiuteruli da satelekomunikacio mowyobilobebi. erovnuli simdidris
es elementi ar moicavs Sinameurneobebis mier saboloo moxmarebisaTvis
SeZenil manqanebs da mowyobilobebs (magaliTad, msubuqi avtomobili).
isini aRiricxeba sacnobaro muxlSi _ `xangrZlivi moxmarebis
samomxmareblo saqoneli SinameurneobebSi”. magram, Tu aseTi manqanebi da
mowyobilobani gamoiyeneba SinameurneobaSi sawarmoo procesis
gansaxorcieleblad, maSin isini unda miekuTvnos ZiriTad kapitals.
SeiaraRebis sistemebi – es aris satransporto saSualebebi da sxva
mowyobilobebi, rogoricaa samxedro gemebi, wyalqveSa navebi, samxedro
TviTmfrinavebi, tankebi, raketebis gadasatani da gamSvebi danadgarebi,
romelTac saomari daniSnuleba aqvT, xolo mSvidobis dros –
Semakavebeli.
kultivirebadi biologiuri resursebi _ soflis meurneobaSi ZiriTadi
kapitalis erT-erTi mTavari elementia, romelic moicavs produqtiuli,
sajiSe da muSa pirutyvis, xexilis baRebis, venaxebis da sxva
regularulad msxmoiare mcenareebis plantaciebis Rirebulebas.
kultivirebadi aqtivebis daumTavrebeli warmoeba (mag. mravalwliani
nargavebi, Tu maT ar miuRweviaT simwifis asakisaTvis, anu arasxmoiare an
mozardeuli da suqebaze dayenebuli pirutyvi miekuTvneba materialur
sabrunav saSualebebs).
aseve, ZiriTadi kapitali Sedgeba sasargeblo wiaRiseulis saZiebo
xarjebisagan, im obieqtebis Rirebulebebisgan, romlebic Seqmnilia
adamianis SromiT da warmodgenilia informaciis saxiT eleqtro-
gamoTvliTi manqanebis (kompiuterebis) programul uzrunvelyofaSi,
agreTve literaturis, xelovnebisa da gasarTobi Janris nawarmoebebis
originalebisagan. am jgufis SemadgenlobaSi Sedis agreTve kompiuteruli
bazebis gafarToebis, SeZenisa da damuSavebisaTvis saWiro msxvili
danaxarjebi. igulisxmeba, rom es bazebi gamoiyeneba erT welze meti
vadiT, miuxedavad imisa, xdeba Tu ara maTi realizacia bazarze.
28
4. ZiriTadi kapitalis Sefasebis saxeebi
ZiriTadi kapitalis mravalferovnebis gamo misi saerTo moculobis
Sefaseba mxolod RirebulebiT gamosaxulebaSia SesaZlebeli. Sesyidvis
droisa da kapitalis mdgomareobis mixedviT SeiZleba gamoviyenoT
Sefasebis 4 meTodi: sruli Tavdapirveli, sruli aRdgeniTi, Tavdapirveli
Rirebuleba cveTis gamoklebiT da aRdgeniTi Rirebuleba cveTis
gamoklebiT.
sruli Tavdapirveli Rirebuleba faqtobrivad ZiriTadi kapitalis
Rirebulebaa misi amoqmedebis dros. masSi Sedis ZiriTadi kapitalis
SeZenaze an damzadebaze gaweuli danaxarjebi, agreTve transportireba da
damontaJeba.
Tavdapirveli Rirebuleba cveTis gamoklebiT, anu Tavdapirveli narCeni
Rirebuleba ganisazRvreba rogorc srul Tavdapirvel Rirebulebas -
cveTis Rirebuleba + modernizaciisa da kapitaluri remontis xarjebi.
sruli aRdgeniTi Rirebuleba axasiaTebs ZiriTadi kapitalis
kvlavwarmoebis Rirebulebas Tanamedrove pirobebSi, anu mis Seqmnasa da
SeZenaze gaweul danaxarjebs mimdinare fasebSi. SeiZleba iTqvas, rom
aRdgeniTi Rirebuleba ZiriTadi kapitalis sabazro Rirebulebaa. misi
gansazRvra gadafasebis Sedegad xdeba. ZiriTadi kapitalis amoqmedebis
momentSi sruli Tavdapirveli da sruli aRdgeniTi Rirebulebebi
erTmaneTis tolia.
gansxvaveba Tavdapirvel da aRdgeniT Rirebulebebs Soris fasebis
cvlilebazea damokidebuli. amasTan, aRdgeniTi Rirebuleba SeiZleba iyos
rogorc meti, ise naklebi Tavdapirvel Rirebulebaze. es damokidebulia
masalebis, samSeneblo-samontaJo samuSaoebis, satransporto tarifebis da
a.S. fasebis cvlilebis mimarTulebaze.
aRdgeniTi Rirebuleba cveTis gamoklebiT, anu aRdgeniTi narCeni
Rirebuleba axasiaTebs kapitalis faqtiuri cveTis dones kvlavwarmoebis
axal pirobebSi. mis gasaangariSeblad sruli aRdgeniTi Rirebuleba
mravldeba cveTis koeficientze.
ZiriTadi kapitalis SefasebasTan dakavSirebiT erovnul angariSTa
sistemaSi gansakuTrebuli Canawerebia gakeTebuli, raTa realurad moxdes
ZiriTadi kapitalis moxmarebis gaangariSeba, saxeldobr:
ZiriTadi kapitalis Sesyidvebi SeiZleba wina periodebSi ganxorcielda,
rodesac fasebis done mniSvnelovnad gansxvavdeboda mimdinare
periodisagan. amitom ZiriTadi kapitalis moxmarebis Sefaseba imave fasebSi
29
unda moxdes, rogorc gamoSvebis an Sualeduri moxmarebisa warmoebis
angariSSi. Sesabamisad, is fasebi unda gamoviyenoT, romlebic moqmedebs
maTi gamoyenebis periodSi da ara SeZenisas. “istoriuli fasebis”
gamoyeneba ZiriTadi kapitalis moxmarebis Sefasebisas ar aris
mizanSewonili, radgan fasebi droSi icvleba.
5. ZiriTadi kapitalis balansi
ZiriTadi kapitalis balansebi gamoiyeneba ZiriTadi kapitalis moZraobis
Sesaswavlad. ZiriTadi kapitalis Rirebuleba wlis bolos gaiangariSeba
Semdegi sabalanso sqemiT:
ო ო ო
balansis monacemebis safuZvelze SesaZlebelia ZiriTadi kapitalis
saSualowliuri Rirebulebis gaangariSeba. SeiZleba ganvixiloT ramdenime
SemTxveva, mag:
1. rodesac cnobilia ZiriTadi kapitalis Rirebuleba wlis
dasawyisSi da bolos, gaangariSeba warmoebs martivi saSualo
ariTmetikulis daxmarebiT:
( ო ო )
2. rodesac cnobilia ZiriTadi kapitalis Rirebuleba Tanabrad
dacilebuli momentebisaTvis (mag. yoveli Tvis 1-eli ricxvisTvis),
saSualowliuri Rirebuleba SeiZleba gaviangariSoT saSualo
qronologiuriT:
= (
,
sadac ZiriTadi kapitalis sabalanso Rirebulebebia
TiToeuli Tvis 1-eli ricxvisTvis;
_ ZiriTadi kapitalis sabalanso Rirebulebaa momdevno wlis 1
ianvrisTvis.
6. ZiriTadi kapitalis cveTa
produqciis realizaciis Sedegad sawarmos ukan ubrundeba ZiriTadi
kapitalis Rirebulebis nawili, romlis akumulirebis Sedegad iqmneba
saamortizacio anaricxebis fondi, anu amortizaciis fondi.
amortizaciis fondSi Tanxebis akumulireba xdeba yovelwliurad
saamortizacio anaricxebis safuZvelze, rac Tavis mxriv Sedis
30
produqciis TviTRirebulebaSi. amortizaciis wliuri fondi (
gaiangariSeba Semdegi saxiT:
( რ რ რ ო რ ) , sadac
რ _ ZiriTadi kapitalis sruli Tavdapirveli Rirebulebaa;
რ _ narCeni(salikvidacio) Rirebulebaa;
რ _ kapitaluri remontis Rirebulebaa;
ო რ _ modernizaciis Rirebulebaa;
_ ZiriTadi kapitalis samsaxuris normatiuli vadaa.
amortizaciis wliuri norma _ aris amortizaciis wliuri fondis
fardoba ZiriTadi kapitalis srul (srul Tavdapirvel an srul
aRdgeniT) RirebulebasTan da ganisazRvreba formuliT:
რ
Cveulebriv, amortizaciis normebi diferencirebulia ZiriTadi kapitalis
saxeebis mixedviT.
7. ZiriTadi kapitalis moZraobis, mdgomareobisa da
vargisianobis maCveneblebi
ZiriTadi kapitalis moZraobis absoluturi maCveneblebia: ZiriTadi
kapitalis Rirebuleba wlis dasawyissa da wlis bolos, aseve, wlis
ganmavlobaSi Semosuli da gasuli ZiriTadi kapitalis Rirebuleba.
ZiriTadi kapitalis Rirebuleba wlis bolos gaiangariSeba sabalanso
meTodiT: ZiriTadi kapitalis Rirebulebas wlis dasawyisSi emateba wlis
ganmavlobaSi Semosuli ZiriTadi kapitalis Rirebuleba da akldeba wlis
ganmavlobaSi gasuli ZiriTadi kapitalis Rirebuleba:
ო ო ო
ZiriTadi kapitalis moZraobis SefardebiTi maCveneblebia:
1. Semosvlis koeficienti gaiangariSeba Semosuli ZiriTadi kapitalis
Rirebulebis fardobiT ZiriTadi kapitalis RirebulebasTan
saangariSo wlis bolos:
31
ო ო
ო ო
2. ganaxlebis koeficienti gaiangariSeba Semosuli axali ZiriTadi
kapitalis Rirebulebis fardobiT ZiriTadi kapitalis
RirebulebasTan saangariSo wlis bolos. is gviCvenebs ganaxlebis
dones:
ო
ო ო
3. gasvlis koeficienti gaiangariSeba moqmedebidan gasuli ZiriTadi
kapitalis Rirebulebis fardobiT ZiriTadi kapitalis
RirebulebasTan saangariSo wlis dasawyisSi. is gviCvenebs gasvlis
intensivobas:
4. likvidaciis koeficienti gaiangariSeba siZvelisa da cveTis gamo
moqmedebidan gasuli ZiriTadi kapitalis Rirebulebis fardobiT
ZiriTadi kapitalis RirebulebasTan saangariSo wlis dasawyisSi.
5. likvidirebuli ZiriTadi kapitalis Rirebulebis fardobiT
Semosuli ZiriTadi kapitalis RirebulebasTan angariSoben ZiriTadi
kapitalis Secvlis intensivobas.
ZiriTadi kapitalis mdgomareoba(vargisianoba) Seiswavleba Semdegi
maCveneblebiT:
1. cveTis koeficienti gaiangariSeba cveTis Tanxis fardobiT
ZiriTadi kapitalis srul Tavdapirvel RirebulebasTan. is
axasiaTebs ZiriTadi kapitalis xvedriT wils, romelic
axladSeqmnil produqciazea gadatanili. wlis bolosaTvis ZiriTadi
kapitalis cveTis absoluturi Tanxis gansazRvra xdeba mocemuli
TariRisaTvis srul Tavdapirvel da narCen Rirebulebebs Soris
sxvaobiT: რ რ .
რ რ
რ
2. vargisianobis koeficienti ganisazRvreba narCeni Rirebulebis
fardobiT srul Tavdapirvel RirebulebasTan. is axasiaTebs
32
ZiriTadi kapitalis im xvedriT wils, romelic jer ar aris
gadatanili axladSeqmnil produqciaze:
რ ო რ
რ
cveTisa da vargisianobis koeficientebs Soris urTierTkavSiri Semdegi
saxiT gamoisaxeba:
რ ო
manqana-mowyobilobebis asakis dasaxasiaTeblad gamoiyeneba maTi saSualo
asaki, sadac ZiriTadi kapitalis TiToeuli erTeulis asaki Sewonilia mis
Sesabamisi asakis manqana-mowyobilobebis raodenobasTan.
8. ZiriTadi kapitalis gamoyenebis maCveneblebi
statistikaSi ZiriTadi kapitalis gamoyenebas swavloben Semdegi
maCveneblebis saSualebiT:
1. kapitalukugeba, romelic gviCvenebs warmoebuli produqciis
moculobas ZiriTadi kapitalis 1 fulad erTeulze, mag. larze:
sadac
_ warmoebuli produqciis Rirebulebaa;
_ ZiriTadi kapitalis saSualo Rirebulebaa.
2. kapitaltevadoba, romelic gviCvenebs ZiriTadi kapitalis
moculobas warmoebuli produqciis 1 larze da kapitalukugebis
Sebrunebuli maCvenebelia:
3. kapitalSeiaraReba, romelic gviCvenebs ZiriTadi kapitalis
moculobas 1 momuSaveze:
, sadac
_ samuSao Zalis saSualo raodenobaa;
_ ZiriTadi kapitalis saSualo Rirebulebaa.
am maCveneblebs Soris Semdegi urTierTkavSiria: Tu
kapitalukugebas gavamravlebT kapitalSeiaraRebaze, miviRebT
Sromis mwarmoeblurobas:
33
9. ZiriTadi kapitalis dinamikis maCveneblebi
ZiriTadi kapitalis dinamika Seiswavleba indeqsebis saSualebiT.
ZiriTadad gamoiyeneba individualuri indeqsebi da maTi urTierTkavSiri.
dinamikis maCveneblebis gaangariSebebi mocemulia praqtikuli damxmare
saxelmZRvanelos amoxsnil amocanebSi 2 da 3.
10. sabrunavi kapitalis gansazRvra da klasifikacia
ZiriTadi kapitalisgan gansxvavebiT sabrunavi kapitali (materialuri
sabrunavi saSualebebis maragebi) sawarmoo procesSi erTjeradad
monawileobs da mTeli Rirebuleba gadaaqvs Seqmnil produqciaze. mis
SemadgenlobaSi Sedis: nedleuli da masalebi, daumTavrebeli warmoeba,
mza produqcia, samxedro daniSnulebis materialuri sabrunavi
saSualebebi, xelmeored gadasayidi saqoneli.
nedleuli da masalebi
daumTavrebeli warmoeba
kultivirebadi biologiuri resursebis daumTavrebeli
warmoeba
sxva daumTavrebeli warmoeba
mza produqcia
samxedro daniSnulebis materialuri sabrunavi saSualebebi
xelmeored gadasayidi saqoneli
materialuri sabrunavi saSualebebis maragebs miekuTvneba saqoneli,
romelic Seqmnilia mimdinare an wina periodSi da inaxeba gasayidad, an
maTi gamoiyeneba warmoebaSi mogvianebiTaa gaTvaliswinebuli. esenia _
masalebisa da nedleulis sawarmoo maragebi, daumTavrebeli warmoeba,
gadasayidi saqoneli, mza produqcia, samxedro daniSnulebis materialuri
sabrunavi saSualebebi.
nedleuli da masalebi moicavs saTbobs, instrumentebs,
naxevarfabrikatebs, SesafuT masalas, asawyob komponentebs, sasursaTo
saqonels, sakancelario nivTebs, Tesls, pirutyvis sakvebs da sxva
saqonels, romlebsac maTi mflobeli gamoiyenebs Sualeduri
moxmarebisaTvis sawarmoo procesSi, e.i. saqoneli, romelic gadasayidad
ar aris gankuTvnili. sawarmoo maragis, nedleulisa da masalebis
damaxasiaTebeli Taviseburebaa monawileoba warmoebis erTi ciklis
34
ganmavlobaSi. rogorc wesi, maTi Rirebuleba srulad gadadis maTgan an
maTi monawileobiT warmoebuli saqonlisa da momsaxurebis RirebulebaSi.
daumTavrebeli warmoeba _ es aris saqoneli da momsaxureba, romelTa
warmoeba dawyebulia, magram bolomde ar aris miyvanili da gagrZeldeba
imave mwarmoeblis mier momaval periodSi. daumTavrebeli warmoeba
saqmianobis yvela saxeSi gvxvdeba, Tumca is ufro mniSvnelovania im
dargebSi, sadac warmoebis xangrZlivi ciklia an rTuli ZiriTadi
kapitali iwarmoeba, rogoricaa gemebi, Senobebi, programuli
uzrunvelyofa an filmebi. daumTavrebeli warmoebis Semcireba
avtomaturad iwvevs mza produqciis zrdas.
mza produqcia _ es aris saqoneli, romelic mzadaa gasayidad, an sxva
sameurneo erTeulebisaTvis gasagzavnad. Tu mwarmoebelma daasrula
produqtis warmoeba, is mza produqtad iTvleba, Tundac SemdegSi is
Sualeduri moxmarebisTvis gamoiyenebodes.
aRsaniSnavia, rom erTi da igive saqoneli SeiZleba mivakuTnoT erovnuli
simdidris sxvadasxva elements imisa mixedviT, Tu rogor gamoiyeneba
mocemul momentSi. magaliTad, Carxi, romelic gamoiyeneba sawarmoo
procesSi, anda romelic unda damontaJdes sawarmoSi, Sedis ZiriTadi
kapitalis SemadgenlobaSi, xolo aseTive Carxi, romelic imyofeba
sawarmo-damamzadeblis mza produqciis sawyobSi, miekuTvneba materialuri
sabrunavi saSualebebis maragis kategorias.
samxedro daniSnulebis materialur sabrunav saSualebebs miekuTvneba
erTjeradi gamoyenebis obieqtebi, rogoricaa sabrZolo masalebi, tyviebi,
bombebi, raketebi da a.S.
xelmeored gadasayidi saqoneli warmoadgens sabiTumo an sacalo savaWro
organizaciebSi arsebuli da gasayidad gankuTvnili saqonlis
Rirebulebas.
11. sabrunavi kapitaliT uzrunvelyofisa da gamoyenebis
maCveneblebi
sabrunavi kapitaliT sawarmoo procesis uzrunvelyofisa da efeqturi
gamoyenebis mizniT statistikaSi gamoiyeneba Semdegi maCveneblebi:
1. maragebiT uzrunvelyofis maCvenebeli dReebSi, romelic tolia
faqtiuri maragebis fardobisa maragebis saSualodRiur
moculobasTan:
35
რ რ
რ
2. brunvadobis koeficienti, romelic axasiaTebs sabrunavi kapitalis
saSualo naSTis brunvaTa ricxvs da gaiangariSeba warmoebuli
(realizebuli) produqciis moculobis fardobiT sabrunavi
kapitalis saSualo naSTTan:
რ ო რ
3. datvirTvis koeficienti, romelic gviCvenebs 1 laris realizebuli
produqciis warmoebisaTvis saWiro sabrunavi kapitalis Rirebulebas
da is brunvadobis koeficientis Sebrunebuli sididea:
რ
რ
4. brunvadoba dReebSi anu erTi brunvis saSualo xangrZlivoba,
romelic gviCvenebs dros kalendarul dReebSi, romelic saWiroa
sabrunavi kapitalis erTjeradad amobrunebisTvis. amisaTvis
kalendarul dReTa ricxvi iyofa brunvadobis koeficientze:
რ ო
an რ
36
Tema 3
makroekonomikuri statistikis maCvenebelTa sistema
saleqcio sakiTxebi
1. mTliani Sida produqti (mSp) da wminda Sida produqti (wSp)
2. mSp-is gaangariSebis meTodebi
3. mSp-is gadaangariSeba mudmiv fasebSi
4. erovnuli Semosavali
5. ekonomikis mTliani saoperacio mogeba da Sereuli Semosavlebi
6. gankargvadi Semosavali
7. erovnuli danazogi
8. wminda dakrediteba da wminda sesxeba
1. mTliani Sida produqti (mSp) da wminda Sida produqti (wSp)
mTliani Sida produqti (mSp) makroekonomikur statistikaSi yvelaze
xSirad gamoyenebuli indikatoria, romelic qveynis ekonomikuri
saqmianobis Sedegebis daxasiaTebisTvis gamoiyeneba.
mSp-is ganmarteba saerTaSoriso statistikuri standartuli
meTodologiis donezea SeTanxmebuli, romelsac erovnul angariSTa
sistema (eas) ewodeba. eas warmoadgens logikurad Tanamimdevrul,
integrirebul makroekonomikur angariSTa, balansebisa da cxrilebis
sistemas, romelic efuZneba saerTaSoriso doneze SeTanxmebul cnebebs,
ganmartebebs, klasifikaciebsa da aRricxvis wesebs. mSp-is raodenobriv
monacemSi asaxulia mocemuli qveynis ekonomikur teritoriaze drois
garkveul periodSi yvela komerciuli firmis, arakomerciuli
instituciis, saxelmwifo marTvis organosa da Sinameurneobis mier
warmoebuli saqonlisa da momsaxurebis gamoSveba ganmeorebiTi aRricxvis
gareSe. qveynebis umravlesobaSi misi gaangariSeba wliuri da kvartaluri
sixSiriT xdeba, Tumca zogierTi qveynis statistikuri samsaxuris mier
yovelTviuri winaswari Sefasebebic qveyndeba.
mSp-is gaangariSeba martivi ar aris. TvalsaCinoebisTvis SeiZleba
movitanoT regionSi makaronis warmoebis magaliTi. davuSvaT, wlis
ganmavlobSi regionSi saqmianobs mxolod erTi, makaronis mwarmoebeli
firma. maSin, regionis mSp SeiZleba ganvsazRvroT rogorc wlis
ganmavlobaSi gamoSvebuli makaronis raodenoba tonebSi, an misi
Rirebuleba. Tumca, makroekonomikuri maCveneblebis gasaangariSeblad
sakmarisi ar aris mxolod RirebulebiT sazom erTeulebSi gamosaxuli
calkeuli firmebis gamoSvebebis Sejameba, radgan Sedegi didad aris
damokidebuli firmebis organizaciul struqturaze (kerZod, sawarmoo
gadamuSavebis Rirebuleba saamqroebis raodenobis mixedviT), miT ufro
izrdeba gamoSvebis Rirebuleba.
37
swored am faqtoris gaTvaliswinebiT gaCnda idea, rom ekonomikaSi
TiToeuli firmis wvlili ara mTliani gamoSvebis, aramed damatebuli
Rirebulebis mixedviT unda Sefasebuliyo, radgan damatebuli Rirebuleba
warmoadgens danamats firmis danaxarjebis nakadebze, anu sawarmoo
moxmarebaze. damatebuli Rirebulebis gasaangariSeblad firmis gamoSvebis
Rirebulebas akldeba im saqonlisa da momsaxurebis Rirebuleba, rac mis
warmoebaze daixarja mocemuli periodis ganmavlobaSi.
saqoneli da momsaxureba, romelic mocemuli periodis ganmavlobaSi
ixarjeba warmoebis procesSi, aris Sualeduri moxmareba. gamoSvebidan
Sualeduri moxmarebis gamoricxviT Cven Tavidan vicilebT ganmeorebiT (dublirebul) aRricxvas. ai, amitom aris mSp TiToeuli firmis,
samTavrobo instituciisa da mwarmoebeli Sinameurneobebis damatebuli
Rirebulebebis jami mocemul qveyanaSi: mSp = ∑ damatebuli Rirebulebebi.
radgan TiToeuli damatebuli Rirebuleba gamoSvebisa da Sualeduri
moxmarebis sxvaobis tolia, mSp SeiZleba ase warmovadginoT: mSp = ∑
gamoSvebebi - ∑ Sualeduri moxmarebebi.
axla ganvmartoT, Tu ras niSnavs mTliani Sida produqti, anu mSp. es aris
produqti, anu warmoebis Sedegi _ yvela saqoneli da momsaxureba,
romelic gamoiyeneba saboloo moxmarebis, dagrovebisa da eqsportisTvis;
masSi ar Sedis Sualeduri saqoneli da momsaxureba, romelic
daxarjulia warmoebis procesSi nedleulis, masalis, sawvavis, energiis
da a.S. saxiT; Sida niSnavs, rom produqti warmoebulia qveynis ekonomikur
teritoriaze (mocemuli qveynis administraciulad marTvadi teritoria,
sadac adamianebi, saqoneli da fuli Tavisuflad gadaadgildeba); mTliani
niSnavs, rom mSp-is gaangariSebisas misi Rirebulebidan ar gamoiricxeba
ZiriTadi kapitalis moxmareba. principSi, warmoebis Sedegebis zusti
gazomvisaTvis (ra mizniTac gaiangariSeba sakuTriv mSp) unda gamoiricxos
ara mxolod Sualeduri moxmareba, aramed ZiriTadi kapitalis moxmarebac,
romelic ekonomikuri TvalsazrisiT Sualeduri anu sawarmoo moxmarebis
analogiuria. Tumca, saqarTvelos da sxva mravali qveynis praqtikaSi
ZiriTadi kapitalis moxmarebis gaangariSeba im meTodiT, rogorc es
gaTvaliswinebulia eas-Si (anu ZiriTadi kapitalis Sefaseba aRdgeniTi
Rirebulebis mixedviT), sakmaod Znelia, vinaidan Cvens xelT arsebuli
sabuRaltro aRricxvis monacemebi ZiriTadi kapitalis moxmarebaze
(amortizaciaze) ar Seesabameba eas-is koncefcias; saxeldobr, sabuRaltro
aRricxvaSi ZiriTadi kapitalis amortizaciis gaangariSeba xdeba
Tavdapirveli da ara aRdgeniTi RirebulebiT, rogorc amas moiTxovs eas-i.
garda amisa, amortizaciis gaangariSeba sabuRaltro aRricxvaSi SeiZleba
daCqarebuli amortizaciis safuZvelze, rac eas-Si miuRebelia.
38
amgvarad, eas-is moTxovnebis Sesabamisad ZiriTadi kapitalis moxmarebaze
monacemebis miRebis SemTxvevaSi (ZiriTadi kapitalis amortizaciis
gaangariSeba aRdgeniTi Rirebulebis bazaze) SesaZlebeli iqneboda
ekonomikuri warmoebis Sedegebis ufro zusti maCveneblis _ wminda Sida
produqtis (wSp) gaangariSeba, rac gaTvaliswinebulia eas-is sqemiT, Tumca
praqtikuli siZneleebis gamo statistikosebi iZulebulni arian gamoiyenon
mSp.
saqarTvelos eas-is praqtikaSi ekonomikuri operaciebi aRiricxeba maTi
ganxorcielebis momentisaTvis arsebul mimdinare sabazro fasebSi daricxvis meTodiT. produqciis (saqonlisa da momsaxurebis) gamoSvebis
Sefaseba xdeba sabaziso fasebSi, Sualeduri moxmarebis ki _ myidvelis
fasebSi. sabaziso fasi aris Tanxa, romelsac mwarmoebeli iRebs
warmoebuli produqciis (saqonlisa da momsaxurebis) sanacvlod (sakompensaciod), misi warmoebis an gayidvis gamo yvela saxis gadasaxadis
gamoklebiT da subsidiis damatebiT. myidvelis fasi aris Tanxa, romelsac ixdis myidveli mocemul drosa da adgilze produqciis (saqonlis da momsaxurebis) miwodebis sanacvlod. amisaTvis, sabaziso fass emateba
mTliani danaricxebi, romelic moicavs: savaWro-satransporto fasnamatebs
da gadasaxadebs produqciaze (dRg, aqcizi da sabaJo gadasaxadebs)
subsidiebis gareSe.
2. mSp-is gaangariSebis meTodebi
rogorc cnobilia, mSp aris drois garkveuli periodis ganmavlobaSi
mocemuli qveynis ekonomikur teritoriaze warmoebuli saboloo
saqonlisa da momsaxurebis sabazro fasebiT gamoxatuli mTliani
Rirebuleba.
sawarmos, dargisa da seqtoris doneze mSp-s Seesabameba maCvenebeli
mTliani damatebuli Rirebuleba (mdR).
mSp-Si Sedis agreTve ZiriTadi kapitalis moxmareba (Cvens praqtikaSi
amortizacia). miuxedavad imisa, rom wminda maCveneblebis gamoTvla Zalian
mniSvnelovania, ZiriTadi kapitalis moxmarebis gazomva aRdgeniTi
Rirebulebis bazaze dReisaTvis gaZnelebulia, amitom prioriteti eniWeba
mTliani maCveneblebis gamoTvlas.
sagareo vaWrobis gaTvaliswinebiT, mSp SeiZleba gaviangariSoT
kvlavwarmoebis ciklis yovel stadiaze Sesabamisi meTodebis daxmarebiT:
warmoebis
Semosavlebis (ganawilebi )
39
saboloo gamoyenebis (danaxarjebis)
warmoebis meTodiT mSp-is gaangariSeba sxvadasxva xerxiT aris
SesaZlebeli:
1. mSp sabazro fasebSi = saqonlisa da momsaxurebis mTliani
gamoSveba sabaziso fasebSi _ Sualeduri moxmarebis saerTo Rirebuleba +
gadasaxadebi produqciaze – subsidiebi produqciaze.
cxrili 1. mSp-is gaangariSeba warmoebis meTodiT, saqarTvelo, 2014-15ww.
(mimdinare fasebSi; mln lari) 2014 2015
mTliani gamoSveba sabaziso fasebSi 43,927.3 48,250.5
(-) Sualeduri moxmareba 18,831.6 20,782.0
damatebuli Rirebuleba sabaziso fasebSi 25,095.7 27,468.4
(+) gadasaxadebi produqciaze 4,203.6 4,445.4
(-) subsidiebi produqciaze 148.8 158.3
mSp sabazro fasebSi 29,150.5 31,755.6
2. mSp sabazro fasebSi = mTliani damatebuli Rirebulebebis (mdR)
jams saqmianobis saxeebis mixedviT sabazro fasebSi, e.i is moicavs wminda
gadasaxadebs produqciaze (gadasaxadebi _ subsidiebi). amasTan, mdR
saqmianobis saxeebis (dargebis) mixedviT gaiangariSeba rogorc sxvaoba
mTlian gamoSvebasa da Sualedur moxmarebas Soris.
cxrili 2. mSp-is gaangariSeba warmoebis meTodiT (45 saqmianobis saxis
damatebuli Rirebulebebis Sejamebis gziT)
2014 2015
marcvlovani kulturebisa da sxva kulturebis moyvana, romlebic ar Sedian sxva kategoriebSi
350,8 338,5
xilis, kaklis, sasmelebisa da sunel-saneleblebis warmoebisaTvis saWiro kulturebis moyvana
476,3 499,4
bostneulis moyvana, specializebuli mebaReoba da sanerge produqciis warmoeba
287,6 282,7
mecxoveleoba 1 018,1 1 158,9
sasoflo sameurneo momsaxureba 106,0 127,7
metyeveoba da xe-tyis damzadeba 77,5 88,4
TevzWera, meTevzeoba 11,8 11,9
samTomopovebiTi mrewveloba 204,3 300,1
40
safqveli mrewvelobis produqtebis warmoeba; mza sakvebis warmoeba pirutyvisaTvis
73,4 78,5
puris, orcxobilis, namcxvrisa da comeuli sakonditro nawarmis warmoeba
103,6 157,0
kvebis sxva produqtebis warmoeba 337,3 373,6
mineraluri wylebisa da ualkoholo sasmelebis warmoeba
275,3 278,1
alkoholiani sasmelebis warmoeba 327,7 226,8
Tambaqos nawarmis warmoeba 16,7 17,6
msubuqi, celuloza-qaRaldis, merqnis mrewveloba, sagamomcemlo saqme
294,8 364,3
navTobproduqtebis, qimiuri, plastmasebis, mineraluri da saSeni masalebis warmoeba
547,1 638,4
metalurgiuli produqciisa da liTonis mza nakeTobebis warmoeba
499,1 447,0
manqanebis, eleqtro, satransporto mowyobilobebisa da sxva damamuSavebeli warmoeba
189,6 172,5
eleqtroenergiis, airisa da wylis warmoeba da ganawileba 712,0 847,7
produqciis gadamuSaveba SinameurneobebSi 662,9 713,8
nagebobaTa saerTo mSenebloba da samoqalaqo-sainJinro samuSaoebi
1 153,1 1 424,2
avtostradebis, gzebis, aerodromebisa da sportuli nagebobebis mSenebloba
316,3 333,0
sxva samSeneblo samuSaoebi 303,0 400,6
sacalo vaWroba avtomobilebisa da maTi nawilebiT vaWrobis CaTvliT
2 295,1 2 374,4
sabiTumo da sakomisio vaWroba, avtomobilebiTa da motociklebiT vaWrobis garda
1 441,7 1 589,1
avtomobilebis, sayofacxovrebo saqonlisa da piradi moxmarebis sagnebis remonti da teqnikuri momsaxureba
413,8 383,4
sawvavis sacalo gayidva Sidawvis Zraviani satransporto saSualebebisaTvis
235,0 241,8
sastumroebisa da kempingebis momsaxureba 222,5 284,4
restornebis, barebis, sasadiloebis momsaxureba da mza sakvebis miwodeba
373,2 409,5
sarkinigzo transporti 71,0 76,2
sxva saxmeleTo transporti da sazRvao da kabotaJuri wylis transporti
319,4 306,1
milsadenebiT transportireba 293,0 320,4
sahaero transporti 55,4 61,7
tvirTis satransporto damuSaveba da Senaxva 290,4 323,6
sxva damxmare satransporto saqmianoba 354,5 389,5
samogzauro biuroebisa da turistuli agentebis saqmianoba; turistebisaTvis daxmarebis aRmoCena
545,3 704,2
kavSirgabmuloba 692,9 714,8
safinanso saqmianoba 863,8 1 044,5
operaciebi uZravi qonebiT, ijara da momxmareblisaTvis momsaxurebis gaweva
1 517,8 1 784,6
41
saxelmwifos mmarTveloba 2 478,9 2 546,2
ganaTleba 1 276,1 1 338,6
janmrTelobis dacva da socialuri daxmareba 1 514,9 1 647,5
sxva komunaluri, socialuri da personaluri momsaxurebis gaweva
1 032,4 1 199,9
sakuTari sacxovrisis gamoyenebis pirobiTi renta 841,0 887,8
Sinamomsaxureba 28,4 30,3
finansuri Suamavlobis momsaxurebis arapirdapiri Sefaseba
-405,1 -471,1
mSp sabaziso fasebSi 25 095,7
27 468,4
(+) gadasaxadebi produqciaze 4 203,6 4 445,4
(-) subsidiebi produqciaze 148,8 158,3
mSp sabazro fasebSi 29 150,5
31 755,6
* dazustebuli monacemebi gamoqveyndeba 2017 wlis 15 noembers.
3. mSp sabazro fasebSi = ekonomikis seqtorebSi1 mdR-ebis jami
(sabazro fasebSi). saqarTveloSi am meTodiT mSp ar iangariSeba, radgan ar
gvaqvs monacemebi ekonomikis yvela seqtoris mixedviT.
Semosavlebis (ganawilebis) meTodi gamoiyeneba mSp-is ganawilebis
stadiaze. es aris pirveladi Semosavlebis jami, romelic rezidenti
ekonomikuri erTeulebis mier nawildeba saqonlisa da momsaxurebis
mwarmoebelTa Soris: daqiravebul momuSaveTa Sromis anazRaurebas +
wminda gadasaxadebi warmoebasa da importze + mTliani saoperacio mogeba
+ mTliani Sereuli Semosavlebi.
cxrili 3. mSp-is gaangariSeba Semosavlebis meTodiT, saqarTvelo, 2014-15 ww.
(mimdinare fasebSi, mln. lari) 202014 2015
Sromis anazRaureba 8,590.3 9,189.8
xelfasebi 8,590.3 9,189.8
socialuri anaricxebi 0.0 0.0
gadasaxadebi warmoebasa da importze 4,448.4 4,778.8
(-) subsidiebi 148.8 158.3
mTliani saoperacio mogeba 10,980.2 12,222.2
mTliani Sereuli Semosavali 5,280.4 5,723.0
mTliani Sida produqti sabazro fasebSi 29,150.5 31,755.6
1 eas-Si ekonomika dayofilia 6 seqtorad: arafinansuri, finansuri, samTavrobo, Sinameurneobebis, Sinameurneobebis momsaxure arakomerciuli organizaciebi(Smako) da “danarCeni msoflio”.
42
saboloo gamoyenebis (danaxarjebis) meTodiT mSp gaiangariSeba rogorc
saboloo moxmarebisa da mTliani dazogvis jami eqsport-importis saldos
gaTvaliswinebiT.
cxrili 4. mSp-is gaangariSeba saboloo gamoyenebis meTodiT, saqarTvelo,
2014-15ww.
(mimdinare fasebSi, mln. lari) 2014 2015
xarjebi saboloo moxmarebaze 25,570.7 28,456.9
Sinameurneobebi 20,117.4 21,518.2
Smako (Sinameurneobebis momsaxure arakomerciuli organizaciebi)
587.7 659.5
saxelmwifo marTvis organoebi 4,865.6 6,279.2
individualuri saqoneli da momsaxureba 1,544.1 2,882.0
koleqtiuri momsaxureba 3,321.5 3,397.2
(+) mTliani kapitalis formireba 8,688.9 9,595.8
ZiriTadi kapitalis mTliani formireba 7,534.7 9,032.0
maragebis cvlileba 1,154.1 563.8
faseulobis SeZena, wminda .. ..
(+) saqonlisa da momsaxurebis eqsporti 12,518.3 14,274.6
saqonlis eqsporti 7,192.4 7,113.6
momsaxurebis eqsporti 5,325.8 7,161.0
(-) saqonlisa da momsaxurebis importi 17,627.3 20,571.7
saqonlis importi 14,668.9 16,780.5
momsaxurebis importi 2,958.5 3,791.2
(=) mTliani Sida produqti sabazro fasebSi 29,150.5 31,755.6
mSp-is saboloo gamoyeneba iyofa Semdeg muxlebad: Sinameurneobebis,
Smakoebisa da saxelmwifo marTvis organoebis saboloo moxmareba,
kapitalis mTliani dagroveba (ZiriTadi kapitalis mTliani formireba,
sabrunavi saSualebebis maragebis cvlileba da faseulobebis wminda
SeZena kapitaldabandebebi) da saqonlisa da momsaxurebis eqsport-
importis saldo.
3. mSp-is gadaangariSeba mudmiv fasebSi
43
makroekonomikur cxrilebSi Zalian cota adgili eTmoba mimdinare fasebSi
asaxul (nominalur) mSp-s. rogorc wesi, ZiriTadi aqcentebi keTdeba
realur mSp-sa da mis deflatorze. Tumca, mimdinare fasebSi asaxuli mSp
mravali mniSvnelovani agregatisaTvis Sesadar bazad (mniSvnelad)
gamoiyeneba _ magaliTad, biujetis deficitTan, eqsport-importis
saldosTan, erovnul dazogvasTan da a.S. koeficientebi, romlebic
mimdinare fasebSi gamosaxuli mricxvelisa da mniSvnelis gayofis Sedegad
miiReba, saerTaSoriso SedarebebisTvis gamoiyeneba, radgan sxva
SemTxvevaSi isini damokidebuli iqneba qveynis sidideze.
cxrili 5. mSp-is dinamika mimdinare da mudmiv fasebSi, mSp deflatori
2010 2011 2012 2013 2014 2015
mSp mimdinare fasebSi, mln. lari 20743.4 24344.0 26167.3 26847.4 29150.5 31755.6
mSp 2010 wlis mudmiv fasebSi, mln.
lari 20743.4 22241.4 23653.8 24454.9 25585.6 26322.5
mSp-is realuri zrda, procentuli
cvlileba 6.2 7.2 6.4 3.4 4.6 2.9
mSp deflatori, procentuli
cvlileba 8.6 9.5 1.0 -0.8 3.8 5.9
rogorc wesi, mSp-is fizikuri moculobis (realuri mSp-is) dinamikis
SeswavlisaTvis aucilebelia fasebis faqtoris eliminireba. amisaTvis mSp-
s gadaafaseben mudmiv fasebSi, anu mas gamosaxaven sabazisod miCneul
romelime mimdinare fasSi. am mizniT mSp-is deflators iyeneben. mSp-is
mimdinare Rirebulebis fardobiT deflatorze miiReba mSp-is fizikuri
moculobis indeqsi, romelic gamosaxavs mSp-is moculobis cvlilebas
erTsa da imave mudmiv fasSi. am mizniT SesaZlebelia agreTve
samomxmareblo fasebis indeqsis(sfi) gamoyenebac, Tumca am indeqsiT
ZiriTadad inflacias angariSoben. sfi yovelTviurad iangariSeba da
mosaxleobis interesis sferoSi ufro xSirad xvdeba, radgan saboloo
moxmarebas ukavSirdeba. erTi mxriv, deflatori mocvis xarisxiT ufro
srulia, vidre sfi, radgan is warmoebis saSualebebsac moicavs; Tumca,
meore mxriv, sfi-ze naklebad srulia, radgan mxolod Sida inflacias
moicavs da masSi pirdapir ar gaiTvaliswineba importis fasebis cvlileba.
aRsaniSnavia is faqtic, rom qveynebis mcire gamonaklisis garda, romlebic
erovnul angariSebs yovelTviurad angariSoben, mSp-is deflatori
ZiriTadad kvartalurad gaiangariSeba. rogorc me-5 cxrilidan Cans,
saqarTveloSi amJamad sabazisod miCneulia 2010 wlis fasebi.
SeiZleba iTqvas, rom saqarTveloSi realuri mSp-is matebis tempebi
sakmaod arastabiluria, rac savsebiT damaxasiaTebelia ganviTarebadi
44
ekonomikebis qveynebisaTvis, Tumca aRniSnulis gamo ar iqmneba mimzidveli
garemo ucxouri investiciebis ganxorcielebisaTvis.
mSp-is gadaangariSeba mudmiv fasebSi warmoebisa da saboloo moxmarebis
stadiebze xdeba. gansxvaveba maT Soris minimaluri unda iyos.
statistikis praqtikaSi gamoiyeneba mSp-is gadaangariSebis ramdenime
meTodi:
1. pirdapiri gadaangariSebis meTodi
warmoebuli an moxmarebuli saqonlisa da momsaxurebis raodenobas
naturalur gamosaxulebaSi amravleben mis sabaziso fasze da miiReba
mimdinare periodis gamoSvebis moculoba mudmiv fasebSi:
pq o1 = q1 po ,
es meTodi gamoiyeneba maSin, Tu produqcia sakmaod erTgvarovania.
2. deflirebis meTodi
warmoebuli an moxmarebuli saqonlisa da momsaxurebis raodenobas
mimdinare fasebSi yofen Sesabamis fasebis indeqsze (paaSes indeqsi).
Secdomebis Tavidan acilebis mizniT deflireba mimdinareobs
maqsimalurad detalizebul doneze.
1011 : qpqp p
inflireba deflirebis sapirispiroa da gulisxmobs produqciis mimdinare
moculobis gamosaxvas mimdinare fasebSi.
3. eqstrapolaciis meTodi
sabaziso periodis produqciis moculoba Sesadar fasebSi mravldeba
produqciis fizikuri moculobis indeqsze:
qpoo I q= qp
o 1 ,
Tu ara gvaqvs monacemebi naturalur sidideebSi gamosaxuli produqciis
moculobis Sesaxeb, eqstrapolaciis meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi
fizikuri moculobis indeqsi icvleba dasaqmebulTa ricxovnobis
indeqsiT, an Sesabamisi naturaluri maCveneblis indeqsiT (moswavleTa
raodenoba, pacientebis ricxvi, gamomuSavebuli dro da a.S.).
4. ormagi deflirebis meTodi
mSp-is moculobis Sefaseba mudmiv fasebSi SesaZlebelia saqmianobis
saxeebis mixedviT warmoebuli mTliani damatebuli Rirebulebis (mudmiv
45
fasebSi) Sejamebis saSualebiT. am SemTxvevaSi SeiZleba gamoviyenoT
ormagi deflatirebis meTodi, romlis arsi imaSi mdgomareobs, rom cal-
calke gadaiTvlian mTlian gamoSvebas da Sualedur moxmarebas mudmiv
fasebSi da Semdeg akleben erTmaneTs.
mSp-is mudmiv fasebSi gadayvana saqarTveloSi jerjerobiT xdeba mxolod
warmoebis meTodiT gaangariSebuli maCveneblebis mixedviT ormagi
deflirebis gziT. es xorcieldeba fasebis Sesabamisi indeqsebis
meSveobiT, saqmianobis saxeebis mixedviT mTliani gamoSvebisa da
Sualeduri moxmarebis cal-calke deflirebiT da Semdeg maTi sxvaobis
gamoTvliT.
4. erovnuli Semosavali
eas-is meore mniSvnelovani maCvenebelia erovnuli Semosavali, romelic
SeiZleba gaangariSebul iqnes rogorc ZiriTadi kapitalis moxmarebis
gaTvaliswinebiT, romlis Sedegad miiReba mTliani erovnuli Semosavali
(meS), ise ZiriTadi kapitalis moxmarebis gamoklebiT _ wminda erovnuli
Semosavali (weS).
erovnuli Semosavali _ warmoadgens mocemuli qveynis rezidentebis
(fizikuri da iuridiuli pirebi, romlebic xangrZlivad, 1 welze meti xnis
ganmavlobaSi cxovroben an saqmianoben mocemul ekonomikur teritoriaze)
mier miRebuli pirveladi Semosavlebis (Sromis anazRaureba, mogeba,
Sereuli Semosavali, Semosavlebi sakuTrebidan, gadasaxadebi warmoebasa
da importze) jams.
erovnuli Semosavali gansxvavdeba Sida produqtisagan rezidentebis mier
sazRvargareTidan miRebuli da ararezidentebisaTvis sazRvargareT
gadacemuli pirveladi Semosavlebis saldos sididiT. amgvarad, erovnuli
Semosavali gansxvavdeba Sida produqtisagan rogorc Sinaarsobrivad,
aseve raodenobrivi TvalsazrisiT. Sinaarsobrivi TvalsazrisiT am or
maCvenebels Soris gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom Sida produqti
(mTliani an wminda) axasiaTebs saqonlisa da momsaxurebis nakadebs
(saboloos), xolo erovnuli Semosavali – Semosavlebis nakadebs
(pirvelads). raodenobrivi TvalsazrisiT, rogorc ukve aRvniSneT, isini
gansxvavdebian sazRvargareTidan miRebuli (sazRvargareT gadacemuli)
pirveladi Semosavlebis saldos sididiT.
makroekonomikuri parametrebis Sefasebisas erTmaneTisgan unda
ganvasxvaoT terminebi „Sida“ da „erovnuli“. mTliani erovnuli
Semosavali, romelsac adre mTliani erovnuli produqtis saxelwodebiT
icnobdnen (da dResac Cveulebis gamo zogjer ase iyeneben) zomavs
46
rezidentebis mTlian Semosavals, amrigad, mSp-is gansazRvraSi amosavali
kategoria qveynis ekonomikuri teritoriaa, xolo meS-Si ki – rezidentoba.
aRsaniSnavia, rom did qveynebSi gansxvaveba mSp-sa da meS-s Soris didi ar
aris (mag. germania 1.87%, 2003 wels ki meS meti iyo mSp-ze 0.7%-iT), magram
didia patara qveynebisTvis, rogoricaa mag. luqsemburgi, romelic Tavisi
mSp-is did nawils xelfasisa da sxva pirveladi Semosavlebis saxiT uxdis
„danarCen msoflios“. pirvelad SemosavlebSi Sedis agreTve luqsemburgSi
investirebuli Tanxebidan miRebuli sargebeli. miuxedavad imisa, rom
luqsemburgi mniSvnelovan sargebels iRebs garedanac, is 15.3%-iT naklebia
gacemul Semosavlebze. luqsemburgis msgavsad, irlandiac maRal
dividendebs uxdis danarCen msoflios. irlandiaSi mravladaa amerikuli
multinacionaluri firmebis mSobel kompaniebi, romlebic nawilobriv
gadasaxadebis gamo saqmianoben irlandiaSi. Sedegad, irlandiis meS 17.1%-
iT naklebia mSp-ze da es Tanafardobac 2003 welTan SedarebiT TiTqmis
1%-iT aris gazrdili. luqsemburgsa da irlandiaSi meS naklebia mSp-ze,
xolo Sveicariasa da germaniaSi sapirispiro situaciaa. 2003 wlidan
dawyebuli, 2008 wlis garda, Sveicariis meS yovelTvis aWarbebda mSp-s.
germaniaSi meS-is gadameteba mSp-ze 2004 wlidan daiwyo da dRemde
grZeldeba.
rac Seexeba saqarTvelos, 2003-2007 wlebSi meS sWarbobda mSp-s, 2008
wlidan ki daiwyo uku procesi, romelic dRemde grZeldeba.
naxazze 1. naTlad Cans es procesi. marTalia, did ryevebs am periodSi
adgili ar hqonia, magram aSkaraa, rom Semosavlebis gadinebis procesi
ukve tendenciis saxes iRebs (nax.1), rac imaSi gamoixateba, rom 2010
wlisaTvis pirveladi Semosavlebis gadaxdam danarCeni msofliosTvis 1.6-
jer gadaaWarba Semosavlebis miRebas. Tu aseTi tempebiT gagrZeldeba es
procesi, 2020 wlisaTvis gadaxdili Semosavlebi 2-jer gadaaWarbebs
miRebuls da mSp-s zrdadi Tanafardoba meS-Tan SedarebiT Seuqcevad
xasiaTs miiRebs.
naxazi 1. sazRvargareTidan miRebuli da sazRvargareT gadaxdili pirveladi
Semosavlebis dinamika saqarTveloSi 2003-14ww.
47
kvlav davubrundeT mTlian da wminda makroekonomikur maCveneblebs.
warmoebis procesis ganxorcielebisaTvis saWiro faqtorebia: samuSao
Zala, saqoneli da momsaxureba (Sualeduri moxmareba) da kapitali
(manqana-mowyobilobebi). es faqtorebi Seadgens danaxarjebs. wminda
makroekonomikuri maCveneblebis misaRebad aucilebelia mTliani
damatebuli Rirebulebis gaangariSebidan gamovricxoT ZiriTadi
kapitalis (Senobebi, nagebobebi, Carxebi, danadgarebi, satransporto
saSualebebi, muSa da produqtuli pirutyvi da sxva) moxmareba. Sedegad
miviRebT wminda damatebul Rirebulebas. wminda Sida produqti, wSp = ∑
wminda damatebuli Rirebulebebi. wSp da weS, miuxedavad imisa, rom ufro
iSviaTad gamoiyeneba, vidre mSp da meS, ufro ukeT asaxaven warmoebisa da
Semosavlebis masStabebs, Tumca zemoT motanili mizezebis gamo maTi
gamoyeneba SezRudulia. es mizezebi SeiZleba orad davajgufoT: pirveli,
ZiriTadi kapitalis moxmarebis gaangariSebis meTodebi rTulia da
sxvadasxva qveyanaSi gansxvavebulia, rac Sesadarisobis problemebs qmnis
da meore, qveynebis ranJirebisas an zrdis tempebis analizis dros mSp-sa
da wSp-s Soris gansxvavebebi didi ar aris da es daskvnebze gavlenas ver
moaxdens. cxrilSi motanilia dinamikaSi weS-is gaangariSebis etapebi
saqarTvelos erovnuli angariSebis meTodologiis mixedviT:
cxrili 6. wminda erovnuli Semosavlis gaangariSeba, saqarTvelo, 2010-2015 ww.
2010 2011 2012 2013 2014 2015
mTliani erovnuli Semosavali 20102.8 23631.7 25925.6 26340.7 28882.5 30884.8
(-) ZiriTadi kapitalis moxmareba 2126.8 2660.8 2797.0 2809.5 3012.0 3273.5
(=) wminda erovnuli Semosavali 17976.0 20970.9 23128.6 23531.2 25870.6 27611.3
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
(-) რ
ო
რ
ო ო
(+) რ
ო
რ
ო ო
48
5. ekonomikis mTliani saoperacio mogeba da Sereuli
Semosavlebi
ekonomikis mTliani saoperacio mogeba (emsg) yvela dargisa an seqtoris
mogebaTa jamis tolia. es aris damatebuli Rirebulebis is nawili,
romelic rCeba mwarmoebels xarjebis (Sromis anazRaureba, gadasaxadebi
warmoebasa da importze) dafarvis Semdeg. am muxlis saSualebiT izomeba
warmoebis mogeba (an zarali) sakuTrebidan miRebuli Semosavlebis
gaTvaliswinebamde. mTliani saoperacio mogebis misaRebad mSp-s akldeba
Sromis anazRaureba da wminda gadasaxadebi warmoebasa da importze
ekonomikis wminda saoperacio mogeba (ewsm) eas-Si aris makroekonomikuri
mogebis maCvenebeli, romelic gaiangariSeba rogorc sxvaoba ekonomikis
mTlian mogebasa da ZiriTadi kapitalis moxmarebas Soris.
Sinameurneobebis arakorporirebuli sawarmoebisaTvis, sadac SeiZleba
adgili hqondes aunazRaurebel Sromas, mogeba icvleba Sereuli
SemosavlebiT, radgan es muxli Seicavs rogorc mewarmis Semosavlebs, ise
xarjebs.
cxrili 7. mTliani da wminda saoperacio mogebisa da Sereuli Semosavlebis
dinamika saqarTveloSi, 2010-2015ww.
2010 2011 2012 2013 2014 2015
ო რ ო ო 8720.97 9717.20 9873.01 9741.80 10980.15 12222.24
რ ო 3866.91 4559.40 5038.57 5265.22 5280.44 5723.03
ო რ ო ო , 6813.21 7294.35 7320.50 7212.71 8266.30 9259.09
(-) რ
რ ო ორ 219.03 237.92 244.47 280.43 298.12 310.37
რ ო , 3647.88 4321.48 4794.11 4984.79 4982.32 5412.66
* ო ო 2017 15 ო რ .
6. gankargvadi Semosavali
Semosavlebis ganawilebisa da gadanawilebis Sedegad warmoiqmneba
erovnuli gankargvadi Semosavali (mTliani _ megS, an wminda _ wegS),
romelic gansxvavdeba erovnuli Semosavlisagan sazRvargareTidan
miRebuli da sazRvargareT gadacemuli mimdinare transfertebis saldoTi.
aseT transfertebs miekuTvneba: humanitaruli daxmareba, gadasaxadebi
49
Semosavlebze, saCuqrebi sazRvargareT mudmivad mcxovrebi naTesavebisagan
da sxv.
cxrili 8. wminda erovnuli gankargvadi Semosavlis gaangariSebis
meTodologia saqarTveloSi
2014 2015
რო 29150.5 31755.6
(+) რ ო რ ო ო 1738.0 1893.9
(-) რ ო რ ო ო 2005.9 2764.6
(=) რო ო 28882.5 30884.8
(-) ძ რ ო რ 3012.0 3273.5
(=) რო ო 25870.6 27611.3
(+) რ რ რ რ ო ო 2766.3 3682.6
(-) რ რ რ რ ო ო 240.4 229.4
(=) რო რ ო 28396.4 31064.5
mTliani erovnuli gankargvadi Semosavali (megS) aris mSp sabazro
fasebSi wminda saldo erovnul ekonomikasa da danarCen msoflios
Soris Semdegi elementebis mixedviT: gadasaxadebi warmoebasa da importze.
subsidiebi. Sromis anazRaureba. Semosavlebi sakuTrebidan da samewarmeo
saqmianobidan. dazRvevis operaciebi da sxva mimdinare transfertebi.
megS _ es aris realuri Semosavlebis sazomi. romelic gamoiyeneba
rogorc saboloo moxmarebisaTvis. ise dazogvisaTvis. e. i. es aris yvela
Semosavlis wyaro. romelic aucilebelia ekonomikis Semdgomi
ganviTarebisa da erovnuli simdidris zrdisaTvis.
7. erovnuli danazogi
erovnuli saboloo moxmareba _ es aris Sinameurneobebis. saxelmwifo
marTvis organoebisa da Sinameurneobebis momsaxure arakomerciuli
organizaciebis(Smako) xarjebi saboloo moxmarebaze.
erovnuli danazogi _ es aris gankargvadi Semosavlis is nawili. romelic
ar aris daxarjuli saboloo moxmarebaze da SeiZleba mimarTul iqnes
dagrovebis dafinansebisaTvis.
50
cxrili 9. wminda danazogis, kapitalis mTliani dagrovebisa da wminda
dakrediteba/sesxebis gaangariSebis meTodologia
2010 2011 2012 2013 2014 2015
რო რ
ო
19932.6 23184.8 25454.4 25969.2 28396.4 31064.5
(-) ო ოო ო რ 19 960.8 22 487.3 23 733.2 23 671.8 25 570.7 27871.9
(=) ო -28.2 697.5 1 721.2 2 297.5 2 825.7 3192.5
(+) რ რ რ
რ ო ო
368.7 260.5 221.3 224.0 203.9 147.8
(-) რ რ რ
რ
ო ო
0.3 0.4 0.7 0.9 0.6 0.6
(=)
რ
ო რ
რ რ
340.3 957.7 1 941.8 2 520.5 3 029.0 3339.8
(-) ორ რ 4 477.7 6 368.0 7 575.4 6 652.9 8 688.9 10180.8
(+) ძ რ
ო რ
2 126.8 2 660.8 2 797.0 2 809.5 3 012.0 3273.5
(-) რ რ ო რ რ
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
(=) რ (+).
(-)
-2 010.6 -2 749.6 -2 836.6 -1 322.9 -2 647.9 -3567.5
danazogi da kapitaluri transfertebi erTobliobaSi qmnian erovnuli
dafinansebis wyaroebs investiciebisaTvis, romlebic Sedgeba Semdegi
elementebisagan:
1. ZiriTadi kapitalis mTliani dagroveba.
2. materialuri sabrunavi saSualebebis maragebis cvlileba.
3. faseulobebis wminda SeZena.
4. arawarmoebuli aqtivebis wminda SeZena (miwa, sasargeblo
wiaRiseulis sabadoebi, patentebi, saavtoro uflebebi da sxva).P
am CamonaTvalis pirveli sami elementi qmnis mTlian dagrovebas.
mTliani dagroveba moicavs sawarmoo aqtivebis wminda SeZenas (SeZenas
minus gasvla) ZiriTadi kapitalis, sabrunavi kapitalisa da faseulobebis
dagrovebis mizniT.
ZiriTadi kapitalis mTliani dagroveba warmoadgens rezidenti
erTeulebis mier ganxorcielebul dabandebebs Semdegi mimarTulebebiT:
ZiriTadi kapitalis SeZena;
danaxarjebi arawarmoebuli aqtivebis gaumjobesebaze;
51
arawarmoebul aqtivebze sakuTrebis uflebis gadacemasTan
dakavSirebuli danaxarjebi.
materialuri sabrunavi saSualebebis maragebis cvlileba moicavs:
nedleuls da masalebs, daumTavrebel warmoebas, mza produqciasa da
saqonels xelaxali gadayidvisTvis, samxedro daniSnulebis materialur
sabrunav saSualebebs.
8. wminda dakrediteba da wminda sesxeba
eas-is Semdegi mniSvnelovani maCvenebelia wminda dakrediteba/wminda
sesxeba.
wminda dakrediteba (mTlianad ekonomikisaTvis) mocemuli qveynis
rezidentebis finansuri aqtivebis gadametebaa mocemuli qveynis
rezidentebis finansuri valdebulebebis jamze.
wminda sesxeba (mTlianad ekonomikisaTvis) _ es kategoria wminda
dakreditebis simetriulia. is uCvenebs mocemuli qveynis rezidentebis mier
sazRvargareTidan miRebuli resursebis moculobas.
eas-is ZiriTad makroekonomikur maCveneblebs Soris urTierTkavSiri
SeiZleba gamovsaxoT Semdegi sqemiT:
sqema 1. urTierTkavSiri ZiriTad makroekonomikur maCveneblebs Soris
mTliani Sida produqti
(+) pirveladi Semosavlebis miReba danarCeni msofliodan
(-) pirveladi Semosavlebis gadaxda danarCeni msofliosaTvis
(=) mTliani erovnuli Semosavali
(-) ZiriTadi kapitalis moxmareba
(=) wminda erovnuli Semosavali
(+) mimdinare transfertebis miReba danarCeni msofliodan
(-) mimdinare transfertebis gadaxda danarCeni msofliosaTvis
(=) wminda erovnuli gankargvadi Semosavali
(-) saboloo moxmareba
(=) wminda danazogi
(+) kapitaluri transfertebis miReba danarCeni msofliodan
(-) kapitaluri transfertebis gadaxda danarCeni msofliosaTvis
(=) kapitalis wminda Rirebulebis cvlileba danazogebisa da
kapitaluri transfertebis Sedegad
(-) mTliani kapitalis formireba
(+) ZiriTadi kapitalis moxmareba
(-) arawarmoebuli arafinansuri aqtivebis wminda Sesyidva
(-) statistikuri gansxvaveba
(=) wminda dakrediteba (+) ∕ wminda sesxeba(-)
52
Tema 4
sabazro koniunqturis statistika
saleqcio sakiTxebi:
1. sabazro koniunqturis statistikis sagani da amocanebi
2. koniunqturuli informaciis wyaroebi
3. sabazro koniunqturis statistikis maCvenebelTa sistema, arsi da
gaangariSebis meTodikasabazro situaciis koniunqturuli Sefasebebi
4. riskis faqtorebi bazarze da maTi Sefaseba
5. bazris potencialis, tevadobis, gajerebulobis da proporciulobis
gansazRvra
6. bazris ganviTarebis, meryeobis da ciklurobis tendenciaTa analizi
7. moTxovnisa da miwodebis elastikurobis gazomvis statistikuri
meTodebi
8. sabazro koniunqturis statistikuri prognozirebis meTodebi
1. sabazro koniunqturis statistikis sagani da amocanebi
sabazro koniunqtura aris is konkretuli ekonomikuri situacia,
romelic Seqmnilia bazarze mocemuli momentisaTvis an drois SezRudul
monakveTSi. is yalibdeba socialur-ekonomikuri, demografiuli, bunebrivi,
organizaciuli, sazogadoebriv-politikuri da agreTve SemTxveviT
faqtorTa kompleqsis gavleniT, amdenad sabazro koniunqtura warmoadgens
rTul da swrafad cvalebad movlenas.
sabazro koniunqturis statistikis Seswavlis sagans warmoadgens
is masobrivi procesebi da movlenebi, romelic gansazRvravs konkretul
sabazro situacias da eqvemdebareba raodenobriv da xarisxobriv
Sefasebas.
sabazro koniunqturis statistikis (koniunqturuli statistikis) mniSvnelovani Taviseburebaa is, rom igi operatiulia da farTod iyenebs xarisxobriv, atributul da alternatiul Sefasebebs, aRwerilobiTi
xasiaTis mimoxilvas, logikur daskvnebs, winaswari da prognozuli xasiaTis informacias, saeqsperto Sefasebebs, ganviTarebis scenarebs, specialur sabazro gamokvlevebis masalebs da sxvadasxva gziT mopovebul
informacias.
yovelive aRniSnuli warmatebiT SeiZleba iqnes gamoyenebuli
statistikur gaangariSebebSi. amdenad, sabazro koniunqturis statistika
konkurentunarianobis amRlebisa da konkurentuli brZolis mZlavr
saSualebad iTvleba, ris gamoc saSualo da msxvil firmebSi
koniunqturis qvedanayofi kargad uTavsdeba statistikisa da marketingis
samsaxurebs da praqtikulad dasaSvebia maTi erT samsaxurSi
(ganyofilebaSi) funqcionireba.
53
amasTan erTad, miRebulia, rom sabazro koniunqturas sami
principulad gansxvavebuli niSani gaaCnia. esenia: variantuloba,
cikluroba da dinamikuroba. rogorc cnobilia, bazars stiqiurobisaken
mniSvnelovani midrekileba aqvs. amitomacaa, rom mas axasiaTebs meryeoba,
romelic rogorc SemTxveviTi, ise mudmivi xasiaTisaa. is aris cikluri da
sezonuri, agreTve Zalze moqnili, mgrZnobiared reagirebs rogorc
socialur-ekonomikuri xasiaTis faqtorebis nebismier cvlilebebze, ise
politikuri da fsiqologiuri tipis faqtorebze. ufro metic, igi
mgrZnobiarea sxvadasxva Worebis mimarTac.
sabazro koniunqturis statistikuri Seswavla SeiZleba moxdes
rogorc integrirebuli da diferencirebuli, ise lokaluri bazrebis
mixedviT, agreTve mTeli qveynisa da misi calkeuli regionis, aseve
mTlianad sasaqonlo masisa (momsaxurebis masis) da calkeuli sasaqonlo
bazris mixedviT. amasTan, mxedvelobaSi unda iqnes miRebuli, rom
saqonlisa da momsaxurebis bazris koniunqtura qveynis ekonomikuri
koniunqturisnawils warmoadgens da mWidrodaa dakavSirebuli
investiciebis, fasiani qaRaldebisa da Sromis bazrebTan. aRsaniSnavia
isic, rom calkeul bazarze Seqmnili situacia gavlenas axdens sxva
danarCeni bazrebis situaciis formirebasa da mTlianad ekonomikur
koniunqturaze.
sabazro koniunqturis statistikur analizs, operatiulTan erTad,
strategiuli mniSvneloba aqvs. misi mizania gamoavlinos da modelireba
gaukeTos sabazro meqanizmis moqmedebis kanonzomierebas. es aucilebelia
ara marto bazarze Seqmnili situaciis gasarkvevad, aramed imisTvisac,
rom sworad ganisazRvros bazris ganviTarebis mimarTulebebi momavalSi.
amrigad, operatiuli da strategiuli miznebis erToblioba ayalibebs sabazro koniunqturis statistikis ZiriTad amocanebs, romlebic aSuqeben sabazro situaciis sxvadasxva mxareebs da elementebs:
koniunqturuli informaciis mopoveba da damuSaveba;
damuSavebuli informaciis safuZvelze bazris mdgomareobis
integrirebuli da diferencirebuli Sefaseba;
sabazro situaciis tipologia da bazris mdgomareobis xarisxobrivi
gradacia;
bazris masStabis (moculobis) daxasiaTeba;
bazarze damyarebuli ZiriTadi proporciebis Sefaseba da analizi;
bazris ganviTarebis tendenciebisa da misi dinamikuri mdgradobis
gamovlena, analizi da prognozireba;
bazris ganviTarebis meryeobis, sezonurobisa da ciklurobis
analzi;
saqmiani aqtiurobis Sefaseba da analizi;
komerciuli (sabazro) riskis Sefaseba;
54
bazris monopolizaciis donisa da konkurenciis intensiurobis
daxasiaTeba.
sabazro koniunqturis an bazris mdgomareobis statistikuri
Seswavlis aRniSnuli amocanebis praqtikuli gadawyveta SeiZleba moxdes or etapad.
pirvel etapze analizdeba sabazro koniunqtura, romlis drosac
unda daxasiaTdes bazris masStabebi da tipologia, misi mTavari
proporciebi, ZiriTadi parametrebis cvlilebis veqtori da siCqare,
ganviTarebis mdgradobis done.
meore etapze xorcieldeba ufro maRali donis analizi, romlis
procesSic dgindeba is mizez-Sedegobrivi kavSirebi da pirobebi, romelic
gansazRvravs sabazro situacias. yovelive amis safuZvelze xdeba sabazro
koniunqturis da bazris ganviTarebis prognozireba.
aucilebelia aRiniSnos, rom mikrodoneze, calkeuli firmis
mixedviT, firmis mmarTvelobas SeuZlia sabazro koniunqturis
statistikis winaSe dasvas ufro lokaluri da specifikuri amocanebi,
romlebic dafuZnebuli iqneba im dargis an dargTa jgufis
Taviseburebebze, romelSic firma moRvaweobs.
komerciul saqmianobaSi gansxvavebuli amocanebi SeiZleba
ganpirobebuli iyos sabiTumo da sacalo vaWrobis firmebis mixedviT,
savaWro da sazogadoebrivi kvebis firmebis mixedviT, mTlianad
momsaxurebis sferosa da misi calkeuli dargebis (qvedargebis) firmebis
mixedviT da a.S. am SemTxvevaSi mTavaria firmis mmarTvelebma sworad
gansazRvron rogorc statistikuri gamokvlevis amocanebi, ise maTi
gadaWris Tanmimdevroba (etapebi), raTa miRebuli Sedegebi maRalefeqturi
iyos.
2. koniunqturuli informaciis wyaroebi
sabazro koniunqturis statistikuri analizisaTvis gamoiyeneba
produqciis warmoebis, saqonelbrunvis, sasaqonlo maragis, fasebis,
finansebis statistikis, socialur-demografiuli statistikis da sxva
wyaroebis monacemebi. iseTi informaciis mosapoveblad ki, romelic arc
erT statistikur krebulsa Tu sxva informaciis wyaroSi araa
warmodgenili, gamoiyeneba sxvadasxva xerxi. kerZod, SerCeviTi dakvirvebis
meTodi, specialuri samomento an perioduli gamokvlevebi.
specifikuri koniunqturuli informaciis miRebaSi didi rols
TamaSoben: savaWro agentebi, mosaxleobis azris Semswavleli punqtebi,
TviT savaWro obieqtebi, gamofena-gayidvisa da bazrobebis organizebis
adgilebi da a. S. informaciis wyaro SeiZleba iyos vaWrobis muSaki
(gamyidveli, saqonelmcodne, administraciis muSaki), agreTve informacia,
55
romelsac Rebulobs marTvis umaRlesi rgolis xelmZRvaneli firmis
qvedanayofebSi momuSaveebisagan.
informaciis mniSvnelovani nawilis mopovebas awarmoebs firmis
marketingis ganyofileba, risTvisac igi xSirad iyenebs sxvadsxva
Sinaarsisa da moculobis specialur marketingul kvlevebs.
amrigad, sabazro koniunqturis statistikuri SeswavlisaTvis aucilebeli informaciis misaRebad mravali wyaro arsebobs rogorc
saxelmwifo, ise arasaxelmwifo struqturebidan da organizaciebidan Sesabamis organoebSi savaldebulod warsadgen angariSgebaTa saxiT.
magram im SemTxvevaSi, Tu aseT wyaroebSi ar aRmoCndeba Sesabamisi
informacia, maSin am ukmarisobis Sesavsebad gamoiyeneba informaciis
mopovebis iseTi meTodebi, rogoricaa: saanketo gamokiTxva da saeqsperto
Sefaseba. aseve gamoiyeneba SedarebiT ufro axali, Tanamedrove meTodebi,
romelTagan aRsaniSnavia `delfis~ meTodi, gonebrivi Sturmis (ieriSis),
sineqtikis meTodi da sxv.
`delfis meTodi~ _ saxelwodeba momdinareobs Zveli berZnuli
qalaqis delfosagan, sadac arsebobda misanTa, winaswarmetyvelTa
uZvelesi centri. es meTodi SemuSavebulia aSS-is kvleviTi korporacia
`rend~-is mier. misi arsi SemdegSi mdgomareobs: dgeba mecnierulad
dasabuTebuli kiTxvarebi, romelsac eqspertTa jgufi avsebs anonimurad.
miRebuli Sefaseba muSavdeba statistikurad. pasuxebis saSualo
mniSvneloba iTvleba eqspertul Sefasebad. miRebul SefasebaTa
saimedooba mniSvnelovnadaa damokidebuli eqspertebis sworad SerCevaze,
maT kvalifikaciaze, erudiciasa da Sesaswavli sakiTxebis Sesaxeb maT
informirebulobaze. eqspertebis mier sagnis codna da analizuri
SesaZleblobebi mowmdeba testirebis gziT. Sefasebis sizuste agreTve
damokidebulia kvlevis Sedegebis statistikuri damuSavebis doneze.
upirveles yovlisa, SemuSavdeba principebi, romelic daismeba
eqspertebis winaSe, gamoiyeneba logikuri dasabuTebis meTodi, igeba
hipoTezebi kvlevis Sedegebis Sesaxeb. amis safuZvelze muSavdeba anketa.
pirvel etapze xdeba eqspertTa warmomadgenlobiTi jgufis formireba.
eqspertTa raodenoba optimaluri unda iyos. jgufis gacilebiT didi
raodenoba gaaZnelebs monacemebis damuSavebas, gaaZlierebs azrebis
gafantvas da gaadidebs kvlevis Rirebulebas, xolo eqspertebis zedmetad
mcire jgufi adidebs individualur SefasebaTa gavlenasa da SemTxveviTi
Secdomebis daSvebis albaTobas. saWiroa, gonieri sakmarisobis principis
gamoyeneba, romlis Tanaxmadac eqspertebis raodenobis erTi erTeuliT
gadideba (N+1) praqtikulad ar moaxdens gavlenas eqspertTa kiTxvebze
gacemuli pasuxebis dispersiis meryeobis doneze. SesaZlebelia eqspertTa
kompetenturobis Sefasebis miReba (maTi ganzogadebuli Sexeduleba),
Semdegi formuliT:
56
, (4.1)
sadac aris SefardebiTi mniSvnelobis Sefaseba (balebSi) j-uri
eqspertis mier i-uri elementis mixedviT.
C - i-uri korespondentebis kompetenturobis koeficienti, romelic
iTvaliswinebs gansaxilveli sakiTxis codnisa da pasuxis
argumentirebis dones.
, (4.2)
sadac aris gansaxilveli sakiTxis codnis done;
_ pasuxis argumentirebis done;
i = 1... m _ eqspertebis nomrebi;
m - eqspertebis raodenoba;
j = 1... n,
n - Sesaswavli elementebis nomrebi miznebis xeze.
pasuxis saSualo mniSvneloba varirebs 1 da 100 bals Soris.
.
rac ufro metia , miT ufor metia j-uri elementis mniSvneloba
miznebis xeze.
calkeuli j-uri elementisaTvis ganisazRvreba saeqsperto
SefasebaTa dispersia:
, (4.3)
rac ufro mcirea meryeoba, miT metia pasuxebis SeTanxmebuloba da,
maSasadame, pasuxebis saimedooba.
gamokvlevis am meTodis dros eqspertebis gamokiTxva anonimuria,
calkeulma eqspertma ar icis, Tu mis garda kidev vin aris Cabmuli am
samuSaoSi. aseve ucnobia danarCeni anketebis Sinaarsi. dgindeba pasuxebis
ranJirebuli ganawileba atributuli da raodenobrivi niSnebis mixedviT.
gamoiTvleba pasuxebis statistikuri maxasiaTeblebi: saSualo sidideebi,
meryeobis maCveneblebi, mediana, kvartili (pirveli da mesame). am
SemTxvevaSi mediana ganixileba rogorc eqspertTa jgufuri azri
(Sexeduleba), xolo kvartilSorisi daSoreba warmoadgens eqspertTa
Sexedulebebis SeTanxmebulobis maCvenebels. rac ufro axloa eqspertebis
m
i
i
n
i
iij
j
C
CX
X
jX
2
an CCCi
nC
aC
100X1 j
jX
m
i
i
m
i
i
2
iij2
C
C)XX(
57
pasuxebis dispersiis meryeobis done nulTan, miT ufro maRalia
SeTanxmebuli Sefasebis reprezantatiuloba.
eqspertebis upirates gansjaTa (SexedulebaTa) gamovlenis Semdeg,
tardeba muSaoba maTi Tvalsazrisis dasaaxloveblad. mesame etapze yvela
eqsperts, romelTa Sefasebebic kvartilSorisi dacilebis (manZilis)
sazRvrebSia, acnoben im eqspertTa Sexedulebebis dasabuTebuli
gansxvavebebis mizezebs, romelTa Sefasebebic gamovida kvartilSorisi
dacilebis (manZilis) sazRvrebidan.
jgufSi darCenil TiToeul eqsperts eZleva ufleba Secvalos
Tavisi Sefaseba. amis Semdeg mTeli procedura meordeba axlidan,
saWiroebis SemTxvevaSi ramdenjerme, sanam Sefasebebi ar dauaxlovdeba
erTmaneTs. daaxloeba unda gagrZeldes manamde, sanam maTi saSualo
saimedod (misaRebad) ar iqneba miCneuli, SexedulebebSi arsebuli
gansxvavebebi ki _ minimumade dayvanili.
praqtikaSi xSirad es procedura tardeba gamartivebulad da
SexedulebaTa mkacri gansxvavebis (gafantvis) SemTxvevaSi kmayofildebian
anketirebis erTi turiT.
eqspertis saimedobis donis maCvenebeli gamoiTvleba formuliT:
(4.4)
sadac n aris mocemuli eqspertis mier gakeTebuli Sefasebebis
saerTo ricxvi;
N - swor SefasebaTa saerTo ricxvi.
`gonebrivi Sturmis (ieriSis)~ meTodi warmoadgens sabazro
koniunqturis Sefasebis ufro operatiul da saimedo meTods. am meTodis
gamoyenebis SemTxvevaSi xorcieldeba kvalificiuri specialistebis
SerCeva, Sefasebebi da daskvnebi keTdeba sxdomis mimdinareobisas. yvela
damswre iyofa or jgufad. pirveli jgufi koncentracias anu generacias
ukeTebs ideebsa da Sefasebebs, xolo meore aanalizebs maT. orive jgufs
hyavs saerTo xelmZRvaneli.
ganxilvisas didi yuradReba eqceva azrTa Tavisufali gacvlis
waxalisebas, amasTan, ikrZaleba wamoyenebul ideaTa da daxasiaTebaTa
aqtualobis (faseulobis) mimarT kritikuli SeniSvnebis gamoTqma.
xelmZRvaneli unda iyos miukerZoebeli da diskusia warmarTos saWiro
mimarTulebiT. rac ufro metia variantebis raodenoba, miT ufro maRalia
im namdvilad Rirebuli ideebisa da daxasiaTebaTa gamovlenis albaToba,
romelzedac daTanxmdeba monawileTa umravlesoba.
praqtikaSi zogjer gamoiyeneba sineqtikis meTodi (gansxvavebuli da
erTmaneTTan aSkarad Seusabamo elementebis SeerTeba). am dros xdeba
saqmianobis (moRvaweobis) sxvadasxva sferodan specialistebis Sekreba.
calkeuli monawile TaTbirs Rebulobs rogorc Sejibrebas da
N
nR
58
gansaxilvelad Seaqvs winaswar momzadebuli idea. miiReba is realuri
idea, romelsac mxars dauWers monawileTa umravlesoba.
aRniSnuli meTodebi farTod gamoiyeneba marketingul gamokvlevebSi
da koniunqturul gamokvlevebSi, myidvelobiTi (gadaxdisunariani)
moTxovnis gansazRvrisa da prognozirebis mizniT.
3. sabazro koniunqturis statistikis maCvenebelTa sistema
sabazro koniunqturis statistikis amocanebis gadawyveta xorcieldeba
maCvenebelTa sistemis meSveobiT. marTalia, sabazro koniunqtura
TavisTavad sakmaod rTuli sazogadoebrivi movlenebisa da procesebis
ricxvs miekuTvneba, magram is ufro iseTi rTuli sazogadoebrivi
movlenis erT-erTi Semadgeneli nawilia, rogoricaa saqonlisa da
momsaxurebis bazari.
saqonlisa da momsaxurebis bazris statistikis maCvenebelTa sistema Sedgeba 5 blokisagan:
1. bazris (sabazro koniunqturis) formirebisa damdgomareobis
maCveneblebi;
2. fasebis mdgomareobis,cvlilebebis da maTi qcevis maCveneblebi;
3. saqonelmoZraobis maCvenebelebi;
4. bazris infrastruqturismaCvenebelebi;
5. sabazro saqmianobis socialur-ekonomikuri Sedegebis
maCvenebelebi.
amrigad, saqonlisa da momsaxurebis bazris statistikis
maCvenebelTa sistemaSi umniSvnelovanesi adgili sabazro koniunqturis
statistikis maCvenebels ukavia. ramdenadac bazari rTul mravaldonian da
mravalstruqturul sistemas warmoadgens, imdenad misi statistikuri
daxasaiTeba qmnis urTierTdakavSirebul da ierarqiul sistemas, blokebsa
da elementebs, romlebic orientirebulia bazris statistikis
konceptualur da funqciur amocanebze.
statistikuri Seswavlis TvalsazrisiT, sabazro procesi
sqematurad SeiZleba aRweril iqnes Semdegnairad: upirveles yovlisa, ganasazRvrul proporciebSi yalibdeba moTxovna da miwodeba; maTi
urTierTkavSiri warmoSobs yidva-gayidvis aqts (saqonelbrunvas); saqoneli icvleba fulze Tanabrad Sewonili fasebis Sesabamisad, romelic gamodis
sasaqonlo-fuladi gacvlis ekvivalentad sabazro meqanizmis moqmedebis kanonis Tanaxmad.
es procesi Seqmnil pirobebze damokidebulebiT mimdinareobs
sxvadasxva siCqariTa da sxvadasxva veqtoriT, amasTan, adgili SeiZleba
hqondes procesis rogorc daCqarebas, ise Senelebas. aRniSnuli procesi
xorcieldeba masobrivi masStabiT da moiTxovs Sesabamis materialur,
satransporto, informaciul, SromiT da finansur uzrunvelyofas.
59
procesis saboloo mizans ki socialur-ekonomikuri efeqtis miReba
warmoadgens, rac imas niSnavs, rom momxmarebeli ikmayofilebs moTxovnas
(socialuri efeqti), xolo saqonlis (momsaxurebis) mwarmoebeli da
Suamaval-gamyidveli Rebulobs mogebas (ekonomikuri efeqti).
pirveli, anu sabazro koniunqturis bloki da masSi Semavali
maCvenebelTa kompleqsi gankuTvnilia sabazro situaciis kompleqsurad
dasaxasiaTeblad. is Seicavs bazris mTavar kategoriebs _ moTxovnasa da
miwodebas da asaxavs bazris masStabebsa da mTavar proporciebs, mis
tendenciebsa da meryeobas. mocemuli bloki Seicavs 9 qvejgufs, romlebic,
Tavis mxriv, aerTianebs erTgvarovan an msgavs maCveneblebs da sxvadasxva
kuTxiT axasiaTebs sabazro koniunqturas.
aRniSnuli qveblokebia (qvejgufebia): 1. saqonlis (momsaxurebis) miwodeba: mTlianad da calkeuli
saqonlis, gamyidvelebis (mwarmoeblebis, savaWro Suamavlebisa da sabazro
procesis sxva monawileebis) da regionebis mixedviT. qvejgufi Seicavs
maCveneblebs:
1.1 miwodebis moculoba, struqtura da dinamika;
1.2 miwodebis sawarmoo da sanedleulo potenciali;
1.3 miwodebis elastikuroba;
2. gadaxdisunariani (myidvelobiTunariani) moTxovna, saqonelze
(momsaxurebaze): mTlianad da calkeuli saqonlis, myidvelebisa
(masobrivi da piradi momxmareblebis) da regionebis mixedviT;
2.1. diferencirebuli moTxovna Semdegi niSnebis mixedviT:
dakmayofilebis donis, cvlilebebis veqtoris, aRmocenebis formebis,
myidvelobiTi qcevis, bazris mdgomareobisa da yidvis adgilis mixedviT;
2.2. samomxmareblo potenciali (mTlianad da calkeuli saqonlisa
da momsaxurebis mixedviT): warmoebis saSualebaTa bazris tevadoba,
moxmarebis sagnebis bazris tevadoba da momsaxurebis bazris tevadoba;
2.3. moTxovnis elastikuroba.
3. bazris proporciuloba.
3.1. moTxovnisa da miwodebis Tanafardoba;
3.2. warmoebis saSualebaTa, moxmarebis sagnebisa da momsaxurebis
bazrebis Tanafardoba;
3.3. saqonelbrunvis sasaqonlo struqtura;
3.4. mwarmoeblebs, sabiTumo da sacalo gamyidvelebs Soris bazris
dayofa(xvedriTi wona);
3.5. gamyidvelebis struqtura sakuTrebis formebis mixedviT;
3.6. myidvelTa struqtura (sabiTumo _ sakuTrebis formebis
mixedviT,
sacalo _ socialur-demografiuli da sxva samomxmareblo
niSnebis mixedviT);
3.7. bazris regionaluri struqtura.
4. bazris ganviTarebis tendencia.
60
4.1. gayidvis, fasebis, sasaqonlo maragis, investiciebis da mogebis
zrdis tempebi; trendebis veqtorebi da parametrebi.
5. bazris meryeoba, mdgradoba da cikluroba.
5.1. gayidvis, fasebisa da sasaqonlo maragis variaciis
koeficientebi
drosa da sivrceSi (ekonomikuri da geografiuli);
5.2.bazris ganviTarebis sezonurobisa da ganviTarebis ciklurobis
modelTa parametrebi.
6. bazris mdgomareobisa da ganviTarebis regionaluri gansxvavebebi.
6.1. moTxovnisa da miwodebis Tanafardobisa da bazris sxva
proporciaTa regionuli variacia;
6.2. moTxovnis donis regionuli variacia (erT mcxovrebze
gaangariSebiT);
6.3. bazris dinamikuriganviTareba: veqtori siCqare,
7. saqmiani aqtiuroba.
7.1. SekveTebis `portfeli~, misi Semadgenloba, Sevsebuloba da
dinamika;
7.2. garigebaTa raodenoba, zoma, sixSire da dinamika;
7.3. sawarmoo (savaWro) simZlavreTa datvirTvis done.
8. komerciuli (sabazro) riski.
8.1. saivesticio riski;
8.2. marketingul gadawyvetilebaTa miRebis riski;
8.3. SemTxveviTi sabazro ryevaTa riski.
9. bazris masStabi (zoma), monopolizaciisa da konkurenciis done.
9.1. calkeuli saqonlis mixedviT bazarze warmodgenili firmebis
ricxvi, maTi ganawileba sakuTrebis formebis, organizaciuli
formebisa da specializaciis mixedviT;
9.2. saqonlis (momsaxurebis) realizaciis (gayidvis) mTliani
moculoba bazarze da firmebis ganawileba gayidvis moculobis
mixedviT;
9.3. privatizaciis done: privatizebuli firmebis ricxvi da
xevdriTi
wona, maTi organizaciuli formebi, maTi xvedriTi wona bazris
mTlian moculobaSi;
9.4. bazris dayofa (firmebis dajgufeba gayidvis moculobis
xvedriTi wonis mixedviT);
9.5. mcire, saSualo da msxvili firmebis xvedriTi wona bazris
mTlian moculobaSi.
rogorc warmodgenil maCvenebelTa sistemidan Cans, masSi Sedis
sabazro koniunqturis ara marto specifikuri maCveneblebi, aramed bazris
statistikis sxva blokebis mTeli rigi maCveneblebic.
sabazro koniunqturis maCvenebelTa Taviseburebas warmoadgens im
statistikuri modelebis parametrebad gamoyeneba, romlebic asaxaven
61
bazris tendenciebsa da ciklurobas. garda amisa, saqonlisa da
momsaxurebis bazris statistikis sxva blok-maCveneblebisagan gansxvavebiT,
koniunqturis blokSi mravali mniSvnelovani maCvenebeli asaxavs ara
statikur (uZrav) mdgomareobas (movlenas), aramed dinamikur da variaciul
process, xolo danarCeni maCveneblebi axasaiaTeben movlenis struqturas,
Tanafardobasa da Zvrebs (cvlilebebs).
zogierTi koniunqturuli daxasiaTebebi, kerZod, tendenciebi da
maTi mdgradoba, SesaZlebelia miRebul iqnes mxolod trenduli
modelebis Sesabamisi damuSavebis Sedegad. erT-erTi ZiriTadi
moculobiTi maCvenebeli _ moTxovna, warmoadgens iseT sidides, romlis
Sefaseba (gazomva) mxolod arapirdapiri gziTaa SesaZlebeli. meore
moculobiTi maCveneblis, bazris masStabis (zomis) daxasiaTeba ki
SesaZlebelia sxva blokebis iseT maCvenebelTa gamoyenebiT, rogoricaa:
gayidvebis moculoba, garigebebis ricxvi, gamyidvelebisa da myidvelebis
raodenoba da a.S.
sabazro koniunqturis maCvenebelTa sistemis ukeTesad gagebis mizniT
ganvixiloT ZiriTad maCvenebelTa arsi da gaangariSebis Taviseburebebi.
miwodeba bazris umniSvnelovanesi maCvenebelia da Sesabamisad, sabazro
koniunqturis amosaval maCvenebels warmoadgens. miwodeba aris saqonlis
(momsaxurebis) is moculoba, romelic gankuTvnilia gasayidad da bazarze misi myidvelisaTvis SeTavazeba xdeba garkveuli periodis manZilze, gansazRvruli fasebiT.
sabazro koniunqturis operatiul analizSi gamoiyeneba firmis mier
saqonlis moklevadiani miwodebis maCvenebeli, e. i. saqonlis raodenoba
(moculoba), romelsac firma yidis (sTavazobs) sxvadasxva fasebSi mokle
periodis ganmavlobaSi.
bazris daxasiTebisaTvis gamoiyeneba saqonlis deficiturobis donis maCvenebeli (kerZod, gamyidvelis bazarze, rodesac moTxovna
aRemateba miwodebas), agreTve arsebobs specifikuri Taviseburebebi
warmoebis saSualebebis, samomxmareblo saqonlisa da momsaxurebis
miwodebaSi. miwodebis specifikuri formebi gamoiyeneba sabiTumo da
samomxmareblo bazrebze.
miwodebis determinatebad bazarze gamodis fasismieri faqtorebi, kerZod, mocemuli saqonlis an momsaxurebis fasi, nedleulisa da
resursebis fasi, mosalodneli inflaciuri procesebi. mas miekuTvneba
agreTve nedleulisa da mza produqciis dabegvra da dotacia,
konkurentebis ricxvi bazarze, teqnoligiis Taviseburebebi (upiratesobebi)
da mecnierul-teqnikuri miRwevebi.
cnobilia, rom gansazRvrul situaciebSi miwodebasa da moTxovnas Soris arsebobs kavSiri. kerZod, moTxovna warmoSobs miwodebas, magram
miwodebac garkveulwilad gavlenas axdens moTxovnaze, magaliTad, gamyidvelis bazarze, moTxovna uTanabrdeba miwodebebis SezRudul SesaZleblobebs, xolo myidvelis bazarze miwodeba orientacias akeTebs
62
moTxovnaze. garkveul situaciebSi miwodeba, Tavis mxriv, warmoSobs moTxovnas, kerZod, amas adgili aqvs bazarze zogierTi axali saqonlis
gamoCenisas. yovelive es kargadaa Seswavlili marketingisa da ekonomikuri
Teoriis mecnierebis mier da aucileblad unda iqnes gaTvaliswinebuli bazris koniunqturis analizis procesSi.
garda aRniSnulisa, miwodebis moculobaze did gavlenas axdens sawarmoo da sanedleulo potenciali (warmoebiTi SesaZleblobebis done).
is miuTiTebs warmoebis im SesaZleblobaTa doneze, romelic
uzrunvelyofs Sesabamisi moculobisa da struqturis saqonlisa da
momsaxurebis miwodebas bazarze.
miwodebis ara naklebmniSvnelovan maCveneblad SeiZleba miCneul
iqnes miwodebis elastikuroba, e. i. misi cvlilebis done, romelic
xorcieldeba miwodebis determinatebis, kerZod, resursebis fasebis,
warmoebis teqnologiis, gadasaxadebisa da dotaciebis, saqonlis fasebis,
gamyidvelTa raodenobis da sxva cvlilebis gavleniT.
Semdeg umniSvnelovanes maCvenebels sabazro koniunqturis
maCvenebelTa sistemaSi moTxovna, anu gadaxdisunariani (myidvelobiTi)
moTxovna warmoadgens. gadaxdisunariani moTxovna aris is moTxovnileba (moTxovnilebis nawili), romelic uzrunvelyofilia fuladi saxsrebiT da
warmodgenilia bazarze. moTxovnilebaSi ki igulisxmeba survili an saWiroeba daeuflo
(isargeblo) raime produqts an sagans, romelic aucilebelia adamianis
cxovrebisaTvis. arsebobs moTxovnisa da moTxovnilebis ramdenime
gansxvavebuli ganmarteba.
moTxovnis formirebisa da dakmayofilebis procesi SeiZleba warmodgenil iqnes Semdegi TanmimdevrobiT: survili, saWiroeba, moTxovnileba, fuli, moTxovna, fasebi, miwodeba, yidva, dakmayofileba. aRsaniSnavia, rom mocemuli Tanmimdevrobis calkeuli etapi eqvemdebareba
statistikur, marketingul da sxva saxis kvlevebs. statistikuri kvlevebis dros moTxovnis danawevreba saSualebas
iZleva ufro moqnilad Sefasdes bazris mdgomareoba da mocemuli
saxeobis moTxovnis prognozirebisas gamoyenebul iqnes mxolod is
faqtorebi, romelic uSualo gavlenas axdens masze.
statistikuri kvlevebis ganxorcielebisas gansakuTrebuli miSvneloba
eniWeba bazris mdgomareobis mixedviT moTxovnis dayofas, kerZod, gamoiyofa moTxovnis Semdegi saxeobebi:
negatiuri moTxovna, rodesac myidvelis mxridan arsebobs
winaswarCamoyalibebuli uaryofiTi damokidebuleba saqonlis
mimarT, an saqonelma Tavi moabezra myidvels;
moTxovnis sruli ar arseboba, roca raRac mizeziT saqonels ar
cnobs myidveli da aRar yidulobs mas;
63
dafaruli moTxovna, rodesac arsebobs gansazRvruli moTxovna,
magram Sesabamisi Tvisebebis mqone saqoneli ar (jer ar) iwarmoeba;
srulyofili moTxovna, roca moTxovna saqonelze umaRles fazaSia
da gamyidvelebi kmayofilebi arian gayidvis moculobiT (amonagebiT,
saqonelbrunviT).
zogjer gamoiyofa gadaWarbebuli moTxovna, rodesac ise izrdeba
moTxovna, rom warmoeba ver akmayofilebs mas. moTxovnis am saxeobis
mixedviT Catarebuli statistikuri analizi saSualebas aZlevs
komerciul firmas sworad SeimuSavos sabazro starategia da
miaRwios maRal rentabelobas.
Zviri saqonlis bazarze gamoyofen gadadebul (dagrovebiT) moTxovnas, romlis dasakmayofileblad saWiroa fulis dagroveba
garkveuli periodis manZilze. aseTi moTxovnis arsebobis codna
metad aucilebelia produqciis warmoebis dagegmvis an saqonlis
ganvadebiT gayidvis organizebisas. aRniSnuli saxeobis moTxovna
vlindeba mosaxleobis fuladi danazogebis matebis saxiT.
moTxovnis saxeobad dayofa, agreTve, warmoebs teritoriuli
TvalsazrisiTac. im SemTxvevaSi, Tu moTxovnis statistikuri analizi
moicavs qveynis mTlian teritorias, maSin mas uwodeben globalur
moTxovnas, romlisagan gamoiyofaqalaqisa da soflis moTxovna. regionaluri moTxovnis analizisas gamoiyofa adgilobrivi mosaxleobis
moTxovna, romelsac uwodeben stacionalur (sabaziso) moTxovnas da
mobiluri (migrirebadi) moTxovna, romelic vlindeba mudmivi sacxov-
rebeli adgilis sazRvrebs miRma. am ukanaskneli moTxovnis saxesxvaobas
warmoadgens rekreaciuli moTxovna, romelic dakavSirebulia turizmsa
da dasvenebasTan.
sabazro koniunqturis analizisas gamoiyofa dakmayofilebuli moTxovna, romelic ZiriTadad utoldeba gayidvis moculobas da
daukmayofilebeli moTxovna, romelic vlindeba saWiro saqonlisa da
momsaxurebis SeZenis SeuZleblobaSi.
statistikur analizSi agreTve gamoiyeneba deficiturobis donis maCvenebeli, romelic gansazRvravs im saqonlis xvedriT wonas, romelic
ar imyofeba regularul gayidvaSi. rodesac deficiturobis donis
maCvenebeli uaxlovdeba 100%-s, saqme gvaqvs totalur deficitTan.
imis gamo, rom moTxovna metad moqnilia, igi mgrZnobiarea mravali
faqtoris zemoqmedebis mimarT.
rogorc cnobilia, moTxovnis determinantebad, upirveles yovlisa,
fasismieri faqtorebi gvevlineba. Tu moTxovnis kanons, romelic
dawvrilebiTaa ganxiluli ekonomikuri Teoriisadmi miZRvnil
saxelmZRvaneloebSi (ekonomikuri Teoriis safuZvlebi, ekonomiksi,
ekonomika da a.S.), grafikuli modelis saxiT gamovxatavT, miviRebT fasebis
cvlilebebze moTxovnis damokidebulebis amsaxvel hiperbolur mruds.
64
sxva Tanabar pirobebSi, Tu fasi izrdeba, maSin moTxovna saqonelze
klebulobs.
gasaTvaliswinebelia isic, rom moTxovnaze mniSvnelovan gavlenas
axdens mosaxleobis realuri Semosavlebis done anu momxmarebelTa gadaxdisunarianoba.
amasTan, moTxovnas gaaCnia sazRvrebi, romelic izRudeba bazris gajerebulobis doniT da ganisazRvreba bazarze arsebuli saqonlis
moculobiT. sabazro koniunqturis analizisas erTob Znelia faqtobrivi
monacemebis safuZvelze moTxovnisa da miwodebis moculobaTa Sedareba.
aseT SesaZleblobas iZleva moTxovnisa da miwodebis balansi (ix. sqema 1),
magram misi ageba SesaZlebelia mxolod saqonlisa da momsaxurebis
mTliani erTobliobiT (moculobiT).
sqema 1.
moTxovnisa da miwodebis balansis sqema
msyidvelobiTi fondebi sasaqonlo resursebi
mosaxleobis fuladi Semosavlebi,
Semosuli yvela wyarodan, savaldebulo
gadasaxadebis da danazogis im nawilis
matebis gamoklebiT, romelic
gankuTvnilia socialuri
saWiroebisaTvis da saqonlis yidvasTan
kavSirSi armyofi sxva miznebisTvis.
fuladi saxsrebi (danazogebi),
dauxarjavi gadadebuli moTxovnisa da
daukmayofilebeli moTxovnis gamo
jami
saSualo sasaqonlo maragi
weliwadSi
realizebulia saqoneli
weliwadSi
gaweulia momsaxureba weliwadSi
jami
saldo (+, _)
bazris proporciulobis Sefaseba SesaZlebelia sabalanso meTodis meSveobiT, struqturisa da koordinaciis SefardebiTi MmaCveneblebiT (Sefardebis koeficientebis, xvedriTi wonebis), zrdis tempis indeqsebiT,
struqturuli cvlilebebis indeqsebiT, saSualo kvadratuli an wrfivi
gadaxrebiT. proporciebi agreTve gamoisaxeba elastikurobis koeficientiT,
romelic uCvenebs saSedego maCveneblis cvlilebas faqtoruli niSnis
erTi procentiT cvlilebisas (gadidebis an Semcirebisas).
bazari diniamikuri movlenaa, misi drois mixedviT cvlileba
gamoisaxeba dinamikis maCvenebelTa sistemiT. kerZod, es xdeba dinamikuri
mwkrivebis maCveneblebiTa da maTi analizis saSualebiT.
65
sabazro procesebis cvlilebis tendenciaTa (zrdis, Semcirebis)
gamovlenis ZiriTad meTods trenduli modelis ageba warmoadgens. masTan
erTad aseve gamoiyeneba grafikuli meTodebi.
bazari, Tundac regulirebadi, warmoudgenelia stiqiuri
gamovlinebebis gareSe. bazris es Tviseba vlindeba sxvadasxva
parametrebis ryevadobaSi. statistikurad igi xasiaTdeba gayidvis, fasebis, sasaqonlo maragis variaciis sxvadasxva maCveneblebiT. bazris
ganviTarebis mdgradobis done droSi xasiaTdeba ZiriTad tendenciebidan
(trendidan) faqtiuri donis gadaxrebiT, rac gaizomeba aproqsimaciis koeficientiT, gamosaxuliT procentebSi saSualo donesTan mimarTebiT.
bazris ganviTrebisaTvis damaxasiaTebelia ganmeorebadoba, anu
cikluroba. ciklebs axasiaTebs gansxvavebuli xangrZlivoba da
Tanmimdevroba. wlis ganmavlobaSi Cveulebriv SeiniSneba sezonuri
meryeoba, romlis intensivobac ganisazRvreba variaciis koeficientiT.
sezonuri ciklebi gansxvavebulia calkeuli saqonlisa da
momsaxurebisaTvis da sxvadasxvanairad vlindeba sxvadasxva ekonomikur da
klimatur zonebSi. sezonuroba, Cveulebriv, modelirdeba me-3 da ufro maRali rigis paraboliT.
saqonelbrunva
savaWro saqmianobisa da saerTod, bazris statistikis mTavar
maCvenebels saqonelbrunva warmoadgens.
saqonelbrunvis maCvenebeli gamoiyeneba bazris koniunqturis
Sesafaseblad, sasaqonlo masis moculobis gasazomad, savaWro firmis
zomis gansazRvrisaTvis, savaWro firmis fuladi amonagebis maCveneblad
da misi finansur-ekonomikuri mdgomareobis dasadgenad. is aCvenebs
myidvelebis mier saqonlis SeZenaze daxarjuli fulisa da moxmarebuli
sasaqonlo masis moculobas. Ggarda amisa, saqonlis gayidvis maCveneblebi
gamoiyeneba wonebad fasebis indeqsebis gaangariSebisas.
amrigad, saqonelbrunva metad mravalmxriv da didmniSvnelovan maCvenebels warmoadgens, romelsac makroekonomikur doneze, rogorc ekonomikuri, ise socialuri mniSvneloba aqvs.
aseve SeiZleba iTqvas, rom saqonelbrunva realizebuli fasebis
jamobrivi maCvenebelia, romelsac safuZvlad udevs sami ZiriTadi
faswarmomqneli elementi: saqonlis warmoebis danaxarjebi, mimoqcevis sferoSi (gayidvaze) gaweuli danaxarjebi da saqonelmoZraobis yvela
doneze miRebuli mogeba.
saqonelbrunva ZiriTadad izomeba RirebulebiT erTeulebSi, rac ar
gamoricxavs mis gazomvas naturalur an pirobiT-naturalur erTeulebSi.
66
RirebulebiT erTeulebSi saqonelbrunvis sidide Q damokidebulia
gayiduli saqonlis raodenobaze (q) da erTeuli saqonlis fasze (p),
amrigad, saqonelbrunva SeiZleba gaangariSebul iqnes Semdegi formuliT:
Q= pq.
nebismier qveyanaSi mTliani saqonelbrunva SeiZleba warmodgenil
iqnes Semdegi ierarqiuli sistemis saxiT: saqonlis yidva-gayidvis aqti
uSualod xorcieldeba firmaSi, romelic SeiZleba iyos rogorc msxvili
savaWro firma, ise individualuri an saojaxo. Tavis mxriv, nebismieri
savaWro firmis saqonelbrunvis moculoba, iqneba es sabiTumo Tu sacalo
vaWrobis firma, moicavs erTeuli yidva-gayidvis aqtebis erTobliobas.
amrigad, SeiZleba iTqvas, rom saqonelbrunva yidva-gayidvis aqtebis
erTobliobaa.
amasTan, mxedvelobaSi unda miviRoT is garemoeba, rom
saqonelbrunvis aRricxva xorcieldeba saqonlis momxmarebelTan
(myidvelTan) faqtobrivad gagzavnis momentSi. myidveli swored am droidan
xdeba saqonlis mesakuTre. saboloo Sedegobrivi TvalsazrisiT
(magaliTad, qveynis an dargobriv doneze), saqonelbrunva maCvenebelTa
sistemaSi makromaCveneblis rolSi gamodis. is SeiZleba diferencirebul
iqnes saxadasxva niSnis mixedviT da warmoqmnas mikromaCveneblebi,
romlebic asaxaven saqonelmoZraobis calkeul mxareebs.
imis gamo, rom saqonelbrunva warmoadgens sinTezur maCvenebels,
misi analizi SeiZleba gakeTdes Semadgeneli struqturuli erTeulebis
mixedviT. kerZod, qveynis masStabiT saqonelbrunva SeiZleba gaanalizdes
teritoriul WrilSi _ msxvili regionebis, qalaqebisa da raionebis, aseve
gayiduli saqonlis daniSnulebis an sxva niSnis mixedviT.
vaWrobis dargis firmebis saqonelbrunva savaWro-saSuamavlo
saqonelbrunvaa.
makrodoneze SeiZleba gamoyenebul iqnes saqonelbrunvis saerTo
moculobis naerTi maCvenebeli, romelSic gaerTianebulia zemoT
dasaxelebuli yvela elementi. am maCvenebliT SeiZleba ganisazRvros
saqonelbrunvis roli ekonomikaSi (saqonelbrunvis xvedriTi wona mTlian
Sida erovnul produqtSi), piradi moxmarebis xvedriTi wona ekonomikaSi
(samomxmareblo produqtebisa da momsaxurebaze gaweuli danaxarjebis
xvedriTi wona mTlian erovnul produqtSi) da sxv.
rogorc aRvniSneT, saqonelbrunvis procesSi monawileobas iReben
savaWro Suamavlebi. rac ufro metia Suamavlebi, miT ufro izrdeba
saqonelbrunvis maCvenebeli, radgan izrdeba erTi da imave saqonlis
gayidvaTa ricxvi da mas saerTo (mTliani) saqonelbrunva ewodeba.
67
amrigad, mwarmoeblidan momxmareblamde mimaval gzaze
ganxorcielebuli yvela gayidvis jami qmnis mTlian saqonelbrunvas.
advili misaxvedria, rom am SemTxvevaSi adgili aqvs ganmeorebiT aRricxvebs, ris gamoc xelovnurad izrdeba saqonelbrunvis faqtobrivi
moculoba, romlis sididec saqonelmoZraobis rgolebis ricxvis
pirdapirproporciulia. amitom mTliani saqonelbrunvis maCvenebeli ar
SeiZleba gamoyenebul iqnes seriozuli ekonomikuri gaangariSebebis
dros.
saqonelbrunvis realuri moculobis dasadgenad, romelic gaivlis
mTlian gzas mwarmoeblidan momxmareblamde, gaiangariSeben maCvenebels,
romelic gamoricxavs ganmeorebiT aRricxvas da mas uwodeben wminda saqonelbrunvas.
wminda saqonelbrunvaSi igulisxmeba saqonlis saboloo,
ganumeorebadi (ganuaxlebadi) gayidva.
saboloo gayidva niSnavs, rom saqonlis mocemuli partia (mocemuli
saqoneli) metad aRar gaiyideba. imis gamo, rom wminda saqonelbrunva
gaTavisuflebulia ganmeorebiTi aRricxvisagan, is warmoadgens
saqonelbrunvis statistikis mTavar SefasebiT da sabazo maCvenebels.
wminda saqonelbrunva gamoiyeneba savaWro (gamsaRebeli) firmis
(organizaciis) komerciuli saqmianobis Sedegebis Sesafaseblad, misi
zomis dasadgenad, mimoqcevis danaxarjebis gasaangariSeblad da
rentabelobis donis gansazRvrisaTvis.
praqtikuli TvalsazrisiT, firmebis mier erTmaneTisaTvis saqonlis
miyidva TiToeulisaTvis iqneba wminda saqonelbrunva, magram firmebis
mTeli erTobliobisaTvis igi mTliani (sabiTumo) saqonelbrunvaa.
gayidvebis aseTi saerTo jami ganmeorebiTi aRricxvis Sedegadaa
miRebuli, amitom monacemebis Sekrebisas igi unda gamoiricxos.
yovelive aRniSnuli SeiZleba warmodgenil iqnes sqemis saxiT (ix.
sqema 2). gaangariSebaTa gaadvilebis mizniT, mxedvelobaSi ar miiReba
SesaZlo danakargebis moculoba, saqonlis fasis cvlileba (romelic
SeiZleba gamowveuli iyos mimoqcevis xarjebis cvlilebiT) da erovnuli
valutis inflacia.
rogorc sqemidan Cans, saqonelmoZraobis mTeli sistemisaTvis
saqonelbrunvis moculoba Seadgens 300 mln lars (180+120).
pirvel arxze mTliani saqonelbrunva udris 180 mln lars
(60+60+60=180), xolo wminda saqonelbrunva Seadgens 60 mln lars.
68
meore arxze mTliani saqonelbrunva 120 mln laris tolia
(80+20+20=120), xolo wminda saqonelbrunva udris 20 mln lars.
amasTan, mTliani wminda saqonelbrunvis moculoba ar aris toli
saqonelmoZraobis calkeuli arxis (ori arxi) wminda saqonelbrunvis
moculobis jamis, anu 140 mln larisa (80+60=140), radgan sabiTumo
saSuamavlo firmis mier wvril sabiTumo firmaze miyiduli saqoneli 60
mln laris moculobiT sistemaSi mocemuli mTeli vaWrobisaTvis
warmoadgens Sida saqonelbrunvas da ganmeorebiTaa aRricxuli. wminda
saqonelbrunva ki udris saboloo gayidvas (romelic am SemTxvevaSi
mosaxleobis mier moixmareba) da Seadgens 80 mln lars (20+60=80).
amave Sedegs miviRebT, Tu zemoT gaangariSebul orive arxis wminda
saqonelbrunvaTa jamidan gamovricxavT ganmeorebiT aRricxvas. kerZod,
140-60=80 mln lars.
produqciis mwarmoebeli
firma
sabiTumo saSuamavlo firma
wvrili sabiTumo firma sacalo vaWrobis firma
#1
sacalo vaWrobis firma
#2
m o s a x l e o b a
60 mln lar
i 60 mln lar
i 20 ml
n lar
i
80 mln lari
20 mln 60
mln
lar
i
sqema 2.
saqonelmoZraoba firmaTSorisi kavSirebis
69
maSasadame, realuri an wminda saqonelbrunvis moculobis
dasadgenad mTavaria saqonlis xelaxali gayidvis ricxvis dadgena, anu
saqonelmoZraobis rgolurobis koeficientis gaangariSeba.
saqonelmoZraobis rgolurobis koeficienti ganisazRvreba mTliani saqonelbrunvis SefardebiT wminda saqonelbrunvasTan.
es damokidebuleba SeiZleba gamoisaxos Semdegi formuliT:
, Q
QC
wm
mTrg.
sadac C aris saqonelmoZraobis rgolurobis koeficienti;
Q _ mTliani saqonelbrunvis moculoba;
Q – wminda saqonelbrunvis moculoba.
Cvens magaliTSi saqonelbrunvis rgolurobis koeficienti pirveli
arxisaTvis udris:
25,280
180rg.C rgols.
meore arxisaTvis rgolurobis koeficienti tolia:
5,180
120rg.C rgolis.
mTeli sistemisaTvis (orive arxisaTvis) saqonelmoZraobis
rgolurobis saSualo koeficienti Seadgens:
75,380
300
80
120180C
saS. rgols.
rogorc ukve aRiniSna, aseTi gaangariSeba swor Sedegs iZleva im
SemTxvevaSi, Tu saqonlis mTlianma moculobam danakargebisa da
sasaqonlo maragebis cvlilebis gareSe miaRwia bolo rgols.
aRniSnuli gaangariSebis praqtikuli gamoyenebisaTvis saWiroa
sasaqonlo maragis cvlilebebis gansazRvra da maTi Setana gaangariSebaSi.
sasaqonlo maragis cvlileba SeiZleba ganisazRvros saangariSo wlis bolosa da axali wlis (periodis) dasawyisisaTvis arsebuli
sasaqonlo maragis sxvaobiT. is gaiangariSeba formuliT:L
,ZZZ dg
70
sadac ΔZ aris sasaqonlo maragis cvlileba (mateba an kleba),
Z _ maragi wlis (periodis) bolosaTvis;
Z _ maragi wlis dasawyisisaTvis.
rodesac aRricxvis an sxva mizezebis gamo firmaSi ar moipoveba
monacemebi sasaqonlo maragis Taobaze, maSin SesaZlebelia
saqonelmoZraobis sabalanso formulis meSveobiT ganisazRvros
sasaqonlo maragis absoluturi cvlileba:
dd ZSqZ ,
sadac q _ saqonelbrunvis sferoSi Semosuli saqonlis moculoba
mocemul periodSi;
S _ saqonlis gayidvis moculoba amave periodSi.
zogadad, sasaqonlo maragis mateba udris saqonlis Semosvlasa da
gayidvas Soris sxvaobas. im SemTxvevaSi, Tu Semosuli saqonlis gayidvis
moculoba aRemateba saqonlis gayidvis moculobas, maSin adgili aqvs
sasaqonlo maragis zrdas, xolo Tu Semosvla gayidvaze naklebia,
sasaqonlo maragi mcirdeba. Tu saqonlis Semosvla gayidvis tolia, maSin
sasaqonlo maragi ucvleli rCeba.
praqtikuli miznebisaTvis, saqonelmoZraobis rgolurobis koe-
ficientis gaangariSebisas, aucilebelia sasaqonlo maragis cvlilebis
gaTvaliswineba. kerZod, sasaqonlo maragis gadidebis SemTxvevaSi matebis moculoba (Tanxa) emateba rgolurobis koeficientis mricxvels da mniSvnels, xolo sasaqonlo maragis Semcirebisas _ Semcirebis moculoba
(Tanxa) gamoakldeba aRniSnuli koeficientis mricxvelsa da mniSvnels. amasTan, gaTvaliswinebul unda iqnes, rom Tu maragis cvlileba moxda ara sacalo, aramed sabiTumo rgolSi, maSin Sesworeba Setanil unda iqnes koeficientis mxolod mricxvelSi.
savaWro saqmianobis analizisas aranaklebi mniSvneloba eniWeba
iseTi xarisxobrivi mikromaCveneblis gaangariSebas, rogoricaa:
saqonelbrunvis sasaqonlo struqtura, romlis drosac jer gaiangariSeba,
xolo Semdeg analizdeba calkeuli saqonlis an sasaqonlo jgufis
(erTgvarovnebis mixedviT) xvedriTi wona gayidvis mTlian moculobaSi.
saqonelbrunvis erT-erTi mniSvnelovani maCvenebelia saqonelbrunvis
moculoba erT mcxovrebze. is gaiangariSeba mocemul periodSi
(Cveulebriv weliwadSi) saqonelbrunvis moculobis SefardebiT qveynis
71
(regionis) mosaxleobis saSualo (saSualowliur) raodenobasTan. es
damokidebuleba SeiZleba gamoisaxos formuliT:
,N
m
sac
mcx
sadac Qmcx aris saqonelbrunvis moculoba erT mcxovrebze;
Qsac _ sacalo saqonelbrunvis moculoba;
Nm _ mosaxleobis saSualowliuri raodenoba.
magaliTi. qveynis (regionis) mosaxleobis raodenobam wlis dasawyisSi
Seadgina 4560 aTasi kaci, xolo wlis bolos 4750 aTasi kaci anu
saSualowliuri raodenoba udris 4655 aTas kacs ( 46552
47504560
aTasi
kaci). qveyanaSi (regionSi) sacalo saqonelbrunvis moculobam Seadgina
3450 aTasi lari.
amrigad, saqonelbrunvis moculoba erT mcxovrebze udris 741 lars
lari aTasi
lari aTasi
lari aTasi 741
4655
3450.
es maCvenebeli asrulebs ormag funqcias: zomadobis faqtoris
gamoricxviT (mosaxleobis ricxovnobis) uzrunvelyofs regionaluri
saqonelbrunvis maCveneblebis Sesadarisobas da, axasiaTebs ra saqonlis
Sesyidvebis saSualo individualur dones, gamoiyeneba dinamikur
SedarebebSi e. i. igi vaWrobis socialuri efeqtianobis maCvenebelia.
sabazro ekonomikis pirobebSi nebismier firmaSi mimarTaven
marketingul gamokvlevebs, romlis drosac gansakuTrebuli mniSvneloba
eniWeba iseTi maCveneblis gaangariSebas, rogoricaa bazris tevadoba.
bazris tevadoba gaiangariSeba calkeuli saqonlis an msgavs saqonelTa
jgufis mixedviT. is SeiZleba ganisazRvros Semdegi formuliT:
H = N·S·C – (Q – Kf – Km) – A – V ,
sadac H aris bazris tevadoba, anu saqonlis is raodenoba, romelic
SeiZleba aiTvisos bazarma garkveul pirobebSi;
N – firmis gavlenis (momsaxurebis) sferoSi arsebuli momxmareblis
raodenoba;
S – saqonlis saSualo moxmarebis moculoba (zoma) erT momxmarebelze
72
gaangariSebiT (normativiT, saeqsperto SefasebiT, prognoziT, an sabaziso
periodSi);
C _ moTxovnis elastikurobis koeficienti Semosavlebze an fasebze
damokidebulebiT, romelic gaiangariSeba formuliT:
,P
Q:
P
CC
0
0
sadac Q aris moxmarebis (moTxovnis) zrda erT mcxovrebze;
0Q da 1Q _ moxmareba fasebis cvlilebamde da cvlilebis Semdeg;
P _ fasebis zrda;
0P da 1P _ fasi Sesabamisad cvlilebamde da cvlilebis Semdeg;
Q _ momxmareblis mflobelobaSi arsebuli saqoneli;
Kf da Km _ momxmareblis mflobelobaSi arsebuli saqonlis
fizikuri da moraluri cveTa;
A – moTxovnis alternatiuli dakmayofilebis wyaroebi;
V _ konkurentebis mier gayiduli (an mosalodneli gayidvis)
saqonlis (saqonelbrunvis) moculoba (xvedriTi wona).
magaliTi. momxmarebelTa ricxvma Seadgina 550 aTasi kaci. sabaziso
periodSi saqonelis moxmarebis done erT sul mosaxleze Seadgenda 25
erTeuls kacze. elastikurobis koeficientma uCvena, rom fasebis donis
1%-iani zrdisas moTxovna saqonelze 0,2% mcirdeba (E = _ 0,8).
prognozuli SefasebiT mosalodnelia fasebis 10%-iani zrda. maSin
moxmarebis saSualo done erT sul mosaxleze Seadgens:
Q=2,5 _ (25 X(1_0,8) X10=20 erT/kac.
bazris sabaziso tevadoba toli iyo: erT/kac. Tumca
wlis dasawyisisTvis mosaxleobas gaaCnda saqonelis 600 aTasi erTeuli,
eqspertuli SefasebebiT 120 aTasi erTeuli uvargisi gaxdeba momsaxurebis
vadis gasvlis gamo, xolo moraluri cveTis mizeziT 80 aTasi erTeuli
Seicvleba modernizirebuli saqoneliT. garda amisa, mosaxleoba
saqonelis 100 aTas erTeuls Cveulebriv Sav bazarze iZens. Aam SesworebiT
bazris tevadoba Seadgens:
E=1100 – (600-120-80)-100=200
73
wina wlebis monacemebiT bazris 2/3 ekuTvnis konkurentebs,
maSasadame, mocemuli firmisaTvis saqonelis bazris tevadoba Seadgens
200 aTas erTeuls.
savaWro saqmianobis erT-erTi umniSvnelovanesi maCveneblia
sasaqonlo maragi.
sasaqonlo maragi firmaSi garkveuli periodis manZilze uZrav mdgomareobaSia da misi arseboba ganpirobebulia obieqturi
aucileblobiT. sasaqonlo maragi warmoadgens firmaSi mocemuli momentisaTvis arsebuli saqonlis im masas, romelic jer kidev ar aris gayiduli da elodeba gayidvis periodis dadgomas.
ganasxvaveben sasaqonlo maragis or maCvenebels: sasaqonlo maragis
absoluturi moculoba da sasaqonlo maragis donis SefardebiTi
maCvenebeli.
sasaqonlo maragis absoluturi moculoba gviCvenebs, nebismieri
mocemuli momentisaTvis Tu ra moculobis maragi unda iyos firmaSi, rom
man Seuferxeblad imuSavos.
sasaqonlo maragis donis SefardebiTi maCveneblis gaangariSebis or
variants ganasxvaveben: maragtevadoba da saqonlbrunvis
uzrunvelyofadoba sasaqonlo maragiT.
maragtevadobis maCvenebeli gaiangariSeba rogorc maragebis
procentuli Sefardeba saqonelbrunvasTan (maragi yovel aTas lar
saqonelbrunvaze).
saqonlbrunvis uzrunvelyofadoba sasaqonlo maragiT gaiangariSeba periodis (wlis, kvartlis da a.S.) bolosTvis arsebuli sasaqonlo maragis
moculobis SefardebiT mocemuli periodis saSualo erTdRiuri
saqonelbrunvis moculobasTan. is gviCvenebs sasaqonlo maragiT
uzrunvelyofili dReebis raodenobas.
sasaqonlo maragis moculobis sidide dakavSirebulia
saqonelbrunvis moculobasTan da sxva Tanabar pirobebSi, rac ufro
didia saqonelbrunva, miT ufro metia saqonelbrunvis uwyvetobis uzrunvelmyofi sasaqonlo maragi.
magaliTi: saqonelbrunvam Tvis ganmavlobaSi Seadgina 5 mln lari,
sasaqonlo maragi Tvis bolos udrida 2 mln lars. maragtevadoba am
SemTxvevisaTvis udris 0,4 mln lars (2:5=0,4). uzrunvelyofadobis
gaangariSebisaTvis aucilebelia ganisazRvros saqonelbrunvis saSualo
moculoba erT dReSi, romelic 5:30=0,16 mln laris tolia. amrigad,
74
saqonelbrunvis uzrunvelyofadoba sasaqonlo maragiT udris 13 dRes
(2:0,16=13).
sasaqonlo maragiT uzrunvelyofadoba warmoadgens ZiriTad
saanalizo maCvenebels sasaqonlo maragis Sefasebisas da gviCvenebs Tu
ramden dRes eyofa mocemuli sasaqonlo maragi firmas arsebuli
saqonelbrunvis moculobis pirobebSi, raTa Seuferxeblad imuSaos man.
sasaqonlo maragiT uzrunvelyofadobis saerTo maCvenebelis
gaangariSebasTan erTad aucilebelia aRniSnuli maCvenebeli ganisazRvros
saqonlis calkeuli saxeobisa da saqonlis jgufis anu sasaqonlo struqturis mixedviT.
rogorc cnobilia, sasaqonlo maragis aRricxva xdeba drois
romelime momentisaTvis. amitom drois gansazRvrul periodSi maragis
donis dasaxasiaTeblad gaiangariSeba saSualo sasaqonlo maragi saSualo qronologiuris formuliT:
,1
...2/1 11
n
ZZZZ n
l
sadac iZ aris sasaqolo maragi i -uri TariRisTvis;
n _ sasaqonlo maragis daregistrirebis TariRis ricxvi.
mocemul periodSi sasaqonlo maragis donis Sesafaseblad
gaiangariSeben sasaqonlo maragis saSualo maCvenebls mocemuli periodis mixedviT da gamoiyeneben saSualo sididis (ZiriTadad saSualo ariTmetikuli) gaangariSebis Sesabamis xerxs. kerZod, kvartalSi an ufro
xangrZlivi periodisaTvis saSualo sasaqonlo maragi SeiZleba
ganisazRvros rogorc saSualoTviuri maCveneblebis saSualo sidide.
magaliTi: sasaqonlo maragi firmaSi 1 ianvrisaTvis udrida 5 mln
lars, 1 TebervlisaTvis _ 6 mln lars, 1 martisaTvis _ 7 mln lars da 1
aprilisaTvis _ 6 mln lars. jer gaiangariSeba maragis saSualo Tviuri
moculoba. is ianvrisaTvis udris (5+6):2=5,5 mln lars; TebervlisaTvis _
(6+7):2=6,5 mln lars; martisaTvis _ (7+6):2=6,5 mln lars. Semdeg gaian-
gariSeba maragis saSualo moculoba pirvel kvartalSi, romelic udris
(5,5+6,5+6,5):3=18,5:3=6,2 mln lars.
savaWro firmis efeqtianobis yvelaze mniSvnelovan maCvenebels saqonelbrunvadoba warmoadgens.
savaWro sawarmoSi, marTalia, ganuwyvetliv xdeba saqonlis
wrebrunva, magram es procesi xorcieldeba ise, rom komerciul (savaWro)
firmaSi mudmivadaa SenarCunebuli saqonlis gansazRvruli gardamavali
75
maragi, romlis moculobac SeiZleba meryeobdes sxvadasxva faqtorebis
zemoqmedebis gamo. swored am process ewodeba saqonelbrunvadoba, romlis
Sefasebac SeiZleba moxdes ori ZiriTadi maCveneblis mixedviT.
pirveli maCveneblia saqonelbrunvadobis siCqare, romelic gviCvenebs,
Tu mocemul periodSi ramdenjer xdeba sasaqonlo resursebis ganaxleba,
anu ramdeni brunvaa Sesrulebuli am periodis manZilze.
is gaiangariSeba gansazRvrul periodSi wminda saqonelbrunvis
moculobis SefardebiT amave periodSi saSualo sasaqonlo maragis
moculobasTan:
saSZ
QW
,
sadac W aris saqonelbrunvadobis siCqare, anu brunvaTa ricxvi mocemuli
drois monakveTSi;
Q _ saqonelbrunvis moculoba (lari);
Z _ sasaqonlo maragis saSualo moculoba mocemul periodSi
(lari).
saqonelbrunvis meore maCvenebelia erTi brunvis xangrZlivoba dReebSi, anu dReebis is raodenoba, romelic saWiroa (daixarja) erT
brunvis gakeTebaze.
is gaiangariSeba mocemul periodSi saqonelbrunvis moculobis
gayofiT saqonelbrunvis siCqareze, anu brunvaTa ricxvze:
,W
QV
sadac V aris erTi brunvis xangrZlivoba dReebSi (mocemul periodSi);
Q _ saqonelbrunvis moculoba mocemul periodSi (lari);
W _ brunvaTa ricxvi mocemul periodSi.
sxvanairad, meore maCvenebels ewodeba sasaqonlo mimoqcevis dro, anu saqonelis mimoqcevis dro (V). is aRniSnavs dReTa im raodenobas,
romlis ganmavlobaSic saqoneli imyofeba sasaqonlo mimqocevis sferoSi
da gaiangariSeba mocemuli periodis sasaqonlo maragis saSualo
moculobis SefardebiT amave periodis erTdRiuri saqonelbrunvis
moculobasTan:
76
tQ
z
q
zV
.
magaliTi: Tu kvartalSi, romelic 90 dRes moicavs, saqonelbrunvis
moculobam 27 mln lari Seadgina da saSualo sasaqonlo maragi
kvartalSi udris 5 mln lars, maSin saqonelbrunvis moculoba erT dReSi
toli iqneba 0,3 mln laris (27:90+0,3), brunvis siCqare udris 5,4 brunvas
(27:5+5,4), xolo erTi brunvis xangrZlivoba _ 5 dRes (27:5,4=5).
sakontraqto valdebulebaTa Sesrulebis analizis meTodebi
sabazro urTierTobis pirobebSi nebismieri firmis mTliani
sameurneo saqmianoba sakontraqto (saxelSekrulebo) urTierTobebs
efuZneba.
komerciuli saqmianobis (savaWro) firmaSi kontraqti (xelSekruleba) iuridiuli dokumentia, romelic gansazRvravs saqonlis yidva-gayidvis
urTierTobaSi Cabmuli mxareebis ufleba-movaleobebs. is gulisxmobs mxareebis mier kontraqtSi gaTvaliswinebuli pirobebis aucilebel dacvasa da Sesrulebas.
ganviTarebuli sabazro ekonomikis qveynebSi kontraqtiT
gaTvaliswinebuli pirobebis damrRvevi mxareebi isjebian ara marto
peniebis, jarimebisa da sxva sanqciaTa sistemiT, aramed TviT bazridan
gaZevebiT. yovelive aRniSnulTan erTad kontraqtis mniSvnelobas isic
zrdis, rom is SeiZleba ganxilul iqnes rogorc statistikuri
informaciis SesaniSnavi wyaro, radgan masSi aRiricxeba gasayidad
gaTvaliswinebuli saqonlis raodenoba (moculoba) da asortimenti,
saqonlis xarisxis maCveneblebi, fasi da saqonlis partiis mTliani
Rirebuleba. amasTan erTad, kontraqtSi ganisazRvra saqonlis miwodebis
pirobebi da vadebi.
aRniSnuli informaciuli masala saSualebas iZleva miwodebis
faqtobrivi Sedegebi Seudardes kontraqtiT (xelSekrulebiT)
gaTvaliswinebuls da gakeTdes Sesabamisi daskvnebi sakontraqto
valdebulebaTa Sesrulebis Sesaxeb.
sakontraqto valdebulebaTa Sesrulebis analizi iwyeba miwodebis
moculobis mixedviT kontraqtis Sesrulebis SefasebiT. meorenairad, mas
kontraqtis Sesrulebis koeficientsac uwodeben. is gaiangariSeba
formuliT:
77
k
f
q
qC
sadac C aris sakontraqto valdebulebaTa Sesrulebis done (koeficienti);
qf _ miwodebuli saqonlis faqtobrivi raodenoba;
qk _ kontraqtiT gaTvaliswinebuli saqonlis raodenoba.
kontraqtiT gaTvaliswinebulTan SedarebiT, saqonlis faqtobrivi
miwodebis gadaxris absoluturi zoma ganisazRvreba rogorc sxvaoba faqtiur da kontraqtiT gaTvaliswinebul miwodebebs Soris:
.qqC kf
aRniSnuli formulebi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, Tu saqoneli
aRiricxeba naturalur maCveneblebSi.
magram Tu kontraqtSi saqonlis miwodeba mocemuli da
gaangariSebulia RirebulebiT erTeulebSi, maSin aucilebelia mkacrad
iqnes daculi fasebis Sesadarisobis principi. am SemTxvevaSi gaiangariSeba
kontraqtis Sesrulebis indeqsi Rirebulebis mixedviT (C ) da
absoluturi gadaxra ( c )
,qp
qpC
kk
fk
sadac kp aris kontraqtiT gaTvaliswinebuli saqonlis sabiTumo fasi.
.kkfk qpqpc
gaangariSebis aRniSnuli meTodi ZiriTadad gamoiyeneba maSin,
rodesac kontraqtiT gaTvaliswinebulia sxvadasxva saxeobis da
gansxvavebuli fasis mqone saqonlis miwodeba.
aRsaniSnavia, rom komerciul saqmianobaSi xSirad gaiTvaliswineba
saqonlis Semdgomi gayidva ufro maRali fasiT. amitom arasruli
miwodebis SemTxvevaSi firma izaralebs, armiRebuli sargeblis odenobiT.
armiRebuli sargebeli gaiangariSeba rogorc sxvaoba sacalo fasebSi
faqtobrivad miwodebuli saqonlis Rirebulebasa da kontraqtiT
gaTvaliswinebuli sabiTumo fasebiT gansazRvruli saqonlis Rirebulebas
Soris:
78
,qpqpC ksabfsaczar
sadac sacP aris faqtobrivi sacalo fasi;
sabP _ sabiTumo fasi.
im SemTxvevaSi roca mimwodebeli bevria, an aucilebelia meryeobis
intensivobis Sesaxeb obieqturi raodenobrivi monacemebi, iyeneben
variaciis koeficientis gaangariSebis meTods. misi gaangariSebis formula
aseTia:
,100
c
v
sadac aris saSualo kvadratuli gadaxra miwodebis saSualo donidan,
romelic, Tavis mxriv, gaangariSdeba formuliT:
,N
)( 2
i
sadac i aris miwodeba i –ur periodSi;
_ miwodebis saSualo done, romelic gaangariSebulia formuliT:
,
N
sadac N - periodebis ricxvia.
variaciis koeficienti SeiZleba icvlebodes 0-dan 100-mde, rac ufro
metia is, miT ufro araTanabaria saqonlis miwodeba.
saqonlis Tanazomieri miwodebis garda, kontraqtiT SeiZleba
saqonlis sicocxlis cikluri da sezonuri xasiaTiT gamowveuli cikluri miwodebis gaTvaliswineba. kerZod, wlis sxvadasxva sezonsa da saqonlis
sxvadasxva sasicocxlo ciklSi sxvadasxvanairia moTxovna saqonlis
miwodebis raodenobaze (moculobaze), rac Sesabamisad aisaxeba
kontraqtSi.
am SemTxvevaSi SesaZlebelia gaangariSebis ori xerxis gamoyeneba:
1. saqonlis miwodebis ritmulobis koeficientis gaangariSeba roca
kontraqtSi miTiTebulia calkeuli periodisaTvis miwodebis moculoba.
is gaiangariSeba formuliT:
79
, 1Ci
i
k
f
rit
sadac fi aris saqonlis faqtobrivi miwodeba drois i-ur monakveTSi;
ki _ kontraqtiT gaTvaliswinebuli saqonlis miwodeba drois i-ur
monakveTSi.
rac ufro axlosaa saqonlis miwodebis ritmulobis koeficienti
nulTan, miT ufro ritmulia miwodeba da piriqiT, rac ufro didia is, miT
ufro aritmulia miwodeba.
2. mocemuli periodis ganmavlobaSi faqtiuri miwodebis trendidan (miwodebis ciklurobis an sxva mudmivi cvlilebebis amsaxveli ZiriTadi tendenciisa) gadaxris Sefaseba. is arsebiTad emTxveva aproqsimaciis
koeficientis:
,100
k
t
iC
sadac ki aris faqtobrivi miwodebis saSualokvadratuli gadaxra
trendidan i-uri drois monakveTSi;
_ miwodebis mosworebuli mniSvneloba drois Sesabamis
monakveTSi (trendi), anu f(t), sadac t aris drois Sualedis nomeri.
gaTanabrebisaTvis gamoiyeneba erT-erTi droiTi funqcia (trenduli
produqciis xarisxi ganisazRvreba mravali maCvenebliT (maCvenebelTa
sistemiT) da sxvadasxva produqciis (saqonlis) xarisxis gansazRvrisaTvis
xSirad sxvadasxva maCvenebeli gamoiyeneba.
xarisxis zogadi, integraluri maCvenebeli ganisazRvreba, rogorc
saSualo ariTmetikuli sidide parametrebis balebidan, romelic
Sewonilia parametrebis rangebis mixedviT. am mizniT SeiZleba gamoyenebul
iqnes formula:
,
W
WR
Rn
i
i
n
i
ii
sadac R aris i-uri parametris bali (qula), romelic axasiaTebs saqonlis
80
Sesabamisobas teqnologiur da samomxmareblo moTxovnebTan:
Wi_ i-uri parametris wona (rangi);
n _ i-uri parametrebis ricxvi.
bazris dinamikisa da meryeobis maCveneblebTan mWidrodaa
dakavSirebuli riskis maCveneblebi. cxadia, rom bazris ganviTarebis
xasiaTi, veqtori, siCqare, misi mdgradobis done da Camoyalibebuli
proporciebi mniSvnelovnad gansazRvravs biznesmenis (komersantis) risks.
riskis cnebaSi igulisxmeba komerciuli warumateblobis miRebis (gancdis) albaToba.
bazarze ganasxvaveben riskis sxvadasxva saxeobas, romlebic
SeiZleba dakavSirebuli iyos gakotrebis saSiSroebasTan, investiciebis
mTlian an nawilobriv dakargvasTan, dagegmili mogebis miuReblobasTan,
bazridan gamoZevebasTan an SeviwroebasTan.
sabazro koniunqturis statistikis umniSnelovanesi maCvenebelia
monopolizaciisa da konkurenciis donis Sefaseba. mas miekuTvneba
firmebis raodenoba da zoma (sidide), maT mier bazarze dakavebuli
xvedriTi wona, am niSnebis mixedviT maTi ganawileba. es saSualebas iZleva
ganisazRvros bazris tipi, aigos bazris tipologiis Sesabamisi matrica,
mieces Sesabamisi daxasiaTeba bazris dayofis (segmentaciis) process.
sasaqonlo bazris koniunqturis arapirdapir daxasiaTebad unda
CaiTvalos situacia, romelic Seqmnilia fasiani qaRaldebis bazarze.
aqciebze moTxovnis moculoba da misi kursi mniSvnelovnadaa
damokidebuli bazarze firmis (firmebis) mdgomareobasTan. amitom aqciebis
sabirJo indeqsebi SeiZleba ganxilul iqnes rogorc sabazro koniunqturis damoukidebeli indikatorebi.
sabazro situaciis koniunqturuli Sefasebebi
bazris koniunqturis analizis gansaxorcieleblad, marTalia,
gamoiyeneba specifikuri meTodebi, romlebic ZiriTadad eyrdnoba sabazro
situaciis xarisxobriv da atributul maCveneblebs, magram praqtikulad
yvela maTgani saeqsperto meTodis kategorias miekuTvneba.
sabazros koniunqturis gasazomad da Sesafaseblad gamoiyeneba e. w.
koniunqturuli indikatorebi. sabazro koniunqturis statistikaSi aseTi
indikatorebia fasebi, sasaqonlo maragi, saqmiani aqtiurobis maCveneblebi,
agreTve specifikuri xarisxobrivi da atributuli koniunqturuli
Sefasebebi, romlebic efuZneba specialistebis gamocdilebasa da
mosazrebebs.
koniunqturis indikatorebi analizis miznebidan da bazris
ganviTarebis Taviseburebebidan gamomdinare, SeiZleba iyos rogorc
absoluturi, ise SefardebiTi sidideebi.
81
bazari SeiZleba Sefasdes saqmiani aqtiurobis indeqsebiT, magram
gasaTvaliswinebelia calkeuli maTganis Taviseburebebi. magaliTad,
garigebaTa ricxvis mateba gayidvis moculobis zrdis gareSe ar SeiZleba
CaiTvalos bazris gamococxlebis maCveneblad da miuTiTebs sabazro
procesSi iseTi firmebis Cabmaze, romlebic dakavebulni arian mcire
operaciebiT (garigebebiT). maragis zrda, inflaciisa da deficitis
arsebobis pirobebSi, miuTiTebs krizisis dawyebaze, rodesac fasebis
matebis gamo mkveTrad mcirdeba moTxovna.
koniunqturul SefasebaTa sistemaSi mniSvnelovani adgili ukavia
bazrebis masStabebisa da tipebis maCvenebels. bazris moculoba
ganisazRvreba saqonlisa da momsaxurebis gayidvis moculobiT, agreTve
bazarze gasuli im firmebis raodenobiTa da zomiT (sididiT), romlebic
gamyidvelis rolSi gvevlinebian.
konkurenciisa da monopolizaciis niSnis mixedviT bazris tipebis
dasaxasiaTeblad igeba matrica (ix. qvemoT cxrili), romelSic Seitaneba
rogorcstatistikuri monacemebi, ise institucionalurad dadgenili da
saeqsperto SefasebebiT miRebuli informacia (monacemebi). cxrili
SeiZleba aigos bazrebis iseTi tipebis mixedviT, rogoricaa: monopoliuri, oligopoliuri da wminda konkurenciis bazari.
bazris tipologiis matrica
bazris tipebi
F
firmebis
raodenoba
saqonlis
saxeoba
fasebis
kontroli
arafasismieri
konkurencia
wminda
konkurencia
Zalian
bevri
standarti-
zebuli
ar aris
ar aris
monopolosturi
konkurencia
bevri
diferenci-
rebuli
viwro
CarCoebSi
reklama, ser-
visi da a. S.
oligopolia
ramdenime
standarti-
zebuli an
diferenci-
rebuli
SezRudu-
li
sxvadasxva
formebi
wminda
monopolia
erTi
unikaluri
mniSvnelo-
vani
konsiumerizmi
82
4. riskis faqtorebi bazarze da maTi Sefaseba
komerciuli saqmianobis ganxorcielebisas aucileblad
gasaTvaliswinebelia riskis faqtori, radgan igi komerciuli saqmianobis
Seucvlel komponents warmoadgens da mniSvnelovanwilad konkurentuli
brZolis arsebobiTaa ganpirobebuli.
rogorc cnobilia, riskSi igulisxmeba imis SiSi, rom firma an
komersanti miiRebs (ganicdis) danakargebs, ver miaRwevs Tavis miznebs,
dakargavs Tavis poziciebs bazarze, ver Seasrulebs sakontraqto
valdebulebas, ver miiRebs gaTvaliswinebul (dagegmil) mogebas da a.S.
riski, warmoadgens ra rTul sazogadoebriv movlenas, ganuyoflad aris
dakavSirebuli sabazro procesebTan, saerTo ekonomikur koniunqturasTan,
socialur-politikur mdgomareobasTan, erovnul TaviseburebebTan,
demografiul faqtorebTan da a.S. riski, imis gamo, rom miekuTvneba
albaTur kategorias, uSualo gazomvas ar eqvemdebareba, rac aZnelebs
riskis obieqtur statistikur gamokvlevasa da gansazRvras.
riski ganpirobebulia bazarze moqmedi mravali faqtoriT, romelTa
warmoSobis zusti winaswarmetyveleba da maTi sabazro procesebze
zegavlenis gansazRvra sakmaod rTulia. am SemTxvevaSi igulisxmeba
firmis rogorc Sida, ise garegan garemoSi moqmedi is faqtorebi, romelic
uaryofiT gavlenas axdens komerciul saqmianobaze da did saSiSroebas
uqmnis firmis ara marto efeqtianobas, aramed mis arsebobasac ki. amis
gamo gansakurebiT didi mniSvneloba eniWeba aseTi faqtorebis warmoSobis
winaswarganWvretas raime zomiT mainc, raTa miRebul iqnes Sesabamisi
gadawyvetilebebi maTi zegavlenis Tavidan asacileblad an uaryofiTi
gavlenis Sesamcireblad.
calkeuli riski (R) aRiwereba i-uri faqtorebis (riskis
kriteriumis) gansazRvruli ricxviT (n), romelic ar aRemateba 10-s.
calkeuli maTgani ranJirdeba riskis albaTobis donis mixedviT da xdeba
misi normireba, e. i. calkeuls miakuTvneben gansazRvrul bals (Bi), 1-dan
10-mde. amasTan, riskianobis donis gaTvaliswinebiT, calkeul aseT
faqtors eqspertuli gziT miakuTvneben Tavis wonas (Wi), romelmac unda
asaxos faqtoris gavlenis xvedriTi wona riskis mTlian sidideSi. wonebis
jami utoldeba 1-s. romelime faqtoris ararseboba fasdeba nulad.
faqtoris bali mravldeba Sesabamis wonaze. xolo Sedegebis jami
gansazRvravs mocemuli riskis sidides. es damokidebuleba gamoixateba
formuliT:
(4.5) n
i
i )RW(R
83
rac ufro axloa R 1-Tan, miT mcirea riski, xolo rac ufro axloa
10-Tan, miT ufro maRalia riski. amasTan, arsebobs riskis zonis cneba.
riskis zona warmoadgens sazRvrebs, romlebSic riski ar aWarbebs
gansazRvrul sidideebs. riskis sazRvrebi gamoixateba riskis saSualo
donis sididiT ( ).
riskis sazRvrebis skala mocemulia qvemoT cxrilSi:
riskis sazRvrebis skala
riskis
zonis
sazRvrebi
0
0,1-2,5
2,5-5,0
5,1-7,5
7,6-10,0
riskis
zonebi
urisko
zona
minimaluri
riskis
zona
amaRlebuli
riskis zona
riskis
kritikuli
zona
dauSvebeli
riskis
zona
riskis zonis operatiuli gansazRvra xorcieldeba marketinguli
matricis meSveobiT. am dros bazarze firmis poziciis dadgena xdeba ori
kriteriumis mixedviT. es kriteriumebia: bazris mdgomareoba da firmis
sakuTari SesaZleblobebi. aRniSnuli ori maxasiaTebeli gamoisaxeba
koordinantebis saxiT, romelTa gadakveTac aRniSnavs firmis
mdgomareobasa da, Sesabamisad, riskis dones.
garda amisa, riskis albaToba ganisazRvreba rogorc eqspertuli gziT _ analogebis analizis safuZvelze, agreTve riskis Teoriis daskvnebs dafuZnebuli meTodikis meSveobiT, (statistikur
gadawyvetilebaTa Teoriebs). zogierT mkvlevars riskis Sefasebisas Semoaqvs saqonlis
sargeblianobis funqcia (a. pervozvanski).
naSromSi `riski Tanamedrove biznesSi~, romlis avtorebi arian: p.
grabovi, s. petrovi da sxv. ganxilulia danakargebis albaTobis analizis
statistikuri meTodi lorencis mrudis meSveobiT da zogierTi donis
danaxarjebis aRmocenebis (warmoSobis) sixSire formuliT:
(4.6)
sadac F aris zogadi donis danakargebis aRmocenebis (warmoSobis)
sixSire;
_ danakargebis konkretuli donis dadgomis SemTxvevaTa ricxvi;
R
saerT.N
NF
1
1N
84
_SemTxvevaTa saerTo raodenoba statistikur SerCevaSi,
romelicagreTve Seicavs warmatebiT ganxorcielebul operaciebs.
firmis finansuri mdgomareobis Sefasebis praqtikaSi gamoiyeneba e.
w. skoringuli modelebi (inglisuri sityvaa da niSnavs davalianebas), e. i.
firmebis gakotrebis albaTobis modelebi.
am modelebs Semdegi saxe gaaCniaT:
(4.7)
sadac aris qulaTa jami, romelic miekuTvneba firmis finansur-
ekonomikuri mdgomareobis calkeul i-ur paramets.
_ i-uri parametris mniSvneloba;
A _ calkeuli parametris wona an rangi, romelic ganisazRvreba
empiriulad;
n _ i-uri parametrebis ricxvi.
winaswar, empiriuli gziT dgindeba parametrebis jamis normativi ( );im
SemTxvevaSi, rodesac parametrebis jami normativze mcire an tolia ( >
) firmis finansuri mdgomareoba myaria da gakotrebis albaToba didi
ar aris; parametrebis jami im SemTxvevaSi,rodesac igi normativze mcirea (
< ), firmas emuqreba gakotreba.
5. bazris potencialis, tevadobis, gajerebulobis da
proporciulobis gansazRvra
nebismieri bazris potenciuri SesaZleblobebi udides gavlenas
axdens bazris rogorc arsebuli mdgomareobis ganmsazRvrel nebismier
parametrze, ise misi strategiuli ganviTarebis yvela mimarTulebaze.
bazris potencialis cnebaSi igulisxmeba sawarmoo da
samomxmareblo Zalebis prognozuli erToblioba, romelic ganapirobebs moTxovnisa da miwodebis sidides (moculobas).
sawarmoo potenciali aris mocemul periodSi (weliwadSi)
saqonlisa da momsaxurebis warmoebis is moculoba, romelic firmas
(firmaTa jgufs, mocemuli regionis firmaTa erTobliobas) SeuZlia
waradginos bazarze sawarmoo faqtorebis maqsimaluri efeqtianobiT
gamoyenebis pirobebSi. misi sawinaaRmdegoa samomxmareblo potenciali,
romelic gulisxmobs bazris SesaZleblobas, gansazRvruli periodis
manZilze (weliwadSi) Caylapos (iyidos) saqonlisa da momsaxurebis
gansazRvruli moculoba.
amasTan, aRsaniSnavia, rom sawarmo potencialis Sefaseba da analizi myidvelebis interesTa, xolo samomxmareblo potenciali
gamyidvelebis interesTa wres miekuTvneba, ramdenadac saqonlisa da
saerT.N
n
i
1iXAZf
fZ
fZ
normZ
fZ
normZ
fZnormZ
85
momsaxurebis bazris potencialis realizaciis Sedegs myidvelobiTi (gadaxdisunariani) moTxovnis dakmayofileba, sasaqonlo da momsaxurebis
masis mimoqcevis sferoSi CarTva da misi moxmarebis sferoSi gadasvla
warmoadgens. sayuradReboa is faqtic, rom bazris potencialis cneba faqtobrivad, ufro farToa, vidre is sabazro koniunqturis statistikaSia
warmodgenili. saqme isaa, rom bazris saerTo potencials miekuTvneba:
safinanso-sakredito potenciali, sasaqonlo mimoqcevisa da momsaxurebis
sferos materialur-teqnikuri baza da masSi dasaqmebuli muSakebi. bazris
potencialis Sefasebis mizani ki calkeuli firmebis sabazro
SesaZleblobaTa daxasiaTebaSi mdgomareobs.
saqonlisa da momsaxurebis bazris potencialis gaangariSeba warmoebs Semdegi TanmimdevrobiT: ganisazRvreba sawarmoo da
samomxmareblo erTeulTa raodenoba, gaiangariSeba xvedriTi simZlavris maCveneblebi warmoebisa da moxmarebis Sesabamisad. gaangariSebaSi
(formulaSi) Seiyvaneba miwodebisa da moTxovnis elastikurobis maCveneblebi fasebze, Semosavlebsa da bazris sxva faqtorebze damokidebulebiT, SeiZleba aseve gamoiyos bazris is xvedriTi wona, romelic firmis gaangariSebiT konkurentebs rCebaT. gaangariSebaSi aseve
SeiZleba Setanil iqnes maCveneblebi, romlebic zRudaven an afarToveben warmoebisa da moxmarebis moculobas.
bazris sawarmoo potenciali ganisazRvreba formuliT:
(4.8)
sadac aris bazris potenciali;
_ warmoebis erTeulebi;
_ sawarmoo erTeulis simZlavris maCveneblebi;
_ moTxovnis an miwodebis elastikuroba;
_ potencialis sxva faqtorebi da elementebi;
n _ warmoebis an moxmarebis erTeulTa ricxvi.
vrceli saxiT sawarmoo potencialis (sasaqonlo miwodebis
potencialis) gaangariSeba mocemul periodSi SeiZleba moxdes Semdegi
formuliT:
, (4.9)
sadac aris bazris sawarmoo potenciali, anu saqonlis moculoba,
romelic SeiZleba warmoebul iqnes da miewodos bazars
gansazRvruli periodis ganmavlobaSi;
_ firma an firmaTa jgufi, romlebic awarmoeben -ur
saqonels (momsaxurebas);
_ firmis an firmaTa jgufis saSualo simZlavre -uri
n
i
jxii FZWNP )(b
bP
iN
iW
xZ
jF
CBKETRDWNPn
i
koefelastpmatiiii )******( ...s.m.
s.m.P
Ni i
Wi i
86
saqonelis gamoSvebaze;
_ sawarmoo simZlavreebis datvirTvis saSualo done;
_ resursebiT uzrunvelyofis done, romelic aucilebelia
sawarmoo programis realizaciisaTvis (SesrulebisaTvis);
_ sabiTumo fasebis cvlilebaze Sesworeba, sadac
_fasebis matebis tempia, xolo _ produqciisa da
nedleulis miwodebis elastikuroba fasebze damokidebulebiT;
_ saqonlis konkurentunarianobaze Sesworeba;
B _ Sida sawarmoo moxmareba normativebis mixedviT;
C _konkurirebadi importi;
n _ i-uri sawarmoo firmaTa ricxvi.
praqtikaSi, SekveTebis portfelis informaciaze dayrdnobiT
SesaZlebelia sawarmoo potencialis Semdegi ufro martivi modelis
gamoyeneba:
(4.10)
sadac aris saqonlis (momsaxurebis) moculoba, romelic dagegmilia
gamosaSvebad i-ur sawarmoo firmaSi SekveTebis portfelis
Sesabamisad
_ firmaTa ricxvi, romlebTanac gaformebulia kontraqti -uri
saqonlis miwodebaze.
bazris potencialis gansazRvris mniSvnelobas zrdis is faqtic, rom
is umniSvnelovanes rols TamaSobs myidvelobiTi (gadaxdisunariani)
moTxovnis SeswavlaSi.
samomxmareblo potenciali xasiaTdeba bazris tevadobiT. Ges
maCvenebeli, marTalia, axlos dgas moTxovnis moculobasTan, magram
mTlianad ar aris gaigivebuli masTan.
bazris tevadoba warmoadgens saqonlis im raodenobas (Rirebulebas),
romelic SeuZlia Caylapos (gayidos) bazarma garkveul pirobebSi drois
romelime monakveTSi.
bazris tevadoba zogjer ganisazRvreba moTxovnis msgavsad,
moTxovnis mravalfaqtoruli prognozuli modelis meSveobiT. es
gaangariSeba albaTuri, xSirad mravalvariantuli xasiaTis matarebelia.
bazris tevadobis gaangariSebis meore meTodi _ multiplikaciur-aditiuri modeli _ warmoadgens ZiriTads normatiul da eqspertul
Di
Ri
.. * pelstymatp ET
matpT . elastpE .
K
n
l
elastppmatlj BETqP .**p
jiq
n j
87
maCveneblebSi. igi universaluria da gamoiyeneba rogorc warmoebis
saSualebaTa, ise moxmarebis sagnebis samomxmareblo bazrebisaTvis.
bazris tevadoba ganisazRvreba konkretuli saqonlisa da
momsaxurebis calkeuli lokaluri bazrebis WrilSi. bazris tevadoba am
SemTxvevaSi ganisazRvreba formuliT:L
, (4.11)
sadac bazris tevadoba (saqonlisa da momsaxurebis raodenoba da
Rirebuleba, romelic SeiZleba gaiyidos gansazRvrul periodSi);
_ i-uri momxmarebelTa raodenoba;
_ moxmarebis done (koeficienti) sabaziso periodSi, an i-uri jgufis
momxmarebelTa moxmarebis normativi (normativebi: teqnologiuri _
warmoebis saSualebebisaTvis, fiziologiuri _ kvebis produqtebisaTvis,
racionaluri _ arasasursaTo produqtebisa da momsaxurebisaTvis);
Z _ moTxovnis elastikurobis koeficienti fasebsa da Semosavlebze
damokidebulebiT;
V _ saqonlis normaluri sadazRveo rezervis (maragis) moculoba;
Q _ bazris gajerebuloba _ mosaxleobis saojaxo meurneobaSi
arsebuli saqonlis moculoba an firmebSi arsebuli warmoebis
saSualebaTa moculoba mocemuli periodisaTvis;
_ saqonlis fizikuri cveTa;
_ saqonlis moraluri cveTa;
R _ bazris gareT moTxovnis dakmayofilebis alternatiuli formebi
(moxmarebis naturaluri wyaroebi, Savi bazari);
C _ konkurentebis xvedriTi wona bazarze.
bazris gajerebulobis maCvenebeli damoukidebel rols TamaSobs
sabazro koniunqturis analizis dros, radgan zRudavs ra moTxovnas, igi
Zlier gavlenas axdens bazris ciklurobaze, bazris gajerebuloba
uCvenebs saqonliT uzrunvelyofis dones, romelic ganisazRvreba an
eqspertuli gziT, an saojaxo meourneobaTa SerCeviTi gamokvlevis
safuZvelze. xangrZlivi moxmarebis saqonlisaTvis gamoiyeneba
gaangariSebis sabalanso meTodi, romelic xorcieldeba Semdegi
formulis mixedviT:
, (4.12)
sadac aris saqonlis raodenoba (moculoba) periodis bolos;
_ arsebuli saqonlis raodenoba periodis dasawyisSi;
R _ SeZenili saqonlis raodenoba (moculoba) mocemul periodSi;
C _ gasuli saqonlis raodenoba mocemul periodSi, romelic moxda
saqonlis (xangrZlivi moxmarebis) fizikuri da moraluri cveTis gamo.
CR)ddQ(V)ZS(Pn
i
i mfR
RP
iS
fd
md
CRQQ b
bQ
Q
88
am SemTxvevaSi gaTvaliswinebul unda iqnes, rom saqonlis gasvla
gaiangariSeba xangrZlivi moxmarebis saqonlis samsaxuris saSualo
xangrZlivobis normativebis safuZvelze.
saqonlisa da momsaxurebis bazari warmoadgens ra rTul, mraval-
struqturul kompleqss, misi ganviTareba (cvlileba) sabazro
urTierTobis sxva komponentebTan kavSirSi mimdinareobs.
proporciuloba, e. i. bazris sxvadasxva elements Soris
optimaluri Sefardeba, bazris sijansaRisa da misi Tanmimdevruli normaluri ganviTarebis (cvlilebis) umniSvnelovanesi pirobaa, xolo bazris Semadgeneli elementebis disproporciuloba da deformaciuli cvlilebebi Zlier arTulebs sabazro urTierTobebs da bazars
araefeqturs xdis. aRniSnulidan gamomdinare, bazris makro da mikroproporciebis
Seswavla sabazro koniunqturis statistikis mniSvnelovan da aqtualur amocanas warmoadgens. amasTan, sabazro koniunqturis statistikam ara
marto konstatacia (fiqsireba) da Sefaseba unda gaukeTos bazarze
Seqmnil proporciebs, aramed unda daaxasiaTos kidec proporciaTa
cvlilebis tendenciebi da gaanalizos struqturuli cvlilebebi (Zvrebi).
bazris proporciulobis kvlevis statistikuri aparati Seicavs
analizis Semdeg instrumentebs: sabalanso meTodi, struqturisa da koordinaciis SefardebiTi sidideebi, SefardebiTi (komparatiuli) indeqsebi, elastikurobis koeficientebi da mravalfaqtoruli modelebis beta-koeficientebi.
elastikurobis empiriuli da Teoriuli koeficientebi ara marto avlens ama Tu im faqtorze moTxovnisa da miwodebis damokidebulebas,
aramed agreTve adgens gamovlenil damokidebulebaTa proporciulobasac,
radgan aCvenebs Sedegobrivi niSnis procentul cvlilebas faqtoruli
niSnis erTi procentiT gadidebisas (cvlilebisas), xolo beta-
koeficienti, romelic gamoTvlilia regresis mravalfaqtoruli
gantolebis parametrebiT iZleva calkeuli strqturuli faqtorebis
gavlenis Zalis SeTanazomadobis SesaZleblobas.
struqturul analizSi SeiZleba gamoyenebul iqnes
proporciulobis maCvenebelTa meryeobis (cvalebadobis) analizis meTodebi, maTi trenduli da regresiuli modelebi, analizis indeqsuri
meTodi, firmebisa da regionebis dajgufeba struqturuli maCveneblebis mixedviT da a.S.
bazris proporciulobis analizSi umTavresad gamoiyeneba
struqturis ori ZiriTadi SefardebiTi maCvenebeli: xvedriTi wona, e. i. nawilis adgili mTelSi da Sefardebis koeficienti, e. i. erTi
erTobliobis ori movlenis uSualo Sepirispireba. pirveli uCvenebs im
adgils, romelsac mocemuli nawili ikavebs mTlian erTobliobaSi.
rogorc wesi, xvedriTi wona gamoiTvleba procentebSi e.i. movlenis 100
erTeulze da koeficientebSi movlenis erT erTeulze.
89
bazris proporciebis Seswavlisas farTod gamoiyeneba grafikuli meTodi, kerZod seqtoruli diagramebi. amosavali monacemebi gamoixateba
rogorc naturalur, ise RirebulebiT erTeulebSi. RirebulebiTi
erTeulebis dros xvedriTi wonis sidide damokidebulia ara marto
moculobaTa proporciebze, aramed Sesaswavl erTobliobaSi Semavali
sasaqonlo erTeulebis fasebis Sefardebazec.
bazris proporciulobis analizi unda ganxorcieldes rogorc
statikaSi, ise dinamikaSi. xvedriTi wonis Sedarebisas gamoiTvleba Sefar-
debiTi maCvenebeli: xvedriTi wonis indeqsi. saboloo angariSiT, xvedriTi wonis indeqsi (zrdis tempi)
damokidebulia movlenis mocemuli nawilis da mTlianad movlenis
veqtorisa da siCqaris cvlilebebis Tanafardobaze. bazris proporciulobis gansakuTrebul maCvenebels miekuTvneba
komparatiuli indeqsi, romelic iZleva dinamikuri proporciebis
Sedarebis saSualebas.
komparatiuli indeqsi warmoadgens ori movlenis indeqsis (zrdis
tempebi) Sefardebas. magaliTad, samomxmareblo saqonlis gayidvis indeqsis
Sefardeba momsaxurebis gayidvis indeqsTan an sacalo saqonelbrunvis
indeqsis Sefardeba mosaxleobis fuladi Semosavlebis indeqsTan. Tavisi
arsiT komparatiuli indeqsi mosworebis koeficientis gaangariSebis erT-
erTi variantia.
tendenciebis, mdgradobis, xvedriTi wonis damokidebuleba da
proporciulobis sxva maCveneblebis Seswavla xorcieldeba Sesabamisi
statistikuri meTodebis meSveobiT, sadac saqonlis (bazris da a.S.)
xvedriTi wona ganixileba rogorc varirebadi SemTxveviTi sidide:
(4.13)
xvedriTi wonis variacia ganisazRvreba dispersiiT:
(4.14)
sadac aris varirebadi xvedriTi wona (magaliTad, mosaxleobis
sxvadasxva socialuri jgufebis mTlian danaxarjebSi momsaxurebaze
gaweuli danaxarjebis xvedriTi wona;
_ xvedriTi wonis saSualo mniSvneloba mTlian erTobliobaSi;
_ wonebi, romlebadac SeiZleba gamoyenebul iqnes erTobliobis
erTeulebis zomis maxasiaTeblebi (magaliTad, mosaxleobis
raodenoba TiToeul socialur jgufebSi).
rogorc cnobilia, proporciulobis gansazRvrisas arsebobs maCve-
nebelTa ierarqiuloba maTi mniSvnelobis mixedviT.
bazris proporciulobis umniSvnelovanes maCvenebels miekuTvneba
miwodebisa da moTxovnis Tanafardoba, romelic asaxavs bazris kanonis
)....( 21 ni XXXfd
n
i
i
n
i
i
2
i
F
F)dd(
id
d
iF
90
gamovlinebas da gansazRvravs bazris danarCeni kategoriebis ganviTarebis
(cvlilebis) xasiaTsa da mis socialur da ekonomikur efeqtianobas.
damoukidebeli amocanaa momxmarebelTa sxvadasxva socialur-
ekonomikuri jgufebis moTxovnis Tanafardoba. saqonlisa da momsaxurebis
mTliani erTobliobis mixedviT mocemuli proporciis gazomvis erT-erT
xerxs warmoadgens moTxovnisa da miwodebis balansi, romelSic xdeba
myidvelobiTi fondebis (gadaxdisunariani moTxovnis) sasaqonlo
resursebTan da momsaxurebis potencialTan Sepirispireba. am gziT
gamovlenili saldo gamoiyeneba bazris disproporciis dasaxasiaTeblad
da Sesabamisi niSnebis (+ an _) arsebobis mixedviT dgindeba deficitis
arseboba an gasaRebis krizisi.
magram es xerxi Zneli gamosayenebelia calkeuli saqonlis bazrebis
proporciulobis Sesafaseblad, Tumca principSi SeiZleba ganisazRvros
eqspertuli gziTa da analogiuri meTodebiT myidvelobiTi fondebis jami,
romelic orientirebulia swored mocemuli saqonlis SesaZenad. Semdeg
amave sqemiT xorcieldeba misi Setoleba sasaqonlo resursebis
moculobebTan.
moTxovnis maxasiaTebel maCvenebelTa proporciuli damokidebuleba
faqtorul maCvenebelze SeiZleba gamoixatos elastikurobis
koeficientiT, romelic aCvenebs procentul cvlilebas faqtoruli
maCveneblis erTi procentiT gadidebisas (cvlilebebisas).
moTxovnisa da miwodebis proporciis Sefaseba saqonlis bazarze
koreqtirdeba miwodebis mTlian moculobaSi importis xvedriTi wonis
SetaniT gaangariSebaSi.
6. bazris ganviTarebis, meryeobis da ciklurobis tendenciaTa analizi
sabazro koniunqturis Sefasebisa da analizis centralur amocanas
misi ganviTarebis tendenciebisada TaviseburebaTa, agreTve mdgradobis Seswavla warmoadgens.
bazris ganviTarebis veqtoris da siCqaris gansasazRvravad aigeba maCveneblebis - bazris indikatorebisa da saqmiani aqtiurobis - dinamikuri
mwkrivebi. gamoiTvleba mocemul periodSi sabaziso, jaWvuri da saSualo
zrdis tempebi, agreTve mizanSewonilia gaangariSdes komparatiuli zrdis
tempebi urTierTganmapirobebeli faqtorebisaTvis _ gansakuTrebiT im
SemTxvevaSi, rodesac erTi maCvenebeli ufro swrafad an ufro nela
icvleba, vidre meore.
bazris ganviTarebis tendencia, TvalsaCinoebis mizniT, SeiZleba
gamoisaxos grafikulad. grafikze aRniSnuli doneebi an tempebi yvelazexSirad asaxavs
ganviTarebis uTanabrobas: daCqarebas, Senelebas, amaRlebebsa da
91
Cavardnebis naxtomebs. aseT pirobebSi mkafio tendenciaTa aRmoCena da
koniunqturis Sefaseba rTulia.
grafikze aRniSnuli doneTa meryeobebi SeiZleba moswordes sami
xerxiT, TiToeul maTgans Sesabamis situaciaSi Tavisi analizuri
Rirebuleba aqvs:
teqnikuri gaTanabrebis meTodi, rodesac grafikze vizualurad
tardeba Tanabarmoqmedi (gamTanabrebeli) xazi, pirdapiri an mrudi,
romelic mkvlevaris azriT, asaxavs ganviTarebis tendencias
meqanikuri mosworebis meTodi (3, 5 da meti donis sriala saSualoTa
gaangariSeba, romelic asaxavs ganviTarebis tendencias an ciklurobas).
analizuri gaTanabrebis meTodi (trendis statistikuri modelis ageba).
aseTnairad gamovlenili mimarTuleba warmoadgens bazris ganviTarebis
(cvlilebis) ZiriTadi tendenciis maxasiaTebels. igi agreTve SeiZleba
gmoyenebul iqnes prognozis gasakeTeblad, ufro zustad
eqstrapolaciisaTvis, e. i. Camoyalibebuli tendenciebis momaval periodSi
gasavrceleblad.
tendenciaTa Sefasebis teqnikuri meTodis Rirsebaa koniunqturuli
Sefasebis siswrafe da simartive, miuxedavad imisa, rom misi sizuste am
dros ar aris maRali. meqanikuri mosworebis meTodis moxerxebuloba ki
gaangariSebis simartiveSi mdgomareobs. rac Seexeba analizuri
gaTanabrebis meTodis (statistikuri trenduli modelis) upiratesobas, is
ufro maRali donis saimedobiT xasiaTdeba; garda amisa, igi saSualebas
iZleva moxdes trendis gaTanabrebis parametrebis ekonomikuri inter-
pretireba da sakmaod TvalsaCinod gamoxatavs tendenciasa da gadaxras
misgan.
ganviTarebis xasiaTis Sesabamisad, airCeva pirdapiri an mrude wrfis
Sesabamisi funqcia da aigeba Semdegi tipis trendis modeli:
(4.15)
sadac t aris periodis nomeri;
a _ gantolobis Tavisufali wevri;
bi _ gantolobis parametrebi.
teqnikuri da trenduli modelebis safuZvelze SeiZleba gamov-
lindes da bolo SemTxvevaSi gaizomos bazris ganviTarebis mdgradoba
droSi. teqnikuri xerxi ki mxolod imis saSualebas iZleva, rom vizualurad Sefasdes wrfidan (xazidan) mwkrivis faqtobrivi gadaxris done, romelic axasiaTebs tendencias da gakeTdes mdgradobis donis
atributuli Sefaseba: maRali, dabali da a.S. bazris dinamikuri ganviTarebis mdgradoba (an aramdgradoba)
vlindeba ZiriTadi tendenciidan (anu trendidan) faqtobrivi ganviTarebis
donis gadaxris xasiaTSi, rac saSualebas iZleva bazris ganviTarebis
n
i
i
ii tbaY
92
mdgradoba gaizomos aproqsimaciis koeficientis maCvenebliT.
gaiangariSeba trendidan empiruli doneebis saSualo kvadratuli gadaxra:
(4.16)
sadac aris dinamikuri mwkrivis empiruli doneebis, saSualo
kvadratuli gadaxra trendidan;
dinamikuri mwkrivis - ri done;
dinamikuri mwkrivis mosworebuli - uri done;
n _ dinamikuri mwkrivebis - uri doneTa ricxvi.
saSualo kvadratuli gadaxris Sefaseba saSualo donesTan
gamoxatavs dinamikuri procesebis mdgradobis dones standartizebul
masStabSi (0-dan 100%-mde):
(4.17)
am maCvenebels ewodeba aproqsimaciis koeficienti. bazris tendenciebisa da meryeobis analizi sakmaod Sromatevadi
procesia, romelic moiTxovs Sesabamisi informaciis mopovebas, dinamikuri
mwkrivebis agebas, ganawilebis mwkrivebis Sedgenas, statistikur gaanga-
riSebasa da statistikur gaangariSebaTa ganxorcilebas kompiuteruli
teqnologiebis gamoyenebiT.
sabazro koniunqturis analizis praqtikaSi farTo gamoyeneba pova
tendenciurma gamokiTxvebma, romlebic faqtobrivad eqspertuli gamokvlevis variantia. swored mis safuZvelze muSavdeba koniunqturuli
testebi, romelic warmoadgens bazarze Camoyalibebuli cvlilebis
(ganviTarebis) tendenciis sami SesaZlo Sefasebis saSualo
ariTmetikuls:zrdis, stabilurobis da Semcirebis (Cavardnis), da
TiToeul maTgans miakuTvneben Sesabamis balebs. Sedegad miiReba bazris
ganviTarebis (cvlilebis) tendenciaTa ganzogadebuli Sefaseba.
bazris meryeobis maCvenebelTa Sefasebebi statikaSi, rogorc geog-rafiuli, ise ekonomikuri sivrcis mixedviT, xorcieldeba variaciis
koeficientis meSveobiT Semdegi formulis safuZvelze:
, (4.18)
sadac aris saSualo kvadratuli gadaxra:
(4.19)
n
yyn
i
ti
yy ti
2)(
ti yy
iy i
ty i
i
.100y
K tyy
a
100
y
V
y
n
i
i
n
i
ii
F
Fyy 2)(
93
sadac aris - ur erTeulTa ricxvi (sawarmo);
- uri erTeulis zomis maxasiaTebeli wona (saqonelbrunva, mosaxleobis
ricxovnoba da a. S.);
_ -uri sawarmos bazris parametri;
_ parametris saSualo mniSvneloba (saSualo done), gaiangariSeba
Sewonili saSualo ariTmetikulis mixedviT:
(4.20)
im SemTxvevaSi, roca SeuZlebelia Sewonvis ganxorcieleba, an roca
struqtura met-naklebad erTgvarovania, dasaSvebia mivmarToT arapiradpir
daxasiaTebas an gamoviyenoT Seuwonavi saSualoebi.
bazars, rogorc erTiani ekonomikuri sivrcis ganviTarebaSi
(cvlilebaSi), aseve nebismieri lokaluri bazris ganviTarebaSi
(cvlilebaSi), SeiZleba gamovlindes gansazRvruli ganmeoradoba,
cikluroba, romelic ganpirobebulia bazris rogorc Sida TvisebebiT, ise
garegani mizezebiT (faqtorebiT).
ganasxvaveben Sidawliur, sezonur ciklurobas da mravalwlian ciklurobas.
bazris Sidawliuri cikluroba, Cveulebriv, sezonuri xasiaTisaa.
misi gamovlena SesaZlebelia sezonurobis indeqsebiT, meqanikuri
mosworebis meTodebiT, analizuri gantolebebiT da ufro xSirad furies
formuliT:
(4.21)
sadac t aris sidide, romelic gansazRvravs furies formulis
(`garmonikis~) rigis nomers;
, da _ parametrebi, romlebic ganisazRvreba umcires
kvadratTa meTodiT;
R _ furies formulis rigebis (`garmonis~) ricxviT, romelic
tolia 1, 2 da a.S.
sezonuri ciklebis analizis procesSi gamoiricxeba SemTxveviTi
ryevebi (am mizniT calkeuli periodisaTvis gaiangariSeba mravalwliani
saSualo) da trendi, romelic axasiaTebs ganviTarebis (cvlilebis)
ZiriTad tendencias, e. i. yvela faqtobrivi done mosworebulia.
moTxovnisa da miwodebis sezonuri ryevebi bazris ganviTarebis
(cvlilebis) mniSvnelovan komponents Seadgens. sezonuri ciklurobis
Zala SeiZleba gaizomos Cveulebrivivariaciis koeficientiT, agreTve
n i
iF i
y i
y
y .
n
i
i
n
i
ii
F
FY
m
R
RR0 )RtsinbRtcosa(ay
oa Ra Rb
94
trendis gamoricxvis gaTvaliswinebiT (aproqsimaciis koeficientis analogiurad).
bazris cikluroba agreTve dakavSirebulia saqonelTa sasicocxlo
ciklebTan, romelic sabazro meqanizmis ganuyofeli komponentia.
mocemuli movlena Seiswavleba marketinguli gamokvlevis procesSi, magram
igi agreTve warmoadgens statistikuri modelirebisa da prognozirebis
obieqts.
saqonlis sasicocxlo ciklebis sxvadasxva etapebi _ saqonlis bazarze gayvana, zrda, simwife da Cavardna SeiZleba modelirebul iqnes Sesabamisi konfiguraciis mrudiT, ufro xSirad paraboloiduriT.
ciklebis cvla sabazro ekonomikis erT-erTi umniSvnelovanesi
Tvisebaa. aRmavloba iwvevs gajerebas, gasaRebis krizissa da depresias,
romelic, Tavis mxriv, gadadis gamococxlebaSi da cikli meordeba
mravaljer.
harvardis skolis klasikuri ciklebi Semdegnairi xasiaTisaa
(sasaqonlo bazris mixedviT):
depresia; sasaqonlo bazris aqtiuroba sustdeba, fasebs gaaCniaT
Semcirebis tendencia;
gamococxleba; sasaqonlo warmoebasa da vaWrobaSi iwyeba zrda;
aRmavloba; sasaqonlo bazarze saqmiani aqtiurobis tempi maRldeba,
fasebi ganagrZoben zrdas;
inflacia; warmoebisa da vaWrobis zrdis SeCereba, saqonlis fasebi
anelebs zrdas;
krizisi; samrewvelo da savaWro saqmianoba kvdeba (iyineba),
kontraqtebi ara umcires 50 %-isa ar realizdeba, miwodeba ar
nazRaurdeba, izrdeba sasaqonlo maragi, fasebi ecema.
cnobili amerikeli ekonomisti k. mitCeli gamoyofs oTx koniun-
qturul cikls: gamococxleba, aRmavloba, krizi, likvidacia. aRniSnuli ciklebi moqmedebas iSviaTad avlenen `wminda saxiT~,
TaviaTi sisrulisa da Tanmimdevrobis mixedviT.
ciklurobis gamovlenis meTodika SemdegSi mdgomareobs. kerZod,
airCeva is sabazro maCveneblebi, romlebic ufro met ryevadobas avlenen
da igeba maTi dinamikuri mwkrivebi xangrZlivi periodisaTvis. TiToeul
maTganSi gamoiricxeba trendi, romelic asaxavs zrdis an Semcirebis
erTian tendencias (`saukunovani moZraoba~), agreTve sezonuri meryeobebi.
narCeni mwkrivebi ki, romlebic asaxaven marto koniunqturul an wminda
SemTxveviT ryevebs, standartizdeba, e. i. moiyvaneba erT mniSvnelamde, rac
uzrunvelyofs maT Sesadarisobas. Semdeg dgindeba maCvenebelTa
sinqronuloba da urTierTkavSiri (korelaciis koeficientebis
gaangariSebis meSveobiT). mravali kavSiris ganzomilebis uzrunvelyofa
miiRweva maCvenebelTa erTgvarovan klasterul jgufebad dayofiT.
grafikze klasteruli Sefasebebis gadatanam unda aCvenos ZiriTadi
95
sabazro procesebis cvlilebis Tanmimdevroba da koniunqturuli
ciklebis fazebis mixedviT maTi moZraoba.
maRalganviTarebuli qveynebis ekonomikur literaturaSi
damuSavebulia mravalfaqtoruli statistikuri prognozuli modeli,
romelmac ekonomikuri barometris saxelwodeba miiRo. masSi Setanilia
bazris ganviTarebis donis maxasiaTebel faqtorTa nakrebi.
7. moTxovnisa da miwodebis elastikurobis gazomvis statistikuri
meTodebi
moTxovnisa da miwodebis elastikuroba warmoadgens specifikur
sabazro movlenas da ganpirobebulia bazris kanonis moqmedebiT.
moTxovnis elastikurobis arsi mdgomareobs imaSi, rom igi
gansakuTrebiT moqnili da cvalebadia sxvadasxva socialur-ekonomikuri faqtorebis, gansakuTrebiT fasebisa da fuladi Semosavlebis zemoqmedebis gamo.
analogiuri Tvisebebis matarebelia sasaqonlo miwodeba, romelic
mgrZnobiared reagirebs fasebis cvlilebebze.
garegani faqtorebis zegavlenaze miwodebisa da moTxovnis
mgrZnobiarobis fenomens swavlulma ekonomistebma jer kidev XIX
saukuneSi miaqcies yuradReba. kerZod, frangma mecnierma o. kurnom
gamoTqva mosazreba, rom garkveuli azriT, moTxovna warmoadgens fasebis
funqcias. es idea ganaviTara ingliselma mkvlevarma a. marSalma, romelmac
igi formulis saxiT Camoayaliba:
D=f(p) (4.22)
sadac D aris moTxovna;
P _ fasi.
magram mkvlevrebma maSinve miaqcies yuradReba imas, rom moTxovna
calkeul saqonelze damokidebulia ara marto am saqonlis fasze, aramed
sxva saqonlis fasebzec. XIX saukunis 80-ian wlebSi Sveicarielma
swavlulma ekonomistma l. valrasma kurnos pirveladi gantolebis
safuZvelze wamoayena moTxovnis elastikurobis Tavisi varianti, romelic
gamoxata Semdegi formuliT:
(4.23)
sadac aris moTxovna saqonelze;
_ X saqonelis fasi;
_ danarCeni saqonlis fasebi.
aRsaniSnavia, rom am ideaze dafuZnebuli jvaredini elastikurobis
Teoria kurno-marSalis Sexedulebebi SemdgomSi ganviTarebuli iqna sxva
mkvlevarTa mier, romlebmac elastikurobis cnebaSi Semoitanes
Semosavlis faqtori.
)P,...P,P,P,P(fd n321xx
xd X
xP
n1 P...P
96
`ekonomiksis~ avtori p. samuelsoni moTxovnis elastikurobas
fasebze damokidebulebiT ganixilavs, rogorc Sesyiduli saqonlis
raodenobis reaqciis dones sabazro fasebis meryeobaze.
moTxovnisa da miwodebis elastikuroba warmoadgens reagirebas
bazarze momxdar socialur-ekonomikuri pirobebis cvlilebaze.
elastikurobis zoma statistikurma mecnierebam gansazRvra iseTi
raodenobiTi maCveneblebiT, rogoricaa: elastikurobis koeficienti.
elastikurobis koeficianti aris erTi niSnis (Sedegobrivi)
procentuli cvlileba meore niSnis (faqtoruli) erTi procentiT
gadidebisas (cvlilebisas).
a. marSalma gamoiyvana elastikurobis empiruli koeficientis
formula Semdegi saxiT:
(4.24)
sadac aris moTxovnis mateba
_ faqtoruli niSnis mateba;
y _ moTxovnis sabazo maCvenebeli;
x _ faqtoruli niSnis sabazo maCvenebeli.
zogjer arniSnuli formula gamoisaxeba SefardebaTa warmoebulis
saxiT, zogjer ki _ procentuli cvlilebebis saxiT:
, , (4.25)
rodesac vlindeba infraelastikurobis movlena, saqoneli
iTvleba mcireelastikur an araelastikur saqonlad; rodesac
aRiniSneba ultraelastikurobis movlena da saqoneli warmoadgens
elastikurs an Zlier elastikurs; rodesac , maSin saqoneli
sustelastikuria (e. w. unitaruli moTxovna). am SemTxvevaSi, rogorc wesi,
fasebis Semcirebas ar mosdevs komerciuli efeqti (fuladi amonagebis
zrda).
elastikurobis koeficientis dadebiTi mniSvneloba niSnavs, rom
faqtoruli niSnis gadidebisas moTxovna izrdeba, e. i. kavSiri pirdapiria
(aseTi damokidebuleba aRiniSneba Semosavlebze damokidebulebiT);
uaryofiTi mniSvneloba ki niSnavs, rom faqtoruli niSnis gadidebisas
moTxovna mcirdeba, e. i. kavSiri arapirdapiria (aseTi damokidebuleba
aRiniSneba fasebze damokidebulebiT (igulisxmeba fasebis zrda).
amasTan, mxedvelobaSi unda iqnes miRebuli, rom arsebobs zogierTi
saqoneli, romelic sxvanairad reagirebs fasebisa da Semosavlebis
cvlilebaze. magaliTad, Semosavlebis zrda iwvevs moTxovnis Semcirebas
dabali samomxmareblo Tvisebebis (xarisxis) saqonelze.
praqtikul gaangariSebebSi elastikurobis koeficienti SeiZleba
gamoiTvalos dinamikaSi da statikaSi, e. i. asaxavs moTxovnis cvlilebas
y
x
x
y
y
x
x
y:
x
y
x
x
y
y
1
1
1
97
an droSi, an erTobliobis romelime sxva erTeulTan SedarebiT
(magaliTad, moTxovna sxvadasxva samomxmareblo jgufebis, sxvadasxva
regionebis da a. S.). pirvel SemTxvevaSi formula transformirdeba
Semdegnairad:
, (4.26)
sadac da aris saSedego niSani (moTxovna) Sesabamisad sabaziso da
mimdinare periodSi;
da _ faqtoruli niSani Sesabamisad sabaziso da mimdinare
periodSi.
statikaSi (Cveulebriv dajgufebis monacemebiT) es formula
Semdegnairad gamoiyureba (calkeuli i-uri jgufis mixedviT):
, (4.27)
sadac aris moTxovna dasaxasiaTebel jgufSi;
_ moTxovna winamorbed jgufSi;
, , _ faqtoruli niSnebi n-ur jgufSi, winamorbed n-1-ur
jgufSi.
yvela jgufis mixedviT elastikurobis saerTo koeficienti
gaiangariSeba rogorc Sewonili saSualo ariTmetikuli:
, (4.28)
sadac aris elastikurobis saSualo koeficieti;
_ elastikurobis jgufuri koeficienti;
_ calkeulii-uri jgufebis wonebi;
_ jgufebis ricxvi (pirvelis garda).
elastikurobis jgufuri koeficientis gaangariSebas didi
mniSvneloba aqvs, radgan sxvadasxva socialur-ekonomikuri jgufebis
moTxovna sxvadasxvanairad reagirebs erTsa da imave faqtorze. kerZod,
mcire Semosavliani momxmareblebisaTvis fasebis 1%-iT zrda iwvevs
moTxovnis mniSvnelovan Semcirebas, maSin, roca maRalSemosavlianma
ojaxebma SeiZleba saerTod ar gaakeTon reagireba fasebis aseT zrdaze.
jer kidev gasuli saukunis 80-ian wlebSi germaneli ekonomistis e.
engelis mier dadgenil iqna, rom ojaxis Semosavlebis zrdasTan erTad,
danaxarjebi kvebaze izrdeba absoluturad, magram mcirdeba SefardebiTad.
analogiuri kanoni, romelic dakavSirebulia sacxovreblis
danaxarjebis elastikurobasTan, formulirebul iqna XIX saukunis meore
ymatxmat TTx
xx
y
yy::
0
01
0
01
0y 1y
0x 1x
1
1
1
1 :
n
n
nn
nn
x
y
xx
yy
ny
1ny
nx 1nx
n
i
i
n
i
ii
W
W
i
iW
n
98
naxevarSi aseve germaneli ekonomistis a. Svabes mier, romlis Tanaxmadac,
ojaxis Semosavlebis zrdasTan erTad misi danaxarjebic sacxovrebelze
izrdeba absoluturad, magram mcirdeba SefardebiTad.
moTxovnaze fasis gavlenis veqtori ukudamokidebulebaSi imyofeba Semosavlis gavlenis veqtorTan. magram am wess ramdenime gamonaklisi aqvs.
jer erTi, elastikurobaze moqmedebs saqonlis sargeblianobis xarisxi
(done), anu misi adgili moTxovnaTa ierarqiaSi. rac ufro mniSvnelovania
saqoneli moxmarebisTvis, miT ufro naklebelastikuria igi.
Tumca arsebobs movlena, wodebuli jifenis paradoqsad: ramdenad
ufro Zviria puri, miT ufro yiduloben mas. fasebis zrda, pirvel rigSi,
amcirebs moTxovnas maRalxarisxovan, magram ZviradRirebul im saqonelze,
romelic moTxovnilebaTa pirveli jgufis saqonelTa ricxvSi ar imyofeba.
fasebis zrdisas mas yiduloben naklebad, vidre es elastikurobis
moTxovniTaa gaTvaliswinebuli, xolo mis magivrad yiduloben pirveli
moTxovnilebis saqonels. es niSnavs, rom moTxovnaSi xdeba erTi saqonlis
Senacvleba meore saqonliT.
Senacvlebis efeqti vlindeba imaSi, rom fasebis Semcireba mas xdis
ufro maRal, xolo fasebis zrda _ ufro dabal konkurentunarians. amas
mivyavarT iqamde, rom, pirvel SemTxvevaSi, igi aviwrovebs sxva saqonels,
xolo meore SemTxvevaSi, TviTon ganicdis Seviwrovebas (gamodevnas) ufro
iafi saqonlisagan.
meore mxriv, vlindeba e. w. vebelenis paradoqsis moqmedeba. am dros fufunebis sagnebi iyideba ara maTi samomxmareblo Tvisebebis, aramed maTi
socialuri mniSvnelobis gamo, kerZod, prestiJulobis, modis da a.S.
ufro metic, cnobili amerikeli ekonomistisa da sociologis
maslous moTxovnaTa ierarqiaSi TviTdamkvidrebisa da TviTgamoxatulebis
moTxovnileba, mis mier SemoTavazebuli Teoriis mixedviT, moTxovnilebis
motivaciis piramidis mwvervalze imyofeba. es agreTve dasturdeba
samamulo praqtikiT. cnobili ekonomisti r. badueni Tvlis, rom jifenis
efeqti warmoSobilia siRaribiT, xolo vebelenis efeqti _ simdidriT.
inflaciis pirobebSi ufro saimedod iTvleba moTxovnis
elastikurobis modelireba fasebis SefardebiT donesTan
damokidebulebiT, romelic gamosaxulia saSualo SemosavliT:
, (4.29)
sadac D aris moTxovna
P _ fasi;
R _ momxmarebelTa saSualo Semosavali.
moTxovnis struqturis elastikuroba, fasismieri faqtoris zemoqmedebiT, erTi saqonlis mier meoris Seviwroeba atarebsjvaredini
elastiurobis saxelwodebas.
R
PfD
99
arsebobs misi gamovlenis sxvadasxva meTodi. ufro gavrcelebulia
jvaredini elastikurobis Semdegi empiruli koeficienti:
, (4.30)
sadac aris moTxovnis jvaredini elastikurobis koeficienti;
_ moTxovnis mateba x saqonelze;
_ moTxovnis mateba y saqonelze;
_ y saqonlis fasi;
_ x saqonlis fasi
elastikurobis empiruli koeficientis erT-erT naklovanebas
warmoadgens is, rom am dros xorcieldeba moTxovnaze moqmedi yvela
faqtoris ignorireba da iTvleba, rom moTxovnis cvlileba
ganpirobebulia mxolod erTi faqtoruli niSniT. maSin, rodesac
praqtikulad moTxovnis cvlilebaze erTdroulad mravali faqtori
axdens gavlenas. amasTan, moTxovnisa da sabazro sxva faqtorebis kavSiri,
rogorc wesi, arsebobs ara funqciuri, aramed albaTur-korelaciuri.
elastikurobis koeficientis maCvenebelTa gaangariSeba mWidrod
unda iyos dakavSirebuli urTierTkavSirebis modelirebasTan regresiis
wyviladi da mravalfaqtorul gantolebaTa meSveobiT. am SemTxvevaSi
marSalis elastikurobis empiruli koeficientis formula gardaiqmneba
alen-boulis elastikurobis Teoriul koeficientad. moTxovnisa da
fasebis urTierTkavSirze masobrivi monacemebis gamokvlevisas
elastikurobis koeficienti iRebs Semdeg saxes:
, (4.31)
xolo radgan aris , e.i. mixedviT pirveli
warmoebuli funqcia, romelic gamoisaxeba simboliT , maSin
elastikurobis Teoriuli koeficienti iRebs saxes:
(4.32)
sadac _saSedego niSnis gaTanabrebuli mniSvneloba, e. i.
damokidebulebis gamoxatuleba:
_ Sesabamisi funqciispirveli warmoebuli.
mocemuli formula saSualebas iZleva ganisazRvros elastikuroba
mrudis calkeuli wertilisaTvis da misi ekonomikuri interpretacia
y
x
y
xy,x
P
P:
q
q
y,x
xq
yq
yP
xP
y
x
x
ylim
0x
x
y
x
0
lim)(xf
d
d
y
x X y
y
,xy
xy
xy
)(xfY
,y
100
momxmarebelTa TiToeuli jgufis moTxovnis elastikurobis daxasiaTebaSi
mdgomareobs.
Sedegobrivi da faqtoruli niSnebis saSualo mniSvnelobis
aRebisas, gansazRvruli iqneba saSualo elastikuroba. amasTan, praqtikaSi
gaTanabrebuli Sedegobrivi niSnis saSualo sidides Cveulebriv
cvlian Sedegobrivi niSnis empiruli mniSvnelobis saSualo sididiT ( ),
ramdenadac yx da mniSvnelobaTa jamebi unda daemTxves erTmaneTs. maSin
elastikurobis saSualo koeficientis formula miiRebs Semdeg saxes:
(4.33)
praqtikaSi faqtobrivad myidvelobiT moTxovnaze erTdroulad
mravali faqtori moqmedebs da TiToeuli maTgani ganapirobebs moTxovnis
elastikurobis gansazRvras. amitom aucilebelia ganisazRvros moTxovnis
elastikurobis `wminda~ koeficientebi, romlebic ganTavisuflebuli
iqneba danarCeni faqtorebis gavlenisagan. am mizniT igeba regresiis
mravalfaqtoruli gantoleba, ufro xSirad ki wrfivi formis:
, (4.34)
sadac aris regresiis koeficienti;
_ faqtorebi.
Teoriulad elastikurobis `wminda~ koeficientebi gaiangariSeba
Semdegi formuliT:
(4.35)
moTxovnis damokidebuleba, rogorc wesi, arawrfivia. mravali
arawrfivi mravalfaqtoruli funqciebis an Sereuli modelebis gamoyeneba
ki sakmaod rTulia, magram regresiis gantolebis wrfivi formidan
advilad SeiZleba misvla xarisxobriv funqciasTan da imis damtkicebiT,
rom moTxovnis mudmivi elastikurobis kanoni SesaZlebelia gamoisaxos
Semdegi tipis gantolebiT:
, (4.36)
maSin SeiZleba aigos multiplikaciuri xarisxobrivi mravalfaqtoruli
modeli:P
. (4.37)
am SemTxvevaSi elastikurobis koeficienti udris regresiis
koeficients:
.
moTxovnis elastikuroba fasebze damokidebulebiT SeiZleba
ganisazRvros ara marto statistikuri aRricxvis monacemebis safuZvelze,
aramed momxmarebelTa gamokiTxvis safuZvelzec.
)xy(
y
y
y
xy
nnxx xbxbxbayn
...2211...1
1b
1x
,y
xb i
ii
2
x axy
n21
n1
b
n
b
2
b
1x...x x...xaxy
ii b
101
nebismier saqonelze moTxovnis elastikurobis koeficientis
gaangariSebis meTodisa da xerxis optimaluri arCeva komerciul firmaSi
unda moxdes mocemuli firmisa da bazris specifikuri pirobebisa da
arsebuli situaciis gaTvaliswinebis safuZvelze.
8. sabazro koniunqturis statistikuri prognozirebis meTodebi
sabazro koniunqturis analizis mizani ar amoiwureba bazarze
faqtobrivad Seqmnili situaciis fiqsirebiTa da sabazro procesebis
mizez-Sedegobrivi kavSirebis gamovleniT. man agreTve unda uzrunvelyos
bazris ganviTarebis (cvlilebis), pirvel rigSi, moTxovnisa da miwodebis
dasabuTebuli prognozireba.
moTxovnisa da miwodebis prognozireba sabazro procesebis mizez-Sedegobrivi kavSirebis, tendenciebisa da kanonzomierebaTa Seswavlis
safuZvelze momaval periodSi maTi ganviTarebis (cvlilebis) mecnierulad dasabuTebuli ganWvretaa.
prognozis gaangariSebis SedarebiT martiv meTods eqstrapolacia warmoadgens, e. i. rodesac xdeba warsulSi Camoyalibebuli tendenciebis
momaval periodSi gavrceleba, magram am meTods sakmaod seriozuli
naklovanebebi (SezRudvebi) gaaCnia. is ver iTvaliswinebs sabazro
situaciis ganmsazRvrel bazarze mosalodneli cvlilebebis albaTobas.
amasTan, isic unda aRiniSnos, rom prognozirebis sxva meTodebic
aucileblad iyenebs warsulSi miRebul informacias momavlis winaswar
ganWvretisaTvis. miuxedavad imisa, rom firmis garegani garemo, maT Soris
bazari, sul ufro amoucnobia, sabazro procesebs mainc axasiaTebs
garkveuli inerciuloba da SedarebiT mokle periodSi ZiriTad
tendenciebs inarCunebs. amis gaTvaliswinebiT eqstrapolaciis meTodis
gamoyeneba SedarebiT ukeTes Sedegs iZleva moklevadian prognozirebaSi, gansakuTrebiT ki bazris im segmentebSi, sadac SedarebiT naklebi
intensivobiTa da siZlieriT warmoiSoba miwodebaze da moTxovnaze
moqmedi faqtorebi.
amave dros, farTo da grZelvadiani prognozireba aucileblad
moiTxovs im mniSvnelovani faqtorebis warmoSobis albaTobis
gaTvaliswinebas, romelic gamoiwvevs sabazro situaciis cvlilebebs. imis
gamo, rom TiTqmis SeuZlebelia sabazro faqtorebis warmoSobis drois,
siZlierisa da sxva maxasiaTeblebis zusti gansazRvra, dasaSvebadaa miCneuli prognozirebis mravalvariantuloba.
sxvadasxva variantebis SemuSavebisas gaiTvaliswineba sabazro
pirobebis sxvadasxvanairi cvlileba da mis safuZvelze muSavdeba bazris
ganviTarebis (cvlilebebis) is gansazRvruli mimarTulebebi (orientirebi),
romelic unda iqnes miRweuli garkveuli periodisaTvis. amasTan, sabazro
procesebis prognozirebisas aucileblad gasaTvaliswinebelia
102
kompleqsurobis principi, romelic gulisxmobs bazris yvela ZiriTadi
parametrebis erTdroulad prognozirebas, radgan isini mWidro
urTierTkavSirSi imyofebian da erTmaneTs ganapirobeben.
prognozi Tavisi momcvelobis mixedviT SeiZleba iyos globaluri, regionuli da lokaluri, rac imas niSnavs, rom bazarma SeiZleba moicvas
mTeli mocemuli qveyana da sazRvargareTis erTi an ramdenime saxelmwifo,
mocemuli qveynis romelime lokaluri regioni, an mocemuli lokaluri
regionis nawili, romelzedac romelime firmaa gasuli.
prognozma SeiZleba agreTve moicvas romelime saxeobis
funqcionaluri bazari, rogoricaa: samomxmareblo saqonlis bazari,
firmaTa (sawarmoTa) bazari (samrewvelo daniSnulebis saqonlis bazari,
romelic daniSnulia sxva saqonlisa da momsaxurebis warmoebisaTvis, anu
warmoebis saSualebaTa bazari) da sxv.
sabazro koniunqturis prognozi agreTve gansxvavdeba winaswar-Wvretis vadebis mixedviT. amis Sesabamisad, prognozi pirobiTad iyofa
Semdeg saxeobebad:
operatiuli prognozi, romlis vadaa dekada, Tve, kvartali, naxevari
weli;
moklevadiani prognozi, romelic grZeldeba erTi wlis manZilze;
saSualovadiani prognozi, romelic moicavs 1-dan 5 wlamde periods;
grZelvadiani prognozi, anu perspeqtiuli prognozi, moicavs 5
welze met periods.
prognozi SeiZleba iyos:
wertilovani, rodesac prognozirebis Sedegi gamoixateba erTi donis
saxiT;
intervaluri da mravalfaqtoruli, rodesac Sedegi warmodgenilia
intervalis an varirebadi sididis saxiT.
prognozis sizuste damokidebulia:
sabazro procesebisa da faqtorebis amsaxveli im informaciis
utyuarobasa da sisruleze, romelic gansazRvravs bazris
cvlilebebs da ZiriTad tendenciebs;
bazris mdgomareobisa da qveynis ekonomikis doneze (radgan rac
ufro mdgradia bazari da Zlieria ekonomika, miT ufro zusti
prognozis gakeTebaa SesaZlebeli);
saprognozo modelis adekvaturobaze (anu modelis saxeobis sworad
SerCevaze);
prognozis gakeTebis teqnikuri SeiaraRebis doneze, programis
xarisxze, algoriTmebze da a.S.).
arsebobs prognozirebis sxvadasxva xerxi da meTodi, romelTagan
moTxovnisa da miwodebis prognozirebaSi ufro xSirad gamoiyeneba Semdegi:
103
analogiuri modelebi, rodesac prognozis gasakeTeblad gamoiyeneba
mocemul qveyanaSi an regionSi ukve arsebuli sabazro situaciis
maCveneblebi;
imitaciuri modelebi, rodesac realuri monacemebis magivrad
gamoiyeneba specialur programiTa da egm-is gamoyenebiT agebuli
modelebi. imitacia aris realuri sistemis adgilas modelis
dayenebis praqtikuli xerxi. am modelze eqsperimentiT SeiZleba
dadgindes, Tu rogor reagirebas moaxdens igi gansazRvrul sabazro
cvlilebebze an mdgomareobaze. es maSin, roca realobaSi amis
gakeTeba SeuZlebelia;
normatiuli, anu racionalizebuli prognozuli gaangariSebebi, roca prognozi keTdeba racionaluri biujetidan an moxmarebis
dasabuTebuli normebidan gamomdinare;
prognozireba eqspertuli Sefasebebis safuZvelze;
eqstrapolaciis meTodebi: dinamikuri mwkrivebis mosworebis
meqanikuri xerxebi, trenduli modelis ageba;
statistikuri modelirebis meTodebi (regresiis mravalfaqtoruli
gantolebebi);
prognozireba elastikurobis koeficientebis gamoyenebis safuZvelze.
saqonlisa da momsaxurebis saxeobebis mixedviT myidvelobiTi
moTxovnis statistikuri gamokvlevebisa da prognozirebis praqtikaSi
gamoiyeneba sxvadasxva tipis maTematikuri modelebi, romelTa SerCevisas
gaiTvaliswineba mocemuli bazris cvlilebebis (ganviTarebis) xasiaTTan
da kanonzomierebebTan misi Sesabamisoba.
moTxovna mTel rig arasasursaTo saqonelze ganisazRvreba
xarisxovani funqciiT, xolo moTxovnis saerTo kanonzomierebani xSirad
gamoisaxeba gompercis mrudiT. moTxovnaze Semosavlis gavlenis
Seswavlisas SeiZleba gamoyenebul iqnes logistikuri mrudi (sigmoidaluri mrudi). moTxovnis zrdis Caqrobis procesi maRali
Semosavlis mqone mosaxleobis jgufebSi gadasvlisas warmatebiT
gamoisaxeba naxevarlogariTmuli funqciiT.
xSirad sabazro situaciis prognozi keTdeba mravalfaqtoruli
modelirebis meSveobiT, am dros gauTvaliswinebeli faqtorebis
akumulirebisa da avtoregresiis aRmosafxvrelad dinamikuri mwkrivebis
safuZvelze agebul modelSi SeyavT drois faqtori:
(4.38)
aRniSnul SemTxvevebSi siZneles warmoadgens is, rom moTxovnis
ganviTareba (cvlileba) iSviaTadaa wrfivi (sworxazovani). xSirad misi
kanonzomierebani gamoixateba mrudwiruli (mrudxazovani) fuqnciebiT,
Tumca Sereuli mravalfaqtoruli modelis ageba erTob rTulia.
....~12211...1tbxbxbay ntxx n
104
imisaTvis, rom Tavidan aviciloT modelis wrfiuloba, xdeba misi yvela
wevris galogariTmeba, e. i. igeba mravalfaqtoruli gantoleba xarisxiani
an maCvenebliani funqciis mixedviT:
, (4.39)
,
prognozirebis mniSvnelovan moments warmoadgens prognozis saimedoobisA da sizustis Semowmeba. bolo etapze gaiangariSeba prog-
nozis Secdoba, anu misi faqtobrivi donidan gadaxra. prognozis xarisxis
sazomad gamoiyeneba maCvenebeli:
, (4.40)
sadac p aris damtkicebuli prognozirebis raodenoba, e. i. sworad
gakeTebuli prognozirebis raodenoba;
q _ daumtkicebeli prognozirebis raodenoba.
maSasadame, am wesis Tanaxmad, prognozis saimedoobis, anu verifikaciis Semowmeba xdeba misi faqtobriv SedegebTan Sedarebis meSveobiT.
magram Zalian mniSvnelovania Semowmeba ganxorcieldes ara
saprognozo vadis damTavrebis Semdeg, aramed TviT prognozis Sedgenis
procesSi.
am mizniT gamoiyeneba inversiuli verifikaciis meTodi, romelic
xorcieldeba retrospeqtuli prognozirebis gziT. es niSnavs, rom
prognozuli modelis sisworis Semowmeba xdeba ukve gasuli periodis
prognozis SedgeniT da misi faqtobriv monacemebTan SedarebiT.
aseve arsebobs teilis meTodi, romelic prognozis Secdomis
Sefasebis saSualebas saprognozo vadis dadgomamde iZleva. gaangariSeba
xdeba Semdegi formuliT:
, (4.41)
sadac Pt da At aris Sesabamisad koniunqturis Sesaswavli maCveneblis
tendenciis (cvlilebis) prognozuli da faqtobrivi mniSvnelobebi;
V _ prognozis saimedoobis maCvenebeli.
Tu V=0, maSin prognozi absoluturad zustia. Tu V=1, niSnavs, rom
prognozi axloa ubralo eqstrapolaciasTan, Tu V>1-ze, maSin prognozi
iZleva uares Sedegs, vidre mocemuli movlenis ucvlelad datoveba.
n21
n1
x
n
x
2
x
1x...x b...baby~
n21
n1
b
n
b
2
b
1x...x x...xaxy~
qp
pC
t
n
t
2
tt
A
)AP(
V
105
Tema 5
safinanso-sabanko statistika
saleqcio sakiTxebi:
1. monetaruli da sabanko statistikis arsi da amocanebi; fuladi agrega-
tebi da maTi statistikuri Seswavlis meTodebi;
2. fiskaluri statistikis arsi da amocanebi; sabiujeto - sagadasaxado
Semosavlebisa da danaxarjebis statistika; biujetis proficitisa da
deficitis gamovlenis meTodebi;
3. kreditis statistikuri Seswavlis maCveneblebi;
4. sadazRvevo bazris statistikuri maCveneblebi;
5. inflaciis donisa da dinamikis statistikuri analizi;
6. safinanso birJisa da fasiani qaRaldebis statistikuri maCveneblebi;
7. savaluto bazris statistikuri maCveneblebi.
1. monetaruli da sabanko statistikis arsi da amocanebi; fuladi ag-
regatebi da maTi statistikuri Seswavlis meTodebi
monetaruli statistikis erT-erTi ZiriTadi mimarTulebaa qveynis
fuladi sistemis mdgomareobis Seswavla. fulis mimoqcevis statistikis
ZiriTadi amocanebia: fulis mimoqcevis asaxva da fulis gaufasurebaze
moqmedi faqtorebis Sefaseba, fulis mimoqcevaSi sezonuri ryevebis gan-
sazRvra, mosaxleobis fuladi Semosavlebisa da danaxarjebis balansis
analizi da a.S.
fulis raodenobrivi Teoriis pirveli warmomadgeneli gaxlavT
Sotlandieli ekonomisti iumi. es Teoria Semdegi tolobiT gamoisaxa:
k
qpQ
sadac Q - ekonomikis normaluri funqcionirebisaTvis fulis niSnebis
raodenobaa, q – saqonlis an momsaxurebis raodenoba, p- saqonlis an momsa-
xurebis saSualo fasi, k -fulis niSnebis brunvis siCqarea.
fulis saerTo masis gansazRvra mimoqcevaSi
fulis mimoqcevis mniSvnelovani raodenobrivi maCvenebelia fuladi masa,
romelic warmoadgens sameurneo brunvis momsaxure da saxelmwifos, kerZo
pirebisa da dawesebulebebis kuTvnili msyidvelobiTi da sagadasaxdelo
saSualebebis erTobliv moculobas.
gansazRvruli TariRisaTvis da gansazRvrul periodSi fulis mimoqcevis
raodenobrivi cvlilebebis analizisaTvis da agreTve fuladi masis
106
moculobis da zrdis tempebis regulirebis RonisZiebebis SesamuSaveblad
gamoiyeneba sxvadasxva maCvenebeli _ fuladi agregatebi.
mTliani fuladi masa SeiZleba warmovidginoT, rogorc fuladi agre-
gatebis erToblioba, romelSic yoveli momdevno agregati moicavs wina ag-regats. likvidurobis donis mixedviT TiToeul qveyanaSi arsebobs detalizaciis
xarisxiT gansxvavebuli, fuladi agregatebis sakuTari sistema.
fulad masaSi ganasxvaveben:
aqtiur fuls (mosaxurebas uwevs naRd da unaRdo brunvas);
pasiur fuls (dagroveba, rezervebi, naSTi sabanko angariSebze), romlTa
potenciuri gamoyeneba SesaZlebelia angariSsworebisaTvis.
saerTaSoriso savaluto fondis definiciebiT, fuladi agregatebi Semdegi
saxiT gamoiyureba:
MO Mo _ esaa naRdi fuli mimoqcevaSi. naRdi fuladi masa Sedgeba
mosaxleobis xelT arsebuli naRdi fulisagan, iuridiuli pirebis
salaroebSi fuladi naSTisa da sabanko dawesebulebebis sabrunav
salaroebSi arsebuli naRdi fulisagan.
mosaxleobaSi naRdi fulis arseboba imis Sedegia, rom fulis miReba da
daxarjva droSi erTmaneTs ar emTxveva. mosaxleobis naRdi fulis
raodenoba damokidebulia fuladi Semosavlebis moculobaze, maTi miRebis
sixSireze, saqonliTa da momsaxurebiT uzrunvelyofaze da a. S.
naRdi fulis arsebobas adgili aqvs organizaciebisa da dawesebulebebis
salaroebSi, maT mier sakaso operaciebis normaluri warmoebisaTvis.
fuladi agregati MMM1 = Mo+ depoziti moTxovnamde (angariSebi
moTxovnamde da saSualebebis naSTs dawesebulebebis, organizaciebisa da
sawarmoebis angariSebze).
fuladi agregati M1 asrulebs fuladi masis sididis dominirebuli
maCveneblis rols. saxeldobr, agregati M M1 axdens mTliani Sida
produqtis, erovnuli Semosavlis ganawilebisa da gadanawilebis,
dagrovebisa da moxmarebis realizaciis operaciebis momsaxurebas. am
maCveneblis statistikuri aRricxva uzrunvelyofilia imiT, rom fulis
mniSvnelovani masa gadis depozituri dawesebulebebis angariSebiT.
agregati M1 moicavs fulis brunvis yvela im saSualebebs, romelic
SeiZleba gamoyenebuli iqnes konversiis, winaswari gayidvebis gareSe an
romelime sxva finansuri operaciis gaangariSebebSi da xasiaTdeba didi
likvidurobiT. fuladi masis danarCeni maCveneblebi SeiZleba
gamoyenebuli iqnes gadasaxadebis saxiT, mxolod rigi Sualeduri
operaciebis Semdeg.
fuladi agregati M M2 = M M1 + uvado depozitebi. uvado depozitebi _ esaa
Semnaxvel da komerciul bankebSi iuridiuli da fizikuri pirebis vadian
angariSebze (3 wlamde) narCeni saSualebebi. Tavisi SedgenilobiT M2
ramdenimejer aRemateba M M1 agregats.
107
fuladi agregati M M3 = M2 + iuridiuli da fizikuri pirebis sxva
depozitebi (sadazRvevo polisebi, fizikuri pirebis anabrebi 3 welze meti
vadiT, bankebis rezervebi da a.S.).
fuladi agregati M M4 =M3 + saSualebebi fasian qaRaldebSi (aqciebi.
obligaciebebi, veqseli da a.S.)
fuladi agregati M M5 = M4 + iuridiuli da fizikuri pirebis saSualebebi
ucxour valutaSi.
fuladi agregatebi agebulia maTi likvidobis klebadobis wesiT.
agregatebs Soris aucilebelia wonasworoba; sxvanairad dairRveva
fuladi mimoqceva.
saerTaSoriso standartebi iTvaliswineben 4-dan 7-mde fulad agregats.
sxvadasxva qveyanaSi fuladi masa nawildeba agregatebis sxvadasxva
ricxvebad. gaerTianebuli erebis organizaciis statistikaSi upiratesobas
aniWeben agregats, romelic aerTianebs naRd da depozitur fuls.
saerTaSoriso savaluto fondi yvela qveynisaTvis gaiangariSebs saerTo
agregat M M1, romelic moicavs naRd fuls da Cekuri anabrebis yvela
saxeobas.
saerTaSoriso savaluto fondis rekomendaciiT gaiangariSeba:
viwro fuli (agregati M1 saSualebebi);
kvazi-fuli (uvado da saSemnaxvelo sabanko angariSebi da bazarze
formirebadi yvelaze likviduri finansuri operaciebi);
farTo fuli = viwro fuli + kvazi-fuli.
zemoT CamoTvlili fuladi agregatebi _ esaa samomento maCveneblebi,
gaangariSebuli periodis dasawyisisaTvis (bolosaTvis). mTeli rigi
gaTvlebisaTvis saWiroa agregatebis saSualo zomaze monacemebi periodis
ganmavlobaSi. amisaTvis gamoiyeneben martivi saSualo ariTmetikulis
formulas:
M I = i M (periodis dasawyisisaTvis) + i M (periodis bolosaTvis)/2.
saerTaSoriso praqtikaSi gaiangariSeba Sesabamisi fuladi agregatis wili
mTlian Sida produqtSi. es maCvenebeli iwodeba monetarizaciis
(monetizaciis) koeficientad da axasiaTebs realizebuli mSp-s im nawils,
romlis uzrunvelyofa xdeba Sesabamisi agregatiT: monetizaciis
koeficienti = i M / mSp.
magaliTad, Tu agregat MI-is Sefardeba mTlian Sida produqtTan Seadgens
20%, maSin amboben, rom mSp-s 20% realizaciis uzrunvelyofa xdeba am
agregatiT.
monetizaciis koeficienti aris fuladi mimoqcevis mniSvnelovani
indikatori, ramdenadac misi donis Sefaseba SesaZlebelia mxolod
saerTaSoriso SedarebebiT. ganviTarebul qveynebSi monetizaciis
108
koeficienti (gaangariSebuli agregat M M2 safuZvelze) Seadgens 60-dan
80%-
mde.
fuladi masis mimoqcevis siCqaris maCveneblebi
mimoqcevaSi fulis raodenoba damokidebulia Semdeg faqtorebze:
mSp-is sidideze;
fuladi masis mimoqcevis siCqareze.
fuladi masis mimoqcevis siCqare xasiaTdeba ori maCvenebliT:
fuladi masis brunvis raodenobiT (br.r.);
erTi brunvis xangrZlivobiT (x.br.).
fuladi masis brunvis raodenoba ganisazRvreba mTliani Sida produqtis
sididis SefardebiT fuladi masis saSualo sididesTan (_
M ), e.i.:
br.r. = mSp/_
M .
brunvadobis koeficienti uCvenebs, saSualod ramdeni brunva ganaxorciela
fuladma masam wlis ganmavlobaSi. sxva sityvebiT _ wlis ganmavlobaSi
ramdenjer iqna gamoyenebuli valuta saqonlisa da momsaxurebis
Sesasyidad. brunvis ricxvis zrdisas matulobs fuladi masis mimoqcevis
siCqare. es aris fuladi masis siCqaris maxasiaTebeli pirdapiri
maCvenebeli.
erTi brunvis xangrZlivoba gaiangariSeba dReebSi, (D) periodSi sabanko
dReebis ricxvis SefardebiT brunvis raodenobasTan.
br. x. = D/br. r.
saerTaSoriso standartebiT, weliwadSi sabanko dReebis raodenoba tolia
360 dRis, kvartalSi _ 180 dRis, TveSi _ 30 dRis. Ees maCvenebeli
axasiaTebs ramden dReSi ganxorcielda fuladi masis erTi brunva. Tu
dReebis raodenoba mcirdeba, es niSnavs imas, rom erTi da igive
moculobis
mTliani Sida produqtis momsaxurebisaTvis saWiroa naklebi dReebi. es
brunvis siCqaris uku maCvenebelia.
fuladi masis mimoqcevis siCqaris cvlileba iwvevs misi brunvidan
amoRebas (mimoqcevaSi gaSvebis), romelic ganisazRvreba formuliT:
M = (br. x1 _ br. x0) x mSp/D,
sadac, mSp/D _ saangariSo periodSi mTliani Sida produqtis erTdRiuri
realizaciis sididea.
109
fuladi masis mimoqcevis siCqaris Seswavlisas gansakuTrebiT mniS-
vnelovania naRdi fulis mimoqcevis siCqaris analizi, e.i. agregat MO -is.
fuladi masidan am agregatis gamoyofiT miviRebT fuladi masis mimoqcevis
siCqaris models: mSp/M= mSp/ MO x MO/ M.
am modelis Cawera SeiZleba gamartivebuli saxiTac: r.br = a x b,
sadac MO/ M aris naRdi fulis wili saerTo fuladi masis mimoqcevaSi.
saerTo fuladi masis mimoqcevis siCqaris absoluturi cvlileba ga-
nisazRvreba Semdegnairad: r.br. = r.br1 _ r.br0.
mimoqcevis siCqaris cvlileba (a) faqtoris xarjze: r.br(a). = (a1 _
a0)* b1
mimoqcevis siCqaris cvlileba (b) faqtoris xarjze: r.br(b) = (b1 _
b0)* a1
2. fiskaluri statistikis arsi da amocanebi; sabiujeto - sagadasaxado
Semosavlebisa da danaxarjebis statistika; biujetis proficitisa da
deficitis gamovlenis meTodebi
fiskaluri statistika Seiswavlis sabiujeto Semosulobebisa da
gadasaxdelebis dones maT struqturas, dinamikas da axdens masze moq-
medi faqtorebis korelaciur-regresiul analizs.
fiskaluri statistika iTvaliswinebs biujetis Semosulobebisa da
gadasaxdelebis analizs, pirvel rigSi Semosulobebisa da gadasaxdelebis
struqturis gansazRvras. amisaTvis iyenebs struqturis SefardebiT
sidides da Semosulobebis (an gadasaxdelebis) TiToeuli muxlisaTvis
gansazRvravs xvedriT wils Semosulobebis (an gadasaxdelebis) mTlian
moculobaSi. kerZod, Semosulobebis (an gadasaxdelebis) yoveli muxlis
moculoba procentulad unda SevafardoT Semosulobebis (an
gadasaxdelebis) saerTo moculobasTan. garda amisa, saWiroa biujetis
Sesrulebis xarisxobrivi analizi, rogorc biujetis saerTo moculobis
aseve Semosulobebisa da gadasaxdelebis calkeuli muxlebis mixedviT.
amisaTvis ki gamoiyeneba gegmis Sesrulebis SefardebiTi sidide, romelic
axasiaTebs faqtiuri Sesrulebis procentul Tanafardobas biujetis
sagegmo maCveneblebTan. Sedegad vRebulobT biujetis Sesrulebis
xarisxis maCvenebels.
saxelmwifo biujetis statistikuri Seswavla iTvaliswinebs aseve
biujetis Semosulobebisa da gadasaxdelebis dinamikur analizs. amisaTvis
yvelaze martivi saSualeba aris dinamikis SefardebiTi sidideebis
gaangariSeba.
biujetis statistikuri analizis dros metad mniSvnelovan sakiTxs
warmoadgens Semosavlebis yvelaze mTavari muxlebis – sagadasaxado
110
Semosavlebis statistikuri analizi, romlisaTvisac saWiroa
gadasaxadebis indeqsebis gamoyeneba.
radgan sagadasaxado Semosavlebis moculoba gadasaxadebis sagadasaxado
ganakveTebisa da dasabegri bazis sididis namravlis tolia, amitom
sagadasaxado Semosavlebis indeqsi sagadasaxado ganakveTebisa da
dasabegri bazis sididis indeqsTa namravliT miiReba, kerZod,
BCH III . Tavis mxriv, 0
1
C
CIC , xolo
0
1
B
BIB , sadac,
C1 da C0 aris Sesabamisad mimdinare da sabaziso periodSi sagadasaxado ga-
nakveTi, xolo B1 da B0 - saangariSo da sabaziso periodebSi sagadasaxado
Semosavlebis sidide.
saqarTvelos saxelmwifo finansebi aRiricxeba sabiujeto sistemis
ZiriTadi doneebis – saxelmwifo biujetis, avtonomiuri respublikebisa
da adgilobrivi biujetebis mixedviT. saxelmwifo biujeti – saqarTvelos
parlamentis mier damtkicebuli saqarTvelos centraluri xelisuflebis
Semosulobebis, agreTve misi funqciebisa da valdebulebebis Sesrulebis
mizniT gasawevi gadasaxdelebisa da naSTis cvlilebis erTobliobaa.
biujetis Semosulobebia: Semosavlebi – gadasaxadebi, grantebi, sxva
Semosavlebi, arafinansuri aqtivebi (arafinansuri aqtivebiT operaciebidan
miRebuli saxsrebi), finansuri aqtivebi (finansuri aqtivebiT operaciebidan
miRebuli saxsrebi, naSTis gamoyenebis garda), valdebulebebi
(valdebulebebis aRebis Sedegad miRebuli saxsrebi).
biujetis gadasaxdelebia saangariSo periodSi biujetidan gasacemi
fuladi saxsrebis erToblioba. maT miekuTvneba: xarjebi, arafinansuri
aqtivebi (arafinansuri aqtivebiT operaciebze mimarTuli saxsrebi),
finansuri aqtivebi (finansuri aqtivebiT operaciebze mimarTuli saxsrebi,
naSTis dagrovebis garda), valdebulebebi (valdebulebebis ZiriTadi
nawilis dafarvaze mimarTuli saxsrebi).
biujetis proficiti da deficiti:
1. biujetis Semosavlebsa da xarjebs Soris sxvaoba aris biujetis
saoperacio saldo, xolo saoperacio saldosa da arafinansuri aqtivebis
cvlilebas Soris sxvaoba – biujetis mTliani saldo;
2. dadebiTi mTliani saldo aris biujetis proficiti, xolo uaryofiTi
mTliani saldo – deficiti.
saxelmwifo biujetis statistikis ZiriTad amocanebs warmoadgens:
111
• biujetis Semosavlebisa da xarjebis maCveneblebis dadgena;
• saxelmwifo biujetis Semosavlebis struqturis gansazRvra;
• saxelmwifo biujetis xarjebis struqturis gansazRvra;
• biujetis deficitis dafinansebis wyaroebis an proficitis gamoyenebis
mimarTulebebis dadgena;
• sagareo saxelmwifo valis moculobis dadgena.
statistika biujets axasiaTebs sxvadasxva absoluturi da SefardebiTi
maCveneblebiT.
biujetis statistikis absolutur maCveneblebs miekuTvneba:
Semosavlebi (grantebis CaTvliT);
xarjebi;
Semosavlebis mateba xarjebze (saoperacio saldo);
saqarTvelos sagadasaxado kodeqsis Tanaxmad, biujetis saSemosavlo
nawilis formirebis ZiriTad wyaroebad iTvleba:
biujetis xarjviTi nawili iTvaliswinebs iseTi saxis sferoebis
dafinansebas, rogoricaa:
• saerTo daniSnulebis saxelmwifo momsaxureba;
• Tavdacva;
• sazogadoebrivi wesrigi da uSiSroeba;
• ekonomikuri saqmianoba (soflis meurneoba, transporti da a.S.);
• garemos dacva;
• sabinao-komunaluri meurneoba;
• janmrTelobis dacva;
• dasveneba, kultura da religia;
• ganaTleba;
• socialuri dacva.
grantebi - es aris usasyidlo aradabrunebadi, arasavaldebulo
Semosavlebi, romelsac aqvs araregularuli, erTdrouli, nebayoflobiTi
xasiaTis subvenciisa da reparaciis saxe. mocemuli finansuri nakadi
Semoedineba saxelmwifo marTvis dawesebulebebidan an saerTaSoriso
112
organizaciebidan. Ggrantebi saqarTvelos sabiujeto klasifikaciis
damtkicebis Taobaze saqarTvelos finansTa ministris 2010 wlis 25
agvistos N 672 brZanebiT, mokled rom vTqvaT aris arasavaldebulo
transferi, romelsac saxelmwifo erTeuli iRebs sxva saxelmwifo
erTeulidan, sxva qveynis mTavrobidan, an saerTaSoriso organizaciidan.
biujetis deficitis dafinansebis wyaroebia:
1. arafinansuri operaciebi (kapitaluri Semosavlebis saxiT);
2. finansuri operaciebi (kreditsa da fasian qaRaldebTan dakavSirebuli
operaciebi);
3. operaciebi valdebulebebze (sesxebTan dakavSirebuli operaciebi).
arafinansuri operaciebidan miRebuli saxsrebi gaiTvaliswineba biujetis
deficitis (mTliani uaryofiTi saldos) gansazRvrisas.
rogorc finansuri operaciebidan, ise operaciebidan valdebulebebze,
deficitis dafinansebis wyaroebidan gamoiyofa saSinao da sagareo
wyaroebi. kerZod, finansuri operaciebi saSinao wyaroebi moicavs
sesxebs, valutasa da depozitebs, fasian qaRaldebs, garda aqciebisa,
sadazRvevo teqnikur rezervebs, aqciebs da sxva kapitals, warmoebul
finasur instrumentebs, sxva debitorul/kreditorul davalianebebs.
sagareo dafinanseba moicavs: saxelmwifo fasiani qaRaldebis gamoSvebas
(garda aqciebisa); saerTaSoriso safinanso organizaciebis kredits;
ucxouri saxelmwifoebis mTavrobis mier saqarTvelosadmi gamoyofil
kreditebs, sxva saxis dafinansebas.
drois garkveul manZilze biujetis deficitis dasafinanseblad moziduli
saxelmwifo valdebulebebis erToblioba warmoadgens saxelmwifo vals.
saxelmwifo vali warmoadgens xelisuflebis organoebis valdebulebas
iuridiuli da fizikuri pirebis, ucxo saxelmwifoebis, saerTaSoriso
organizaciebis da saerTaSoriso samarTlis sxva subieqte-bis mimarT.
rogorc ukve aRvniSneT, sagareo valis statistikis amocanebia misi zomisa
da masStabebis, struqturisa da dinamikis dadgena.
yvela donis biujetis Sesrulebis analizi xorcieldeba: biujetis
ZiriTadi maCveneblebis (Semosavlebi, xarjebi da a. S.), agreTve, mTlianad
Semosulobebisa da gadasaxdelebis mixedviT gegmis Sesrulebis
SefardebiTi maCveneblebis safuZvelze.
AsaqarTvelos sabiujeto kodeqsis mixedviT arsebobs biujetis sxvadasxva
saxe, maT Soris: saqarTvelos naerTi biujeti, saxelmwifo biujeti,
113
avtonomiuri respublikis respublikuri biujeti, adgilobrivi
TviTmmarTveli erTeulis biujeti.
maTgan, saqarTvelos naerTi biujeti waredgineba saqarTvelos parlaments
informaciis saxiT, xolo saxelmwifo biujets amtkicebs saqarTvelos
parlamenti;
avtonomiuri respublikis respublikuri biujets amtkicebs avtonomiuri
respublikis umaRlesi sabWo; adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulis
biujets amtkicebs adgilobrivi TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi
organo (sakrebulos).
saqarTvelos naerTi biujeti – saqarTvelos saxelmwifo, avtonomiuri
respublikebis respublikuri da adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulebis
konsolidirebuli biujeti. naerTi biujeti ar eqvemdebareba arc erTi
xelisuflebis warmomadgenlobiTi organos mier damtkicebas;
saxelmwifos erTiani biujeti – centraluri, avtonomiuri respublikebis
erTiani respublikuri da adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulebis
erTiani municipaluri biujetebis konsolidirebuli biujeti.
saxelmwifos erTiani biujeti ar eqvemdebareba arcerTi xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organos mier damtkicebas;
saxelmwifo biujeti – saqarTvelos parlamentis mier damtkicebuli,
saqarTvelos centraluri xelisuflebis funqciebisa da valdebulebebis
Sesrulebis mizniT misaRebi Semosulobebis, gasawevi gadasaxdelebisa da
naSTis cvlilebis erToblioba;
centraluri biujeti – saxelmwifo biujetis da saqarTvelos mTavrobis
dadgenilebiT an kanonis safuZvelze saxelmwifo mmarTvelobis organos
administraciuli aqtiT da saqarTvelos kanonmdeblobiT dadgenili
wesiT saqarTvelos centraluri xelisuflebis organos an/da mis mier
dafuZnebuli sajaro samarTlis iuridiuli pirebisa da arasamewarmeo
(arakomerciuli) iuridiuli pirebis biujetebis konsolidirebuli
biujeti. centraluri biujeti ar eqvemdebareba arcerTi xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organos mier damtkicebas;
avtonomiuri respublikis naerTi biujeti – afxazeTis an aWaris
avtonomiuri respublikis respublikuri da Sesabamisad mis
SemadgenlobaSi Semavali adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulebis
konsolidirebuli biujeti. avtonomiuri respublikis naerTi biujeti ar
eqvemdebareba arc erTi xelisuflebis warmomadgenlobiTi organos mier
damtkicebas;
114
erTiani avtonomiuri respublikis biujeti – avtonomiuri respublikis
erTiani respublikuri biujetis da mis SemadgenlobaSi Semavali
TviTmmarTveli erTeulebis erTiani municipaluri biujetebis
konsolidirebuli biujeti. erTiani avtonomiuri respublikis biujeti ar
eqvemdebareba arcerTi xelisuflebis warmomadgenlobiTi organos mier
damtkicebas;
avtonomiuri respublikis respublikuri biujeti – avtonomiuri
respublikis umaRlesi sabWos mier damtkicebuli, avtonomiuri
respublikis xelisuflebis funqciebisa da valdebulebebis Sesrulebis
mizniT misaRebi Semosulobebis, gasawevi gadasaxdelebisa da naSTis
cvlilebis erToblioba;
avtonomiuri respublikis erTiani respublikuri biujeti – avtonomiuri
respublikis respublikuri biujetis da avtonomiuri respublikis
umaRlesi aRmasrulebeli organos normatiuli da saqarTvelos
kanonmdeblobiT dadgenili wesiT avtonomiuri respublikis xelisuflebis
organos an/da mis mier dafuZnebuli sajaro samarTlis iuridiuli
pirebisa da arasamewarmeo (arakomerciuli) iuridiuli pirebis biujetebis
konsolidirebuli biujeti. avtonomiuri respublikis erTiani
respublikuri biujeti ar eqvemdebareba arcerTi xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organos mier damtkicebas;
adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulis biujeti – adgilobrivi
TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi organos (sakrebulos) mier
damtkicebuli, adgilobrivi xelisuflebis funqciebisa da
valdebulebebis Sesrulebis mizniT misaRebi Semosulobebis, gasawevi
gadasaxdelebisa da naSTis cvlilebis erToblioba;
erTiani municipaluri biujeti – adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulis
biujetis da adgilobrivi TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi organos
– sakrebulos normatiuli aqtiT, saqarTvelos organuli kanoniT
„adgilobrivi TviTmmarTvelobis kodeqsi“ gansazRvruli wesiT da
saqarTvelos kanonmdeblobiT dadgenili wesiT TviTmmarTveli erTeulis
xelisuflebis organos mier daqvemdebarebuli/dafuZnebuli sajaro
samarTlis iuridiuli pirebisa da arasamewarmeo (arakomerciuli)
iuridiuli pirebis biujetebis konsolidirebuli biujeti. erTiani
municipaluri biujeti ar eqvemdebareba arcerTi xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organos mier damtkicebas;
biujetis Semosavlebi formirdeba 3 wyarodan: gadasaxadebi grantebi da
sxva Semosavlebi.
saxelmwifos mier fiskaluri politikis ZiriTadi instrumenti
ekonomikuri politikis realizaciaze zemoqmedebis TvalsazrisiT,
115
sagadasaxado sistemaa. DsaqarTveloSi dRes moqmedi kanonmdeblobiT
sagadasaxado sistema moicavs Semdeg gadasaxadebs: _gadasaxadi
Semosavalze, mogebaze da kapitalis Rirebulebis zrdaze:
adi;
_ sayovelTao gadasaxadebi saqonelsa da momsaxurebaze:
_gadasaxadebi sagareo vaWrobasa da sagareo-ekonomikur operaciebze:
importis gadasaxadi;
_ gadasaxadi sakuTrebaze:
sxva gadasaxadebi;
gadasaxadebi arsebobs saxelmwifo da adgilobrivi, pirdapiri da iribi,
saerTo da specialuri (gamoyenebis niSnis mixedviT), fiqsirebuli,
progresuli, regresuli (sagadamxdelo ganakveTebis mixedviT).
fiskaluri statistika Seiswavlis sabiujeto Semosulobebisa da
gadasaxdelebis dones da maT struqturas, dinamikas da axdens masze moq-
medi faqtorebis korelaciur-regresiul analizs.
Ddinamikis dasaxasiaTeblad statistika iyenebs saindeqso meTods, rom-
lis safuZvelzec angariSobs sagadasaxao Semosavlebis saerTo indeqss.
sagadasaxo Semosavlebis saerTo indeqsi ase gamoiTvleba2:
00
11
q
sadac aris sagadasaxado ganakveTi;
- sagadasaxado baza.
sagadasaxado bazebis indeqsi ase aigeba: 00
01
q
sagadasaxo ganakveTebis indeqsi ki ase aigeba: 01
11
q
q
am indeqsebs Soris arsebobs Semdegi urTierTkavSiri:
00
01
q
q
01
11
q
q
00
11
q
q
, e. i. q q .
2 . ძ რ . ., 2003, .
116
absolutur maCvenebelTa safuZvelze SeiZleba gaangariSebul iqnes
Semdegi saxis SefardebiTi statistikuri maCveneblebi, romlebic
axasiaTeben saxelmwifo marTvis seqtoris saqmianobis ekonomikur Sedegebs:
1. saxelmwifo marTvis seqtoris xarjebis wili gaiangariSeba saxelmwifo
marTvis seqtoris xarjebis SefardebiT erovnul produqtTan;
2. gadasaxadebis wili gaiangariSeba gadasaxadiT dabegrili saxelmwifo
marTvis seqtoris xarjebis SefardebiT erovnul produqtTan;
3. gadasaxadebisa da mosakreblebis wili – gadasaxadisa da socdazRvevis
anaricxebis SefardebiT erovnul produqtTan.
AsaerTaSoriso SedarebebisaTvis gamoiyeneba saxelmwifo biujetis
deficitis ara absoluturi, aramed SefardebiTi done, romelic SeiZleba
gaangariSebul iqnes sxvadasxva meTodiT.
saerTaSoriso savaluto fondis (ssf) rekomendaciebiT, deficitis
SefardebiTi sidide gaiangariSeba, rogorc deficitis absoluturi
sididis Sefardeba mTlian Sida produqtTan. saqarTvelos
kanonmdeblobiT deficitis normatiuli sidide mSp-sTan Seadgens 3%. is
gamoiyeneba ssf-is mier kreditebis gacemisa da ssf-Si qveynebis wevrad
miRebisas.
aranakleb mniSvnelovania saxelmwifo valis statistikuri maCveneblebis
gaangariSeba. saxelmwifo valis momsaxureba xorcieldeba procentebis ga-
daxdisa da sesxis ZiriTadi Tanxis dafarviT.
sesxis wliuri momsaxurebis sidide SeiZleba gaangariSebul iqnes Sem-
degi formulis safuZvelze: ,21 DDD
sadac 1D - aris sesxze daricxuli procentis sidide;
2D - dafaruli ZiriTadi sesxis sidide.
statistika gansazRvravs momsaxurebis moculobas Semdegi formuliT:
,21
Э
DDK
sadac Э aris qveynis saeqsporto sargeblis sidide.
M momsaxurebis moculobis gaangariSebis meore meTodi iTvaliswinebs va-
lis momsaxurebis absoluturi sididis Sefardebas mSp-Tan, e. i. GDP
DDK 21
3. kreditis statistikuri Seswavlis maCveneblebi
saqarTveloSi sabanko sistemis ZiriTad rgols warmoadgens erovnuli
banki. igi axorcielebs qveyanaSi fulad-sakredito regulirebas.
saqarTvelos erovnuli banki Sesabamisi kanonmdeblobis safuZvelze
117
SeimuSavebs fulad-sakredito politikis strategias da taqtikas. am
politikis Sedegebi SesaZlebelia Sefasdes monetaruli indikatorebiT.
aseTi indikatorebi garkveulwilad fulis bazarsa da ZiriTad socialur-
ekonomikur maCveneblebs Soris damakavSirebeli rgolia.
sabanko kreditis ZiriTad statistikur maCveneblebs miekuTvneba:
• ekonomikisa da mosaxleobis dakreditebisaTvis bankebis mier gacemuli
Tanxebis moculoba;
• sakredito dabandebebis saerTo TanxaSi moklevadiani da grZelvadiani
kreditebis xvedriTi wili;
• sawarmoebis mier bankebSi aRebuli sesxebis vadagadacilebuli
davalianeba.
sakredito Tanxebis gamoyenebis analizisas statistikaSi gaiangariSe-
ba Semdegi maCveneblebi: kreditis brunvis ricxvi (K), kreditis brunvadoba
dReebSi (T), produqciis gamoSvebis moculoba sakredito resursebis erT
larze.
brunvaTa ricxvi ganisazRvreba Semdegi formuliT:
,S
QK
sadac K - brunvaTa ricxvia mocemul periodSi;
Q - kreditis brunva gacemis an dafarvis mixedviT;
S kreditis saSualo naSTi.
K kreditis dReebSi brunvadobis gasaangariSeblad saWiroa mocemuli pe-
riodis kalendaruli dReebis ricxvis Sefardeba brunvadobis koeficien-
tTan.
maSasadame, K
Tt
gacemuli kreditis yovel erT larze damatebiT gamoSvebuli produqciis
raodenoba gaiangariSeba gamoSvebuli produqciis SefardebiT gacemuli
kreditis mTlian moculobasTan.
nebismieri safinanso, sakredito an komerciuli operacia warmoadgens maT
monawileebs Soris SeTanxmebaTa erTobliobas Semdegi pirobebiT:
kreditis moculoba, saqonlis fasi, procentis daricxvisa da ZiriTadi
valis dafarvis xerxi da sxva.
finansur gaangariSebaSi procentis qveS igulisxmeba nebismieri formis
valis saxiT aRebuli Tanxidan miRebuli Semosavlis absoluturi sidide.
118
procentis gadaxda kreditorisaTvis xdeba valis sidideze daricxviT an
masTan erTad.
finansur raodenobriv analizSi saprocento ganakveTi warmoadgens ara
marto savalo Tanxis gazrdis instruments, aramed aseve finansuri
operaciis Semosavlis sazomsac.
arsebobs saprocento ganakveTis ori ZiriTadi saxe: martivi da rTuli.
sawyisi Tanxis zrdis meqanizmi martivi saprocento ganakveTis dros maTe-
matikurad Semdegnairad SeiZleba gamovsaxoT:
)21()1( iPiiPPiPiP ,
)1( niPs ;
xolo rTuli saprocento ganakveTis dros
)1(1 iPPiPS ,
2
1112 )1()1)(1()1( iPiiPiSSiSS ,
niPS )1( ,
sadac, P - Tavdapirveli Tanxaa;
i - saprocento ganakveTi;
n - welTa ricxvi;
S - dagrovili fuli, Tavdapirveli Tanxa masze daricxuli procentiT va-
dis (periodis) bolos.
Tu sesxis gacema unda moxdes erT wlamde vadiT, maSin bankisaTvis
ufro momgebiania martivi, xolo erT welze meti periodisaTvis – rTuli
saprocento ganakveTi.
4. sadazRvevo bazris statistikuri maCveneblebi
sabazro ekonomikis funqcionireba xdeba bazrebis saSualebiT.
pirobiTad SegviZlia gamovyoT sasaqonlo da finansuri bazari. Cven
SevexebiT finansur bazars, romelic moicavs sadazRvevo bazars, fasiani
qaRaldebis bazars, savaluto bazars, sakredito bazars.
119
ganviTarebuli qveynebisaTvis damaxasiaTebelia sami tipis sadazRve-
vo sistema: kerZo sadazRvevo sistema, saxelmwifo sadazRvevo sistema da
Sereuli.
dazRvevis bazris statistikis maCvenebelTa sistema moicavs absolu-
tur sidideebs, SefardebiT sidideebs da saSualo sidideebs.Aabsoluturi
sidideebia: sadazRvevo mindori, sadazRvevo portfeli, sadazRvevo Sem-
Txveveis ricxvi, dazaralebuli obieqtebis sadazRvevo Tanxa da a.S.
SefardebiT sidideebs mieku vneba:
D ) dazRvevis zaralianobis done:
sadac W - anazRaurebuli zaralia;
- dazaralebulo obieqtebis sadazRvevo Tanxa.
) zaralebis fardobiTi sixSire, romelic gamoiTvleba formuliT:
sadac q-zaralebis raodenobaa, xolo N-dasazRvevod miRebuli riskebis
raodenoba(xelSekrulebebis raodenoba).
g) sadazRvevo Tanxis done, romelic gaiangariSeba formuliT:
sadac sadazRvevo Tanxis donea, xolo dazaralebuli obieqtebis
sadazRvevo Tanxaa, S - yvela sadazRvevo obieqtis sadazRvevo Tanxa.
d) sadazRvevo anazRaurebis done gaiangariSeba formuliT:
100nP
WK
sadac W aris anazRaurebuli zarali; P n - moziduli jamuri premia.
e) dazaralebuli obieqtebis xvedriTi wili gamoiTvleba formuliT:
100N
nKn
sadac n aris dazaralebuli obieqtebis, xolo N - dazRveuli obieqtebis
saerTo ricxvi.
v) sadazRvevo SemTxvevebis sixSiris maCvenebeli gamoiTvleba formuliT:
sadac m aris sadazRvevo SemTxvevebis ricxvi, xolo N - dazRveuli obieq-
tebis ricxvi.
az vevis statistika angariSobs iseT saSualo maCveneblebs, rogoricaa:
premiis moculoba saSualod, romelic modis erT sadazRvevo obieqtze,
100n
sS
WK
100N
qV
100S
SK n
s
sK nS
100N
mKm
nS
120
zaralis moculoba saSualod, romelic modis erT sadazRvevo obieqtze
da a.S.
zaralis saSualo sidide gaiangariSeba mTlianad anazRaurebul za-
ralis SefardebiT zaralebis raodenobasTan, rac formuliT Semdegnai-
rad SeiZleba iqnes gamosaxuli: ;S
qv
5. inflaciis donisa da dinamikis statistikuri analizi
inflaciis kvlevis msoflio praqtikaSi inflaciis donis saerTo da-
xasiaTebisaTvis gamoiyeneba ori maCvenebeli: pirveli, samomxmareblo fase-
bis indeqsi, romelic saSualebas iZleva Sefasdes inflaciis done samom-
xmareblo bazarze da zomavs im fasebis saSualo cvlilebas, romelsac
qalaqis mosaxleoba ixdis saqonlisa da momsaxurebis fiqsirebuli kala-
Tis SesaZenad; dReisaTvis samomxmareblo fasebis indeqsi erTaderTi maCve-
nebelia, romlis saSualebiTac izomeba qveyanaSi inflaciis done; meore,
mTliani Sida produqtis deflatori, romelic afasebs inflaciis dones
saxelmwifoSi warmoebuli da moxmarebuli mTliani dovlaTis mixedviT.
inflaciis done izomeba fasebis indeqsis gamoyenebiT, anu:
Iinf=
0
01
p
pp
I
II100,
sadac - inflaciis done procentulad;
1pI - saqonlis fasis indeqsia saangariSo periodSi;
0pI - saqonlis fasis indeqsia sabaziso periodSi.
mocemuli formula SeiZleba Caiweros asec: 1001
0
1
p
p
I
II inf. .
magaliTi: Tu 07.11pI , 03.1
0pI , maSin inflaciis done Seadgens:
%9.3100103.1
07.1
.
misi cvlileba uCvenebs, Tu ramdeni procentiT Seicvala inflaciis
done drois mocemul periodSi.
inflaciis sidide ki gaiangariSeba Semdegnairad: ( p - 1) x 100.
mTliani Sida produqtis deflatori udris:
,
sadac Im aris fuladi masis indeqsi da igi tolia:
inf.I
q
nm
01 mmm :
121
,
xolo m1 d a m0 aris fuladi masa Sesabamisad saangariSo da sabaziso
wels.
, sadac
n1 da n0 aris fuladi masis brunvaTa ricxvi saangariSo da sabaziso wels.
saxelmwifo statistikis mier fuladi masa gaiangariSeba naRdi da
unaRdo fuladi saxsrebis, yvela Semosavlebis jamis (dagrovebis moculo-
bis gaTvaliswinebiT), Senatanebisa da gadasaxdelebis brunvis mixedviT,
xolo sasaqonlo masa – saqonelbrunvisa da momsaxurebis gayidvis mocu-
lobis, saqonlisa da momsaxurebis yidvaze mosaxleobis fuladi danaxar-
jebis mixedviT.
sasaqonlo da fuladi masebis Sesabamisobis done fasdeba rigi
maCveneblebis mixedviT. kerZod, aseTebs miekuTvneba: fuladi da sasaqonlo
masebis Tanafardoba statikasa da dinamikaSi; fuladi masisa da fasebis
zrdis tempebis Tanafardoba; Semosavlebisa da fasebis zrdis tempebis
Tanafardoba. aqve unda aRvniSnoT, rom analizisaTvis saWiro
informaciul bazad gamoiyeneba sxvadasxva saxis wyaro, kerZod: saqonlisa
da momsaxurebis fasebis mopoveba xorcieldeba SerCeviTi gamokvlevis
statistikuri meTodiT; samomxmareblo danaxarjebis struqtura saojaxo
biujetis statistikiT regularuli gamokvlevebis safuZvelze;
informacias fuladi masis Taobaze statistikuri organoebi iReben
bankebidan; mosaxleobis fuladi Semosavlebisa da gasavlebis balansi
saSualebas iZleva ganisazRvros saqonlisa da momsaxurebis SeZenis
danaxarjebi.
inflaciis gasazomad gamoiyeneba agreTve fuladi erTeulis msyidve-
lobiTunarianobis indeqsi, romelic gviCvenebs, Tu mocemul period-
Si ramdeniT gaufasurda an gaZlierda (ganmtkicda) fuladi erTeuli
(erovnuli valuta). igi fasebis indeqsis Sebrunebuli maCvenebelia:
11
101
qp
qp
II
p
.
magaliTad: fasebis indeqsma 2009 wlis dekemberSi 2008 wlis dekemberTan
SedarebiT Seadgina 115,2%. e. i. fasebi gaizarda 15,2%-iT. es ki imas niS-
navs, rom laris msyidvelobiTunarianoba Semcirda 13,2% - iT.
e. i. (1 - 0,868) x 100 = 13,2%.
inflaciis donisa da dinamikis erT-erT ZiriTad maCvenebels warmo-
adgens `samomxmareblo kalaTis~ da mosaxleobis fuladi Semosavlebis
urTierTdamokidebuleba. igi Semdegnairad gamoiTvleba:
01 nnn
86801521
1,
,
122
Iinf= 1001
11
D
pq,
sadac Iinf aris inflaciis done procentebSi;
11 pq - sasursaTo produqtebis Rirebuleba;
1D - mosaxleobis fuladi Semosavlebi.
6. safinanso birJisa da fasiani qaRaldebis statistikuri maCveneblebi
safinanso-sabanko statistika fasiani qaRaldebis bazris raodenob-
rivi daxasiaTebisaTvis angariSobs Semdeg statistikur maCveneblebs: gari-
gebis raodenoba, aqciebis raodenoba, garigebis Rirebuleba, birJis likvi-
duroba da a. S.
birJis likviduroba niSnavs birJis mTliani sabrunavi kapitalis
gadaqcevis siswrafes fulad kapitalSi, anu vaWrobis siswrafes. misi
pirdapiri maCveneblebia brunvadobis koeficienti da brunvadobis dRee-
bi.
B brunvadobis koeficienti gaiangariSeba formuliT:
ANU S
QK
sadac QQ aris birJaze garigebaTa mTliani Rirebuleba sabazro fasebSi;
S ki - birJaze sabrunavi kapitalis saSualo naSTi mocemul periodSi.
B brunvadobis dReebi gamoiTvleba formuliT:
K
Tt , sadac T aris kalendaruli dReebis ricxvi.
7. savaluto bazris statistikuri maCveneblebi3
avaluto bazarze valutiT vaჭroba xorcieldeba valutis kursiT,
romelic gviCvenebs valutis erTi erTeulis fass gamosaxuls meore
valutiT. avaluto kurss bazarze gansazRvravs moTxovna miwodeba,
romelic varirebadia, riTac yalibdeba Tavisuflad mcocavi savaluto
kursebi. avaluto kursis saxeebia: pirdapiri da Sebrunebuli, kros-kursi,
forvarduli, myidvelis, gamyidvelis, gacvliTi da sxv.
tatistika sasaqonlo jgufebis mixedviT msyidvelobiTunarianobis pa-
ritetis indeqss angariSobs Semdegi formuliT:
3 detalurad ixileT: m. xmalaZe, statistika ekonomikasa da biznesSi. Tb., 2011, gv. 538-548
,100
ba
aa
pq
pqI
123
sadac aris ,,a” qveynis sasaqonlo jgufis, an mTeli sasaqonlo pro-
duqciis fizikuri moculoba;
da - Sesabamisad ,,a” da ,,b” qveynis fasebia mocemul periodSi.
valutis gacvliTi kursis saxeebia: nominaluri, realuri, nominalur-
efeqturi da realur-efeqturi.
or periodSi nominaluri gacvliTi kursis dinamikis dasaxasia eb-
lad angari oben valutis nominaluri gacvliTi kursis indeqss:
sadac aris valutis nominaluri gacvliTi kursi Sesabamisad saan-
gariso da sabaziso periodebSi.
valutis realuri gacvliTi kursis indeqsi aigeba Semdegnairad:
sadac aris Sesabamisad saqarTvelosa da aSS-s samomxmareblo fase-
bis indeqsebi; an meorenairad:
aq
ap bp
0
1
e
ekn
01, ee
b
a
I
I
e
eK
0
1
ba II ,
b
a
n I
I
Kk
1
124
Tema 6
cxovrebis donis statistika
saleqcio sakiTxebi:
1. mosaxleobis cxovrebis done, rogorc statistikis Seswavlis obieqti;
2. humanuri ganviTarebis indeqsi da misi ZiriTadi komponentebi; humanuri
ganviTarebis indeqsis gaangariSebis meTodologia;
3. Sinameurneobebis statistikuri Seswavla; mosaxleobis Semosavlebisa
da danaxarjebis statistikuri maCveneblebi;
4. mosaxleobis diferenciaciis maCveneblebi cxovrebis donis mixedviT;
k. jinis koeficientis gamoyeneba;
5. samomxmareblo kalaTis gaangariSebis meTodika;
6. siRaribis statistikuri Seswavla; siRaribis donis, siRrmisa da
simwvavis statistikuri maCveneblebi;
7. mosaxleobis jandacvisa da ganaTlebis statistikuri maCveneblebi.
1. mosaxleobis cxovrebis done, rogorc statistikis Seswavlis
obieqti
mosaxleobis cxovrebis done warmoadgens umniSvnelovanes socialur-
ekonomikur kategorias. ekonomikur literaturaSi ar arsebobs misi
erTxmad miRebuli ganmarteba. Sesabamisad rTuldeba im statistikuri
maCveneblebis gansazRvra, romelTa saSualebiTac unda daxasiaTdes
cxovrebis done.
yvelaze gavrcelebulia Sexeduleba, rom cxovrebis done
ganisazRvreba im saqonlisa da momsaxurebis erTobliobiT, romelsac
flobs adamiani an adamianTa jgufi. aris ganmartebac, sakmaod
yuradsaRebi, rom cxovrebis done gulisxmobs rogorc materialuri da
sulieri dovlaTis moxmarebis moculobas, aseve maTze adamianis
moTxovnilebis dakmayofilebis xarisxs.
farTo gagebiT mosaxleobis cxovrebis done moicavs cxovrebis
pirobebs, Sromas, yofas, dasaqmebas, dasvenebas da ganaTlebas. am
SemTxvevaSi ki laparakoben `cxovrebis xarisxze~. saerTod ki SeiZleba
iTqvas rom cxovrebis doneze moqmedebs yvela movlena Tu procesi, rasac
adgili aqvs qveyanaSi. ufro metic ama Tu im qveynis mosaxleobis
cxovrebis doneze SeiZleba mkveTri gavlena moaxdinos saerTaSoriso
urTierTobebis cvlilebebma, risi magaliTebic arc ise iSviaTia Soreul,
axlo warsulSi Tu dRes.
ase rom cxovrebis donis statistikuri Sefaseba da gazomva
garkveulwilad problemuri Temaa. Tumca dReisaTvis miRebulia, rom
cxovrebis donis erT-erT mniSvnelovan maCvenebels warmoadgens
Sinameurneobebis Semosavlebi, romlebic gansazRvraven maT
SesaZleblobebs SeiZinon saqonlis, momsaxurebis da aqtivebis garkveuli
moculoba. Semosavlebi warmoadgenen agreTve danazogebis wyaros,
romlebic SemdgomSi SeiZleba gamoyenebuli iyos sxvadasxva daniSnulebiT:
125
binebis, miwebis, Zvirfasi liTonebis da sxvaTa SesaZenad, romelTa
flobac adamianebs cxovrebis gaumjobesebis saSualebas aZlevs.
cxovrebis done SeiZleba Seswavlili iqnes sxvadasxva WrilSi:
1. mTeli mosaxleobis mixedviT;
2. qalaqisa da soflis mosaxleobis mixedviT;
3. regionebis mixedviT;
4. socialuri jgufebis mixedviT;
5. Sinameurneobebi Semosavlebis sxvadasxva donis mixedviT;
6. Sinameurneobebi maTSi dasaqmebulTa ricxvis mixedviT.
cxovrebis donis statistikis winaSe dgas rigi amocanebi, romelTagan
ZiriTadia cxovrebis donis da dinamikis daxasiaTeba, mosaxleobis
Semosavlebis da moxmarebis doneebis da struqturis Seswavla, aseve
Semosavlebisa da moxmarebis doneebSi da struqturaSi momxdari
cvlilebebis asaxva-analizi, xangrZlivi moxmarebis sagnebis dagrovebis
analizi, siRaribis donis da sazRvrebis dadgena.
cxovrebis donis statistikis winaSe dasmuli amocanebis gadawyvetas
statistika axdens maCvenebelTa sistemis daxmarebiT, romelTagan yvelaze
mniSvnelovania sakiTxi: SeiZleba Tu ara cxovrebis done daxasiaTdes
erTi romelime ganmazogadebeli maCvenebliT.
sazogadoebis ganviTarebis da Sesabamisad keTildReobis ZiriTad
determinants warmoadgens ekonomika. amitom cxovrebis donis ZiriTad
ganmazogadebel maCveneblad SeiZleba gamoyenebul iqnes ekonomikis
mdgomareobis maxasiaTeblebi, rogoricaa mTliani Sida produqtis (mSp)
moculoba, mTliani erovnuli Semosavlis, wminda erovnuli Semosavlis da
wminda erovnuli gankargvadi Semosavlis moculoba rogorc absolutur
gamosaxulebaSi, ise erT mcxovrebze gaangariSebiT.
Tu: -Ti aRvniSnavT mTlian Sida produqtis da erovnuli Semosavlis
maCveneblebs mocemuli wlisTvis;
-iT mosaxleobis saSualo ricxovnobas amave wlisTvis, maSin
erT mcxovrebze mTliani Sida produqtis da erovnuli Semosavlis
moculoba gaiangariSeba, rogorc
Q X =
Q
S.
aRniSnuli ganmazogadebeli maCveneblebis arsebiT nakls warmoadgens
is garemoeba, rom isini Seicaven iseT elementebs, romlebic pirdapir ar
arian dakavSirebuli cxovrebis donesTan. magaliTad mSp moicavs armiis,
policiis, saxelmwifo aparatis da a.S. Senaxvis xarjebs. amitom zogierTi
ekonomisti sruliad marTebulad gvTavazobs zemoTmotanil
makroekonomikur maCveneblebTan erTad visargebloT CvilTa mokvdaobis da
axladdabadebulis sicocxlis mosalodneli saSualo xangrZlivobis
maCveneblebiT. am maCveneblebis upiratesoba isaa, rom maTSi
126
koncentrirebulad aisaxeba qveynis cxovrebis ekonomikuri, samedicino,
ekologiuri da a.S. saerTo jamSi raodenobrivi da xarisxobrivi mxare.
cxovrebis donis maxasiaTeblad gamoiyeneba agreTve realuri
xelfasis indeqsi an TviT realuri xelfasi, romelic miiReba nominaluri
xelfasis gayofiT samomxmareblo fasebis indeqsze. amave rangis
maCvenebels miekuTvneba laris msyidvelobiTi unarianobis indeqsi,
romelic fasebis indeqsis Sebrunebul sidides warmoadgens. Tanamedrove
pirobebSi cxovrebis donis amsaxvel erT-erT ganmazogadebel maCveneblad
miCneulia samomomxmareblo fasebis indeqsi (sfi). saqarTvelos
statistikis mier is gaiangariSeba rogorc ori periodis fasebis saSualo
donis Tanafardoba saqonlisa da momsaxurebis fiqsirebuli kalaTis
mixedviT, romelsac SeiZens qalaqis mosaxleoba. saqonlisa da
momsaxurebis fasebi, romlebic gamoiyeneba sfi-s gamosaTvlelad, miiReba
fasebze SerCeviTi statistikuri dakvirvebiT. samomxmareblo kalaTSi
Sedis 311 dasaxelebis saqoneli da momsaxureba.4 moxmarebis struqtura
(indeqsis wonebi – moxmarebuli saqonlisa da momsaxurebis moculoba anu
q) miRebulia Sinameurneobebis gamokvlevaTa safuZvelze. samomxmareblo
fasebis indeqsi gamoiTvleba laspeiresis indeqsiT.
1 0
0 0
p q=
p p q,
J sadac
pJ _ aris samomxmareblo fasebis indeqsi;
p - calkeuli saxeobis saqonlis da momsaxurebis fasi an tarifi
mimdinare da sabaziso periodebSi;
q - SeZenili calkeuli saqonlis da momsaxurebis moculoba sabaziso
periodSi.
cxovrebis dones aseve axasiaTeben Semdegi indeqsebiT:
_ cxovrebis Rirebulebis indeqsiT, romelic warmoadgens samomxmareblo
fasebis harmoniul indeqss da gaiangariSeba formuliT:
11
11
1pq
i
pqI p , sadac
i _ aris calkeuli saxeobis produqciis da momsaxurebis fasis an
tarifis individualuri indeqsi.
_ mosaxleobis msyidvelobiTi unarianobis indeqsi, romelic
samomxmareblo indeqsis Sebrunebuli sididea. kerZod:
11
11
1
1
pq
pqi
II
sfi.
,
sadac aRniSvnebi igivea, rac wina formulaSi.5
4 sfi-s formirebaSi monawileobs 282 dasaxelebis saqoneli da momsaxureba.
5 formula 12.8 aris laris msyidvelobiTi unarianobis indeqsi.
127
2. humanuri ganviTarebis indeqsi da misi ZiriTadi komponentebi;
humanuri ganviTarebis indeqsis gaangariSebis meTodologia
gaerTianebuli erebis organizaciis ganviTarebis programis
specialistebis jgufis mier 1998w. moxsenebaSi – adamianis ganviTarebis
Sesaxeb (oqsfordi, 1998) SemoTavazebuli iqna cxovrebis donis erTiani
agregirebuli maCvenebeli _ `adamianuri potencialis ganviTarebis
indeqsi~, romelsac kidev uwodeben humanuri ganviTarebis indeqss (hgi).
1998 wels SemuSavebuli hgi warmoadgens sami indeqsis saSualo
ariTmetikuls, romlebic asaxaven cxovrebis donis umniSvnelovanes
aspeqtebs, rogoricaa:
1. sicocxlis mosalodneli saSualo xangrZlivoba axlad
dabadebulisTvis;
2. mosaxleobis ganaTlebis miRweuli done;
3. mSp moculoba erT mcxovrebze gaangariSebiT, gamosaxuli aSS
dolarebSi.
TiToeuli komponentis indeqsi gamoiTvleba formuliT:
I
ax
X
X X
X
i
i i
i min
m min
- ,
sadac Xi - aris i-ri maCveneblis faqtobrivi mniSvneloba;
axXi m
da Xi min- i-ri maCveneblis maqsimaluri da minimaluri mniSvnelobebi
Sesabamisad.
2010 wels hgi-is gaangariSebis meTodologiam mniSvnelovani
cvlilebebi ganicada, amitom aRniSnuls “axali meTodologiis” saxeliT
moixsenieben.
axali meTodologiiT:
1. sicocxlis xangrZlivobis indeqsi (LEI) = 2.63
20LE
LELE – sicocxlis mosalodneli xangrZlivobaa axalSobilTaTvis,
Tu maTi sicocxlis ganmavlobaSi SenarCunebuli iqneba dabadebisas
arsebuli asakobrivi mokvdaobis tendenciebi;
2. ganaTlebis indeqsi (EI) = 951.0
EYSIMYSI
128
2.1 swavlis saSualo xangrZlivobis indeqsi (MYSI) = 2.13
MYS
MYMYS – 25 wlis da zeviT asakis mosaxleobis mier mTeli
sicocxlis ganmavlobaSi miRebuli ganaTlebis xangrZlivobaa
ganaTlebis TiToeuli safexuris Teoriuli xangrZlivobis
gaTvaliswinebiT (wlebSi);
2.2 swavlis mosalodneli xangrZlivobis indeqsi (EYSI) = 6.20
EYS
EY EYS – saskolo asakis bavSvis swavlis mosalodneli
xangrZlivoba, Tu misi sicocxlis manZilze SenarCundeba ganaTlebis
miRebis mimdinare tendenciebi;
3. Semosavlebis indeqsi (II) = )163ln()108211ln(
)163ln()ln(
GNIpc
GHIpc – qveynis mTliani erovnuli Semosavali erT sul mosaxleze
msyidvelunarianobis paritetebiT, aSS dolari.
saboloo saxiT ki, hgi Semdegi saxiT Caiwereba:
3 IIEILEIHDI
humanuri ganviTarebis indeqsis tendenciebi 5 wliani intervalebiT
aris warmodgenili.
hgi maqsimaluri mniSvneloba Teoriulad SeiZleba iyos 100,0%, rac
niSnavs, rom sazogadoebam mTlianad gamoavlina Tavisi potencialuri
SesaZleblobebi. indeqsis mniSvneloba saqarTveloSi 2008 w. – 69,8%
niSnavs, rom qveyanas Tavisi adamianuri potencialis 30,2% realizebuli
ara aqvs (100 - 69,8 = 30,2). 2007 wels Jurnalma ekonomistma (The Economist)
gamoaqveyna cxovrebis xarisxiT msoflioSi pirvel adgilze myofi oci
qveyana. reitingi eyrdnoba adamianuri ganviTarebis indeqsis mniSvnelobas.
cxovrebis xarisxis mixedviT samoTxed dedamiwaze miCneulia norvegia,
romelmac reitingSi daikava pirveli adgili. meore da mesame adgils
ikaveben islandia da avstralia. meoce adgili daikava axalma zelandiam.
oceulSi Sevidnen aseve Svecia da dania, romlebic tradiciulad cnobili
arian cxovrebis maRali xarisxiT. aSS reitingSi ikavebs merve adgils.
129
zemoTganxiluli cxovrebis donis ganmazogadebel maCveneblebs didi
mniSvneloba aqvT, magram srulad ver axasiaTeben cxovrebis dones,
ramdenadac cxovreba gacilebiT mravalaspeqtiania, rac moiTxovs sxva
maCveneblebis gamoyenebasac. cxovrebis donis maxasiaTebeli maCvenebelTa
sistema gaerom SeimuSava 1960 wels, romelic gadamuSavebuli saxiT bolo
variantad warmodgenili iqna 1978 wels da moicavs maCvenebelTa 12 jgufs:
1. Sobadoba, mokvdaoba da sxva demografiuli maCveneblebi;
2. cxovrebis sanitarul-higienuri pirobebi;
3. sasursaTo saqonlis moxmareba;
4. sabinao pirobebi;
5. ganaTleba da kultura;
6. Sromisa da dasaqmebis pirobebi;
7. mosaxleobis Semosavlebi da xarjebi;
8. cxovrebis Rirebuleba da samomxmareblo fasebi;
9. satransporto saSualebebi;
10. dasvenebis organizacia;
11. socialuri uzrunvelyofa;
12. adamianis Tavisufleba.
amerikis SeerTebul StatebSi SemuSavebuli maCvenebelTa sistema
iTvaliswinebs cxovrebis donis iseT sakiTxebsac, rogoricaa: garemos
dacva, erovnuli Tavdacva da moqalaqeTa samarTlebrivi dacva.6
3. Sinameurneobebis statistikuri Seswavla; mosaxleobis
Semosavlebisa da danaxarjebis statistikuri maCveneblebi mosaxleobis Semosavlebis statistika axasiaTebs Semosavlebis
absolutur moculobas, Semosavlebis dones, dinamikas da struqturas.
Semosavlebis absoluturi moculoba an kidev mosaxleobis mTliani
Semosavlebi warmoadgens saqarTvelos mosaxleobis mier fulad
erTeulebSi gamoxatul Semosavlebis mTlian Tanxas. mocemuli maCvenebeli
gamoiTvleba saSualod TveSi, kvartalSi an wlis ganmavlobaSi.
mosaxleobis mTliani Semosavlebi Sedgeba fuladi da arafuladi
Semosavlebisgan, romlebic Tavis mxriv iyofa sxvadasxva saxeebad.
gaeros mier 1993 wels miRebul erovnul angariSTa sistemaSi
Semosavlis gaangariSebisas is eyrdnoba ingliseli ekonomistis j. hiksis
gansazRvras – Semosavali esaa maqsimaluri Tanxa, romelic SeiZleba
daixarjos moxmarebaze garkveuli periodis ganmavlobaSi im pirobiT, rom
sameurneo subieqtis aqtivebi amave periodSi ar Semcirdeba. ra Tqma unda,
qonebis gayidva, fulis sesxeba da danazogis gamoyeneba niSnavs sakuTari
kapitalis Semcirebas.
6 daviT kbilaZe. socialur-ekonomikuri statistika. Tb., 2005, gv. 246-247
130
mosaxleobis Semosavlebis dones gvixasiaTebs Semosavlebis moculoba
erT mcxovrebze da/an erT Sinameurneobaze gaangariSebiT, larebSi.
am mizniT Semosavlis moculoba gaiyofa erT SemTxvevaSi mosaxleobis
saSualowliur ricxvze, xolo meore SemTxvevaSi Sinameureobebis ricxvze.
Semosavlebis donis maCveneblebi gaiangariSeba rogorc mTliani
Semosavlebis, aseve fuladi da arafuladi Semosavlebis da maTi
Semadgeneli nawilebis mixedviT.
zemoTmotanili maCveneblebis garda, mosaxleobis Semosavlebs da
Sesabamisad cxovrebis dones axasiaTeben Semdegi statistikuri
maCveneblebiT, rogoricaa: nominaluri Semosavlebi, realuri Semosavlebi,
saSualo nominaluri da realuri xelfasi, saSualo realuri xelfasis
msyidvelobiTi unari, minimaluri Semosavali (saarsebo minimumi),
minimaluri pensia da stipendia.
nominaluri Semosavlebi warmoadgens faqtobrivad daricxul
Semosavlebs. aseTis magaliTia daricxuli nominaluri xelfasi.
nominalur xelfass gamoklebuli gadasaxadebi da savaldebulo
gadasaxadebi gvaZlevs gankargvad, saboloo Semosavlebs.
realuri Semosavlebi is saboloo Semosavlebia, riTac SesaZlebelia
saqonlisa da momsaxurebis SeZena.
nominaluri da realuri Semosavlebis donis statistikuri
daxasiaTebisaTvis gaiangariSeben maT moculobas erT mcxovrebze an erT
Sinameurneobaze, risTvisac Sesabamisi maCveneblebi mocemuli wlisTvis
gaiyofa mosaxleobis saSualowliur ricxvze da/an Sinameurneobebis
ricxvze.
mosaxleobis cxovrebis donis mniSvnelovan maxasiaTebels
warmoadgens saSualo nominaluri xelfasis da saSualo realuri
xelfasis maCveneblebi. aRniSnuli maCveneblebi SeiZleba gaangariSebuli
iqnes ekonomikis dargebis, regionebis da qveynis masStabiT rogorc
mTlianad, ise kacebisa da qalebis mixedviT.
saSualo nominaluri xelfasi gaiangariSeba daricxuli xelfasis
fondis SefardebiT dasaqmebulTa saSualo ricxvTan. maCvenebeli SeiZleba
gaangariSebuli iqnes Tvis, kvartalis, naxevari wlis da mTeli wlis
mixedviT.
saSualo realuri xelfasi gaiangariSeba saSualo nominaluri
xelfasis samomxmareblo fasebis indeqsze gayofiT.
saSualo realuri xelfasis msyidvelobiTi unari ganisazRvreba im
raodenobis sasursaTo da arasasursaTo saqonlisa da momsaxurebis
moculobiT, romelTa SeZenac SeiZleba aRniSnuli xelfasiT.
mosaxleobis moxmarebis statistikis amocanebia mosaxleobis
moxmarebis absoluturi moculobis, donis, dinamikis da struqturis
Seswavla. mosaxleobis moxmarebis absoluturi moculoba warmoadgens
131
mosaxleobis mier gaweuli xarjebis7 mTlian moculobas, gamosaxuls
fulad erTeulebSi. moxmareba moicavs saqonlisa da momsaxurebis SeZenas.
masSi mniSvnelovani adgili ukavia naturiT moxmarebas. moxmarebuli
saqonlisa da momsaxurebis struqturaSi Sedis samomxmareblo xarjebi
kvebis produqtebze, tansacmelsa da fexsacmelze, saojaxo moxmarebis
saqonelze, janmrTelobis dacvaze, eleqtroenergiaze, ganaTlebaze,
kulturaze, dasvenebaze, dazogvaze, gasesxebaze da sxva.
moxmarebis rogorc absoluturi, ise SefardebiTi (donis, dinamikis,
struqturis) maCveneblebi saqarTvelos statistikaSi gaiangariSeba
Tveebis, kvartlebis da mTeli wlis mixedviT, qalaqisa da soflis
WrilSi.
mosaxleobis moxmarebis dones gvixasiaTebs xarjebis moculoba erT
mcxovrebze da/an erT Sinameurneobaze gaangariSebiT. aRniSnuli
maCveneblebis gasaangariSeblad saWiroa xarjebis moculoba gaiyos erT
SemTxvevaSi mosaxleobis saSualowliur ricxvze, xolo meore SemTxvevaSi
Sinameurneobebis ricxvze.
moxmarebis dones gamoiTvlian mTeli mosaxleobis, qalaqisa da
soflis da calkeuli sqesobriv-asakobrivi jgufebis mixedviT,
rogoricaa:8
1. skolamdeli asakis bavSvebi 0 _ 6^wlis;
2. mozardi 7 _ 15 wlis;
3. Sromisunariani mamakaci 16 – 64 wlis;
4. Sromisunariani qali 16 _ 59 wlis;
5. sapensio asakis mamakaci 65 welze meti;
6. sapensio asakis qali 60 welze meti.
sasursaTo saqonlis moxmarebis Sesaswavlad statistikaSi gamoiyofa
mosaxleobis 5 jgufi: (Sromis xasiaTis mixedviT)
1. upiratesad gonebrivi SromiT dakavebulebi.,
2. msubuqi fizikuri SromiT dakavebulebi;
3. saSualo simZimis fizikuri SromiT dakavebulebi;
4. mZime fizikuri SromiT dakavebulebi;
5. gansakuTrebiT mZime fizikuri SromiT dakavebulebi.
Sinameurneobebis Semosavlebisa da xarjebis monacemebze dayrdnobiT
SegviZlia SevadginoT mosaxleobis Semosavlebis da xarjebis balansi.
7 vgulisxmobT, rom moxmareba mis SeZenaze gaweuli xarjebis ekvivalenturia, e.i. mocemul paragrafSi ganxilulia samomxmareblo xarjebi.
8 daviT kbilaZe. socialur-ekonomikuri statistika. Tb., 2005. gv. 238.
132
4. mosaxleobis diferenciaciis maCveneblebi cxovrebis donis mixedviT;
k.jinis koeficientis gamoyeneba
mosaxleobis Semosavlebis mixedviT ganawilebis dasaxasiaTeblad
gamoiyeneba rigi maCveneblebi, rogoricaa: mosaxleobis Semosavlebis
ganawileba deciluri jgufebis mixedviT, mosaxleobis Semosavlebis
diferenciaciis deciluri koeficienti, fondebis koeficienti,
Semosavlebis koncentraciis koeficienti (jinis koeficienti), modaluri
da medianuri Semosavali da sxv.
mosaxleobis Semosavlebis ganawileba deciluri jgufebis mixedviT,
gulisxmobs mosaxleobis dayofas 10 jgufad. pirvel jgufSi
gaerTianebulia yvelaze dabali Semosavlebis mqone mosaxleobis
Semosavlebi, xolo meaTe jgufSi yvelaze maRali Semosavlebis mqone
mosaxleobis Semosavlebi. aseT jgufebs ewodeba deciluri jgufebi, anu
10 nawilad dayofili jgufebi.
mosaxleobis Semosavlebis diferenciaciis deciluri koeficienti
gviCvenebs ramdenjer aRemateba yvelaze mdidari mosaxleobis 10%-is
minimaluri Semosavlebi yvelaze Raribi 10%-is maqsimalur Semosavlebs9.
9d
1
dK =
d,
sadac d
K _ Semosavlebis diferenciaciis deciluri koeficientia;
9
d da 1
d _ mecxre da pirveli decili.
fondebis koeficienti gviCvenebs ramdenjer aRemateba yvelaze maRali
Semosavlebis mqone mosaxleobis 10%-is saSualosuladobrivi Semosavali
TveSi yvelaze dabali Semosavlebis mqone 10%-is analogiur maCvenebels.10
_
10
1
d K =
d
,
sadac - 10
-d da 1d
saSualo suladobrivi Semosavalia TveSi Sesabamis
decilur jgufebSi. deciluri jgufis saSualo Semosavali _
D
S
_
,d
sadac D_ deciluri jgufis mTliani Semosavalia, xolo S - jgufis
ricxovnoba. amasTan, jgufebis ricxovnoba Tanabaria da SerCevis 10%-is
tolia, maSin fondebis koeficienti SeiZleba gamovTvaloT, rogorc:
1
10110 :D
D
S
D
S
DK D ,
9 Экономическая статистика. Под ред. проф. Ю.Н. Иванова, М., 2006, с. 626
10 Экономическая статистика. Под ред. проф. Ю.Н. Иванова, М., 2006, с. 626
133
mosaxleobis Semosavlebis diferenciaciis dasaxasiaTeblad erT-erT
mniSvnelovan maCvenebels warmoadgens jinis koeficienti. korado jini iyo
(1884-1965 ww.) XX saukunis erT-erTi gamoCenili statistikosi. misi
samecniero interesebis sferoSi Sedioda Teoriuli da sabalanso
statistikis, demografiis, sociologiis da konkretuli ekonomikis
problemebi. Tavisi samecniero moRvaweobis periodSi Ggamoaqveyna
daaxloebiT aTasi mecnieruli naSromi. misi naSromebi gadaTargmnilia
bevr evropul enaze.11
jinis koeficienti, an kidev rogorc uwodeben jinis Semosavlebis
koncentraciis koeficienti, axasiaTebs uTanabrobas mosaxleobis
Semosavlebis da danaxarjebis ganawilebaSi. misi sidide meryeobs 0-dan 1-
mde. amasTan rac ufro metad uaxlovdeba misi mniSvneloba 1-s, miT meti
Semosavlebi koncentrirdeba mosaxleobis calkeuli jgufebis xelSi.
jinis koeficienti gamoiTvleba Semdegi saxiT:
iiii qpqpK 11
sadac ip aris _ mosaxleobis xvedri wili saSualo Semosavlebis
mixedviT, nazardi jamiT, koeficientebSi;
iq _ Semosavlebis moculobis xvedri wili saSualo Semosavlebis
mixedviT, nazardi jamiT, koeficientebSi.
Cven aqamde ganvixileT mosaxleobis Semosavlebis maCveneblebi
saSualod TveSi da saSualod weliwadSi. aRniSnuli maCveneblebi
gamoiTvleba aseve saSualod kvartalebis mixedviT.
jinis koeficientis mixedviT, qveynebi iyofa sam jgufad:
_ socialuri Tanasworobis maRali done, jinis koeficienti naklebia
0,33-ze;
_ socialuri Tanasworobis saSualo done, jinis koeficienti
meryeobs 0,33-0,41-is farglebSi;
_ socialuri uTanasworobis maRali done, jinis koeficienti
aRemateba 0,41-s. socialuri uTanasworobis Zalian maRal doned iTvleba,
Tu jinis koeficienti aRemateba 0,5-s.
mosaxleobis Semosavlebis donis diferenciacias axasiaTeben aseve
modiT da medianiT.
moda aris Semosavlebis yvelaze gavrcelebuli sidide.
medianuri sidide _ Semosavlebis is sididea, romelic mosaxleobas
yofs or Tanabar nawilad. erT nawils aqvs masze naklebi Semosavlebi,
meores – meti.
5. samomxmareblo kalaTis gaangariSebis meTodika
11
Sesavali monografiis: К.Джини. Средные величины. М., 1970. с. 7
134
samomxmareblo kalaTa Sedgeba im sasursaTo da arasasursaTo
saqonlisa da momsaxurebis Rirebulebisgan, romelic saWiroa adamianis
minimaluri moTxovnilebebis dasakmayofileblad.
saarsebo minimumi aris Semosavlebis is done, romelic uzrunvelyofs
im minimaluri dovlaTis da momsaxurebis SeZenas, rac saWiroa adamianis
janmrTelobis da sicocxlis SenarCunebisaTvis. saarsebo minimumi moicavs
danaxarjebs minimaluri raodenobis kvebis produqtebis, arasasursaTo
saqonlis da aucilebeli momsaxurebis SeZenaze. aRniSnuli danaxarjebi
moicavs agreTve gadasaxadebs da savaldebuli gadasaxdelebs.
amrigad, saarsebo minimumi moicavs samomxmareblo kalaTis
Rirebulebas, agreTve, gadasaxadebs da savaldebulo gadasaxdelebs.
saarsebo minimumi dgindeba da mosaxleobis uzrunvelyofa xdeba
qveynis socialur-ekonomikuri ganviTarebis donis gaTvaliswinebiT da
socialuri politikis realizaciis erT-erTi mTavari maCvenebelia.
samomxmareblo kalaTa gaiangariSeba minimaluri sasursaTo kalaTis
mixedviT. amisaTvis, saWiroa jer ganisazRvros minimaluri sasursaTo
kalaTis Rirebuleba.
minimaluri sasursaTo kalaTa aris kvebis produqtebis gansazRvruli
normatiuli kalaTa, romelic Seicavs Sromisunariani asakis (15-65 weli)
mamakacis normaluri sicocxlisa da SromisunarianobisaTvis
fiziologiurad aucilebeli sakvebis raodenobas, misi Semadgeneli
elementebis (cilebis, cximebis da naxSirwylebis) da kaloriulobis
minimalur odenobas. samomxmareblo kalaTaSi arasasursaTo xarjebis
xvedriTi wili ganisazRvreba 30,0%-iT, xolo sursaTis xarjebis - 70,0%-iT.
aqedan gamomdinare, samomxmareblo kalaTis Rirebuleba gaiangariSeba
minimaluri sasursaTo kalaTis Rirebulebis gayofiT 0,7-ze, anu
samomxmareblo kalaTaSi sasursaTo xarjebis xvedriT wilze.
am xerxiT gaiangariSeba Sromisunariani mamakacis (15-65 w.) saarsebo
minimumi.
saarsebo minimumi gaiangariSeba:
1. saSualod erT momxmarebelze;
2. Sromisunarian mamakacze;
3. pensionerze; (pensionerebze)
4. bavSvze; (bavSvebze)
5. saSualo ojaxze;
6. erTsulian, orsulian da a.S. eqvs da metsulian ojaxze.
135
saarsebo minimumi gaiangariSeba qveynis mTeli mosaxleobis, aseve
qalebisa da kacebis mixedviT.
sasursaTo minimumi (kalaTi) gulisxmobs im kvebis produqtebis
(sursaTis) nakrebs, rac, Sesabamisi moxmarebis fiziologiuri normebis,
maTi kaloriulobisa da sabazro fasebis mixedviT, minimalurad mainc
saWiroa adamianis fizikuri arsebobisa da sicocxlisunarianobis
SesanarCuneblad. moxmarebis fiziologiur normebs adgenen Sesabamisi
samedicino, Sromisa da sxva samecniero-kvleviTi institutebi adamianTa
asakobrivi, sqesobrivi, cxovrebis bunebriv-klimaturi pirobebis, zne-
Cveulebebis, istoriuli tradiciebis, kulturisa da sxvaTa
gaTvaliswinebiT.12 magaliTad, ruseTSi saarsebo minimums angariSoben
bunebriv-klimaturi zonebis mixediTac.
minimaluri sasursaTo kalaTis Rirebuleba ganisazRvreba
normatiuli da statistikuri meTodebiT. normatiuli meTodi
iTvaliswinebs moxmarebis minimalur, fiziologiur normebs, xolo
statistikuri-moxmarebis faqtobriv dones. moxmarebis rogorc
normatiuli, ise faqtobrivi doneebi arsebiTad gansxvavdeba asakis, sqesis,
saqmianobisa da rigi faqtorebis mixedviT. Sesabamisad rogorc
samomxmareblo, ise sasursaTo kalaTis Semadgenloba da Rirebuleba
gansxvavdeba momxmarebelTa sxvadasxva tipisaTvis. amis gamo minimaluri
(normatiuli) sasursaTo kalaTi da misi Rirebuleba ganisazRvreba
Sromisunariani mamakacisaTvis, xolo sxva tipis momxmarebelTa
minimaluri sasursaTo kalaTis Rirebuleba ganisazRvreba kaloriebze
moTxovnis normebis proporciulad.13
arasasursaTo saqonelze normativebi gaiangariSeba rogorc
moxmarebis moculobis, aseve cveTis vadebis mixedviT. ganisazRvreba aseve
momsaxurebis moxmarebis normativebi momsaxurebis iseT saxeebze,
rogoricaa: transporti, kavSirgabmuloba, ganaTleba, jandacva da a.S.
saarsebo minimumis rogorc normatiul, ise faqtobriv moculobaze
gavlenas axdens samomxmareblo fasebi, ramdenadac saarsebo minimumis
rogorc normatiuli, ise faqtobrivi moculoba ganisazRvreba
samomxmareblo kalaTaSi Semavali produqciis calkeuli saxeebis
gadamravlebiT maT fasze.
saarsebo minimumis sidides yovelTviurad angariSobs saqstati.
msoflio bankis mier, saarsebo minimumad dawesebulia dReSi 2,15 aSS
dolari, xolo absoluturi, e.i. ukiduresi siRaribis zRvrad -1,25 aSS
dolari dRiuri Semosavali.
12
b. gabiZaSvili. siRaribis portreti saqarTveloSi. Tb., 2006. gv. 27. 13
daviT kbilaZe. socialur-ekonomikuri statistika. Tb., 2005. gv. 239-240.
136
6. siRaribis statistikuri Seswavla; siRaribis donis, siRrmis da
simwvavis statistikuri maCveneblebi
siRaribe da misi masStabi cxovrebis dabali donis maCvenebelia.14
siRaribe aris Semosavlebis ukmarisoba adamianis materialuri da sulieri
moTxovnilebebis dasakmayofileblad, mis SesaZenad. Tumca Semosavlis
garkveuli sidide erTisTvis SeiZleba iyos sakmarisi, meorisTvis _
arasakmarisi. siRaribis SemTxvevaSi Semosavlebis ukmarisoba masobrivi
movlenaa.
siRaribis statistikuri daxasiaTebisaTvis saWiroa gairkves is
zRvari, romlis qvemoTac adamiani iTvleba Raribad, ufro Raribad da
Ratakad. Ratakebad iTvlebian adamianebi, romelTa moxmareba nols
uaxlovdeba.
statistikaSi ganasxvaveben siRaribis absolutur da fardobiT
zRvrebs. absolutur zRvrad miCneulia saarsebo minimumi, romelSic
gulisxmoben Sromisunariani asakis (15-dan 65 wlamde) mamakacis saarsebo
minimums,xolo fardobiT zRvrad miCneulia medianuri moxmarebis 60% da
medianuri moxmarebis 40%.medianuri moxmareba moxmarebis is sididea,
romelze naklebsac moixmars mosaxleobis 50%, xolo mosaxleobis
danarCeni 50% moixmars masze mets. maT mimarT procentebSi gamoiTvleba
siRaribis iseTi statistikuri maCveneblebi, rogoricaa: siRaribis done,
siRaribis siRrme, siRaribis simwvave.
siRaribis done. Raribebs miekuTvnebian is adamianebi, romlebic
moxmarebis mixedviT siRaribis zRvars qvemoT imyofebian. siRaribis done
gviCvenebs Raribebis xvedriT wils mTel mosaxleobaSi procentulad da
gamoiTvleba formuliT:15
q
H =n
100,
sadac H _ aris siRaribis donis maCvenebeli;
q _ Raribebis ricxovnoba;
n _ mosaxleobis saerTo ricxovnoba.
siRaribis dones sxvagvarad uwodeben Raribebis raodenobis indeqss.
siRaribis done aris zogadi maCvenebeli, romelic ver gviCvenebs
ramdeniT naklebia Raribi mosaxleobis moxmareba saarsebo minimumTan
SedarebiT. aRniSnul sxvaobas, anu Raribi mosaxleobis siRaribis
zRvramde daSorebis xvedriT wils gvixasiaTebs siRaribis siRrmis
maCvenebeli, romelic gamoiTvleba formuliT:16
14
b. gabiZaSvili. siRaribis portreti saqarTveloSi. Tb., 2006, gv. 10 15
.gabiZaSvili. siRaribis portreti saqarTveloSi. Tb., 2006, gv. 45 16 b. gabiZaSvili. siRaribis portreti saqarTveloSi. Tb., 2006, gv. 46.
137
q
1
У
n Z
P( )
ii=1 ,
sadac: 1
P _ aris siRaribis siRrme;
_ siRaribis zRvari;
Уi _ Raribi mosaxleobis i -uri wevris moxmarebis moculoba;
q _ Raribi mosaxleobis ricxovnoba;
n_ mTeli mosaxleobis saerTo ricxovnoba.
formulis mricxveliT vadgenT Raribi mosaxleobis moxmarebis im
moculobas, romelic maT siRaribis zRvramde misaRwevad sWirdebaT.
faqtobrivad mricxveli gviCvenebs Raribebis moxmarebis deficits.
formulis mniSvneli, Zn warmoadgens mTeli mosaxleobis siRaribis
zRvris donis Sesabamis jamur moxmarebas. esaa moxmareba saarsebo
minimumis pirobebSi.
Tu or periodSi Semcirda siRaribis siRrmis maCvenebeli, es
migvaniSnebs Raribebis moxmarebis zrdaze da maTi mdgomareobis
gaumjobesebaze. magram aseT tendencias, e. i. moxmarebis moculobis zrdas
SeiZleba adgili hqondes Raribi mosaxleobis erTi nawilis kidev ufro
gaRaribebis da meore nawilis mdgomareobis gaumjobesebis, e.i. Raribebis
moxmarebis diferenciaciis gaRrmavebis pirobebSi. aRniSnul tendencias
siRaribis2 siRrmis maCvenebeli ver asaxavs. amisaTvis statistikis
praqtikaSi gamoiyeneba siRaribis simwvavis maCvenebeli. is gvixasiaTebs
RaribTa moxmarebaSi arsebul diferenciacias, e. i. variacias da
gamoisaxeba procentebSi. faqtobrivad es aris variaciis SefardebiTi
maCvenebeli. is gamoiTvleba formuliT:17
q q
2
У У
n nP 2 21 1( ) (1 )
i i
i=1 i=1
.
siRaribis maCveneblebi gamoiTvleba wliurad da kvartalebis
mixedviT mTeli mosaxleobis, aseve Sinameurneobebis mixedviT
Sinameurneobebis suladobis gaTvaliswinebiT qalaqisa da soflis
WrilSi.
saqme isaa, rom ojaxis suladobis zrdasTan erTad izrdeba e. w.
Tanacxovrebis efeqti. kerZod, aris xarjebi, romlebic ojaxis suladobis
zrdis kvalobaze nawildeba ojaxis wevrebze da erTsulian ojaxTan
SefardebiT, anu fardobiTad erT sulze mcirdeba, rac niSnavs
danaxarjebis ekonomias da ojaxis Semosavlis arapirdapir zrdas.
Sesabamisad mcirdeba siRaribis done. magram rogorc Cans, saqarTveloSi
17 b. gabiZaSvili. siRaribis portreti saqarTveloSi. Tb., 2006, gv. 47.
138
Tanacxovrebis efeqti moqmedebs samsuliani ojaxis CaTvliT. oTxsuliani
da ufro didi ojaxisTvis is ukve Zalas kargavs, radgan maTSi siRaribis
done imdenad mniSvnelovnad aRemateba erTsuliani, orsuliani da
samsuliani ojaxebis siRaribis dones, rom Tanacxovrebis efeqti masze
gavlenas veRar axdens.
7. mosaxleobis jandacvisa da ganaTlebis statistikuri maCveneblebi
janmrTelobis dacvis da socialuri uzrunvelyofis statistikis
amocanaa daaxasiaTos mocemul dargSi mimdinare movlenebi da procesebi,
rogorc mimdinare periodSi, ise dinamikaSi. aRniSnuli amocanebis
gadasawyvetad saWiro statistikur informacias saqstats angariSgebas
warmoudgens Sromis, janmrTelobis dacvisa da socialuri
uzrunvelyofis saministro gansazRvrul vadebSi.
mocemul dargs statistika axasiaTebs maCvenebelTa sistemis
daxmarebiT, romelic moicavs: jandacvas da socuzrunvelyofas,
jandacvaSi dasaqmebul personals, mosaxleobis avadobas, pensionerTa
ricxovnobas.
saqarTvelos statistika jandacvis da socuzrunvelyofis
dasaxasiaTeblad sargeblobs Semdegi statistikuri maCveneblebiT:18
_ eqimebis ricxovnoba sul (aTasi) da 10 000 mcxovrebze gaangariSebiT;
_ eqimebis ricxovnoba calkeuli specialobebis mixedviT;
_ saSualo samedicino kadrebis ricxovnoba sul (aTasi) da 10 000
mcxovrebze gaangariSebiT;
_ saSualo samedicino kadrebis ricxovnoba calkeuli specialobebis
mixedviT;
_ saavadmyofoebis ricxvi;
_ saavadmyofos sawolebis ricxvi (aTasi);
_ erTi avadmyofis saavadmyofoSi yofnis xangrZlivoba (dRe);
_ ambulatoriul-poliklinikur dawesebulebaTa ricxvi;
_ ambulatoriul-poliklinikur dawesebulebaTa simZlavre (erT
cvlaSi avadmyofTa miRebis ricxvi (SesaZlebloba));
_ ambulatoriul-poliklinikur dawesebulebebSi eqimTan mimarTvebis
ricxvi wlis ganmavlobaSi (maT Soris profilaqtikis CaTvliT
(aTasi));
_ mosaxleobis avadoba sul da daavadebaTa ZiriTadi jgufebis
mixedviT (aTasi SemTxveva);
_ avadobis done ganisazRvreba pirvelad dadgenili diagnoziT
avadmyofTa ricxovnobis SefardebiT mudmivi mosaxleobis saSualo
wliur ricxovnobasTan. avadobis done SeiZleba ganisazRvros 18
statistikuri weliwdeuli 2009, Tb., 84-94.
139
mosaxleobis calkeuli sqesobrivi da asakobrivi jgufebis, aseve
daavadebaTa ZiriTadi jgufebis mixedviT;
_ bavSvTa (0-14 wlis asakis) avadoba daavadebaTa ZiriTadi jgufebis
mixedviT (aTasi SemTxveva);
_ mosaxleobis avadoba infeqciuri daavadebebiT;
_ mosaxleobis avadoba tuberkuloziT;
_ mosaxleobis momsaxureba saswrafo daxmarebiT (sul, maT Soris:
ubeduri SemTxvevebis, ucabedi avad gaxdomis, mSobiarobis da sxva
garTulebebis SemTxvevaSi);
_ pensionerTa ricxovnoba.
ganaTlebis statistika Seiswavlis skolamdeli da zogad-
saganmanaTleblo, saSualo profesiuli da umaRlesi saganmanaTleblo
dawesebulebebis qsels da maT saqmianobas.
saqarTvelos ganaTlebis sistema eyrnoba ganaTlebis saerTaSoriso
klasifikators. aRniSnuli klasifikatori iTvaliswinebs ganaTlebis
donis Semdeg safexurebs:
nulovani safexuri _ skolamdeli dawesebuleba, rogorc swavlebis
sawyisi etapi;
pirveli safexuri _ dawyebiTi skola, moicavs 1-6-e klasebs;
meore safexuri _ arasruli saSualo (sabazo) skola, moicavs 7-9-e
klasebs;
mesame safexuri _ saSualo skola, moicavs 10, 11, 12-e klasebs. amave
safexurs miekuTvneba dawyebiTi profesiuli da saxelobo saswavleblebi;
meoTxe safexuri _ saSualo profesiuli saganmanaTleblo
dawesebulebebi. 2009/2010 saswavlo wlidan saqarTveloSi isini aRar
funqcionireben;
mexuTe safexuri _ umaRlesi ganaTlebis pirveli etapi, moicavs
sabakalavro da samagistro momzadebas;
meeqvse safexuri _ umaRlesi ganaTlebis meore etapi. diplomis
Semdgomi ganaTlebis sistema. saqarTveloSi 2007 wlamde is
funqcionirebda aspiranturis, xolo 2007 wlis Semdeg _ doqturanturis
saxiT. doqtorantura funqcionirebs umaRles saswavleblebSi da
disertaciis dacvis Semdeg doqtorantebs aniWebs doqtoris akademiur
xarisxs.
Sesaswavl sagans ganaTlebis statistika axasiaTebs maCvenebelTa
sistemis daxmarebiT, romelTagan ZiriTadia:19
_ saganmanaTleblo dawesebulebebis ricxvi saxeebis mixedviT, maTSi
moswavleTa (studentTa) ricxovnoba;
_ moswavleTa (studentTa) ricxovnoba 10 000 mcxovrebze
gaangariSebiT;
19
statistikuri weliwdeuli 2009, Tb., 69-80. maCveneblebi motanilia saswavlo wlis
dasawyisisaTvis.
140
_ specialistTa gamoSveba 10 000 mcxovrebze gaangariSebiT;
_ zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebis moswavleTa ganawileba
klasebis mixedviT;
_ pedagogebis raodenoba zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebSi;
_ sajaro skolebis moswavleTa ganawileba swavlebis enis mixedviT;
_ moswavleTa ganTesva sajaro skolebSi;
_ saxelmwifo saSualo profesiuli saganmanaTleblo
dawesebulebebis ricxvi da maTSi moswavleTa ricxovnoba swavlebis
saxeebis (dRis da dauswrebel ganyofilebebze) mixedviT;
_ kerZo saSualo profesiuli saganmanaTleblo dawesebulebebis
ricxvi da maTSi moswavleTa ricxovnoba;
_ saxelmwifo da kerZo saSualo profesiuli saganmanaTleblo
dawesebulebebi da maTSi moswavleTa ricxovnoba dargobrivi
jgufebis mixedviT;
_ saxelmwifo da kerZo umaRlesi saganmanaTleblo dawesebulebebis
ricxvi da maTSi studentTa ricxovnoba swavlebis saxeebis (dRis,
saramos da dauswrebel ganyofilebaze) mixedviT;
_ saxelmwifo da kerZo umaRlesi saganmanaTleblo dawesebulebebi da
maTSi moswavleTa ricxovnoba dargobrivi jgufebis mixedviT;
_ umaRlesi saganmanaTleblo dawesebulebebis profesor-
maswavlebelTa ricxovnoba;
_ doqturanturaSi miReba, doqturantebis ricxovnoba da gamoSveba.
141
Tema 7
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistika
saleqcio sakiTxebi:
1. sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis ZiriTadi amocanebi;
2. sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikaSi gamoyenebuli Ziri-
Tadi cnebebi da kategoriebi;
3. sagareo vaWrobis oficialuri statistikis warmoebis mokle
meTodologia da praqtika saqarTveloSi sagareo ekonomikuri urTier-
Tobebis statistikis maCvenebelTa sistema;
4. sagareo vaWrobis moculobisa da struqturis statistikuri analizi;
5. ucxouri investiciebis statistika;
6. sagareo ekonomikuri urTierTobebis geografiuli ganawilebis statis-
tika;
7. saxelmwifo sagareo valis statistika;
8. sagadasaxdelo balansis statistika.
1. sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis ZiriTadi
amocanebi
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistika warmoadgens
ekonomikuri statistikis erT-erT mniSvnelovan dargs. misi Seswavlis
sfero gansakuTrebiT gafarTovda globalizaciis Tanamedrove etapze,
rodesac qveynebs Soris urTierToba ufro mWidro da mravalmxrivi gaxda.
amJamad ukve sagareo ekonomikuri urTierTobebi moicavs movlenaTa da
procesTa did simravles - rogorc ormxrivi, ise mravalmxrivi kavSirebiT.
konkretuli qveynebis mixedviT maTi mdgomareobis analizi moiTxovs
saTanado informaciis arsebobas. aseTi informaciis miRebis wyaros
warmoadgens swored sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis
warmoeba. igi moicavs savaWro-ekonomikur, safinanso-sabanko, saerTaSoriso
satransporto tvirTbrunvas da mgzavrTbrunvas, saerTaSoriso turizms,
samecniero-teqnikur urTierTobebs da sxv. maT Sesaxeb monacemebis miReba,
damuSaveba da raodenobrivi analizi statistikuri kvlevis erTiani
procesis mTavari etapebia. aqedan gamomdinare, sagareo ekonomikuri
urTierTobebis statistikis ZiriTadi amocanebia:
1. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebis Sesaxeb statistikur
monacemTa Segroveba konkretuli droisa da sivrcis mixedviT da
Sesabamisi sainformacio bazebis formireba;
2. miRebuli informaciis pirveladi damuSaveba;
142
3. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebis analizi, rac
gulisxmobs Semdegs:
3.1. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebis moculobis
Seswavla dinamikaSi da adekvaturi maCveneblebis gaangariSeba;
3.2. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebis struqturis
Seswavla dinamikaSi da adekvaturi maCveneblebis gaangariSeba;
3.3. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebs Soris kavSiris
statistikuri maCveneblebis gaangariSeba;
4. ucxouri investiciebis moculobisa da struqturis Seswavla
dinamikaSi da adekvaturi statistikuri maCveneblebis gaangariSeba;
5. saxelmwifos sagareo valis statistikis warmoeba;
6. sagadasaxdelo balansis warmoeba;
7. saerTaSoriso satransporto gadazidvebis moculobisa da
struqturis Seswavla calkeuli qveynebisa da regionebis mixedviT;
8. sagareo ekonomikuri urTierTobebis procesebis moculobisa da
struqturis statistikuri prognozebis gaangariSeba;
9. sagareo ekonomikuri urTierTobebis maxasiaTebeli statistikuri
monacemebis publikacia.
aRniSnuli amocanebis Sesasruleblad sagareo ekonomikuri
urTierTobebis statistika axorcielebs statistikuri kvlevis yvela
cnobil etaps (statistikur dakvirvebas, monacemTa pirvelad damuSavebas
da maT analizs). am procesSi igi farTod iyenebs statistikuri
mecnierebis yvela meTods, dawyebuli SerCeviTi da mTliani dakvirvebidan
da damTavrebuli statistikuri prognozirebis mravalricxovani
meTodebiT.
2. sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikaSi gamoyenebuli
ZiriTadi cnebebi, kategoriebi da maCvenebelTa sistema
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikaSi gamoiyeneba
mravali cneba da kategoria, romelTa Sinaarsis codna aucilebelia
Sesabamisi maCveneblebis sworad gaangariSebisaTvis. esenia: sagareo
vaWrobis balansi, eqsporti, importi, reeqsporti, sagareo vaWrobis
saldo, sagareo vaWrobis brunva, sasaqonlo klasifikatori, savaluto
kursi da sxv.
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikur maCvenebelTa
sistema moicavs rogorc zogad, ise kerZo maCveneblebs. orive maTgani
gamoisaxeba naturalur da RirebulebiT zomis erTeulebSi. naturalur
erTeulebSi umetesad gamoisaxeba produqciis eqsportisa da importis
143
Semadgeneli calkeuli sasaqonlo poziciebi (nomenklatura),
saerTaSoriso tvirTbrunvis (calkeuli saxeobebis tvirTis mixedviT) da
mgzavrTbrunvis sidideebi konkretuli qveynebis mixedviT da a. S. amasTan
erTad, aRniSnuli da sxva krebsiTi maCveneblebi, rogoricaa sagareo
vaWrobis mTliani brunva, eqsportisa da importis sidideebi da sxva,
gamoisaxeba aseve RirebulebiT formaSi (rogorc wesi, aSS dolarSi).
sagareo ekonomikuri urTierTobebis movlenebisa da procesebis
Sesaxeb monacemTa mopovebisa da analizisas gamoiyeneba statistikuri
mecnierebis yvela cnobili meTodi, kerZod: statistikuri dakvirveba,
dajgufeba, SefardebiTi da saSualo sidideebi, indeqsebi, droiTi
mwkrivebi, SerCeviTi dakvirveba, korelaciur-regresiuli meTodebi da sxv.
3. sagareo vaWrobis oficialuri statistikis warmoebis mokle
meTodologia da praqtika saqarTveloSi*
sagareo vaWrobis oficialuri statistikis monacemTa formireba
xorcieldeba gaerTianebuli erebis organizaciis statistikis
departamentis rekomendaciebis gaTvaliswinebiT SemuSavebuli
meTodologiis, “saqonliT saerTaSoriso vaWrobis statistika,
saxelmZRvanelo SemdgenelTaTvis” (gaerTianebuli erebis organizacia, niu
iorki, 2004 w.) da uaxlesi rekomendaciebis „saqonliT saerTaSoriso
vaWrobis statistika, koncefciebi da gansazRvrebebi, 2010 w.“
(gaerTianebuli erebis organizacia, niu iorki, 2011 w.) Sesabamisad. sagareo
vaWrobaSi saqarTvelo iyenebs aRricxvis “zogad meTods”, rac niSnavs imas,
rom saqonlis eqsport-importis aRricxvis ZiriTadi kriteriumia mis mier
qveynis ekonomikuri teritoriis gadakveTa. eqsportis moculobaSi
aRiricxeba rogorc erovnuli warmoSobis produqciis gatana
sazRvargareT, ise importirebuli saqonlis reeqsporti. importSi
igulisxmeba qveyanaSi produqciis Semotana da eqsportirebuli saqonlis
reimporti. eqsporti aRricxulia FOB, anu eqsportiori qveynis franko-
sazRvris fasebSi (moicavs eqsportiori qveynis sazRvramde tvirTis
transportirebisa da satransporto saSualebis bortze datvirTvis
xarjebs), xolo importi _ CIF, anu importiori qveynis franko-sazRvris
fasebSi (garda fasisa, moicavs aseve saerTaSoriso fraxts da dazRvevis
------------------------------- * saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuris oficialuri versiis mixedviT.
144
xarjebsac). partniori qveynis dadgenis kriteriumebia: importis dros -
saqonlis warmoSobis an gamomgzavni qveyana, eqsportis dros ki - saboloo
daniSnulebis qveyana.
sagareo savaWro operaciebis Sesaxeb informaciis ZiriTad wyaros
warmoadgens satvirTo-sabaJo deklaraciebis monacemTa baza, romelsac
statistikis erovnuli samsaxuri yovelTviurad iRebs saqarTvelos
finansTa saministros Semosavlebis samsaxuridan. amasTan, informacia
satransporto saSualebebiT vaWrobis Sesaxeb damatebiT miiReba Sss-is
momsaxurebis saagentodan, xolo bunebrivi airisa da eleqtroenergiis
eqsport-importis Sesaxeb _ Sesabamisad Sps ~saqarTvelos gazis
transportirebis kompania~-dan da Sps ,,saqarTvelos saxelmwifo
eleqtrosistema“-dan.
saqstati Semosavlebis samsaxuridan miRebuli informaciis safuZvelze
axorcielebs:
- satvirTo-sabaJo deklaraciebis monacemTa bazis kontrols ZiriTadi
informaciuli velebis mixedviT - saqonlis kodi, fasi, wona, damatebiTi
zomis erTeuli, gamgzavni/mimRebi qveynis kodi;
- ZiriTadi saqonlis mixedviT zRvruli fasis kontrols da
Sesabamisad, raodenobis, Rirebulebis an damatebiTi zomis erTeulis
koreqtirebas;
- im saqonlis amoRebas Semosavlebis samsaxuris monacemTa bazidan,
romelic ar ganekuTvneba saqonliT sagareo vaWrobas (mimoqcevaSi myofi
fasiani qaRaldebi, banknotebi da monetebi; droebiT Semotanili da
gatanili saqoneli (maT Soris saerTaSoriso gamofenebze); diplomatiuri
da sxva saxis tvirTebi, romlebic saerTaSoriso meTodologiis mixedviT
ar Sedis saqonliT sagareo vaWrobaSi).
saqonlis eqsport-importis aRricxvisaTvis gamoiyeneba “sagareo
ekonomikuri saqmianobis sasaqonlo nomenklatura (sesn 2012)”, romelic
agebulia saqonlis aRwerisa da kodirebis harmonizebuli sistemis bazaze.
RirebulebiTi maCveneblebi mocemulia aSS dolarebSi. statistikuri
Rirebulebis gaangariSeba aSS dolarebSi xorcieldeba sabaJo organoebis
mier satvirTo-sabaJo deklaraciebis gaformebis momentSi Tbilisis
bankTaSoris savaluto birJaze dadgenili oficialuri gacvliTi kursiT.
saqarTveloSi sagareo vaWrobis statistikis droiTi (dinamikuri)
mwkrivebi xelmisawvdomia 1995 wlidan, rogorc calkeuli qveynebis, ise
sasaqonlo nomenklaturis WrilSi. monacemebi muSavdeba da sistematurad
qveyndeba yovelTviuri periodulobiT. 2012 wlidan saqstati axorcielebs
eqspres informaciis gavrcelebas saangariSo Tvis dasrulebidan me-16
dRes, romelic moicavs eqsportis, importis, sagareo savaWro brunvisa da
savaWro balansis agregirebul monacemebs. rac Seexeba detalur
145
informacias calkeuli qveynebisa da sasaqonlo nomenklaturis WrilSi, is
qveyndeba saangariSo Tvis dasrulebidan 24-e dRes.
4. sagareo vaWrobis moculobisa da struqturis statistikuri
analizi
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis erT-erTi farTo
sferoa sagareo vaWrobis statistika. igi gulisxmobs saqonlis moZraobas
qveynis gareT da piriqiT, ,,danarCeni msofliodan“ mocemul qveyanaSi.
saqonlis moZraobis pirveli mimarTuleba aris eqsporti, xolo meore –
importi. aqve aucilebelia reeqsportis cnebis ganmartebac: reeqsporti
aris romelime qveynidan importirebuli produqciis gatana sxva qveyanaSi.
sagareo vaWrobis statistika reeqsports aRricxavs eqsportis mTlian
moculobaSi.
sagareo vaWrobis statistikaSi erT-erTi mniSvnelovani maCvenebelia
aseve sagareo vaWrobis saldo, romelic warmoadgens sxvaobas eqsportisa
da importis sidideebs Soris. igi SeiZleba iyos pozitiuri (dadebiTi,
aqtiuri), rodesac eqsportis moculoba aWarbebs imports da negatiuri
(uaryofiTi, pasiuri), rodesac sapirispiro SemTxvevaa, anu importis
sidide metia eqsportis moculobaze.
sagareo vaWrobis statistika Seiswavlis eqsport-importis rogorc
mTlian moculobas dinamikaSi, aseve calkeuli qveynebisa da maTi
jgufebis mixedviT (magaliTad, evrokavSiris qveynebi, Savi zRvis auzis
qveynebi da a.S.
sagareo vaWrobis statistikis Seswavlis erT-erTi mniSvnelovani
sferoa aseve produqciis eqsport-importis struqturis Seswavla
sasaqonlo jgufebis mixedviT. maTi raodenobrivi asaxva xdeba rogorc
dinamikaSi, ise calkeuli qveynebisa da maTi jgufebis mixedviT.
eqsportisa da importis moculobisa da struqturis maCveneblebi
gaiangariSeba rogorc naturalur, ise RirebulebiT gamosaxulebaSi.
sagareo vaWrobis analizSi mraval statistikur meTodTan erTad
farTod gamoiyeneba SefardebiTi maCveneblebi. maTgan erT-erTi
mniSvnelovania sagareo vaWrobis moculoba saSualod 1 mcxovrebze,
romlis gaangariSeba xorcieldeba Semdegnairad:
,S
QK br.
sadac Q aris sagareo vaWrobis mTliani brunva;
S - mosaxleobis saSualo ricxovnoba.
sagareo vaWrobis analizSi mniSvnelovani maCvenebelia aseve
146
eqsportis saSualo sidide erT mcxovrebze gaangariSebiT, romelic ase
gamoiTvleba:
eqsp.KS
E ,
sadac E aris eqsportis moculoba;
S - mosaxleobis saSualo ricxovnoba.
sagareo vaWrobis analizisas aucilebelia aseve importis moculobis
SefardebiTi sididis gaangariSeba, romelic Semdegnairad gamoiTvleba:
SK
Imimp. ,
sadac Im aris importis moculoba;
S - mosaxleobis saSualo ricxovnoba.
importisa da eqsportis moculobebs Soris sxvaobas ewodeba sagareo
vaWrobis saldo, romelic mniSvnelovan maxasiaTebels warmoadgens
nebismieri qveynis sagareo vaWrobis analizSi. Tu am absolutur sidides
gavyofT mosaxleobis saSualo ricxovnobaze, miviRebT sagareo vaWrobis
saldos SefardebiT maCvenebels, romelic miuTiTebs sagareo vaWrobis
deficiturobis an proficiturobis mniSvnelovnebaze. igi ase
gaiangariSeba:
S
NK saldo ,
sadac N aris sagareo vaWrobis saldos absoluturi sidide;
S - mosaxleobis saSualo ricxovnoba.
sagareo vaWrobis statistikur analizSi mniSvnelovan maCvenebels
warmoadgens importisa da eqsportis moculobis Tanafardoba. igi
SeiZleba gaviangariSoT 2 wesiT, kerZod: pirvel SemTxvevaSi importis
moculoba gaiyofa eqsportis sidideze, xolo meore SemTxvevaSi ki
piriqiT. meore wesis gamoyeneba mizanSewonilia im SemTxvevaSi, rodesac
eqsportis moculoba metia importis sidideze. am maCveneblebis gamoTvlis
wesi aseTia:
EK
ImTanaf. ;
sadac Im aris importis moculoba;
E - eqsportis sidide.
saWiroebis SemTxvevaSi mricxveli da mniSvneli Seicvlian adgilebs.
aqve unda aRvniSnoT, rom es maCvenebeli SeiZleba gamoiTvalos
koeficientis an procentis saxiT.
saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuris oficialuri
monacemebis mixedviT, saqarTvelos sagareo vaWrobis ganzogadebuli
maCveneblebi 2007 – 2015 wlebisaTvis aseTia (ix. Semdegi cxrili):
147
cxrili 1. saqarTvelos sagareo vaWroba
(mln aSS dolari)
wyaro: saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuris monacemTa banki.
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
რ ო ჭრო
რ 6444 7797 5634 6935 9247 10220 10433 11463 9935
ო
რ რ რ
ორ
1232 1495 1134 1677 2189 2377 2911 2861 2205
ო
რ რ რ
ორ
5212 6302 4500 5257 7058 7842 8023 8602 7730
რ ო ჭრო
ო -3980 -4806 -3367 -3580 -4869 -5465 -5112 -5741 -5525
Tanamedrove etapze saqarTvelos sagareo vaWrobaSi evrokavSirisEqveynebi
mniSvnelovani partniorebi arian, Tumca maT jamur sidides aRemateba
damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobrobis (dsT) sagareo savaWro
brunvis moculoba.
sainteresoa aseve saqarTvelos sagareo vaWrobis mTlian
moculobaSi eqsportis sididis statistikuri analizi rogorc calkeuli
qveynebis, ise maTi jgufebis mixedviT. amis sailustraciod movitanoT
Semdegi diagrama:
148
wyaro: saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuri.
rogorc am diagramidan Cans, 2016 wlis pirvel naxevarSi
saqarTvelos eqsportSi umsxviles savaWro partniori qveynebis jgufs
warmoadgens dsT, romlis wilad modis eqsportis mTliani moculobis 30
procenti. pirvel 3 adgilzea azerbaijani, ruseTi da somxeTi. eqsportis
mTlian moculobaSi Semdegia evrokavSiris qveynebi, romlebic 24 procents
ikaveben. maTgan pirvel 3 adgilze arian bulgareTi, italia da italia.
2003 wels savaWro brunvis moculobis saSualo sididem evrokavSiris
wevr erT qveyanaze gaangariSebiT Seadgina 30,7 mln. aSS dolari (es
maCvenebeli gamoTvlilia martivi ariTmetikuli saSualos formuliT),
anu: n
y
Y
i . Tu am konkretul saSualo sidides aviRebT dajgufebis
safuZvlad, maSin miviRebT qveynebis or jgufs: 1. im qveynebis jgufi,
romlebsac saqarTvelosTan aqvs saSualoze maRali sididis savaWro
brunvis moculoba; 2. qveynebis meore jgufi, romlebsac aqvT saSualoze
dabali savaWro brunvis moculoba. Cveni azriT, aseTi saSualo
maCvenebeli SeiZleba miviCnioT savaWro urTierTobis ganviTarebis zogad
kriteriumad. am SemTxvevaSi misi konkretuli piroba aseTia: Tu saSualo
sidideze maRali moculoba eqneba gansaxilveli qveynebis mTliani
raodenobis naxevarze mets, maSin savaWro urTierTobis ganviTarebis
masStabi (sazRvrebi) farToa. winaaRmdeg SemTxvevaSi savaWro urTierTobis
ganviTareba arasakmarisi da uTanabroa. es bolo piroba Seesabameba
149
amJamad saqarTvelosa da EUEdsTU-s wevr qveynebs Soris savaWro
urTierTobis ganviTarebis dones: is jer kidev arasakmarisia.
5. ucxouri investiciebis statistika
nebismier qveyanaSi investiciebisaTvis xelsayreli garemos
Seqmna prioritetul mimarTulebad aris miCneuli. Ees gansakuTrebiT
mniSvnelovania saqarTvelosaTvis, roca qveynis ekonomikuri da
politikuri ganviTareba da saerTaSoriso, gansakuTrebiT evropuli,
integraciisaken swrafva xelisuflebis interesis sferoSia moqceuli.
sainvesticio saqmianoba investiciebis dabandebis, anu
investirebis realizaciisaTvis praqtikuli qmedebebis erTobliobaa.
sainvesticio saqmianobis monawileebad iTvlebian fizikuri, aseve
iuridiuli pirebi, maT Soris ucxoelebi, agreTve qveynebi da
saerTaSoriso organizaciebi. investiciebi dabandebis saxeobebis
mixedviT iyofa finansur dabandebad da investiciebad arafinansur
aqtivebSi. dabandebebis wyaroebis mixedviT investiciebi iyofa
sakuTar da nasesxebad. sakuTrebis formebis mixedviT _ adgilobriv
da ucxour investiciebad.
ganviTarebul qveynebSi investiciebis umetes nawils Seadgens
finansuri investiciebi. amis gamo praqtikaSi zogjer gamoiyeneba
investiciebis SedarebiT viwro gageba, romelic Semoifargleba
mxolod finansuri investiciebiT. finansuri dabandebebi warmoadgens
fuladi saxsrebis, materialuri da sxva faseulobebis sxva
iuridiuli piris fasian qaRaldebSi dabandebas; agreTve, dabandebebs
saxelmwifo da adgilobrivi sesxebis obligaciebSi, qveynis
teritoriaze Seqmnili sxva iuridiuli pirebis kapitalSi, ucxouri
sawarmos kapitalSi da a. S., aseve erTi iuridiuli piris mier meore
iuridiuli pirisaTvis gacemul sesxebs.
investiciebs arafinansur aqtivebSi miekuTvneba: investiciebi
ZiriTad kapitalSi, danaxarjebi kapitalur SekeTebaze, investiciebi
miwis nakveTisa da bunebaTsargeblobis obieqtebis SesaZenad,
investiciebi aramaterialur aqtivebSi (kompiuteruli programuli
produqtebi, patentebi, licenziebi, samecniero-kvleviTi da sacdel-
sakonstruqtoro samuSaoebi da a. S.), aseve investiciebi materialuri
sabrunavi saSualebebis maragebis Sesaqmnelad.
ZiriTad kapitalSi investiciebi warmoadgens im xarjebis
erTobliobas, romelic mimarTulia ZiriTadi kapitalis SesaZenad,
Sesaqmnelad da kvlavwarmoebisaTvis. kvlavwarmoebis struqturasa da
ZiriTadi fondebis specifikis Sesabamisad, investiciebi ZiriTad
150
kapitalSi ganisazRvreba rogorc danaxarjebi samSeneblo da
samontaJo samuSaoebze, saproeqto-saZiebo samuSaoebze,
mowyobilobebis SeZenaze, sawarmoo instrumentebisa da sameurneo
inventaris SeZenaze, mravalwliani kulturebisa da tyeebis
gaSenebaze da danarCen kapitalur samuSaoebze.
aramaterialur aqtivebSi igulisxmeba: kompiuteruli programuli
produqtebi, patentebi, licenziebi, savaWro markebi, savaWro niSnebi,
miwis nakveTebiT sargeblobis ufleba, bunebaTsargeblobis obieqtebi,
saavtoro uflebebi, saorganizacio danaxarjebi da sxva.
Tavis mxriv, investiciebi SeiZleba iyos sarisko, pirdapiri da
portfeluri. sarisko investiciebi dakavSirebulia iseTi kapitalis
arsebobasTan, romelic warmoadgens investiciebs axali aqciebis
gamoSvebis formiT. es investiciebi Caideba iseTi saxis obieqtebze an
saqmianobis sferoSi, romelic dakavSirebulia did riskTan. zemoT
xsenebuli kapitali investirdeba erTmaneTisagan damoukidebel
proeqtebSi Cadebuli saxsrebis daCqarebulad amoRebis mizniT.
kapitaldabandebani, rogorc wesi, xorcieldeba mwarmoebeli
klientis aqciaTa nawilis SesyidviT, an masze sesxis gacemiT.
kapitalis riskiani dabandeba ganpirobebulia wvrili firmebis
dafinansebiT axali teqnologiebis sferoSi.
pirdapiri investiciebi warmoadgenen dabandebebs sameurneo
obieqtis sawesdebo kapitalSi Semosavlis miRebisa da investiciebis
marTvaSi monawileobis uflebis miRebis mizniT.
portfeluri investiciebi gulisxmobs fasiani qaRaldebisa da
sxva aqtivebis SeZenas es aris sxvadasxva sainvesticio RirebulebaTa
erToblioba, romelnic gvevlinebian ZiriTad instrumentad
konkretuli sainvesticio miznis misaRwevad. portfelSi SeiZleba
Sevides erTi tipis Ffasiani qaRaldebi, mag: aqciebi, an sxvadasxva
investiciuri Rirebulebebi, mag: obligaciebi, Semnaxveli da
sadepozito serTifikatebi, sagirao mowmobebi, sadazRvevo polisebi
da sxva.
7.5.1. investiciebis statistikuri Seswavlis amocanebi da
informaciis wyaroebi
151
investiciebs ekonomikisa da mTlianad qveynis ganviTarebisaTvis
udidesi mniSvneloba eniWeba nebismier saxelmwifoSi. es
gansakuTrebiT mniSvnelovania iseTi qveynisaTvis, rogoric
saqarTveloa, gansakuTrebiT maSin, roca ekonomikis ama Tu im dargSi
seriozuli cvlilebebi mimdinareobs da ikveTeba is prioritetebi,
romlebic aucilebelia qveynis Semdgomi ganviTarebisaTvis.
erT-erT aseT prioritetad miCneulia adgilobrivi Tu ucxouri
investiciebis ganxorcielebis xelSewyoba, romelTa raodenobasa da
xarisxze didadaa damokidebuli saerTod qveynis ekonomikis
ganviTareba. ganxorcielebuli investiciebis sworad aRricxva xels
uwyobs im prioritetuli dargebis warmoCenas, romlebSic
investiciebis ganxorcieleba didi finansuri efeqtis momtania
qveynisaTvis.
investiciebis statistikuri Seswavla saSualebas iZleva sworad
gadaiWras mis winaSe dasmuli Semdegi amocanebi: investiciebis
moculobisa da struqturis absoluturi, SefardebiTi da saSualo
maCveneblebis, aseve maTi cvlilebis tempebis gaangariSeba;
investiciebis wyaroebisa da sferoebis analizi; investiciebis
ekonomikuri efeqtianobisa da sainvesticio saqmianobis intensivobis
maCvenebelTa gansazRvra.
statistikis amocana mdgomareobs investiciebis moculobis,
struqturis, Semadgenlobis, misi riskis gawevis SeswavlaSi da
dinamikur analizSi, aseve Sesabamisi prognozebis SemuSavebaSi.
investiciebis Sesaxeb sruli, Sesadarisi da drouli
statistikuri monacemebis miReba ekonomikuri analizis Catarebisa da
qveynis swori ekonomikuri politikis winapirobas warmoadgens. aseT
statistikur monacemebs gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs rogorc
qveynis ekonomikisaTvis, ise calkeuli firmebisaTvis.
investiciebis Sesaxeb statistikuri informaciis ZiriTad
wyaroebs warmoadgens saxelmwifo statistikuri dakvirvebis
monacemebi, firmebis sabuRaltro angariSebi, administraciuli
monacemebi (magaliTad, monacemebi uZravi qonebis saxelmwifo
registraciis Sesaxeb) da sxv.
firmebis sabuRaltro angariSebi Seicavs informacias
investiciebis finansuri maCveneblebis Sesaxeb, saangariSo periodis
dasawyisisa da dasasrulis mdgomareobiT, maTi saxeebad ganawilebis
(aqciebi, obligaciebi, sesxebi da a. S.), saangariSo periodis
ganmavlobaSi grZelvadiani investiciebis dafinansebis saSualebebis
moZraobis, mimdinare, sainvesticio da safinanso saqmianobis sferoSi
152
fuladi saSualebebis Semosavlebisa da gasavlebis, ZiriTadi
kapitalis Semosavlebisa da gasavlebis Sesaxeb.
saxelmwifo statistikuri dakvirvebis farglebSi investiciebis
Sesaxeb cnobebis Segroveba xorcieldeba yovelkvartalurad, xolo
calkeuli monacemebis mixedviT _ yovelTviurad. statistikuri
dakvirvebis formebi daegzavneba uklebliv yvela organizacias,
romlebic ar warmoadgenen mcire subieqtebs (sawarmoebs). mcire
sawarmoo subieqtebi gamoikvlevian SerCeviT, gamartivebuli formiT,
SerCeviTi statistikuri meTodis gamoyenebiT. Semdeg ki SerCevis
Sedegebi vrceldeba mcire sawarmoTa mTel erTobliobaze.
statistikuri dakvirveba saSualebas iZleva miviRoT Semdegi
saxis informacia:
1. saangariSo periodSi finansuri investiciebis nakadebisa da maTi
sididis Sesaxeb am periodis bolos (rogorc mocemuli
organizaciis mier sxva erTeulebSi mimarTuli investiciebis, ise
mocemul organizaciaSi Cadebuli investiciebis mixedviT);
2. organizaciis mier arafinansuri aqtivebis Seqmnasa da SeZenaze
mimarTuli investiciebis nakadebis Sesaxeb (maTi saxeobebis
WrilSi);
3. investiciebisaTvis gamonaxul saSualebaTa wyaroebis Sesaxeb.
sawarmoebidan miRebul cnobebs ZiriTad kapitalSi
investiciebis Sesaxeb emateba gaangariSebiTi monacemebi im
investiciebis Sesaxeb, romlebic xorcieldeba fizikuri pirebis mier.
investiciebis statistikis formireba moiTxovs adre arsebul
maCvenebelTa sistemis srulyofas. maCvenebelTa klasifikacia
pirobiTad SeiZleba movaxdinoT Semdegi jgufebis mixedviT: 1)
proeqtis efeqtianobis analizis, 2) sawarmos finansuri
mdgomareobisa da 3) investiciebis efeqtianobis maCveneblebi.
investiciuri proeqtis efeqtianobis maCveneblebi SeiZleba
daiyos or ZiriTad jgufad: sawarmoo saqmianobis efeqtianobis
maCveneblebad da sawarmos finansuri mdgomareobis maCveneblebad.
investiciebis efeqtianobis maCveneblebs miekuTvneba:
1. yovelwliuri Semosavlis saangariSgebo done
ganisazRvreba, rogorc sxvaoba saerTo investiciebsa da maT
calkeul Rirebulebas Soris proeqtis sicocxlisunarianobis
vadisaTvis.
2. proeqtis aTvisebis periodi. am periodSi iTvleba is dro
(weli, Tve), romlis ganmavlobaSic sawarmos sawarmoo saqmianobidan
ifareba investiciebze danaxarji. aTvisebis vada, Cveulebriv izomeba
153
wlobiT an TveobiT da gamoiTvleba investiciebis (gadasaxadebis)
Tanxis SefardebiT sawarmoo saqmianobis yovelwliur SemosavlebTan.
sainvesticio procesi yovelTvis raRac zomis riskTanaa
dakavSirebuli. axali saqmis dawyebisas, warmoebaSi fulis
dabandebisas, aqciebis paketis SeZenisas, birJaze TamaSisas da a. S.,
riski _ es aris saSiSroeba realuri dabandebuli saxsrebis
dakargvisa, an TiToeul dabandebul larze gaTvaliswinebulze
ufro dabali mogebis miRebis albaToba, agreTve, kapitalis
gaufasureba inflaciuri procesebis Sedegad. mewarmem unda
gaiTvaliswinos, rom is riskavs. investirebis saboloo Sedegi
SeiZleba ar iyos iseTi, rogorsac warmoidgenda investori dagegmvis
dros.
risks SeiZleba mivakuTvnoT, agreTve, SesaZlebeli
moTxovnileba damatebiT, adre gauTvaliswinebel, anu ganusazRvrel
dabandebebze, situaciis gauTvaliswinebel cvlilebebTan
dakavSirebiT. gauTvaliswinebeli danakargebisa da danaxarjebis
riskTan dakavSirebulia ara mxolod investoris gamoCena axal
bazarze, aramed _ misi wasvlac bazridan saqonlis daZvelebis da
masze moTxovnilebis dacemis gamo.
sainvesticio riskis daxasiaTeba da misi regulirebis
SesaZleblobebi SeiZleba miRebul iqnes statistikuri mecnierebis
meTodebis gamoyenebiT. maT ricxvs miekuTneba aseve is meTodebi,
romlebic dafuZnebulni arian statistikuri gadawyvetilebis
Teoriaze (riskis Teoria) da statistikuri cdebis meTodi (e. w.
“monte-karlos” meTodi). statistikuri gadawyvetilebebis Teoria
saSualebas iZleva alternatiuli variantebidan arCeul iqnes
optimaluri sabazro strategia ganusazRvrelobis pirobebSi,
statistikuri dakvirvebis Sedegad miRebuli Sedegebis mixedviT.
optimalurad ki iTvleba is gadawyvetileba, romelic uzrunvelyofs
riskis minimizacias.
7.5.2. pirdapiri ucxouri investiciebis (FDI) moculobis gaangariSebis
mokle meTodologia da praqtika saqarTveloSi (saqstatis oficialuri
versiis mixedviT)
pirdapiri ucxouri investiciebi qveynis sagadasaxdelo balansis
erT-erT mniSvnelovan Semadgenel komponents warmoadgens. saqarTveloSi
154
misi moculobis gaangariSeba daiwyo saxelmwifo statistikis samsaxurma
1997 wlidan, rasac safuZvlad daedo saerTaSoriso savaluto fondis
mier SemuSavebuli meTodologia ,,sagadasaxdelo balansis
saxelmZRvanelo”, mexuTe gamocema; vaSingtoni, 1993 weli.
pirdapiri ucxouri investiciebis Sesaxeb informaciis ZiriTad
wyaroebs warmoadgens saqstatis mier warmoebuli kvartaluri da wliuri
periodulobis statistikuri gamokvleva sawarmoTa sagareo ekonomikuri
saqmianobis Sesaxeb. garda amisa, informacia miiReba saqarTvelos
ekonomikuri da mdgradi ganviTarebis saministrodan da aseve aWaris
avtonomiuri respublikis finansTa da ekonomikis saministrodan
ararezidenti subieqtebis mier privatizebuli obieqtebis Sesaxeb.
saqarTvelos erovnuli banki awarmoebs saqarTvelos safinanso
sferoSi, kerZod, komerciul bankebSi, sadazRvevo kompaniebsa da
mikrosafinanso organizaciebSi ganxorcielebuli pirdapiri ucxouri
investiciebis Sesaxeb informaciis Segrovebas, damuSavebas da
yovelkvartalurad saqstatisaTvis miwodebas.
sagareo ekonomikuri saqmianobis Sesaxeb statistikuri gamokvleva
amJamad moicavs saqarTvelos yvela regions (arakontrolirebadi
teritoriebis garda) da 2000-mde samewarmeo subieqts. gamosakvlev
obieqtTa SerCeva xorcieldeba Semdegi ZiriTadi kriteriumebis mixedviT:
- sawarmos hyavs ararezidenti damfuZnebeli;
- axorcielebs eqsport-importis operaciebs;
- ararezidentebisgan aqvs aRebuli sesxi an gacemuli maTze;
- depozitebi aqvs ganTavsebuli ararezident bankebSi;
- flobs ararezidenti sawarmos sawesdebo an saaqcio kapitalis 10%-s da
mets;
- ararezidentebs uwevs an maTgan iRebs momsaxurebas.
yovelkvartalurad xorcieldeba SerCeul sawarmoTa ganaxleba maTi
saqmianobisa da damfuZnebelTa klasifikaciis mixedviT.
pirdapiri ucxouri investiciebis ZiriTadi komponentebia: saaqcio
kapitali, reinvesticia da sxva kapitali.
1997 wlidan statistikuri monacemebi muSavdeba investori qveynebis
WrilSi. 2007 wlidan gamokvlevis instrumentarSi Sevida garkveuli
cvlilebebi, ramac saSualeba mogvca monacemebi dagvemuSavebina ekonomikis
seqtorebis WrilSi, rasac safuZvlad udevs sawarmoTa ZiriTadi
saqmianobis mixedviT dayofa. monacemTa sxvadasxva informaciuli
wyaroebis safuZvelze SesaZlebelia pirdapiri ucxouri investiciebis
monacemTa gaangariSeba informaciis wyaroebis mixedviT.
winaswari monacemebis gamoqveyneba xorcieldeba yovelkvartalurad
saangariSo periodis dasrulebidan 70-e dRes. oTxi kvartalis SejamebiT
miiReba winaswari wliuri monacemebi, romlis dazustebac warmoebs
wliuri gamokvlevis monacemebis safuZvelze momdevno wlis 15 agvistos.
155
dazustebuli monacemebi yovelTvis gansxvavebulia winaswarisagan. amis
erT-erTi yvelaze mTavari mizezi isaa, rom sawarmoebi waradgenen
dazustebuli mogeba-zaralis maCveneblebs.
winaswar da dazustebul monacemebs Soris sxvaoba dinamikaSi ar
warmoadgens iSviaTobas, radgan pirdapiri ucxouri investiciebi ar aris
mxolod fiqsirebul aqtivebSi ganxorcielebuli investicia. igi finansuri
kategoriaa da misi dadebiTi da uaryofiTi mniSvnelobac saerTaSoriso
meTodologiur CarCoebSi da standartebSi Tavsdeba.
zogadad pirdapiri ucxouri investiciebis Semcirebis mizezebi
SeiZleba iyos: ararezidentis mier wilis daTmoba rezidentisaTvis,
ararezidenti pirdapiri investoris reklasifikacia portfelis
investorad, rezidenti sawarmos mier ararezidenti pirdapiri investoris
mimarT arsebuli valdebulebebis Semcireba da sxva.
saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuris oficialuri
monacemebis mixedviT (konkretuli wyaro: statistikuri gamokvleva
„sagareo ekonomikuri saqmianobis Sesaxeb“), 2013 wlis II kvartalSi
ganxorcielebuli pirdapiri ucxouri investiciebis mixedviT umsxvilesi
seqtorebis wilma 96 procenti Seadgina. yvelaze meti pirdapiri ucxouri
investicia energetikis seqtorSi ganxorcielda da 66 mln. aSS dolari
Seadgina, rac mTliani pirdapiri ucxouri investiciebis 29 procentia.
meore adgilze imyofeba damamuSavebeli mrewveloba 59 mln. aSS dolariT,
xolo mesameze - transporti da kavSirgabmuloba 46 mln. aSS dolariT.
ekonomikis seqtorebis mixedviT 2013 wlis II kvartalSi
ganxorcielebuli pirdapiri ucxouri investiciebi procentulad ase
ganawilda:
- energetika 29%;
- damamuSavebeli mrewveloba 25%;
- transporti da kavSirgabmuloba 20%;
- mSenebloba 17%;
- safinanso seqtori 6%;
- ekonomikis sxva seqtorebi 3%.
oficialuri statistika Seagrovebs, daamuSavebs da gaaanalizebs
saqarTveloSi ganxorcielebuli pirdapiri ucxouri investiciebis Sesaxeb
raodenobriv monacemebs Tveebis, kvartalebis Tu wlebis mixedviT da,
amasTan erTad, ekonomikis seqtorebis WrilSi. garda amisa, aseTi
statistika iwarmoeba teritoriis mixedviTac, anu konkretulad romeli
qveynidan ra moculobis pirdapiri investiciebia Semosuli. am etapebis
ganxorcielebis Semdeg ukve qveyndeba miRebuli Sedegebi.
saqarTveloSi ganxorcielebuli pirdapiri ucxouri investiciebis
moculobis mixedviT ranJirebuli qveynebis pirveli aTeuli gamosaxulia
Semdeg diagramaze:
156
wyaro: saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuri.
motanili diagramidan naTlad Cans saqarTvelos ZiriTadi investori
qveynebi, Tumca isini SeiZleba.
6. sagareo ekonomikuri urTierTobebis geografiuli ganawilebis
statistika
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis erT-erTi
mniSvnelovani sferoa am urTierTobebis geografiuli (teritoriuli)
ganawilebis Seswavla. igi moicavs ara mxolod sagareo vaWrobas, aramed
samecniero-teqnikur, safinanso-sabanko, saerTaSoriso satransporto
tvirTbrunvas da mgzavrTbrunvas, saerTaSoriso turizms, ucxour
investiciebs da sxv. igi gulisxmobs am procesebis amsaxveli maCveneblebis
dajgufebas calkeuli qveynebis da maTi gaerTianebebis mixedviT. cal-
calke aRiricxeba saeqsporto da saimporto urTierTobebi, gamoiTvleba
calkeuli qveynebis xvedriwilebi da xdeba maTi ranJireba. amis Sedegad
gamoiyofa 10 umsxvilesi qveyana rogorc eqsportis, ise importis mixedviT
(saqstatis praqtikidan gamomdinare). aseTi analizi xorcieldeba aseve
produqciis calkeuli jgufebis mixedviT da gamoiyofa umsxvilesi
sasaqonlo jgufebi eqsportisa da importis mixedviT. rogorc wesi,
ranJireba xdeba bolo (uaxlesi) monacemebis mixedviT.
sagareo ekonomikuri urTierTobebis geografiis statistikis ZiriTadi
amocanebs miekuTvneba:
157
1. sazRvargareTis calkeul qveynebTan da maT gaerTianebebTan
ekonomikur urTierTobaTa moculobisa da dinamikis Seswavla konkretuli
mimarTulebebis (sferoebis) mixedviT, rogoricaa, magaliTad, eqsport-
importi, safinanso-sakredito, sainvesticio da sxva saqmianobebi;
2. sazRvargareTis calkeul qveynebTan da maT gaerTianebebTan
ekonomikur urTierTobaTa struqturisa da dinamikis Seswavla
konkretuli procesebis mixedviT;
3. gansazRvros sagareo ekonomikur urTierTobaTa efeqtianoba
partniori qveynebisa da maT gaerTianebebis mixedviT, calkeuli
mimarTulebebis WrilSi;
4. GgaiangariSos sagareo ekonomikur urTierTobaTa moculobisa da
struqturis sxvadasxva vadiani prognozebi calkeuli qveynebisa da maTi
gaerTianebebis mixedviT da aseve calkeuli mimarTulebebis WrilSi.
sagareo ekonomikur urTierTobaTa optimaluri geografiuli
ganlageba xels uwyobs sxva saxelmwifoebTan ekonomikuri
TanamSromlobis Semdgom gaRrmavebas da gafarToebas, sasaqonlo nakadebis
teritoriuli ganawilebis gaumjobesebas ama Tu im qveynis ekonomikuri
Taviseburebebis gaTvaliswinebiT, satransporto gadazidvebis
optimizacias da sxva mniSvnelovani amocanebis gadawyvetas.
mravali qveynis oficialuri statistikis Tanamedrove praqtikaSi ukve
farTod gamoiyeneba sagareo ekonomikur urTierTobaTa procesebis Sesaxeb
monacemTa miRebis, damuSavebisa da analizis saerTaSoriso rekomendaciebi
da meTodologia, maT Soris teritoriul WrilSi Seswavlisas. am
SemTxvevaSi gamoiyeneba sxvadasxva majgufebeli niSnebi da kerZod,
qveynebis oficialuri samarTlebrivi gaerTianebis statusi, rogoricaa,
magaliTad, evrokavSiris qveynebi, damoukidebel saxelmwifoTa
Tanamegobrobis qveynebi, Savi zRvis auzis qveynebi da sxv. garda amisa,
SesaZlebelia dedamiwis kontinentebis mixedviT qveynebis dajgufebis
gamoyenebac, magaliTad, aziis qveynebi, afrikis qveynebi, amerikis qveynebi
da a. S.
sagareo ekonomikuri urTierTobebis geografiis statistikis erT-erT
mniSvnelovan amocanas miekuTvneba importisa da eqsportis moculobisa da
struqturis raodenobrivi Seswavla qveynebis gaerTianebebis mixedviT.
7. saxelmwifo sagareo valis statistika
sagareo ekonomikuri urTierTobebis statistikis erT-erTi
mniSvnelovan mimarTulebas warmoadgens saxelmwifo sagareo valis
raodenobrivi Seswavla. mas didi mniSvneloba aqvs qveynis
gadaxdisunarianobis gansazRvraSi da momavali kreditebis miRebis
158
moculobis dadgenaSi. Tanamedrove etapze qveynebis umetesobas gaaCnia
sxvadasxva sididis vali sxva qveynebisa Tu saerTaSoriso organizaciebis
winaSe. bevr qveyanaSi xSiria SemTxvevebi, rodesac biujetis deficitis
dasafinanseblad adgili aqvs finansuri valdebulebebis aRebas, romlebic
or kategoriad iyofa - sagareo da saSinao valdebulebebad. sagareo va-
lis moculoba da misi SefardebiTi maCveneblebis zomier standartebSi
moqceva yvela qveynis mTavrobebisTvis ekonomikuri politikis erT-erTi
mniSvnelovani nawilia.
sagareo valis oficialuri statistikis warmoeba ZiriTadad emyareba
msoflio bankisa da saerTaSoriso savaluto fondis rekomendaciebs
(ixileT: ,,sagareo valis statistika”, vaSingtoni, 2003 weli).
mTliani sagareo valis statistika harmonizebulia sagadasaxdelo
balansTan. igi moicavs saxelmwifo (samTavrobo seqtori da erovnuli
banki) da kerZo seqtoris (sabanko da sxva seqtorebi) sagareo vals.
msoflioSi miRebuli praqtikis Sesabamisad, saxelmwifo valis zeda
zRvrad mTliani Sida produqtis mimarT valis moculobis 60-procentiani
done miiCneva. aqve unda aRiniSnos, rom saqarTvelos sagareo vali mSp-is
37, xolo qveynis mTliani vali ki miaxloebiT 43 procentia. maSasadame,
mSp-s mimar saqarTvelos sagareo vali msoflios bevr sxva qveyanasTan
SedarebiT, ar aris maRali. saxelmwifo valis maCveneblebis Semcireba
daiwyo 2003 wlidan. magram 2008 wlidan sapirispiro procesi dafiqsirda,
rac gamovlinda saxelmwifo valis maCveneblebis droebiT zrdaSi 2008-2010
wlebSi globaluri finansuri da ekonomikuri krizisis fonze, romelmac
uaryofiTad imoqmeda ekonomikuri zrdis tempebze ara marto
saqarTveloSi, aramed mTel msoflioSi. saqarTvelos sagareo valis
SefardebiTi maCveneblebis klebis tendencia gagrZelda 2011 wlidan. sxva
qveynebis analogiur maCveneblebTan Sedareba gviCvenebs, rom saqarTvelos
sagareo valis SefardebiTi done gacilebiT ufro dabalia, vidre bevr
ganviTarebul qveyanaSi.
oficialuri statistikis mixedviT, saqarTvelos mTlianma sagareo
valma 2012 wlis 31 martis mdgomareobiT 11,4 miliardi aSS dolari (18,9
miliardi lari) Seadgina. aqedan 3,8 miliardi aSS dolari (6,3 mlrd
lari) iyo samTavrobo seqtoris vali (mTliani valis 33,4%); 783,1 mln aSS
dolari (1,3 mlrd lari, 6,9%) - erovnuli bankis; 2,1 miliardi aSS dolari
(3,5 mlrd lari, 18,3%) - sabanko seqtoris, xolo danarCeni - sxva
seqtorebis.
unda aRiniSnos, rom Tanamedrove etapze saxelmwifo valis
moculobis zrda damaxasiaTebelia ara mxolod ganviTarebadi
159
qveynebisaTvis, aramed bevri ganviTarebuli qveynisTvisac (maT Soris
evrokavSiris wevri qveynebisTvis). davalianebis zrdas ganapirobebs
mravali endogenuri da egzogenuri (anu Siga da gare) faqtorebi. maTgan
SeiZleba gamoiyos Semdegi:
- saxelmwifo biujetis qronikuli deficiti;
- mSp-is zrdis tempebis Semcireba;
- sagadasaxdelo balansis deficitis mniSvnelovani gadideba;
- savaluto kursebis Zlieri ryevebi;
- sesxis momsaxurebis gadasaxdelebis mateba da sxv.
aRniSnuli faqtorebis uaryofiTi zegavlenis raodenobrivi gansazRvra
statistikis erT-erTi mniSvnelovan amocanas warmoadgens.
8. sagadasaxdelo balansis statistika
sagadasaxdelo balansis warmoeba sagareo ekonomikuri
urTierTobebis statistikis erT-erTi mniSvnelovani funqciaa.
sagadasaxdelo balansi erovnul angariSTa sistemis erT-erTi mTavari
Semadgeneli nawilia, romelic axasiaTebs qveynis savaWro da finansur
urTierTobebs sazRvargareTTan da Sesabamisi operaciebis mixedviT
asaxavs savaluto Semosavlebsa da gasavlebs Soris Tanafardobas.
istoriaSi pirveli sagadasaxdelo balansi SemuSavda aSS-Si meoce
saukunis 70-iani wlebis bolos, Tumca mas win uZRoda Teoriuli da
meTodologiuri safuZvlebis damuSaveba (saTanado cnebebi, kategoriebi,
maCveneblebi, gaangariSebis wesi, forma da meTodebi da a. S.).
sagadasaxdelo balansis ZiriTadi maCveneblebia fuladi
Semosavlebi da gadasaxdelebi, rac dakavSirebulia saimporto da
saeqsporto operaciebTan, qveynis centraluri bankebis savaluto
rezervebisa da oqros maragebis moculobis cvlilebebTan, Semosavlebi
da gasavlebi sxvadasxva saxis momsaxurebisaTvis (saerTaSoriso
satransporto da turistuli momsaxurebisaTvis da sxv.), saerTaSoriso
sakredito Semosavlebi da gadasaxdelebi, ucxour investiciebTan
dakavSirebuli Semosavlebi da gadasaxdelebi da sxv.
nebismieri qveynis sagadasaxdelo balansis zogadi SefasebisaTvis
gamoiyeneba sagadasaxdelo balansis saldos raodenobrivi maCvenebeli.
sagadasaxdelo balansis saldo aris sagadasaxdelo balansis
Semosavlebsa da gasavlebs Soris sxvaoba, romelic SeiZleba iyos
dadebiTi (anu aqtiuri) an uaryofiTi (anu pasiuri). pirvel SemTxvevaSi
Semosavlebi aWarbebs gasavlebs, xolo meore SemTxvevaSi piriqiT,
160
gasavlebis moculoba metia Semosavlebze. ra Tqma unda, qveynisaTvis metad
sasurvelia aqtiuri sagadasaxdelo balansis saldos dafiqsireba, rac
drois garkveul periodSi ufro meti savaluto Semosavlebis miRebas
gulisxmobs.
sagadasaxdelo balansis struqtura moicavs 2 ZiriTad nawils. esenia:
1) mimdinare operaciebis angariSi, anu mimdinare angariSi da 2) kapitalisa
da finansuri resursebis angariSi. mimdinare angariSSi aisaxeba saqonliTa
da momsaxurebiT sagareo vaWroba, Semosavlebi da mimdinare transfertebi.
kapitalisa da finansuri operaciebis angariSi moicavs kapitalur
transfertebTan da arawarmoebul arafinansur aqtivebTan dakavSirebul
operaciebs, agreTve finansuri operaciebis angariSs, romelic, Tavis
mxriv, 4 konkretul kategorias aerTianebs (pirdapiri investiciebi,
portfelis investiciebi, sxva investiciebi da sarezervo aqtivebi).
sagadasaxdelo balansi gulisxmobs monacemTa ormag Caweras, rac
imas niSnavs, rom yoveli calkeuli operacia tardeba ormagi Caweris
wesiT, anu: operacia aisaxeba erTi angariSis kreditSi da imavdroulad
meore angariSis debetSi. eqsportis SemTxvevaSi operaciis ekonomikuri
interpretacia aseTia: imdenad, ramdenadac gayiduli saqonlis nacvlad
qveyana Rebulobs ucxour valutas, aucilebelia orive nakadis asaxva
sagadasaxdelo balansSi. mocemuli forma iZleva sagadasaxdelo balansis
aqtiurobis an pasiurobis gamovlenis SesaZleblobas. aqtiuria is, Tu
qveynis Semosavlebi aWarbebs gadasaxdelebs, xolo pasiuria _ Tu
gadasaxdelebi sxva qveynebis mimarT aWarbebs sxva qveynebidan miRebul
Semosavlebs. pasiuri balansis SemTxvevaSi izrdeba sagareo vali, ecema
erovnuli valutis kursi, mcirdeba saerTaSoriso savaluto rezervebis
moculoba da a. S. amitom sagadasaxdelo balansis wonasworobis miRweva
qveynis ekonomikisa da safinanso mdgomareobis gajansaRebis erT-erTi
mniSvnelovani winapirobaa.