Puta koji vodi u zivot nastavnik i prvoprestonik i ucitelj bio si.

Jer prvo dosav, svetitelju Savo, otacastvo svoje prosvetio si,

porodiv ga Duhom Svetim,

kao maslinovo drvece u mislenom raju nasadio si sveosvecena tvoja ceda.

Zato kao apostolima i svetiteljima saprestona stujuci te,

molimo: moli Hrista Boga da nam daruje veliku milost.

UTEMELJAVANJE SRPSKE SREDNJOVEKOVNE DRŽAVNOSTI I KNJIŽEVNOSTI

Godine 1166. Stefan Nemanja je postao veliki srpski župan preuzevši vlast od brata Tihomira. Znatno je proširio teritoriju svoje države iz planinskih predjela Rasa u dvije velike doline — moravsku i kosovsko-metohijsku. Vaspitan na ćirilometodijevskoj tradiciji, organizaciju narodnog života zasnovao je na temeljima državnosti koja je došla odakle i prvoučitelji srpski Ćirilo i Metodije, iz Vizantije. U njegovo vrijeme bila je jaka književno-prepisivačka djelatnost Zetsko-humske škole srpske pismenosti, čiji su se tekstovi samo nadovezivali na već postojeću literarnu tradiciju iz prethodnih vijekova. Zajedno su postali osnova srpske književnosti srednjeg vijeka i lektira prvih srpskih pisaca, sinova velikog župana — svetoga Save i Stefana Prvovjenčanog

Period u istoriji Srba od djelovanja učenika sv. Ćirila i Metodija u 9. i 10. vijeku do pojave velikog župana srpskog Stefana Nemanje u 12. vijeku, prilično je maglovit. Mnogo je toga nepoznatog u tadašnjim političkim, društvenim i državnim prilikama. To je period neprekidnog vojnog sukobljavanja sa Vizantijom, ali i njenog neprekidnog unutrašnjeg, duhovnog oslobađanja Srba od starih tekovina paganstva. U to doba nije postojala samostalna srpska država, nego je narod bio formiran u manjim jedinicama, kneževinama ili župama, sa manjom ili većom nezavisnošću u odnosu na vizantijske careve. Najraniji poznati naziv za vladarsku čast bio je knez, u Duklji — Zeti (današnja Crna Gora) kralj, a u Raškoj (Srbija) veliki župan.

U početku su strani izvori zemlju naseljenu Srbima zvali Sklavinija, Sklovinija, Sklavenija, a u 14. vijeku vizantijski pisci su je redovno zvali Servija. Kad je Ras postao njen glavni grad, država se počela nazivati i Raškom, dok se današnji naziv Srbija u srednjovjekovnim književnim spomenicima pominje svega tri puta – najranije u Službi svetom Savi. Druge dvije srednjovjekovne srpske države, koje su i same bivale u zajednici sa Srbijom, ponijele su imena po rijekama – Zeta (današa Crna Gora) i Bosna. 

Porijeklo samog etnonima Srb nije do kraja poznat. U izumrlom i jednom od najstarijih jezika svijeta iz grupe indoiranskih jezika, kojima pripada i srpski — sanskritu, Srb znači dobronamjernik i prijatelj.

VELIKI ŽUPAN STEFAN NEMANJA

Veliki župan Stefan Nemanja, rodonačelnik potonje srpske kraljevske dinastije po njemu nazvane nemanjićkom, rodio se u Ribnici, blizu današnje Podgorice. Bio je kršten po rimokatoličkom obredu, a po povratku njegovog oca Zavide u Rašku ponovo je kršten prema pravoslavnoj službi u crkvi sv. Petra i Pavla u Rasu. Porijeklom iz vladarske porodice, godine 1166. Nemanja je i sam postao veliki župan

preuzevši vlast od brata Tihomira. Znatno je proširio teritoriju svoje države iz planinskih predjela Rasa u dvije velike doline – moravsku i kosovsko-metohijsku. 

Sačuvano je u nekim opisima stranaca da je Stefan Nemanja bio vrlo visok, naočit čovjek i da je svojom pojavom izazivao divljenje. Za Srbe srednjeg vijeka, uopšte, važilo je da su bili visoki, krupni, stasiti, uglavnom plavosmeđe boje kose i plavih očiju. S vremenom se kod njih počela javljati crna boja u puti, i to kao posljedica kasnijih osvajanja srpskih vladara i intenzivnijeg miješanja Srba sa drugim narodima – Grcima, Vlasima, Sasima, Arbanasima i drugima. 

Veliki župan Stefan Nemanja učinio je pravoslavlje državnom vjerom, oštro se borio za očuvanje prave vjere među narodom i žestoko proganjao bogumilsku jeres, koja je tada rovašila po Srbiji. Vaspitan na ćirilometodijevskoj tradiciji, organizaciju narodnog života zasnovao je na temeljima državnosti koja je došla odakle i prvoučitelji srpski Ćirilo i Metodije — iz Vizantije.

Nemanja se na Blagovijesti 1196. godine odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina, Stefana, i zamonašio se u istoj crkvi gdje je drugi put kršten. U svom domu odnjihao je mnogo djece, od kojih je najmlađe dijete, Rastko, krenulo još iz rane mladosti putem monaškog podviga i postalo najveće ime među Srbima — sveti Sava. Svetom Savi se u asketskom podvigu na Svetoj gori ubrzo nakon postrizavanja u monaške rize pridružio i otac, sada već monah Simeon. Od njihovog dolaska na Atos kreće novo doba u istoriji srpskog naroda, njegove crkve i književnosti, koje će donijeti Crkvi autokefalnost, državi kult svetorodne dinastije Nemanjića, a književnosti autentičnost u odnosu na vizantijske uzore. Veliki župan Stefan Nemanja, docnije kanonizovan za svetitelja kao sveti Simeon Mirotočivi, upokojio se 1200. godine u svojoj svetogorskoj zadužbini — manastiru Hilandar.

ZEMLJA VELIKOG ŽUPANA

Srbija je u srednjem vijeku bila zemlja šumovita, brdovita, puna rijeka, planinskih potoka i rijetko naseljena. Broj njenih stanovnika tokom cijelog srednjeg vijeka ostao je do dan-danas nepoznat. Bila je bogata stokom, mlijekom, mesom, sirom, medom, voskom, žitom i vinom. Sela su bila zemljoradnička i stočarska i svako je imalo svog starješinu. U seoskim kućama bilo je pretežno sedam do dvanaest odraslih muškaraca. To su bile tzv. zadruge, velike i dobro uređene porodične zajednice, koje su se sve doskora čuvale u Srba. Kuće su uglavnom pravljene od drveta, a kamenih zgrada bilo je samo u gradovima Boke Kotorske i naročito u Dubrovniku.

Administrativno je zemlja bila podijeljena na župe, čija su sjedišta i utvrđenja bili gradovi. Grad se, kako u to doba, tako i kasnije kroz srednji vijek, dizao na uzvišenju ograđenom prirodnim preprekama, poput rijeka i litica, koje su otežavale pristup neprijatelju. Zidanje i čuvanje grada bilo je obaveza ljudi koji su živjeli u njemu. Van gradskih zidina bila su naselja – podgrađa, gdje su se obično nalazila trgovišta i pijace.

Dvor velikog župana Stefana Nemanje nije sačuvan, kao što to, uostalom, nije nijedan srpski dvor i kao što to jeste skoro svaka crkva — zadužbina. Velika srpska književnica Isidora Sekulić je to izrazila riječima: Mi Srbi dvorova nemamo iz prošlosti, ali crkvama i manastirima smo zasijani. Crkva i manastir su bili isto što i kuća vladaru i čobaninu, i pismenom i nepismenom, i junaku i običnom čovjeku.

KNJIŽEVNO NASLJEĐE U NOVOJ SRPSKOJ DRŽAVI

Poslije smrti vizantijskog cara Manojla III Komnina, 1180. godine, počinje da slabi politički pritisak iz Vizantije, a postaje sve jači duhovni i kulturni uticaj. Period 10—12. vijeka na slovenskom jugu se obično naziva epohom recepcije vizantijske kulture, kada se postavljaju temelji književnosti koju će Srbi imati za svoje literarno nasljeđe kroz cijeli srednji vijek. Nakon uspostavljanja bogosluženja na domaćem jeziku u 9. vijeku, intenzivno se na starosrpski prevode djela vizantijske crkvene poezije i proze, najbitniji spisi Otaca Crkve iz svih prethodnih vijekova istorije Crkve, ali i beletristička literatura, popularna među tadašnjim evropskim učenim svijetom. Knjige su od tada sve do sredine 14. vijeka pisane na pergamentu, a počev od druge polovine 13. vijeka i na hartiji. 

U Žitiju sv. Metodija stoji da su još on i Ćirilo preveli Psaltir, Jevanđelja, Apostol, Liturgiju sv. Jovana Zlatoustog i najpotrebnije molitve za jutarnje i večernje bogosluženje. Prve riječi prevedene na novostvoreni književni jezik Slovena bile su riječi sa početka Jevanđelja po apostolu Jovanu: Iskoni bje slovo, u Vukovom prevodu: U početku bješe riječ, odnosno – U početku bi Logos, po najnovijem prevodu Sinoda Srpske pravoslavne crkve.

PRVI SRPSKI PISCI

Tradicija prevođenja sa grčkog i šireg književnog djelanja nije prekidana ni u narednim vijekovima. Iako je pisarska i prepisivačka djelatnost bila jaka, ovu epohu generalno karakteriše odsustvo većeg broja južnoslovenskih rukopisa. Skoro se ništa od književnih spomenika iz perioda 10. i 11. vijeka nije sačuvalo, mada se zna da su se tekstovi prve srpske škole pismenosti — zetsko-humske — samo nadovezali na već postojeću književnu tradiciju.

Svi ti tekstovi zajedno su postali osnova srpske književnosti srednjeg vijeka i lektira prvih srpskih pisaca, svetoga Save i njegovog brata Stefana Prvovjenčanog. Njihova djela svjedoče ne samo o književnoj umješnosti i talentu autora, o vremenu u kojem su nastajala nego i o bogatim i prebogatim bibliotekama, koje su njihovi roditelji imali na svom dvoru i na kojima su sveti Sava i Stefan Prvovjenčani bili obrazovani i vaspitavani.

PROUČAVANJE I KARAKTER SRPSKE KNJIŽEVNOSTI SREDNJEG VIJEKA 

Srpska srednjovjekovna književnost i umjetnost nisu posjedovale nikakvu posebnu, a pogotovo ne neku razrađenu poetičku teoriju. Nisu postojali spisi koji su objašnjavali kako nastaje pisani tekst, kakve su njegove glavne odrednice i karakteristike, niti je kao danas postojala podjela na vrste, žanrove i rodove. Ipak, poetika je postojala samim tim što je postojala književnost, ali ona nije nije bila formulisana u vidu nekih teorijskih sistema, nego direktno sadržana u samim djelima srednjovjekovnih pisaca.

KARAKTER SREDNJOVJEKOVNE KNJIŽEVNOSTI

Srpska srednjovjekovna književnost je bila usko povezana sa životom ljudi i imala je egzistencijalan karakter. To je prevashodno bila bogoslužbena literatura, čitana i pjevana u crkvama, po manastirskim trpezarijama i kelijama, po kućama školovanih i pismenih ljudi. Prosti narod se još od tada skupljao u

crkvama i manastirima, odakle je upijao mudrosti iz riječi Jevanđelja, molitava, propovijedi i na njima gradio svoje duhovne vrijednosti. U crkvama i manastirskim trpezarijama čitala su se i žitija svetitelja, kao svjedočanstva istinskog hrišćanskog života tih velikih ljudi. Ona su bivala primjer svima koji su kao sveti kretali istim putem duhovnog življenja i zato su u krajnjoj nakani i pisana. Nerijetka su zbog toga direktna obraćanja autora žitija čitaocu, odnosno slušaocu, na što se i nailazi u Uvodu jednog od prvih djela stare srpske književnosti — Hilandarske povelje Stefana Prvovjenčanog. Na njenom početku prvi srpski kralj i sin velikog župana Stefana Nemanje veli: Dođite, o hristoljupci, i vidite kako se na nama zemnim otkrila dubina Božijeg milosrđa! Onaj koji od sazdanja svega svijeta miluje pali rod ljudski, milosrđem Svetog svojega Duha, unaprijed objavljivaše proročkim ustima ono što će biti, kao što reče prorok — 'Riječju Gospodnjom nebesa se utvrdiše i u dahu usta Njegovih sva je sila njihova'.

HORIZONTALNA I VERTIKALNA PODJELA STARE SRPSKE KNJIŽEVNOSTIi

Radi lakšeg proučavanja danas se književnost srednjeg vijeka sistematizuje u dva pravca: horizontalno — kroz žanrove, književne forme u kojima je nastajala, i vertikalno — kroz vremenske periode kad je stvarana. Žanrovske podjele su jasne kad su u pitanju neke osnovne forme karakteristične za to doba: žitije, služba, povelja, a uslovne u većini ostalih slučajeva. Naime, uglavnom ne postoji jasna granica između proznog i poetskog oblika govora — uprošćeno rečeno između priče i pjesme. Popularni žanr pohvale, recimo, molitve ili plača — svojevrsne književne tužbalice, tipični su primjeri za ovo. Za lirske, emotivne, osjećajne tonove osnovna književna i molitvena inspiracija su bili starozavjetni Psalmi cara Davida, za koje sveti Sava Srpski u Ustavu za držanje Psaltira veli: Psaltir bo se ne končaet se nikoliže — "Psaltir nikada ne prestaje". U svim proznim, pripovjednim strukturama osnovni temelji za građenje priče su savremeni događaji i doživljaji ličnosti iz djela, postavljeni u ravan zajedno sa zbivanjima iz Starog i Novog zavjeta. 

Po vremenskim periodima stara srpska književnost se može različito klasifikovati. Uglavnom se u obzir uzimaju istorijski i kulturni činioci koji su se mogli nekako odraziti i na književnost. Takvo je npr. bilo krunisanje prvog srpskog kralja, potom porast monaštva i literarnog uticaja iz Hilandara u 13. vijeku, upokojenje svetog Save, proglašenje Dušana za cara, Kosovska bitka i slično. Svi ti događaji su bitni utoliko što donekle objedinjuju djela jedne epohe i koncetrišu ih oko jednog ili dva tematska žarišta. Tako se u proučavanjima književnosti djelima pisaca lakše pristupa i ona se donekle tumače uzimajući u obzir kontekst epohe u kojoj su nastajala.

STEFAN PRVOVENČANI, ŽIVOT I DJELO

Godine 1196. veliki srpski župan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Dobivši od pape Honorija III krunu 1216. i 1219. krunisanjem od strane prvog arhiepiskopa srpskog i njegovog brata sv. Save, Stefan Nemanjić je postao prvi srpski kralj. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna u odnosu na Grčku pravoslavnu crkvu. 

Iako uloga začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog vijeka pripada tvorcu i prvom arhiepiskopu samostalne Srpske crkve sv. Savi, Stefan Prvovjenčani je po mnogo čemu preteča u ovim književnim počecima. On je napisao prvo vizantijsko opširno žitije u staroj srpskoj književnosti, Žitije Svetog Simeona, i ostavio iza sebe napisana još dva srednjovjekovna djela — Mljetsku i Hilandarsku povelju.

Godine 1196. veliki srpski župan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Stariji sin Vukan dobio je na upravu Zetu sa Trebinjem, a najmlađi sin Rastko, poslije kratkotrajnog vladanja u Zahumlju, zamonašio se u manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj gori i tamo ostao kao monah Sava. Stefan Nemanjić se ženio tri puta. Prvi put Evdokijom, kćerkom vizantijskog cara Alekseja III Anđela, potom nepoznatom majkom kraljevića Vladislava i Predislava i treći put Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola. Sukobljavao se sa bratom Vukanom skoro od samog početka svoje vladavine, da bi ga u zimu 1207, za vrijeme prenošenja moštiju njihovog oca iz Hilandara u Studenicu, s njim konačno izmirio sv. Sava.

Stefan Nemanjić je postao prvi srpski kralj dobivši od pape Honorija III krunu 1216, a 1219. ga je krunisao i prvi arhiepiskop srpski i brat mu Sava, te je zato nazvan Prvovjenčani. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna, u odnosu na Grčku pravoslavnu crkvu.

Na samrti je Stefana zamonašio njegov brat i on je umro kao monah Simeon 24. 9. 1228. godine.

IZGLED SRPSKOG VLADARA

Već od prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenčanog može se na portretima vladara vidjeti kakva je bila kruna koju su nosili. To je zlatni obruč izgledom najbliži vizantijskom sevastokratorskom vijencu zvanom stematogorion, na čijem se prednjem dijelu nalazi pločica, a sa obruča se pored ušiju spušta po niska bisera. S vremenom su se krune mijenjale i presvlačile kapom od meke materije, na koju je stavljano drago kamenje, ili je preko obruča išao još jedan takav do sredine glave, takođe ukrašen dragim kamenom.

Odjeća kraljeva je bila šivena od skupocjenih materijala, svile i kadife, raskošno i prebogato ukrašavana draguljima, biserima, vezom sa raznim dezenima i šarama sa motivima životinja, biljaka i naročito često orlova. Uz kraljevsku haljinu — bagrenicu ili črlenicu — izgled kralja je krasio mač, potom tzv. žezlo, skiptar ili vladarski štap i jedan mali svitak, akokija, koja simbočično prikazuje vladara kao čuvara Božijeg zakona.

KNIŽEVNO DJELO STEFANA PRVOVENČANOG I ŽANR SREDNJOVJEKOVNIH POVELJA

Iza Stefana Prvovjenčanog od književnih djela ostala je Hilandarska povelja, Mljetska povelja i Žitije Sv. Simeona iz 1216. godine. Povelje su u srednjem vijeku obično bile darodavnice manastirima ili kome drugom, a nekad su bile i vid prepiske među vladarima. Status zasebnog književnog žanra u Srba one su dobile zahvaljujući tzv. arengama, njihovim uvodnim dijelovima karakterističnim samo za srpsku književnost. U arengama vladar uglavnom iznosi u jednom finom emotivnom tonu zašto hoće da nekom pokloni nešto i još eventualno ispovijeda čitaocima i slušaocima poneki segment iz svog ličnog života.

SLIKA SVETE GORE U HILANDARSKOJ POVELJI PRVOVENČANOG

Prvi dio Hilandarske povelje Prvovjenčanog ima jedan naročit dio, na kojem se vrlo dobro mogu izučiti elementi vizantijske estetike tog vremena u srpskoj interpretaciji. To je alegorija o dolasku sv. Simeona na Svetu goru preko slike jedne livade i na njoj drveta, ptice, lišća, cvjetova i plodova. Veli se tu za sv. Simeona kako ovaj mišlju bješe uznesen i željaše kao da stoji na visokom mjestu u proljećno vrijeme, u

veselom danu, to jest sunčanom i ugleda izdaleka ravnu livadu, krasnu izgledom, lijepu stvorenjem, a usred nje stajaše drvo divno, okruglasto granama, gusto lišćem, preukrašeno cvjetovima i puno ploda, prijatan miris ispuštajući. A usred drveta ugnijezdila se bijaše ptica slatkoglasna, krotka u sjedenju, tiha u pjesmama, vesela u cvrkutanju, jasna u šaputanju, jedna od mudrih ptica ljubavi i slatko njegovo dijete, koje je nekada meni bilo vezom rođenja brat, zvani Sava monah... 

Svi ovi elementi slike Sv. gore nalaze se i na jako stilizovanim opisima raja u minijaturnom slikarstvu. Poređenje sv. Save sa rajskom pticom još jače vezuje tekst povelje za srpsku umjetnost, i to direktno skulpturu rajske ptice na ulazu u Bogorodičinu crkvu studeničkog manastira.

ŽANR ŽITIJA U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žitije je biografija ličnosti jednog svetitelja — vladara, podvižnika, mučenika, koja se prema pravoj istorijskoj biografiji odnosi otprilike kao ikona prema realističkom portretu. U pitanju je princip obrnute perspektive — ne gleda posmatrač ikonu, nego ikona gleda njega i u suštini ne čita žitije čitalac, nego zapravo ono čita njega kroz primjere iz svetiteljskog života.

Prva ranohrišćanska žitija su bila opširnije napisana svjedočanstva o ranim gonjenjima hrišćana. Bili su to tzv. martirijumi, ili, slovenski, mučenija. Temelje žitiju kao književnoj vrsti, dijelom po uzoru na antičku biografiju, dali su Kapadokijski oci iz 4. vijeka: sv. Grigorije Bogoslov, sv. Grigorije Niski i sv. Vasilije Veliki. Ovi svetitelji postali su vrlo značajni za istoriju Crkve i njihova djela su bila prevođena često kod Srba u srednjem vijeku. Oni su doprinijeli formiranju hrišćanske teologije na temelju grčke filozofije, prihvatajući ovu u perspektivi činjenice Božijeg natprirodnog otkrovenja. 

Konačan oblik žanru žitija dao je sv. Atanasije Aleksandrijski sa Žitijem prepodobnog oca Antonija — osnivača prvih opštežiteljnih monaških zajednica u Egipatskoj pustinji. Ono se uzima kao primjer prvog pravog žitija koje, za razliku od ranijih, nije vezano strogo za mučeništvo. Dalje kroz srednji vijek ovaj se žanr u Vizantiji razvijao i upotpunjavao u zavisnosti od potreba vijekova koji su uslijedili. Njegova klasična verzija ima složenu kompozicionu šemu sa: funkcionalnim bogoslužbenim nazivom, potom retorskim uvodom, biografskim sižeom svetitelja, njegove pouke na samrti i smrti, čuda poslije smrti, pohvale i zaključka – poređenja svetoga sa starozavjetnim ili novozavjetnim precima. Srednjovjekovna žitija su ponekad bila ukrašena minijaturama, a nekad su ona sama služila kao inspiracija za ikonopis.

Prva žitija na tek stvorenom slovenskom jeziku su Žitije Sv. Kirila i Žitije Sv. Metodija, tzv. Panonske legende. Prvo srpsko žitije je Žitije Svetog Simeona od Svetog Save, koji i ima ulogu začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog vijeka. Međutim, prvo pravo žitije u Srba, pisano po svim zakonitostima vizantijske retorike, jeste takođe Žitije Svetog Simeona, ali iz korpusa književnog rada prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenčanog.

KNJIŽEVNI RAD SVETOG SAVE

Mnoga su i velika djela svetog Save na uređenju duhovnog i svjetovnog života u Srbiji trinaestog vijeka. Između ostalog, borio se protiv bogumila i za održavanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirović, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga.

U cjelokupnom svom književnom djelu on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrišćanske Vizantije, sadržane u životu po istini pravoslavne vjere.

Začetnik originalne književnosti u Srba jeste Sveti Sava, najmlađe dijete velikog župana Stefana Nemanje, brat prvog kralja srpskog Stefana Prvovjenčanog i duhovni otac srpske nacije. Kao sedamnaestogodišnje dijete pobjegao je od kuće na Svetu goru, vođen višim prizvanjem i u potrazi za novim životom, sljedujući Gospodnje riječi: Ako hoće ko za mnom da ide, neka se odrekne sebe, i uzme krst svoj i za mnom krene. Prvo je otišao u ruski manastir sv. Pantelejmona, a monaški zavjet poslušnosti, siromaštva i djevstvenosti položio je u grčkom manastiru Vatoped. Princ Rastko, koji je u silnim raskošima odrastao i njima od mladosti bio okružen, postao je besrebrenik i sirotan, črnorizac Sava. Kao što Rastku i samo ime govori, u svakom je dobru uzrastao i razgranao mnogoplodne grane svoga duhovnog podviga ostavivši ih u zrenju domovini svojoj do današnjeg dana. Sa ocem Stefanom Nemanjom, u monaštvu nazvanim Simeonom, podigao je prvi i jedini srpski manastir na Svetoj gori — Hilandar. Stoji u Žitiju svetog Save zabilježeno: I složiv zajedno do četrnaest manastira, nazva ga Hilandar; i ukrasiše ga oba bogoljupca svakim potrebama i priložiše od svoje zemlje metohije toliko dovoljno da je dvema stotinama črnaca dovoljno svega do volje. A blagovernom sinu njegovu, koji je do tada vladao na prestolu Svetog Simenona, velikom županu kir Stefanu, njemu predadoše manastir Svete Bogorodice Hilandarske i deci njegovoj posle njega.

Nema od tada dana da se u Hilandaru nije služila liturgija. Jedino ovdje se na mom jeziku moli bez zastanka i osam vijekova posti bez prestanka, veli veliki pjesnik sadašnjice Matija Bećković. Mnoga su i velika djela svetog Save na uređenju duhovnog i svjetovnog života u Srbiji trinaestog vijeka. Između ostalog, borio se protiv bogumila i za održavanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirović, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga. 

KAREJSKI I HILANDARSKI TIPIK

Prvi književni radovi svetog Save posvećeni su sastavljanju tipika, zbornika u kojima se izlaže redoslijed i način vršenja crkvenih službi. Kareja je danas administrativno sjedište Svete gore i u njoj se još uvijek nalazi isposnica koju je sveti Sava osnovao. U isposnicama se obično podvizava samo jedan monah, ali je po svom tipiku Karejska isposnica predviđena za boravak dva ili čak tri monaha. Tipik koji je za nju sastavio sveti Sava jako je strog i podrazumijeva gotovo neprekidan post i molitvu, kao i to da se u toku jednog bogoslužbenog dana pročita cijeli Psaltir. Psalmi starozavjetnog cara Davida ili Psaltir jeste ključna molitvena literatura monaha i revnosnijih hrišćana i zato nije čudo što će tekstovi stare srpske književnosti u velikoj mjeri nastajati pod uticajem psalamske inspiracije. Pored Karejske isposnice, Srbi su imali i isposnice u Srbiji — Dečansku, Studeničku, Pećku i druge, koje su, iako po svojoj suštini usamljeničke kelije, često postajale žarišta književnog rada.

Hilandarski tipik sadrži propise za duhovni život u tzv. opštežiću — životu u manastirskoj zajednici sa većim brojem drugih kaluđera i igumanom kao glavom te duhovne porodice. Zajednica funkcioniše na principu slobodne jevanđelske ljubavi iz koje proizilazi dobrovoljno odricanje od sopstvene volje i prohtjeva, bezuslovna poslušnost igumanu i neposjedovanje lične svojine. Jevanđelski duh ljubavi i pomoći podrazumijevao je i pomaganje bolesnima, što je u Hilandaru kao i u nekim manastirima u Srbiji dovelo do osnivanja prvih pravih bolnica. Sa manjim prilagođavanjima sveti Sava je 1208. isti tipik kao za Hilandar propisao i manastiru Studenici.

ŽITIJE SVETOG SIMEONA

U uvodu Studeničkog tipika iz 1208. godine nalazi se prvo žitije u istoriji srpske književnosti — Žitije Svetog Simeona od Svetog Save. Ono je na velika vrata uvelo žitije kao tradicionalni žanr vitantijske retorike u srpsku književnost, ali je, iako značajno po formi, mnogo značajnije po svojoj sadržini. To je, naime, svjedočanstvo o životnom podvigu jednog gorostasa među vladarima, smirenoumnika među monaškom bratijom i oca životopisca koji sve to bilježi. Zasvagda je srpskoj pastvi ostavljeno da čuje riječi koje je na odru izgovorio njen prvi veliki duhovni i svjetovni pastir: Čuvaj, sine, zakon oca tvojega, ne odbacuj pouke matere svoje. Jer je blažen muž koji posluša mene i čovek koji zakone moje sačuva. Ne pomešaj se sa bezumnim, traži premudrosti, da poživiš. Ispravi znanja na razum, jer onaj koji kori zle, navući će se na mržnju, a onaj koji izobličava nečastivoga, poreći će sebe. Ne izobličavaj zle, da te ne omrznu. Izobličuj premudroga i zavoleće te... Početak je premudrosti strah Gospodnji, a i znanje svetih stvari je razum, a razumevati zakon pomisao je blaga. Jer ovakvim vladanjem mnogo ćete poživeti i pridodaće ti se godine životu... 

SLUŽBA SVETOM SIMEONU KAO ŽANR CRKVENOG PJESNIŠTVA

Služba svetom Simeonu je u potpunosti nastala po uzoru na složeni žanr vizantijske službe, tzv. akolutije. Osnovni cilj nastanka tog žanra je proslavljenje svetitelja u sklopu jutarnjih ili večernjih bogosluženja. Službu sačinjava više različitih pjesničkih vrsta – tropari, kondaci, kanon, ikosi, irmosi, sedilani — sastavljenih u jednu cjelinu. Ona je jedan od hibridnih i osnovnih žanrova srednjovjekovne poezije. Srednjovjekovna poezija je uglavnom bila crkvena, što znači da je bila pjevana, a ne čitana, i da bez te svoje zvukovne dimenzije nije postojala u punoći. Psaltir i molitve su čitani, Jevanđelja i dijelovi iz Apostolskih poslanica recitovani — otpjevavani, a kanoni, službe i druge forme crkvenog pjesništva pojani. Pjesnik ne bira melodiju, jer već ima jednu od osam utvrđenih melodijskih formula, glasova u koje se tekst treba uklopiti. U okviru melodijske cjeline jednog glasa uklapa se jedna misaona cjelina pjesme i povezivanjem tih odsjeka dobija se jedan zaokružen oblik — tropar, irmos, ikos i slično. Melodije su preuzete iz vizantijskih kanona i bilježene su na jedan specifičan način — u tzv. neumama, koje će docnije da smijene notni zapisi. Ovakav način glasovne podrške tekstovima molitava poznat je kao vizantijsko pojanje i danas se, osim u grčkim manastirima, njeguje i u srpskim manastirima: Hilandaru, Kovilju, manastiru svetog Prohora Pčinjskog i Dečanima na Kosovu. 

ŽIČKA BESJEDA SVETOG SAVE O PRAVOJ VJERI

Na Spasovdanskom saboru u Žiči 1221. godine sveti Sava je izgovorio svoju poznatu besjedu O pravoj vjeri. Sačuvana je u djelu njegovog životopisca Domentijana i kasnije kod Teodosija, sa naslovom: O obnovljenju svete istinite vere preosvećenim kir Savom i o proklinjanju bezbožnih jeretika. Udio Domentijanov u davanju konačne forme tekstu nije zanemarljiv, ali o njoj se ipak govori kao o autentičnoj omiliji prvog arhiepiskopa srpskog. 

Kao što joj sam naziv kazuje, ona je sastavljena od pouka za narod dogmatskog tipa — poučavanja kako da pravilno ispovijedaju pravoslavnu vjeru i u razobličavanju onih koji to ne čine, tada konkretno bogumilske jeresi u Srbiji. Sveti Sava se obraća narodu sa braćo i čeda ljubljena, i toplo i strogo, s odgovornom ljubavlju duhovnog pastira čija je sudbina potpuno sljubljena sa sudbinom povjerene mu pastve: Jer duhovna nauka nije igra, niti reči bezumlja misli ljudskih, nego je to propovedana sveta vera Božija na kojoj su osnovani sveti činovi. Ali nije dovoljno samo vjerovati, nego i tvoriti djela vjere: Gledajući na besmrtni dar Hristov, tvorite svagda besmrtna dela u Hristu: veru čistu i molitvu čestu, imajući prema Njemu ljubav i nadu, i savest čistu pred Bogom i ljudima... 

Srazmjerno je velika ova besjeda i svjedočanstvo je visokog dometa bogoslovske misli u sv. Save, kao i duhovnih temelja na kojima je od srednjeg vijeka građena nervatura srpskog naciona. Još su dvije kraće besjede svetog Save sačuvane u djelu njegovih životopisaca, i to obje iz manastira Studenica. 

Kako u Žičkoj i Studeničkim besjedama, tako i u cjelokupnom svom književnom djelu, on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrišćanske Vizantije, sadržane u životu po istini pravoslavne vjere.

PREVODNA KNJIŽEVNOST SRPSKOG SREDNJEG VIJEKA

U korpus srpske književnosti srednjeg vijeka, pored one nastale kao produkt originalnog narodnog stvaralaštva, spadala je i sva književnost prevoda. Prve riječi prevedene na novoformirani slovenski jezik u 9. vijeku bile su one koje stoje na početku Jevanđelja po Jovanu: Iskoni bje slovo. U tom periodu su radom braće Ćirila i Metodija prevedena sva jevanđelja i osnovni tekstovi potrebni za uređenje bogosluženja Pravoslavne crkve — prije svega, Liturgija svetog Jovana Zlatoustog, apostoli, Psaltir i neki dijelovi Starog zavjeta. Kasnije će sa usavršavanjem organizacije bogosluženja da se prevodi sve više tekstova ovoga tipa, naročito iz korpusa crkvenog pjesništva: trebnici, služabnici, oktoisi i slično. Pored ove bogoslužbene literature, prevode se mnogo i spisi svetih otaca Crkve, temelji kako vizantijske, tako i srpske teologije i filosofije. U izvjesnoj mjeri je bila zastupljena i drevna antička književnost, naročito popularisana u tzv. Pčelama — srednjovjekovnim zbornicima mudrih izreka. Veliki dio u Pčelama zauzimaju misli antičkih filozofa, a zanimljivo je da su njihove izreke često bile bliske sa srpskim narodnim poslovicama, pored čisto jevanđeljskih inspiracija narodoumlja. 

Uz liturgijsku, duhovnu književnost, u razdoblju od 13, 14 i 15. vijeka postojale su i knjige koje su činile korpus beletristike, popularnog štiva srpskog srednjovjekovlja. One su prevođene sa latinskog, grčkog ili italijanskog jezika i bile knjige manje ili više svjetovnog karaktera u formi dužih pripovjedaka ili čak romana.

SVETOOTAČKA LITERATURA

Iako je u srpskoj kulturi srednjeg vijeka bila živa prevodilačka djelatnost vezana za štiva prevashodno zabavnog i didaktičkog karaktera, osnovnu lektiru su ipak činili spisi svetih otaca Crkve. Počevši od ranog hrišćanskog perioda, oni su nastajali kroz dugi niz vijekova i sobom gradili i sistematizovali pravoslavno bogoslovlje — teologiju i mudroljublje — filozofiju. Sam teološki nauk nije nastajao kao izraz nečije potrebe za visokoumljem, nego onda kada je istina vjere bivala ugrožena jeretičkim opankavanjima. Pored usko teološkog štiva, prevođene su i knjige koje su po promislu Božijem svetitelji sastavljali na dušekorist ostalih hrišćana. 

Jedan od ključnih i u originalnoj srpskoj književnosti, počevši još od djela svetog Save, najčešće citiranih svetootačkih spisa jeste Ljestvica svetog Jovana Ljestvičnika. To je bukvar monaštva, u kome je izloženo učenje o podvigu potrebnom čovječijoj duši da bi ona duhovno sazrela i stasala. Kao što je tijelu čovječijem potrebno oko trideset godina za puno sazrijevanje, tako i duša treba da prođe kroz trideset nivoa duhovnog rasta. 

Iz svetootačkih spisa se često učilo i prirodi svijeta u cjelini, ne samo duhovnoj nego i fizičkoj. Poznati su bili tzv. Šestodnevi, tumačenja otaca o prvih šest dana stvaranja svijeta, od kojih je bio najrasprostranjeniji onaj koji je priredio Jovan Egzarh, ali i Šestodnev sv. Jovana Zlatoustog. 

Žanr besjede ili omilije takođe je omiljen. Do dana današnjeg su poznate i rado čitane besjede sv. Jovana Zlatoustog, sv. Grigorija Bogoslova, Vasilija Velikog i drugih. Prevode se i tumačenja Jevanđelja, starozavjetne Knjige o Jovu, Pjesme nad pjesmama i drugih biblijskih tekstova. 

Vrlo je značajan prevod bogoslovskog djela Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka, na kojem počiva bezmalo sva vizantijska teologija. Njega je za vrijeme prvih srpskih obračuna s Turcima načinio u 14. vijeku inok Isaija i ostavio dramatičan zapis o smutnim vremenima srpske istorije poslije Maričke bitke.

DJELO PSEUDO-DIONISIJA AEROPAGITA U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

O vremenu življenja i autentičnosti pojave Dionisija Aeropagita ima različitih tumačenja, zbog čega se ovaj filozof češće susreće pod nazivom Pseudo-Dionisije. Najverovatnije da je on živio u periodu kraja 5. vijeka, jer su njegovi spisi, tzv. Aeropagitike, bile u upotrebi već u 6. vijeku.

Aeropagitike su bile sastavljene iz više spisa: O nebeskoj hijerarhiji, O crkvenoj hijerarhiji, O imenima Božijim, Mistička teologija, Pisma na dogmatske teme. Dvije osnovne teme koje se u Aeropagitikama izdvajaju jesu različiti putevi bogopoznanja: katafatičkog i apofatičkog. Apofatičko bogoslovlje govori o tome kako je Bog iznad svakog pojma, imena i izricanja, te kako On nije i ne može biti predmet saznanja, nego je iznad svega postojećeg i nepostojećeg. Katafatičko pak bogoslovlje govori da, iako je Božija suština nedostupna ljudskom saznanju, Bog se ipak otkriva stvorenom svijetu preko svojih sila i energija. Upravo ovakav način poimanja teologije pravoslavnu, istočnu, bogoslovsku misao izdvojiće od zapadne, rimokatoličke teologije. Iznoseći filozofsku koncepciju da je čovjeku potrebno isključivo racionalno razjašnjenje Božije egzistencije, Toma Akvinski, rimokatolički teolog iz 13. vijeka, tzv. zapadnu sholastiku definitivno će okrenuti od grčko-vizantijske, pravoslavne, teologije i okrenuti je u pravcu nastupajućeg filozofskog racionalizma.

Jedan od najboljih prevoda djela O mističkoj teologiji Pseudo-Dionisija je prevod na srpski jezik, koji je 1371. načinio ugledni srpski duhovnik i hilandarski sabrat, inok Isaija. Po svom svjedočenju, koje je ostavio u zapisu na kraju prevoda, taj posao započeo je u dobra vremena, a okončao u najgora od svih zlih vremena, koja su došla poslije Maričke bitke. I osta zemlja bez svih dobara pusta: i od ljudi i stoke i drugih plodova, veli on na jednom mjestu. Jer ne beše ni kneza ni vođe, ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego se sve ispuni strahom izmailjćanskim, i srca hrabra junačkih muževa u ženska srca najslabija pretvoriše se... I zaista živi tada zavideše mrtvima.

KNJIŽEVNA I DRUGA ZBIVANJA U SRBIJI DRUGE POLOVINE TRINAESTOG VIJEKA 

U periodu 1243—1276. Srbijom vlada Stefan Uroš I, sin Stefana Prvovjenčanog i sinovac svetog Save.

U prvoj polovini trinaestog vijeka u Srbiji, Raškoj, ili Serviji po vizantijski, desile su se ključne stvari za kulturnu, duhovnu i političku istoriju srpskog naroda. Krunisan je prvi srpski kralj, srpska crkva postala je arhiepiskopija i počelo se sa organizacijom crkvenog i narodnog života. Formiran je i aristokratski sloj ljudi — vladara, vlastele, književnika i umjetnika, koji su bili plemstvo ne samo po rođenju i nasljedstvu nego su bili i plemići duha, narodne vođe i prosvjetitelji. 

Službe svetom Simeonu i svetom Savi, kao i žitija ove dvojice svetih Nemanjića, nastalih u ovom periodu,

postaju temelji srpske književnosti narednih vijekova. Postaju to zato što će žanrovi službe i žitija u kojima su ponikli biti kasnije formalna okosnica čitave književnosti, ali i zato što oblikovanjem ovih žanrova nastaje i glavni tematski tok srpske literature srednjeg vijeka. Taj tok će biti upravo otačastveni, vezan za duhovnu i istorijsku tradiciju Srba preko svetorodne loze Nemanjića, kao i žitija srpskih podvižnika, pustinjaka i mučenika.

U periodu 1243—1276, nakon uspostavljanja stabilnih političkih i crkvenih temelja novoformiranoj srpskoj kraljevini, Srbijom vlada Stefan Uroš I, sin Stefana Prvovjenčanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast na Balkanskom poluostrvu desile su se značajne političke promjene, u odnosu na stanje koje je postojalo u prethodnim godinama vladavine njegove braće Vladislava i Radoslava. 

KRALJ STEFAN UROŠ 

Za vrijeme vladavine kralja Uroša I Srbi se manje nego u prethodnim decenijama i vijekovima sukobljavaju sa Vizantijskim carstvom, ali su zato učestaliji sukobi sa Dubrovačkom republikom. Kralj Uroš je podržavao Barsku biskupiju želeći da rimokatolička crkva u Srbiji bude pod njegovim neposrednim nadzorom, dok su se Dubrovčani tome suprotstavljali. S proljeća 1247. godine, kada je u Bar došao iz Dubrovnika sveštenik Matej da Barsku biskupiju potčini Dubrovniku, desio se jedinstven slučaj u istoriji rimokatoličke crkve. Naime, dolazak dubrovačkog izaslanika je kod barskog nadbiskupa, kao i kod rimokatoličkog puka, izazvao velike proteste. Ostalo je zabilježeno da su oni uzvikivali: Šta se nas tiče papa! Naš papa je gospodin naš kralj Uroš. Nikad prije niti poslije toga nije se desilo da jedna rimokatolička opština pretpostavi jednog kralja, za njih šizmatika, svom vrhovnom crkvenom poglavaru. 

Uroša je na prijestolu smijenio njegov sin Dragutin u jesen 1276. godine, poslije čega se on povukao u Zahumlje, gdje se uskoro i zamonašio. Umro je 1280. i sahranjen je u svojoj zadužbini Sopoćanima.

Za vrijeme kralja Uroša krenulo se sa eksploatacijom rudnika u Srbiji. Iz Erdelja su dovedeni rudari Sasi, koji su u Brskovu imali svoju autonomnu opštinu, svoj sud i svoje rimokatoličke sveštenike. Rudarstvo je postala glavna privredna grana u državi, s tim da ima dokaza da su se rude vadile u srpskim zemljama još od rimskih vremena. Srpski izraz za rudara bio je rupnik ili srebrodelac, za rudarska okna rupe ili štolne, a mjesta gdje su se topile rude zvala su se kola. Razvoj rudarstva stvorio je i domaću monetu. Najpoznatiji su bili tzv. krstasti groševi, na kojima su bili prikazivani kralj na prijestolu, kralj na konju, sv. Trifun, potom scena kako sv. Stefan daje srpskom kralju zastavu, i drugo. Novčana jedinica bila je perper, ali nje nije bilo u opticaju. To je bila samo računska jedinica, a u opticaju su bili groš i dinar.

JELENA ANŽUJSKA, ŽENA KRALJA UROŠA I

Oko 1245. kralj Uroš oženio se Jelenom, rođakom Karla I, kralja Sicilije i Napulja. O krasnoj ličnosti Jelene Anžujske najviše svjedočanstava ostavio je arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih iz 14. vijeka: Oštra rečju, a blaga po naravi, neporočna životom, a u zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim rečima, da teši nelicemerno i bezbolno... Bila je ukrašena svakom vrlinom... Bila je gotova da odgovori svakom ko je pita. Njena reč bila je rastvorena solju i ne nađe se u njoj licemernost, da nekoga poštuje, a drugoga da prezire. Velikoga i maloga, bogata i ništa, pravednika i grešnika, bolna i zdrava — svakoga od njih jednako je poštovala i svakome je dužnu čast odavala. 

Srbiju je Jelena doživljavala kao svoj dom i u njoj se tako ponašala — kao žena domaćina. Obilno je

darivala crkve, pomagala siromašnima, sakupljala darovite Srbe i graditeljima i ukrasiteljima crkava neštedimice davala zlata da niko od njih ne bude uvređen nasiljem, ili da ko u nečem negoduje. Na svom dvoru stvorila je neku vrstu škole za domaćice, gdje su se djevojke iz siromašnih kuća i buduće majke učile različitoj rukodjelji — vezenju, tkanju, šivanju, dobijale potom odgovarajuće vaspitanje i poslije miraz za udaju. Naročito se njegovao zanat vezenja i poznato je da su nošnje srednjovjekovnih vladara i plemića bivale raskošno ukrašene vezom, koji je nerijetko bivao zlatan. 

No, nije rukodjelja bila korisna samo za dvorske svrhe, nego je i svakoj ženi iz širih društvenih slojeva nužno bilo da zna čeljadi u domu napraviti odjeću. Sve što je bilo potrebno za nošnju radilo se u kući. Gajio se i prerađivao lan, pa se od njega tkalo platno za košulje i odjeću koja ide do tijela. Vuna se takođe prerađivala i onda, u zavisnosti od potrebe, stavljala na razboje i tkala ili plela. Vuna se bojila listom od dunje ili višnje, raznim korijenjem od biljaka, broćem i drugim. Za odijevanje se još koristila i ovčija koža, ali su odjeću od kože pravili posebni majstori, koji su se u srednjem vijeku zvali šavci kožušni. 

Jelena Anžujska je podigla svoju zadužbinu, manastir Gradac na Ibru kod Raške. Poslije smrti svog muža tamo se zamonašila i poznati su njeni portreti koji je prikazuju kao monahinju u kapeli kod Đurđevih stupova, u Rasu, u Arilju i u samom Gradcu. Tri godine nakon njene smrti javila se u snu jednom monahu i objavila mu da ne želi više da živi na zemlji, nego da je izvede. Episkop Sava je izvadio njeno tijelo iz zemlje i otkrilo se da je ono netruležno. Pretpostavlja se da je netruležna ruka koja se danas čuva u Tvrdošu, manastiru kraj Trebinja, upravo dio moštiju sv. Jelene Anžujske. 

ZAPIS TEDORA GRAMATIKA IZ 1263.

Za književnost druge polovine trinaestog vijeka karakteristično je da je spisima posvećenim svetom Savi i svetom Simeonu dovršen proces nastajanja i osamostaljivanja glavnih rodova srpske književnosti srednjeg vijeka. Značajno je još i to da centar književnog rada postaje sve više Hilandar, kroz koga se i prima vizantijska književnost i koji daje najveći broj prepisa i prevoda bogoslovskih djela. Zahvaljujući Hilandaru u Srbiji niču i drugi književni centri — u Studenici, Žiči i Mileševi i u Pećkom manastiru. 

Postoji jedan zanimljiv zapis u hilandarskom prepisu Šestodneva iz 1263. godine, koga je ostavio izvjesni Teodor Gramatik. Pretpostavlja se da je drugo veliko žitije sv. Save, koje je nastalo potkraj trinaestog vijeka, sastavio upravo ovaj monah pod imenom Teodosije. Njegov duhovnik i narudžbodavac je izgleda bio poznati životopisac sv. Save jeromonah Domentijan, o čemu svjedoče i riječi Teodorovog zapisa: Ove, pak, knjige pisahu se zapovešću i trudom svetog i prepodobnog oca našeg bogoumnog jeromonaha Domentijana, koji beše tada duhovnik hilandarske lavre, i svetog knjigoljupca, i ako je po istini reći, velikog bogoljupca, kome neka je pohvala na nebesima od samog Boga i od Svetih njegovih anđela za ljubav koju ima prema svedobrom istočniku milosti i za svedočenje njegovo sveto, koje su svete knjige.

KNIŽEVNO DJELO TEODOSIJA HILANDARCA

U istoriji srpske književnosti periodu koji stoji na međi trinaestog i četrnaestog vijeka pripada književno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom životu ne zna se mnogo, osim da je sigurno bio srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljački sin. Godina rođenja je takođe nepoznata, a upokojio se vjerovatno oko 1328. godine.

Za sobom je ostavio ogromno književno djelo žitijnog i himnografskog karaktera, uglavnom vezano za kult svetog Simeona i svetog Save. Bio je i hagiograf jedne nove i neobične svetačke ličnosti isposnika i pustinožitelja Petra Koriškog, čiji se kult formirao na jugu srpske zemlje i kome je Teodosije sastavio žitije

i službu.

Međa trinaestog i četrnaestog vijeka u kulturnoj istoriji Srba je doba čvrstog povezivanja srpskog naroda sa pravoslavnom vizantijskom civilizacijom, doba uspona u kulturi i umjetnosti, svestranog razvoja liturgijskog života i sabranja sve više monaštva u sve brojnijim manastirima po Srbiji. Ono što je oduvijek bila srž hrišćanskog života, tada je neskriveno postojalo kao realnost i svakodnevica srednjovjekovnog čovjeka — kako raba i sužnja, tako vlastelina i kralja. Bilo je to življenje u Crkvi i kroz liturgiju, koje je podrazumijevalo da i sav ostali “vanliturgijski” život čovjeka bude projekcija onoga što se u liturgiji doživjelo, osjetilo i predokušalo. 

Tom periodu pripada književno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom životu ne zna se mnogo. Postoje pretpostavke da je on onaj isti Teodor Gramatik koji prepisuje Šestodnev na nekom hilandarskom imanju 1263. i koji je na njemu po završetku posla ostavio zanimljiv zapis. Vjerovatnije je, međutim, da je on jedan ugledni hilandarski jeromonah i starac koji se pod svojim imenom pominje u raznim spisima iz prvih decenija 14. vijeka. Zna se da je bio sigurno srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljački sin. Upokojio se oko 1328. godine.

Teodosije je za sobom ostavio ogromno književno djelo, žitijskog ali i himnografskog karaktera. Tu su Žitija Svetog Save i Svetog Petra Koriškog, potom Službe Sv. Simeonu, Sv. Savi i Sv. Petru Koriškom, te Pohvala Sv. Simeonu i Sv. Savi i Zajednički kanon Hristu, Simeonu i Savi.

ŽITIJE SVETOG SAVE

U siromaštvu svoga znanja, iz ubogog doma uma mojega nemajući ništa da iznesem na trpezu doličnu vašeg dostojanstva, punu riječi anđelske hrane, vas, prave sluge bogatog vladike i Boga, o oci, podstičem da se molite reč što znanjem teče i jezik iz neoskudnih njegovih riznica da mi da, a pre svega zraku svetlosti, kojom bismo, mrak duše i uma očistivši u sebi, mogli bodro iskazati dobrodetelji života sveblaženog Save, koji je sada ponovo zasijao u našem rodu.

Ovako počinje Teodosijevo Žitije Svetog Save, napisano po nalogu sveštenog bratstva manastira Hilandar i poslije Domentijanovog drugo po veličini tog tipa. Teodosije nije poznavao sv. Savu i žitije je sastavio po Domentijanovom kazivanju i živoj tradiciji narodnog pamćenja i sjećanja na velikog prosvjetitelja srpskog. Uvod je nastao po uzoru na uvod u Žitije Sv. Save Jerusalimskog iz 6.vijeka, te je zato tu i stilski izraz širok, razgranat i bogat, dok je ostali dio hagiografije uglavnom pisan uprošćenim stilom. 

Kada se u literaturi govori o Teodosijevom žitiju, veli se da je primjer za srednjovjekovni realizam, a ponegdje se naziva i prvim srpskim romanom. Jezik mu je jasan, stil jednostavan i sažet, usredsređen na izlaganje događaja, bez mnogo glorifikacijskih poređenja, dugih monologa i svečanih propovijedi. Česti su i narodni izrazi tipa: Kako je govorio, tako je tvorio, ili Al' što bi bi i dobro bi jer od Boga bi. Pored opisa pustinjačkog života sv. Save na Svetoj gori, njegovih putovanja, pastirskog obdjelavanja i duhovnog rukovođenja pastvom u Srbiji, dosta prostora posvećeno je i životu svetog Simeona. Zato bi se moglo i tvrditi da su ovdje objedinjena dva žitija u jednom.

TEODOSIJEVA SLUŽBA I POHVALA SV. SAVI I SV. SIMEONU

Pjesnička djela posvećena svetom Simeonu i svetom Savi spadaju u srednjovjekovni široko rasprostranjeni žanr službe. Služba je u srpskom miljeu svoje sadržajne i jezičke korijene vukla duboko iz uzora vizantijske službe. To je složen književni žanr stvaran tokom dosta dugog vremena odabirom tekstova i kumulacijom oko liturgijskog jezgra, tekstova Starog i Novog zavjeta, naročito Davidovih psalama. U svojoj osnovnoj strukturi služba će se uobličiti u 8. vijeku zaslugom sv. Jovana Damaskina. Sv. Jovan Damaskin je poznat po tome što je njemu odsječenu ruku izliječila Bogorodica dok joj se molio pred ikonom, pa ju je on kasnije okovao u zlato i doslikao treću ruku. Tu ikonu će u trinaestom vijeku sv. Sava da donese iz Jerusalima na Svetu goru i danas je ona hilandarska "igumanija".

S liturgijskog, bogoslužbenog aspekta, služba predstavlja jednu dinamičku cjelinu sa promjenjivim i nepromjenjivim dijelovima, uklopljenu u dnevni, godišnji i vaskršnji ritam bogosluženja Pravoslavne crkve. 

Na ovoj tradiciji sastavlja i Teodosije svoje službe. Karakteriše ih uobičajena pjesnička inspiracija, jezik simbola i metafora i pohvalno-radosna intoniranost: Ujedinjenu zemlju srca ljudi svojih / rečima tvojim obdelavši / večnocvateće plodove blagočašća / u njemu jesi odgajio Bogu / i čistotom življenja svojega / razumne ukrasio jesi / i na revnost pokrenuo jesi sobom / anđelskom inočkom življenju / da prezru vremeno ukazao im jesi / božastvena cevnice / bodro oko / pastira pastiru / Savo blaženi inoče i svešteni / primi nas, hvalioce ti / Hristu moli se za duše naše.

Žanr pohvale je takođe stari vizantijski književni žanr, vezan uglavnom za određenu ličnost koja se proslavlja u samostalnom tekstu pohvale, ili u sklopu nekog drugog žanra. Pohvala Svetom Simeonu i Svetom Savi prva je poznata samostalna pohvala u srpskoj književnosti. Ima trodijelnu kompoziciju koja u završnom dijelu sadrži čisto hvaljenje svetih u stihovima, gdje su česta ponavljanja uzvične rečenice i radosne zapovijesti: Raduj se! Ovaj uzvik i usklik ima duboko biblijsko utemeljenje. To je pozdrav kojim je Bogorodicu pozdravio anđeo Gavrilo blagovijesteći joj začeće Spasitelja i koji od tada ne prestaje da odzvanja u tekstovima i srcima vjernih.

ŽITIJE I SLUŽBA SV. PETRA KORIŠKOG

Oko 1310. godine Teodosije sastavlja Žitije Sv. Petra Koriškog, srpskog pustinjaka koji se podvizavao u okolini Prizrena u drugoj polovini trinaestog vijeka. Tematska osnova je kazivanje Petrovih učenika i živa narodna tradicija, sa kojim se Teodosije susreo nakon što je došao sa Svete gore, obišao mjesta gdje se svetitelj podvizavao i poklonio se njegovim netruležnim moštima. 

Žitije prati život sv. Petra od djetinjstva. Može se napraviti paralela sa mladićkim životom sv. Save, jer Petar, kao i Sava, izbjegava društvo veselih vršnjaka i izjavljuje da on sa njima u tim stvarima neće drugovati. Još od tad je imao tu ljubav i monašku čežnju za isposničkim životom i, kao što se pokazalo, snagu za suočavanje sa istinom o sopstvenom biću. Poslije smrti roditelja jedno vrijeme je živio sa sestrom; onda je i nju napustio i otišao pustinjoljubivim putem. Poprište zbivanja žitija je isposnica u okolini Prizrena, a cijela radnja je drama duhovne borbe Petra sa realno prisutnim nevidljivim protivnikom. To su afekti, strasti duše, sklonost ka tjelesnom uživanju, talog loših i duboko ukorijenjenih navika, slojevi nesvjesnog koji smućuju, zadovoljstvo u pukom zadovoljavanju sopstvenih potreba, đavo. 

Trebalo je odbaciti sa lica duše "personu", shvatiti da je ona naše lažno lice koje nam je, istina potrebno u svakodnevnom životu, ali za koje moramo znati da to nismo mi, rekao je Vladeta Jerotić u svojoj studiji o žitiju ovog svetitelja. 

Oružje za ovu nevidljivu borbu bila je ljubav Božija i Petrova, njegovo smirenje, trpljenje, čelična volja i istrajnost. Teodosije u službi veli: Žudnjom i ljubavlju za Gospodom svojim / od ljudskog sažiteljatva udaljiv se / do neprohodnog mesta stigao jesi, / te u peštere i raspuklo kamenje naseliv se, / sam kao ptica poživeo jesi / u Gospoda gledajući, / njegova ispunjavajući naređenja, / od njega i blagodat primiv, prepodobni, / da isceljuješ bolesti / i duhove da odgoniš, / zato i sada vapijemo ti, / oče, preblaženi Petre, / moli Hrista Boga / da grehova proštenje podari / s ljubavlju poštovateljima svetoga imena tvog.

PRVA POLOVINA ČETRNAESTOG VIJEKA U ISTORIJI SRPSKE KNJIŽEVNOSTI 

Novine u srpskoj književnosti s kraja trinaestog i prve polovine četrnaestog vijeka vezane su za dvije velike ličnosti — kralja Milutina i arhiepiskopa Danila Pećkog. Milutin je započeo ono veliko širenje srpske države koje će nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba — Dušan Silni. Kako je o Milutinu pisao njegov, prvo dvorjaninin, a docnije životopisac i episkop Danilo Pećki, on je bio: Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri učitelj i nastavnik, zidatelj božanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj... Mnogi okolni carevi su želeli ljubav s njime, slušajući za celomudreni smisao njegov... Ovaj period će biti obilježen i pojavom jednog duhovnog pokreta — isihazma. Isihazam se javio se na Svetoj gori, a odatle će se proširiti diljem pravoslavnih zemalja i ostaviti trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati živ do dana današnjeg

Period kraja trinaestog i početka četrnaestog vijeka u srpskoj istoriji je obilježen vladavinom kralja Stefana Uroša II Milutina. S njegovim dolaskom na vlast Skoplje i Priština postaju nove prestolnice i glavni gradovi kraljevine, a kosovska visoravan središnja srpska oblast. Milutin, poznat po velikim sukobljavanjima sa svojim sinom i potonjim svetim kraljem Stefanom Dečanskim, proširio je granice srpske države na jug do linije Ohrid — Prilep — Štip i do Braničeva na sjeveru. Započeo je ono veliko širenje srpske države koje će nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba — Dušan Silni. Podigao je preko četrdeset svojih zadužbina — Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Sv. Đorđe u Starom Nagoričanu, Gračanica, Banjska i druge — obnovio mnoge stare nemanjićke zadužbine, bio drugi ktitor Hilandara i izdašno darivao manastire po Svetoj gori. Doba vladavine kralja Milutina je doba tzv. renesanse Paleologa u Vizantiji, kada je umjetnost i arhitekturu zadahnuo jedan novi preporoditeljski, renesansni talas, i to mnogo prije onog kasnijeg i mnogo poznatijeg italijanskog renesansa. U Srbiji će se taj stil odraziti naročito na graditeljstvo Milutinovih zadužbina, ali će njegov uticaj biti znatan i ranije, još za vrijeme kralja Uroša I. 

KNJIŽEVNO SVJEDOČANSTVO MILUTINOVE LIČNOSTI

O samom kralju Milutinu njegov životopisac arhiepiskop Danilo Pećki ostavio je zabilježeno: Ovo dete porodi premudrost, zadoji blagodat, a uzraste Sveti Duh. Sama desnica sile Vladičine venča njegovu glavu vencem koji ne vene i dade ga kao mnogosvetli svetilnik svome otačastvu, koji napreduje Božjim promislom da se proslavi bogougodnim delima i da sabere ono što je rastočeno od države njegova otačastva. Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri učitelj i nastavnik, zidatelj božanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj, u nameri da sve privede ka istinitoj veri, tako da se pročulo njegovo ime u sve narode i carstva, i radi tolike lepote njegove telesne i lepoga izgleda, tako da su mnogi okolni carevi želeli ljubav s njime, slušajući za celomudreni smisao njegov.

Milutin se upokojio 29. oktobra 1321. godine u svome dvoru na Nerodimlju. Iz Srbije su mu 1460. godine netruležne mošti prenijete u Sofiju, gdje se i danas nalaze, u crkvi koja se po njemu zove Sveti Kral.

KNJIŽEVNO DJELO ARHIEPISKOPA DANILA PEĆKOG

Danilo Pećki, rođen oko 1270. godine, važna je istorijska ličnost 14. vijeka. Bio je aristokratskog porijekla, Milutinov dvorjanin i životopisac. Sa dvora odlazi u manastir svetog Nikole u Končulu, monaši se i malo poslije toga seli se na Svetu goru. Tamo je boravio u nekoliko navrata, i to kao hilandarski iguman i isposnik u karejskoj molčanici. Između tih boravaka stajao je njegovih pastirski, episkopski rad u otačastvu, i to kao vladike banjskog i poslije vladike humskog. Dok je boravio i igumanovao u Hilandaru, Danilo je sastavio poznati zbornik Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih, koji će poslije u nekoliko navrata da dovršavaju njegovi učenici i nastavljači. Žitija čine jezgro Zbornika: Žitije kralja Uroša, kralja Dragutina, kraljice Jelene, kralja Milutina, arhiepiskopa Arsenija I, Joanikija I i Jevstatija I. Službe su napisane Arseniju I i Jevstatiju I. Prvi nastavljač Danilov i njegov neposredni učenik dopunio je ovaj zbornik Žitijem Stefana Dečanskog, Žitijem kralja Dušana i Žitijem arhiepiskopa Danila II. Njega će vjerovatno iza 1375. godine još da dopuni anonimni drugi nastavljač Danilov, i to sa kratkim žitijnim zabilješkama o postavljenju prvog patrijarha srpskog Joanikija, zatim drugog patrijarha Save i trećeg Jefrema. Ovakav način strukturiranja djela u vidu jednog književnog mozaika novina je u srednjovjekovnoj književnosti. Pored žanrovskog i kompozicionog preplitanja, za ovo djelo je karakteristično i jedno naročito stilsko pletenje unutrašnje, jezičke, strukture djela zvano pletenije sloves. Ovaj stil, koji se kod Danila javlja u zametku, a u potonjim djelima stare srpske književnosti ostvaruje se u punoći, direktna je posljedica pojave isihazma. To je duhovni pokret koji se javio na Svetoj gori, odakle će se proširiti diljem pravoslavnih zemalja. Ostaviće trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati živ do dana današnjeg. 

ISIHAZAM

Isihazam je srž pravoslavnog duhovnog života. Grčka riječ isihija bukvalno znači molitveno tihovanje, molčanije na starom slovenskom jeziku. Još je u Psalmima rečeno da se treba povući u tišinu da bi se molilo Bogu, a kod Apostola Pavla se prvi put spominje riječ "isihija" kada govori za žene, kako ne bi trebalo da se kinđure i gledaju na spoljašnji izgled, nego unutra, u svojoj isihiji da prebivaju. 

Ovaj duhovni pokret ima svoje opitno utemeljenje u vijekovnom iskustvu istočnog monaštva, počevši još od Kapadokijskih otaca iz 4. vijeka, kasnije sv. Maksima Ispovijednika, a naročito sv. Simeona Novog Bogoslova iz 11. vijeka, koji se smatra pravim duhovnim rodonačelnikom svetogorskih isihasta. Teološko utemeljenje isihazam ima u učenju ranovizantijskog mistika Pseudo-Dionizija Aeropagita o božanskim energijama. 

Bog je za ljude nedostupan po svojoj suštini i prirodi, ali se stvorenom svijetu javlja preko svojih božanskih energija. Na svijetu pak nema stvari, bića, ni tvari koja nema svoju energiju, tako je i čovjek svojevrsan energetski kapacitet. Svojom slobodnom voljom i blagodaću Božijom on može da stupi u zajednicu i sinergiju sa Bogom. Na taj način se preko svetotajinskog života u Crkvi, naročito pričešćivanja tijelom i krvlju Hristovom, ljudi preobražavaju i otvaraju za prožimanje i strujanje božanskog života. Tako isihazam, po riječima istoričara srednjovjekovne srpske književnosti Dimitrija Bogdanovića, premošćuje transcendentalni jaz između božanstva i stvorenog, posebno — čovjekovog svijeta. 

Isihastička istina života u Crkvi dobila je svoje bogoslovsko uobličenje u 14. vijeku, za vrijeme tzv. isihastičkih sporova, koji su u tri faze trajali u periodu 1341 — 1351. godine. Tada je ovo pravoslavno

duhovno iskustvo počelo da biva ugroženo napadima i izrugivanjima grčkog monaha racionalističko-humanističkog obrazovanja Varlaama Kalabrijskog. S njim se sukobio sv. Grigorije Palama, veliki bogoslov, filozof, duhovnik i kasnije arhiepiskop solunski. Ključ sukoba je bio u pitanju šta je to oboženje, što je Sv. Grigorije Palama i obrazložio u svojim isihastičkim Trijadama. 

U srpskoj književnosti isihazam je naišao na široki odjek, počevši još od djela arhiepiskopa Danila II, preko manje poznatih stvaralaca Siluana, Jefrema i Isaije, do pisaca kultnih spisa o Kosovu. 

Naime, neposredno pred Kosovsku bitku Srbiju je zapljusnuo talas monaha-isihasta, koji su došli sa Svete gore. Svojim dolaskom oni su direktno uticali na duhovno stanje srpskog naroda tog vremena, kao i na obrazovanje onoga što je u istoriji Srba poznato kao Kosovski zavjet.

SRPSKI PISCI I DRŽAVNICI PRETKOSOVSKOG PERIODA

Već od šezdesetih godina četrnaestog vijeka učestali su sporadični prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparništvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas očekivao od hrišćanskog Zapada. Na odlučujuću bitku su se spremala braća Mrnjavčevići i susrevši se sa Turcima kod mjesta Černomena, na obali rijeke Marice, doživjeli su strahovit poraz. Njihov poraz značio je početak gospodarenja Turaka nad Južnim Slovenima i prodiranja u unutrašnjost Evrope. 

Zapis o Maričkoj bici ostavio je svetogorski monah Isaija, prevodeći djelo Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka na srpski jezik. Zajedno sa patrijarhom Jefremom i monahom Siluanom, starac Isaija pripada krugu književnika-isihasta, koji su među Srbima djelovali u periodu početka druge polovine četrnaestog vijeka

U prvoj polovini četrnaestog vijeka u Srbiji su se izmijenila gotovo četiri vladara. Od kralja Milutina (1282–1321) prijestol je preuzeo njegov sin Stefan Dečanski, nazvan tako po svojoj zadužbini, manastiru Visoki Dečani na Kosovu. Vrijeme njegove vladavine bilo je relativno kratko, desetak godina, i najviše je ostalo upamćeno po velikoj bici protiv Bugara na Velbuždu. Stefanov životopisac i prvi nastavljač episkopa Danila II zabilježio je u zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih kako se noć uoči bitke Stefan usrdno molio Sv. Đorđu: 

Krepki među mučenicima, strastoterpče Hristov Georgije, vidi veliku tugu i skrb srca moga i požuri da mi pomogneš u ovoj borbi protiv ovoga ljutoga cara, koji se hvali protiv mojeg otačastva, i javi silu Tvoju, kao što si nekada pomagao gospodinu mome Simeonu Nemanji protiv njegovih neprijatelja da i ja grešni, videvši silu kreposti Tvoje, proslavim Tvoje Sveto ime i ukrasiću ovu Tvoju svetu ikonu i priložiću ovom Tvome svetom hramu mnoge izabrane pravde... Bitka je dobijena, a na mjestu gdje se kralj molio podignuta je crkva sv. Spasa. Mošti sv. Stefana Dečanskog se i danas čuvaju netruležne u njegovoj zadužbini Visokim Dečanima.

DUŠANOVA VLADAVINA

Sa nepune dvadeset i dvije godine Stefanov sin Dušan je krunisan za kralja. Odmah po dolasku na vlast, 1331. godine, krenuo je sa osvajanjima i proširivanjem državnih granica prema jugu. To će kulminirati 1345. godine, kada se pod srpskom vlašću našla cijela sjeverna Grčka, osim Soluna, sa poluostrvom Halkidiki – dakle i sa Svetom gorom u sklopu svojih granica. Srpska država je tada izlazila na tri mora: Jonsko, Jadransko i Egejsko i prostirala se od Atosa na jugu do rijeka Save i Dunava na sjeveru. Šireći se na jug Dušan je zanemario jadransko zaleđe i Dubrovačkoj republici ustupio cijelo primorje, od Stona do

Dubrovnika, uz novčanu naknadu srpskoj državi. U tim oblastima je živjelo tada isključivo pravoslavno stanovništvo, ali su Dubrovčani odmah po prodaji tu doveli rimokatoličke sveštenike. Oni su odmah krenuli da gone pravoslavne, ili da ih prevode u svoju vjeru, i da pretvaraju pravoslavne crkve u svoje bogomolje.

Dušan se krajem 1345. godine u Seru proglasio carem, a zvanično krunisanje je obavljeno godinu dana kasnije, kada je srpska arhiepiskopija uzdignuta do nivoa patrijaršije.

Novu državu, koja je praktično bila jedan mozaik različitih naroda, društvenih i državnih struktura, trebalo je pravno i administrativno organizovati. U zakonodavnom smislu Dušan se za to pobrinuo i sastavio svoj Zakonik, za koji se slobodno može reći da bi mogao da bude uzor današnjim aktima tog tipa. Naime, Zakonik je sadržavao članove, njih ukupno 201, čiji je zakonski sadržaj podjednako važio kako za posljednjeg seljaka, sebra i meropaha, tako i za cara lično.

MARIČKA BITKA

Car Dušan je iznenada umro 1355. godine i na tronu ga je smijenio njegov sin Uroš sa svega 19 godina. Car Uroš je bio, kako je to njegov životopisac zabilježio, krasan i divan izgledom, ali mlad smislom i ubrzo po njegovom dolasku na vlast krenula je decentralizacija države i prevlast pojedinih velikaša u svojim oblastima. Najbliži kralju su bili braća Mrnjavčevići, Vukašin i Uglješa, koji su upravljali velikim oblastima u Makedoniji.

Već od šezdesetih godina četrnaestog vijeka učestali su sporadični prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparništvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas očekivao od hrišćanskog Zapada. Na odlučujuću bitku sa Turcima spremala su se braća Mrnjavčevićii poslije kraćih priprema u pozno ljeto 1371. godine krenuli su iz Sera prema Adrijanopolju. Sa Turcima su se susreli kod mjesta Černomena na obali rijeke Marice i doživjeli strahovit poraz. To mjesto se i danas zove Srb-sindigi, tj. srpska pogibija. Osim Srba, Turcima su se na Marici suprotstavile i sve najjače sile na Balkanu, isključujući Ugarsku. Njihov poraz značio je početak gospodarenja Turaka nad Južnim Slovenima i prodiranja u unutrašnjost Evrope. 

ZAPIS O MARIČKOJ BICI 

O ovim smutnim vremenima oko Maričke bitke ostavio je zapis starac Isaija, prevodeći spise Pseudo-Dionisija Aeropagita: A knjigu ovu svetoga Dionisija, velim, u dobra vremena, dakle, počeh, kada božanstvene crkve i Sveta Gora, raju slične, cvetahu kao neki vrt kraj izvora svagda napajan, a svrših je u najgora od svih zlih vremena, kada razgnevi Bog hrišćane zapadnih krajeva. I podiže despot Uglješa svu srpsku i grčku vojsku i brata svojega Vukašina kralja i druge mnoge velmože, negde do šesdeset tisuća izabrane vojske. I pođoše u Makedoniju na izgnanje Turaka... I po pogibiji muža ovog hrabrog, despota Uglješe, rasuše se Izmailćani i poleteše po svoj zemlji kao ptice po vazduhu, i neke hrišćane mačem poklaše, druge u ropstvo odvedoše, ostale smrt prerana požnje, a koji smrt izbegoše, od gladi nastradaše, jer takva glad bi po svim krajevima kakva ne bi od nastanka sveta, a niti potom, Hriste milostivi, može da bude. A koje glad ne pogubi, njih dopuštenjem Božijim vuci noću i danju napadajući jeđahu...

Dva mjeseca poslije Maričke bitke umro je car Uroš. Poslije njegove smrti od nekadašnjeg velikog Dušanovog carstva ostala je samo središnja i zapadna oblast Srbije i Zeta (današnja Crna Gora).

SVETOGORSKI ISIHASTI U SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Inok Isaija, koji je ostavio zapis o bici na Marici, bio je hilandarski monah i poslije iguman manastira svetog Pantelejmona. On prevodi i piše u periodu nakon rasplamsavanja velikog duhovnog pokreta isihazma, koji će ostaviti trajni uticaj na srpsku književnost i kulturu. Isaija upravo iz tog razloga i prevodi djelo vizantijskog teologa iz 5. vijeka Pseudo-Dionisija Aeropagita, na kojem ne samo da počiva skoro sva vizantijska teologija nego na kojoj se temelji i isihastička gnoseologija.

Monah Jefrem, bugarskog porijekla, ali sabrat manastira Hilandara i kasnije srpski patrijarh, stvara djela pjesničkog žanra, takođe prožeta isihastičkim motivima. Napisao je, vjerovatno za vrijeme svog boravka u Peći 1355–1371, tri kanona i sto sedamdeset osmoglasnih stihira. Stihire su strofe koje se dodaju pojedinim stihovima u okviru službi. Svoje stihire patrijarh Jefrem je organizovao u četiri naročito komponovana niza: Bogorodici (dva niza), Hristu i Krstobogorodične stihire. Njegovi kanoni, pjesnički oblici sastavljeni od devet pjesama po uzoru na biblijske, posvećeni su Hristu, Bogorodici i jedan je Kanon za cara.

Treći monah-isihasta iz ovog perioda je svetogorac Siluan, koji je napisao stihove za prološko žitije svetog Save, kao i za prološko žitije svetog Simeona, i jednu zbirku pisama poznatu pod nazivom Epistolije kir-Siluanove. 

U srednjem vijeku su se u Srba pisale dvije vrste žitija — opširno, retorsko žitije, obično sastavljeno od više desetina ili čak stotina stranica, i kratko, tzv. sinaksarsko žitije, koje je ulazilo u sastav većih žitijinih cjelina — prologa. Stihove koji su prethodili sinaksarskom žitiju sv. Save Siluan je sastavio u jednom osobitom stilu, tzv. pleteniju sloves, koji se javio kao direktna književna refleksija na pojačano projavljivanje isihastičke duhovnosti: 

Od slave odbegnuv, slavu pronađe, Savo,tamo odakle slava javi se rodu.Roda svetlost vere svetlost prezre,stoga svetilo javi se svemu rodu.Uma visota počasti visotu svrže,pa zato uma više dobrotu stiže.Slovo slavi Save splete Siluan.

KULTNI SPISI O KOSOVU I

Poslije smrti cara Uroša od nekadašnjeg ogromnog Dušanovog carstva ostala je samo središnja oblast Srbije i Zeta — Crna Gora. Zetom su vladali Balšići, a u Srbiji je Lazar Hrebeljanović postao najmoćniji srpski župan. Sa Turcima, koji već od osamdesetih godina četrnaestog vijeka sve učestalije upadaju na teritoriju Balkanskog poluostrva, knez Lazar se žestoko sukobio 28. juna 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Prištine. U Kosovskoj bici je poginuo i Lazar i cvijet tadašnjeg srpskog mladićstva, a Srbija je postala turski vazal. Odmah po svršetku ovih zbivanja među narodom i u književnosti formiran je kult velikomučenika kneza Lazara i kosovskih junaka, koji je iz srednjovjekovne književnosti ušao u narodno epsko predanje i tu vijekovima opstajao. Vaskrsavao je taj kult uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo živo svjedočanstvo o čovjeku kao žrtvovnom biću i biću ljubavi

Nakon Maričke bitke, 1371. godine, Turci su sve dublje prodirali u unutrašnjost Balkanskog poluostrva.

Posljednji srpski car, u narodu poznat kao Uroš Nejaki, umro je neposredno pred ovu bitku i po njenom okončanju narod je ostao poražen i bez vođe. Po pisanom svjedočanstvu zemlja Srbija — ostala je bez svih dobara pusta: i bez ljudi i stoke i bez drugih plodova. Jer ne beše kneza, ni vođe ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego sve ispuni se strahom izmailjćanskim, i srca hrabra junačkih muževa u ženska srca najslabija pretvoriše se, jer u to vreme, mislim, i srpske gospode sedmi rod okončanje primi. I zaista tada živi veličahu ranije umrle... Poslije smrti cara Uroša od nekadašnjeg ogromnog Dušanovog carstva ostala je samo središnja oblast Srbije i Zeta — Crna Gora. Ostale bivše srpske teritorije su bile rasparčane među bivšom dvorskom vlastelom, neke su bile i osvojene od Turaka ili vraćene Vizantiji u posjed. Zetom su vladali Balšići, a u Srbiji je poslije sukoba sa Nikolom Altomanovićem Lazar Hrebeljanović postao najmoćniji srpski župan. Sa svojim zetom Vukom Brankovićem i sestrićima Musićima vladao je oblašću od Rudnika do Kosova. Knez Lazar je bio rodom iz Prilepca kod Novog brda, ali je još kao dječak došao kod Dušana na dvor i kasnije tu našao sebi zaposlenje. Oženio se Milicom, kćerkom kneza Vratka, koji je bio potomak Vukana Nemanjića, sina Stefana Nemanje. Ta Miličina krvna veza sa svetorodnom lozom Nemanjića će naročito postati bitna kasnije, kada Lazar proširi oblasti svoje vladavine i postane tako i teritorijalno, ali i rodbinski njihov legitimni nasljednik.

BITKA NA KOSOVU POLJU

Već od osamdesetih godina četrnaestog vijeka Turci sve učestalije upadaju na teritoriju Albanije, Jadranskog primorja i Huma. Godine 1386. zauzimaju Niš, a u sljedeće dvije godine trpe nekoliko poraza od Srba. Jedan od žešćih sukoba je bio 1388. godine, kada je Turke kod Bileće porazio vojvoda Vlatko Vuković. Ovaj i još nekoliko turskih poraza su bili povodi da sultan Murat ubrza pripreme za svoj dugo spremani i odlučujući napad na Srbe. Do ključne bitke je došlo u utorak 28. juna, po novom kalendaru, 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Prištine. Ogromna je bila snaga turske vojske i izvjesna pogibija većeg dijela srpske vojske. Ipak, knez Lazar je odlučio da se suprotstavi. Njegovu moguću dilemu pred bitku je opisala narodna pjesma riječima: 

Misli care misli svakojake/ — Mili Bože, što ću i kako ću?/ Kome ću se privoleti carstvu?/ Da li ću carstvu nebeskome?/ Da li ću carstvu zemaljskome?/ Ako li ću se privoleti carstvu,/ privoleti carstvu zemaljskome,/ zemaljsko je zamalena carstvo,/ a nebesko uvek i doveka. Centralnim dijelom srpske vojske je upravljao knez Lazar Hrebeljanović, lijevim krilom vojvoda Vlatko Vuković, a desnim Vuk Branković. Centrom turske vojske upravljao je sultan Murat. Poznato je da su se glavne borbe vodile na Gazimestanu, dok tok bitke nije poznat, kao ni brojno stanje niti jedne niti druge vojske. 

ISHOD BITKE

Po narodnom predanju, u turski tabor je na prevaru, kao tobož srpski izdajica, ušao junak Miloš Obilić i ubio sultana Murata. Miloš je odmah potom ubijen, a na Gazimestanu je poginuo i knez Lazar i cvijet tadašnjeg srpskog mladićstva. Rijetki su bili oni što nisu došli na Kosovo i koji su podlegli kletvi Lazarevoj, koja sačuvana u folklornoj pjesničkoj interpretaciji glasi: Ko je Srbin i srpskoga roda,/ i od srpske krvi i kolena,/ a ne došo na boj na Kosovo,/ od ruke mu ništa ne rodilo:/ rujno vino ni šenica bela!/ Ne imao poljskog berićeta,/ ni u domu od srca poroda!/ Rđom kapo dok mu je kolena! 

Vuk Branković je preživio bitku i to je možda razlog što ga je narodno predanje upamtilo kao izdajicu. Vojvoda Vlatko Vuković, rodom iz Ljubuškog kod Mostara, umro je na povratku iz Kosovske bitke u

hercegovačkom selu Vlahovićima, koje se nalazi na putu ka Dabru. Sahranjen je u seoskoj crkvi, a 1989. godine seljani su, vođeni šeststogodišnjim predanjem, u prisustvu tadašnjeg vladike Vladislava otvorili junakov kovčeg. Po kazivanju jednog seljanina u kovčegu je pronađeno oružje, nakit i čutura sa vinom, iz koje su svi po malo otpili.

Tijelo kneza Lazara je sahranjeno u njegovoj zadužbini Ravanici kod Ćuprije, odakle je za vrijeme velikih seoba prenijeto u Ravanicu Sremsku. U Drugom svjetskom ratu su njegove mošti bile u Sabornoj crkvi u Beogradu, a poslije toga su vraćene u svoje prvobitno smjestilište — Ravanicu.

KOSOVSKA KNJIŽEVNOST

Odmah po svršetku zbivanja na Kosovu polju među narodom, a i u književnosti, formiran je kult velikomučenika kneza Lazara. U stvaranju kosovskog kulta srpske srednjovjekovne književnosti učestvovalo je više ljudi, koji su iza sebe ostavili desetak spisa, uglavnom martirološkog karaktera. Drevni žanr martirijuma (slov. mučenije) klica je iz koje će se razviti vizantijsko opširno žitije kao žanr, a samim tim i žitije slovenske kulture. To se desilo tako što su spisi o ranohrišćanskim mučenicima s vremenom prerasli u književnu i liturgijsku žitijnu formu, koja se nije vezivala samo za živote mučenika nego docnije i za živote drugih hrišćanskih svetitelja. 

Žanr martirijuma u Srba najprisutniji je u kosovskoj književnosti. Mučeništvo kneza Lazara i ostalih junaka i njihova dobrovoljna žrtva postavljeni su u same temelje srpske kulture. U osnovi riječi "kultura" je upravo riječ "kult", te se zbog toga može reći da kosovski kult nije tematska cjelina samo književnosti poznog četrnaestog vijeka i početka petnaestog nego univerzalni srpski nacionalni i književni kod. On je iz srednjovjekovne književnosti ušao u narodno epsko predanje i tu vijekovima pretrajavao. Vaskrsao je u eposu ustaničke književnosti devetnaestog vijeka i etosu Njegoševih književnih djela. U dvadesetom vijeku, kao i danas, bio je prisutan uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo živo svjedočanstvo o čovjeku kao žrtvovnom biću i biću ljubavi.

PISCI KULTNIH SPISA O KOSOVU

Dva najpoznatija srednjovjekovna pisca kultnih spisa o Kosovu jesu despot Stefan Lazarević, sin Lazara Hrebeljanovića, i Jelena-Jefimija, žena despota Uroša Mrnjavčevića, poginulog u Maričkoj bici. Despot Stefan Lazarević je, pored ostalih svojih djela, sastavio Natpis na kosovskom mramornom stubu, koji je pjesničko svjedočanstvo Lazarevog martirijuma. Jelena je poslije pogibije muža došla kod kneza Lazara na dvor i tamo sa kneginjom Milicom učestvovala u vaspitavanju njene i Lazareve djece. Docnije je kao monahinja Jefimija bitno učestvovala u političkom, kulturnom i društvenom životu onovijekovne Srbije. Poznata je Jefimijina Pohvala knezu Lazaru, vezena zlatnim koncem na crvenoj svili za knežev kivot — kovčeg sa moštima.

Glavni tvorac crkvenog kulta kneza Lazara jeste srpski patrijarh Danilo Banjski. On je knezu Lazaru posvetio: Pohvalno slovo, Službu, Prološko žitije i Povesno slovo. Slovo o Svetom knezu Lazaru napisao je Andonije Rafail Epaktit, koje sa Stefanovim, Jefimijinim, Danilovim i sa još nekoliko spisa nepoznatih autora čini potpun krug srednjovjekovnih kultnih spisa o Kosovu.

KULTNI SPISI O KOSOVU II

Andonije Rafail, nepoznati sastavljač Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo Banjski, Jefimija i despot

Stefan Lazarević pisci su djela u znaku Kosova. Oni su opisali mučeničko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za nebesko carstvo, a ne za zemaljsko — zamalena carstvo, naspram onoga koje je uvijek i dovijeka. 

Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet dostojan čovjeka i naroda koji priznaje postojanje života i iza paravana čulnog i materijalnog. Svjedočenje o postojanju tog i takvog života — koji je ljubav sama — u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je još od Kosovske bitke, pa sve do najnovije žrtve kosovske golgote — dječaka Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanci — potvrđivana ona jevanđelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.

Neposredno nakon Kosovske bitke 1389. godine krenulo je formiranje kulta kneza Lazara i srpskih mučenika koji su u bici poginuli, kako u književnosti, tako i među narodom. Nije moguće reći odakle je došao prvi podstrek. Vuk S. Karadžić odgovara na pitanje zašto nema sačuvanih epskih pjesama prije Kosova i kaže da je ta promjena tako jako udarila u narod da su zaboravili sve što su dotad pjevali i krenuli nanovo sa junačkom pjesmom. Ipak, ozbiljniji proučavaoci srednjovjekovne književnosti tvrde da pravi izvor kosovskog eposa treba tražiti upravo u srpskoj književnosti srednjeg vijeka. To je književnost koja je imala kontinuiran razvoj tokom gotovo pet stoljeća i koja upravo u svojim kultnim spisima o Kosovu dostiže idejne i stilske vrhunce. Prvi put u ovom periodu kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka ta književnost postaje donekle nezavisna od striktno bogoslužbene riječi, ipak, ne prestajući time i dalje biti liturgijska. 

KNJIŽEVNO DJELO PATRIJARHA DANILA III, BANJSKOG ILI MLAĐEG

Nakon pogibije kneza Lazara njegovo tijelo preneseno je u prištinsku crkvu Sv. Spasa i izloženo narodu za cjelivanje i poklanjanje. Godine 1390. ili 1391. Lazarevo tijelo prebačeno je u njegovu zadužbinu Ravanicu, u istom periodu kada je sa svega četrdesetak godina za patrijarha srpskog došao Danilo III, Banjski ili Mlađi. 

Danilo III rođen je oko 1350. godine i vjerovatno je bio vlasteoskog porijekla. Još prije Kosova javio se u književnosti sa Prološkim žitijem i Službom kralju Milutinu. Ovi tekstovi liče na ranije dvojstvene kultne tekstove posvećene svetom Simeonu i Savi, jer se pored Milutina proslavlja i brat mu Dragutin.

U Slovu o Svetom Knezu Lazaru patrijarh Danilo Banjski ostavio je zabilježene Lazareve riječi koje je knez uputio svome puku neposredno pred bitku:

Vi, o druzi i braćo, i velmože i blagorodni,vojnici, vojvode, veliki, a i mali,sami ste svjedoci i očevicikolika nam dobra Bog u životu ovom darovai ničega krasnog i slatkog u svetu ovom,slave i bogatstva i svega što je ljudima potrebno,ne liši nas, nego još većma umnoži,te ako nam šta nevoljno i prebolno bude,da ne budemo Bogu neblagotvorni i neblagodarni za ovo,nego ako mač, ako rane, ako i mnoštvo smrti dogodi se nama,slatko za Hrista i pobožnost otačastva našeg da podnesemo.

Bolja nam je smrt u podvigu,nego li život sa stidom,bolje nam je u boju mačem okončanje podneti,nego li pleća neprijateljima našim pokazati.Mnogo poživesmo u svetu,postarajmo se onda da uskoropodvig stradalnički podnesemo.

Pored Pohvalnog slova, Lazaru je Danilo posvetio još tri spisa: Prološko žitije, Službu i Povesno slovo. Najpoznatije je, ipak, Pohvalno slovo, koje, kako u literaturi stoji, ima zanimljivu strukturu prave srednjovjekovne drame. Zbog njegovih dijaloških elemenata pomišlja se čak i na to da je možda moglo biti scenski izvođeno.

NEPOZNATI RAVANIČANIN I ANDOLIJE RAFAIL EPAKTIT

Između 1392. i 1398. godine nastalo je Slovo o Svetom knezu Lazaru od pisca nepoznatog porijekla, vjerovatno Ravaničanina. On je učestvovao u prenosu moštiju kneza Lazara iz Prištine u Ravanicu 1390. ili 1391. godine. Djelo mu, kao i većinu tekstova posvećenih kosovskom kultu, karakteriše smjenjivanje retorskih, poetskih, dijelova sa proznim i narativnim. 

Andonije Rafail Epaktit (= došljak), sudeći po nadimku, nije Srbin, nego se u Srbiju doselio, i to izgleda odnekud iz Vizantije. Napisao je 1419. ili 1420. godine Pohvalu knezu Lazaru, koja je karakteristična po tome što u kosovsku književnost direktno i očito unosi elemente poetike isihazma. 

Na jednom mjestu, proslavljajući sv. kneza, Rafail veli: Novosvetao kao Aktur, u poslednjem rodu napretka obilaženjem pod životvornim sferokružja kolom, izvanrednog poštovanja među pravoslavnim, nazivanjem skloništem, iz svojih nedara kao neku zvezdu novoizišlu u poslednjem našem rodu, zbog toka okrenutog zalasku ljudskog života, na pozorište života ovog, koji nam na moru hrabrog mučenika proiznose, a čija su imena u gornjoj knjizi zvezdosijateljnim crnilom pobožnosti van svetske slave rukom umetnika živopisana, koja su sedmopečatnim brojem zapečaćena, gde je na prestolu Agnec, sedmopoglednim okom Duha Svetog priviknu prolaziti, kao i voljeni njegov učenik, koji u Patmu otkrivenjem vide, a u njoj svaka priroda za spas roda Duhom živopiše se. 

PLETENIJE SLOVES

Elementi poetike isihazma imaju svoj jezički izraz u stilu tzv. pletenija sloves, mističnom jezičkom svjedočanstvu duhovne stvarnosti. Pletenije sloves je stil karakterističan za srpsku i uopšte južnoslovensku književnost kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka. Kao što se vidi iz navedenog fragmenta djela Andonija Rafaila, osnovna odlika ovog stila je upravo pletenje — preplitanje slova u tekstu, gdje se u specifičnom dodiru riječi upregnutih u jedinstven zvučni sklad postiže umjetnički efekat kod slušaoca i čitaoca. Ništa se ne kazuje izričito, nego je sve na nivou nagovještaja, asocijacije ili ponegdje tzv. neosobine. Neosobinom se opisuje pojava, ličnost, događaj ne navođenjem onoga što oni jesu, nego nabrajanjem svega onoga što oni nisu. 

Stil pletenije sloves odlikuje visok nivo apstraktne misli, sinonimska poređenja, tautologija, nagomilavanje epiteta, opširnost, višeznačnost. Naročito je upečatljiva ljubav ka zvučnoj strani riječi, njenoj etimologiji, pravljenju novih riječi, složenica i kalkova (=bukvalnih presađenica) prema grčkom. 

Još prije sastavljanja kultnih spisa o Kosovu ovaj stil bio je poznat srpskoj književnosti. Učenik arhiepiskopa Danila II, naime, napisao je za jedno svoje djelo kako: Sija bo jelika pisana predi i po sih i sapletenijem vetskijimi sloves i sastavihom sija.

JEFIMIJA, PRVA SRPSKA PJESNIKINJA

Poslije smrti despota Uglješe Mrnjavčevića na Marici 1371. godine njegova žena Jelena prešla je u Srbiju, gdje se zamonašila i dobila ime Jefimija. Boravila je jedno vrijeme na dvoru kneza Lazara, učestvovala u javnom životu Srbije i pomagala Milici u vaspitanju njene i Lazareve djece. U istoriji književnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja, ali i kao veliki pregalac u primijenjenoj umjetnosti veza. Sva njena djela, osim Tuge za mladencem Uglješom, veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske crkve, plaštanica sa stihovima iz crkvenog pjesništva i pokrov za kivot svetog kneza Lazara. Na pokrovu je izvezla Pohvalu knezu Lazaru, svoje najpoznatije djelo. Tekst Pohvale je autentično lirsko svjedočenje o teškim vremenima za srpski narod poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i poslije njegove smrti. Za narod je car živ, a ne mrtav; on nije umro nego je, kako u Pohvali stoji, prešao iz smrti u život

Nakon Kosovske i Maričke bitke Srbija je postala turski vazal, a od srpske vlastele značajnu ulogu u političkom i kulturnom životu imala je porodica poginulog kneza Lazara. Kneginja Milica učestvovala je u izvjesnim diplomatskim poduhvatima, a njen sin Stefan Lazarević dobio je 1402. godine titulu despota i počeo ponovo da oživljava dvorski život u Srbiji. Sa Milicom je drugovala i bila na njenom dvoru i Jelena, docnije monahinja Jefimija, kći ćesara Vojihne, gospodara Drame. Jelena je bila udata za despota Uglješu Mrnjavčevića, koji je vladao u Serskoj oblasti i poginuo u bici na Marici 1371. godine. Pisci iz tog perioda zabilježili su da su Milica, potonja monahinja Jevgenija, i Jefimija delanjem i vrlinama u premudrosti i oštroumlju mnoge prevazilazile, kao i da je Jefimija bila u mnogim govorima i stvarima najmudrija. 

U istoriji književnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja. Njeno književno djelo istovremeno je i primijenjeno-umjetničko, jer je tekst uvijek ispisivala-urezivala na različitim materijalima. Samim tim ta djela imala su i vrijednost pravih molitvenih podviga, i u duhovnom i u materijalnom smislu. Prvo od njih je Tuga za mladencom Uglješom, stihovi urezani u malu dvostruku srebrnu ikonicu Hrista i Bogorodice, ukrašenu dragim kamenjem. Posvećeni su njenom jedinom djetetu Uglješi, očito rano preminulom, a diptih na kome su se nalazili bio je namijenjen manastiru Hilandar. Sva ostala njena djela veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske crkve, plaštanica sa stihovima iz crkvenog pjesništva i pokrov za kivot svetog kneza Lazara, sa izvezenom Pohvalom knezu Lazara. 

Jefimija se upokojila poslije 1405. godine. 

POHVALA KNEZU LAZARU

Pohvalu knezu Lazaru Jefimija je sastavila vjerovatno oko 1402. godine. Tekst Pohvale je autentično lirsko svjedočenje o teškim vremenima za srpski narod poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i poslije njegove smrti. Za narod je car živ, a ne mrtav, on nije umro nego je, kako u Pohvali stoji, prešao iz smrti u život:

I sada ne predaj zaboravu voljena ti čeda, koja si sirota ostavio prelaskom svojim, jer ostavši bez tebe otkako si u nebeskim veseljima vječnim, mnoge nevolje i stradanja zadesiše ti vazljubljena čeda i u

mnogim mukama život provode, jer su ovladani Izmailjćanima. 

I svima je potrebna tvoja pomoć. Stoga molimo da se moliš zajedničkom Vladiki za voljena ti čeda i za sve koji im služe sa ljubavlju i verom.

Stihove Pohvale knezu Lazaru Jefimija je izvezla jednom vrstom pozlaćene žice na crvenoj svili. Napravila je tako pokrov za Lazarev kivot sa moštima i darovala ga njegovoj zadužbini Ravanici. U vrijeme Velike seobe 1690. godine, ravanički monasi su zajedno sa carevim moštima ponijeli i ovaj pokrov i donijeli ih zajedno u fruškogorski manastir Nova Ravanica. Tamo su se Lazareve mošti obrele zajedno sa Jefimijinim, i bile tu sve do ustaškog haranja manastira u Drugom svjetskom ratu. Tada su prebačene u Sabornu crkvu u Beogradu, a njihov pokrov u Patrijaršijski muzej, gdje se i danas nalazi.

ŽANR POHVALE U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žanr pohvale, u kojem je nastalo najpoznatije Jefimijino djelo, stari je antički, docnije i vizantijski književni oblik. U staroj srpskoj književnosti bio je u širokoj upotrebi i označavao se kao pohvalnoje, slovo pohvalno ili pohvala. Gotovo svi srpski pisci srednjeg vijeka služili su se njime, jer je bilo vrlo zahvalno za svaki vid proslavljanja Svetoga — u proznim, kao i u pjesničkim djelima. Još od samih početaka žitijne književnosti u Srba i djela velikih pisaca Domentijana i Teodosija, često je na kraju žitija stajala pohvala kao poetska kruna svega do tada napisanog. 

Sve srednjovjekovno pjesništvo je po samoj svojoj prirodi bilo pohvala, odnosno pohvalno i blagodarstveno proslavljanje. Kompozicija ovih sastava je najčešće takva da pisac navodi velika i sjajna djela i vrline Svetoga, a potom ga molitveno zaziva da pomogne svom narodu u otačastvu, kao i autoru pohvale. Tako i Jefimija, aludirajući na pomoć koju joj je Lazar dao kad je izbjegla kod njega na dvor, završava svoju Pohvalu riječima: 

Na moja mala prinošenja pogledaj i u mnoga ih pribroj, jer ne prinesoh ti pohvalu kako dostoji, nego prema moći malog mi razuma. Stoga i male nagrade očekujem.

Ali ti nisi bio, o mili moj gospodine i sveti mučeniče, tako malodaran u prolaznom i malovečnom, koliko više u neprolaznom i velikom, što si primio od Boga, jer mene telesno stranu na strani othranio si obilno, a sada te dvostruko molim: da me ishraniš i da utišaš buru ljutu duše i tela moga.Jefimija usrdno prinosi tebi ovo, sveti.

OSTALA JEFIMIJINA DJELA

Osim Tuge za mladencom Uglješom, sva ostala Jefimijina djela su radovi sa vezom. Zavjesu za carske dveri u Hilandaru Jefimija je, kao i Pohvalu, sačinila od crvene svile i izvezla zlatnom i srebrnom žicom. Na zavjesi su Hristos sa svetim Jovanom Zlatoustim i svetim Vasilijem Velikim, a iza njih se nalaze anđeli obučeni u đakonske stihare. Kod Hristovih nogu je Jefimija izvezla molitvu Spasitelju, u kojoj mu se obraća od oskvrnjenih usana, od mrskog jezika, od nečistih usana, od duše oskvrnjene i moli ga da joj primi tu prozbu. Strašne su i opominjujuće riječi koje stoje na kraju zapisa, uz datum kada je priložena zavjesa: I ko će odneti ovo iz hrama Presvete Bogorodice hilandarske da je odlučen od jednosušne Trojice i da mu je suparnica prečista Bogomati hilandarska u dan strašnog ispita. Amin.

Kada je Jefimija primila tzv. veliku shimu i dobila ime Jevpraksija, oko 1405. godine, ona je napravila

plaštanicu, još jednu rukodjelju za dar manastiru. Plaštanica je platno na kojem je predstavljen Gospod pred pogreb i koje se iznosi u crkvi na Veliki petak. I na ovom svom djelu, kao i na pređašnjim, ona je ostavila kratak zapis. U zapisu se sjeća svoje majke, takođe zamonašene po smrti svoga muža pod imenom Jefimija.

Crkveni vez, koji je bio Jefimijina stvaralačka preokupacija, široko je bio rasprostranjen u srpskim manastirima srednjega vijeka, ali i među narodom. Vez je obično rađen na crvenoj svili, uvezenoj iz Italije ili Carigrada. Vezlo se svilenim koncem ili metalnom zlatnom i srebrnom žicom, a obrađivane teme bile su uglavnom ikonografskog karaktera. 

Od bogate veziljske djelatnosti u srednjem vijeku, do danas je malo sačuvano. Ono što je uspjelo da preživi vijekove, međutim, nije tretirano danas na pravi način, jer kod nas gotovo da i nema stručnjaka koji se bave restauracijom veza.

Narodni vez, za razliku od crkvenog, nije sačuvan.  

SRBIJA U DOBA DESPOTA STEFANA LAZAREVIĆA

Stefan Lazarević, sin sv. kneza Lazara, bio je očev nasljedni vladar i zajedno sa majkom Milicom je nakon Kosovske bitke, 1389. godine, priznao vrhovnu vlast sultana Bajazita. Imao je obavezu da učestvuje u turskim bitkama i na povratku iz jedne od njih je u Carigradu dobio titulu despota. Pošto je bio veliki ljubitelj knjiga i učene mudrosti, svesrdno je prihvatao ljude sa raznih strana i omugućavao im da svoja znanja usavršavaju na Patrijaršijskom dvoru u Beogradu. Beograd tada prvi put u istoriji postaje glavni grad srpske države i njena kulturna prestonica. U zadužbini despota Stefana Lazarevića Resavi/ Manasiji radila je u ovom periodu i tzv. Resavska škola, pravopisna, prepisivačka i prevodilačka, koja je težila arhaizaciji srpskog književnog jezika

Sv. Knez Lazar, koji je poginuo na Kosovu 1389. godine, i kneginja Milica imali su sedmoro djece — pet kćeri i dva sina. Za Vuka Brankovića, koji je po narodnom predanju izdao Srbe na Kosovu, bila im je udata kćerka Mara. Kćerka Dragana se udala u Bugarsku, Teodora u Ugarsku, a Jelena je data u Zetu 1386. ili 1387. godine. Na dvoru su poslije careve pogibije ostali kćerka Olivera i sinovi Stefan i Vuk. Pošto nijedan od njih nije bio punoljetan, vladavinu nad onim što je ostalo od srpske države preuzela je Milica. Oliveru su morali da daju u harem sultana Bajazita, a Stefan je naslijedio očevu titulu i zvaničnu vladavinu od svoje majke preuzeo 1395. godine. Sve do nekog vremena njegovog stajanja na čelu države, uz njega je bio i brat mu Vuk, a kasnije su se njih dvojica krenula sukobljavati, ali i nanovo miriti. Jedno od najvećih književnih osvarenja epohe, Slovo Ljubve despota Stefana, svjedočanstvo je izmirenja nakon ovih bratskih međusobica.

Vremena nakon Kosovske bitke bila su smutna i teška za srpski narod. Najezda osmanlijske civilizacije, potpuno drugačije od one u kojoj su živjeli Srbi, u prvom momentu je značila šok — i kulturni i teritorijalno-osvajački i svaki drugi. Na takvom epskom i stradalnom tlu nastaje kult sv. kneza Lazara i kosovskih novomučenika, koji je sav bio ispunjen vapajem i strahom od izmailćanskog ropstva, ali i velikom nadom u pomoć sv. Cara. 

Toj atmosferi vjere i nade u bolji i drugačiji kvalitet života umnogome su doprinijeli tzv. sinaiti, monasi-isihasti srpskog, grčkog ili bugarskog porijekla, koji su došli u Srbiju još prije Kosovske bitke. U Lazarevoj pretkosovskoj Srbiji to je bilo poznato vrijeme prihvatanja velikog broja vizantijskih i bugarskih monaha, umjetnika, prepisivača i drugog običnog svijeta, koji su sa sobom donijeli mnogo od tadašnjeg svetogorskog duhovnog preporoda. Pisane su studije o tome koliko je ovaj talas emigranata, koji je pokrio

sve srpske zemlje od južnog Jadrana do Dunava, uticao na stvaranje kulta kosovskih mučenika, ali i na produžetak srednjovjekovne duhovne tradicije i nakon padanja Srbije pod tursko ropstvo. Ikona tog novog perioda u srpskoj političkoj i kulturnoj istoriji je upravo sin sv. cara Lazara despot Stefan Lazarević.

VLADARSKA LIČNOST DESPOTA STEFANA LAZAREVIĆA

Stefan Lazarević je rođen 1377. godine u Kruševcu. Nakon Lazareve smrti on je bio njegov nasljedni vladar i zajedno sa majkom Milicom je 1389. godine priznao vrhovnu vlast sultana Bajazita. Imao je obavezu da sa bratom Vukom učestvuje u turskim vojnim pohodima, pa se tako i u jesen 1402. godine odazvao na sultanov poziv u bitku protiv Mongola, kod Angore (današnje Ankare). Krenuo je sa bratom Vukom i sa svojim sestrićima, sinovima Vuka Brankovića, u boj gdje su Turci doživjeli strašan poraz. Na povratku iz Angore srpski kneževi su svratili u Carigrad, gdje je vizantijski car Jovan VII Paleolog dao Stefanu titulu despota. Tada je i ugovorena svadba despota i rođake vizantijskog cara Jelene sa ostrva Lezbos, koja je u narodu prozvana Jelačom. Nisu imali djece i o njoj se u istoriji vrlo malo zna. 

Godinu dana poslije dobijanja titule despota, Stefan je pristao da bude vazal i ugarskog kralja Žigmunda, pa je tako na upravu dobio Mačvu sa Beogradom. U jednom periodu svoje vladavine, kada mu je sestrić Balša predao na upravu Crnu Goru, despotovina je zauzimala ogromnu teritoriju, a sam despot se nazivao Gospodin vsem Srbljem i Podunaviju i Posaviju i česti ugarskije zemlji i bosanskije, ešteže i Pomoriju zetskomu. 

Iako je često bivao u sukobu i sa rođenim bratom Vukom i sa sestrićima Brankovićima, Stefan je godinu dana prije svog upokojenja sazvao državni sabor kod današnje Srebrenice i za svog nasljednika odredio sestrića Đurđa Brankovića. Umro je 1427. prilikom lova sokolom kod Kragujevca i sahranjen je u svojoj zadužbini Manasiji/Resavi.

KULTURNE PRILIKE U ZEMLJI

Nakon prvog šoka i sudara sa Osmanlijama, Srbija se za vrijeme vladavine Lazarevog nasljednika donekle oporavila. Dubrovčani su rekli u jednom pismu, pomalo laskajući depotu: Gospodine, Bog vi je proslavil na licu zemlje i postavil vi velika i silna gospodara, i načestil vi visocem i velikorasnem razumom, od kojega velika svetloća i luče jako slnčane po svem svetu, prosvetljeno jest pred carmi i kraljmi i gospodami zemljnemi vaš veliki razum i pravda. Ove Stefanove osobine blagotvorno su uticale na prilike u zemlji. Pošto je bio veliki ljubitelj knjiga i učene mudrosti, despot je slične ljude imao i u svom okruženju. Svesrdno je prihvatao ljude sa raznih strana i omugućavao im da svoja znanja usavršavaju na Patrijaršijskom dvoru u Beogradu i pokažu svoje sposobnosti na diplomatskom, književnom i pedagoškom polju. Izuzetna je u tom periodu bila prevodilačka djelatnost, u prvom redu sa grčkog jezika. Sam despot je prevodio sa grčkog i osim toga se brinuo oko prikupljanja, prepisivanja i popravljanja knjiga. 

Beograd tada prvi put u istoriji postaje glavni grad srpske države i kulturna prestonica. U gradu je despot podigao Mitropoliju, obnovio crkvu Uspenja Bogorodičinog, i osim što je doveo mnoge obrazovane ljude da žive u njemu, osnovao je bolnice, trgovce oslobodio carine, te tako stvorio predispozicije i za njegov ekonomski razvoj. Beograd je bio stari evropski grad, koji je, što se srednji vijek bližio kraju, bio sve bliži Srbima i tekovinama slovenske i grčke civilizacije istočnomediteranskog bazena. Sa dolaskom despota u 15. vijeku Beograd je postao otvoren i počeo da prima nove uticaje sa sjevera i zapada Evrope, ali i da ih daje.

RESAVSKI PRAVOPIS 

U zadužbini despota Stefana Lazarevića Resavi/Manasiji radila je u ovom periodu početka petnaestog vijeka tzv. Resavska škola, pravopisna, prepisivačka i prevodilačka. Srpski književni jezik u srednjem vijeku imao je tri svoje zvanične redakcije, oličene u tri pravopisne škole: Humskoj, Raškoj i Resavskoj. Humska škola je bila ona koja se formirala na srpskom tlu odmah nakon početaka širenja slovenske knjige sa južnih, makedonskih žarišta pismenosti i koja je krenula da kodifikuje srpsku varijantu staroslovenskog jezika. Tek se oko sredine 13. vijeka konsolidovala ta srpska redakcija staroslovenskog, a na to je uticala pravopisna reforma koja je dovela do stvaranja tzv. Raške škole. Obje ove škole imale su za cilj da u već postojeći staroslovenski, odnosno srpskoslovenski jezik, koji je po svojoj prirodi bio konzervativan, unesu izvjesne inovacije. Treća redakcija književnog jezika pak i promjene u pravopisu krajem 14. i početkom 15. vijeka težile su ka arhaizaciji. Resavska pravopisna i prevodilačka škola insistirala je na što većem približavanju srpskog jezika jelinskom uzoru i očuvanju vijekovnih srpskih jezičkih tekovina. Na rad te škole dosta je uticao Bugarin-došljak u Srbiji i životopisac despota Stefana Lazarevića — Konstantin Filozof. On je napisao i prvu filološku raspravu u staroj srpskoj književnosti, Skazanije o pismenah, gdje sa gorčinom piše o novom kvarenju knjiga u književnosti. 

Tekstovi resavske redakcije su zanimljivi, jer se za njih vežu neke paleografske nedoumice — za mnoge kukice, kružiće, linijice iznad, ispod, ili u tekstu nije moguće utvrditi šta znače i koja im je funkcija. Neki to objašnjavaju pukom proizvoljnošću ili potrebom za kitnjastim ukrašavanjem teksta, po uzoru na slične bugarske tekstove. Bugarski jezik je, naime, nešto ranije takođe imao pravopisnu reformu, koju je pokrenuo poznati duhovnik patrijarh Jefrem. On je u prvoj polovini četrnaestog vijeka drugovao sa Grigorijem Sinaitom, obnoviteljom isihastičke duhovnosti na Sv. gori, tako da ta isihastička orijentacija Jefremova sigurno nije dopuštala proizvoljnosti u bilo kakvim djelatnostima, a naročito u tako ozbiljnim kao što je reforma pravopisa. Zato se ipak smatra da svi ti grafički detalji u starim srpskim i bugarskim tekstovima imaju svoju funkciju, za savremene proučavaoce još maglovitu i nedostupnu.  

ŽIVOT I DJELO KONSTANTINA FILOZOFA

Konstantin Filozof je bio enciklopedijski obrazovan čovjek, koji je možda najbolje izrazio nove težnje u kulturi srpskog naroda prve polovine petnaestog vijeka. Najvjerovatnije je porijeklom Cincar, ali se školovao u Bugarskoj, odakle je, pobjegavši od ričuće zvijeri — turskog haranja Trnova — dospio u Srbiju despota Stefana Lazarevića. Despot ga je gostoljubivo primio i nastanio u Beogradu kao učitelja na svom dvoru, s tim da je Konstantin često boravio i u manastiru Manasiji, učestvujući u kreiranju Resavske pravopisne škole. U istoriji srpske književnosti Konstantin Filozof ostao je poznat kao životopisac despota Stefana i tvorac prve srpske filološke studije, Skazanije o pismenah

Jedan od najvećih i najznačajnijih proučavaoca srpske književnosti srednjeg vijeka Dimitrije Bogdanović napravio je periodizaciju ove literature i periode njenog trajanja podijelio u sedam grupa. Granice među ovim grupama postavio je ugledajući se na neke dominantne uticaje koji su se s vremenom smjenjivali u srpskoj srednjovjekovnoj kulturi. Tako se u prve četiri grupe nalaze epohe početaka srpske književnosti, sa uticajima svetorodne loze Nemanjića i duhovnim uticajem sa Svete gore, zatim je tu doba prije i poslije Kosovske bitke, a posljednja dva perioda nazvana su: Nova stredišta književne djelatnosti i Između tradicije i hronike svoga vremena.

Period novih središta književne djelatnosti jeste onaj kada je Srbijom vladao despot Stefan Lazarević. Iz

raškog i kosovskog središta države centar književnih zbivanja prebacio se u oblasti Zete i Podunavlja, pa su Zeta Balšića i Beograd Stefana Lazarevića postali novi centri duhovnosti i pismenosti.

Nakon što je Srbija pala u tursko ropstvo 1389. godine i stupila u epohu svoga kulturnog regresa izazvanog dolaskom Ismailćana, u državnom i kulturnom smislu osjetio se izvjestan oporavak za vrijeme despota Stefana. On je bio jedan od najumnijih Srba ikada postojećih i slične ljude je držao u svom okruženju i školovao ih u Beogradu. Osjećalo se u tom periodu intenzivno zbližavanje slovenskih zemalja pod naletom osmanlijske ne-civilizacije, a komunikacija među učenim ljudima bila je knjiški i teritorijalno produbljena i kosmopolitski orijentisana. Onaj koji je sve učio, nije nigde stranac, veli Konstantin Filozof, koji je bio jedna od takvih ličnosti — došljaka u Srbiju, i dodaje: Tamo je dobra domovina gde se učen čovek nastani. On je bio životopisac despota Stefana i čovjek koji je možda najbolje izrazio nove težnje u kulturi srpskog naroda prve polovine petnaestog vijeka.

ŽIVOT KONSTANTINA FILOZOFA

Konstantin Filozof se rodio u drugoj polovini 14. vijeka, ne zna se tačno gdje. Obično u literaturi stoji da je rodom Bugarin, međutim, s obzirom na to da sam za sebe na jednom mjestu kaže da je Grko-Bugaro-Srbin, najvjerovatnije je porijeklom Cincar. 

Svoju mladost proveo je u Bugarskoj školujući se u Trnovu, a učenja radi bio je i na Svetoj gori, potom u Carigradu. Poslije toga je, pobjegavši od ričuće zvijeri – turskog haranja Trnova — dospio u Srbiju despota Stefana Lazarevića, najvjerovatnije iza 1402. godine. Despot ga je gostoljubivo primio i nastanio u Beogradu kao učitelja na svom dvoru, s tim da je došljak često boravio i u manastiru Manasiji učestvujući u kreiranju Resavske pravopisne škole. Kao i svoj prethodnik Konstantin — slovenski prvoučitelj, prozvan Filozofom zbog velike učenosti, a u monaštvu nazvan Ćirilo — i ovaj Konstantin je putovao mnogo i hodio po dalekim zemljama vođen različitim misijama i poslušanjima. Išao je u Svetu zemlju: Poslao me je despot da idem Svetom gradu Cara velikog, Jerusalimu, veli on na jednom mjestu, a s obzirom na to da u žitiju despotovom navodi podatke o tri misije-poslanstva na dvorove istočnih vladara — Tamerlana, sultana Muse i sultana Muhameda – pretpostavlja se da je on učestvovao i u njima.

Poslije smrti despotove i prelaska Beograda u ugarske ruke, Konstantin Filozof je napustio Srbiju i otišao u vranjski kraj ćesaru Uglješi. Ne zna se gdje je ni kako umro, niti kako je izgledao.

OBRAZOVANJE KONSTANTINA FILOZOFA

Može se reći da je Konstantin Filozof bio enciklopedijski obrazovan čovjek. Govorio je mnoge jezike i poznavao mnoge nauke. Iz njegovog filološkog djela Skazanije o pismenah vidi se da je znao, osim srpskog i bugarskog, i grčki, turski, ruski i vlaški jezik, kao i da je, osim filologije, poznavao i klasičnu književnost, potom tadašnju medicinu, filozofiju, teologiju i pjesništvo. 

U mladosti je učio školu u Trnovu, kod Andronika, učenika poznatog bugarskog patrijarha Jeftimija. Jeftimije je postao patrijarh oko 1375. godine, kada je iza sebe već imao doživljeno isihastičko iskustvo iz monaškog i života na Svetoj gori, a i iz prijateljstva sa čuvenim Grigorijem Sinaitom. Uradio je reformu bugarskog pravopisa, čije će tekovine Konstantin Filozof da presadi djelimično i na srpsko tle. Samog Jeftimija Konstantin nije upoznao: Ne postigoh, kaže on, velikog onog hudožnika slovenske knjige, hoću da kažem oca načelnika, trnovskog kir Jevtimija. Ovoga čoveka, divnoga u književnosti, bio je u malome učenik neki Andronik, iz oblasti Romanije, koji i nama beše učitelj u knjizi.

Od književnog djela Filozofovog do nas je došlo Žitije despota Stefana Lazarevića i Skazanije o pismenah. Skazanije o pismenah je prva srpska filološka studija i, po mnogima, manifest tadašnje Resavske pravopisne škole. 

Sa pojavom Konstantina srpska književnost srednjeg vijeka stupa u nešto intenzivniju komunikaciju sa spisima antičke grčke književnosti i filozofije. Zbog čestih poređenja despota Stefana sa antičkim ličnostima u njegovom Žitiju, i zbog čestih citiranja starih filozofa, mnogi Filozofa nazivaju pretečom humanizma i renesanse u nas. Potonji humanisti u zapadnijim evropskim zemljama radili su slično što i on, samo malo radikalnije – čitali su staru grčku književnost, izvodili odatle paralele sa svijetom oko sebe i tom inspiracijom stvarali svoja književna djela. 

ŽITIJE STEFANA LAZAREVIĆA

Poslije smrti despota Stefana 1427. godine srpski patrijarh Nikon zadužio je Konstantina Filozofa da napiše despotovo žitije. On će to uraditi, ali tek četiri godine kasnije, kada mu se u snu javio sam Stefan i naredio mu isto što i patrijarh.Žitije despota Stefana Lazarevića jedno je od najzanimljivijih u staroj srpskoj književnosti. Unekoliko se razlikuje od tradicionalnih srpskih žitija, najviše po velikom broju istorijskih i geografskih podataka koje sadrži. Istoriografska dimenzija je prisutna po uzoru na knjige vizantijskih istoričara — carstvene letopisne knjige, koje je Konstantin čitao. 

Nakon kratkog uvoda Žitije počinje geografskim opisom Srbije: opisuju se pašnjaci, rudnici, vinogradi, finoća pejzaža, ptice, životinje, i naglašava se ljepota ove zemlje. Sa opisa zemlje on prelazi na opis stanovnika, hvali i njih, ali i žali, jer će oni, eto, stradati pod nečovečnim Turcima. Poredak kompozicije, koji je sam pisac ustanovio, traži da se poslije opisa stanovnika pređe na kazivanje o onome koji vlada njima: Sada se treba dotaći trećega stepena, i preći od zemlje k onim koji je obrađuju i od onih koji je obrađuju k onome koji njome dostojno vlada. Slijede do detalja iscrpne priče o događajima iz dvorskog i života despotovog u devedeset tri glave Žitija, sa biblijskim i antičkim reminiscencijama i sa dosta valjanih istorijskih podataka, koje će docnije savremeni istoričari da iskoriste. Pored prozne, Filozof je u Žitije uveo i pjesničku formu akrostiha, sa tri virtuozna izvedena krajegranesija: od stihova uvoda na početku, od početnih slova glava u sredini i, na kraju, od stihova koji kazuju žalost piščevu za umrlim despotom. Izrazito poetičan je taj kraj, gdje se Konstantin u svojoj žalosti obraća gradu Beogradu: 

Plači opet, Beli grade, ocrnjenje svoje.Ljudima vođ kao cvet procveta i otpade.Ako i zemlja zajedno rida sa tobom, njega ne nadajući se uskoro da primi,čekanjem godina koje teku tridesetpet,već koje su prošle devet stotinai šest tisuća (6935 = 1427).

Posljednji stihovi sa brojevima utemeljeni su na srednjovjekovnom shvatanju, proizašlom iz stare jevrejske tradicije, o godini 5504. prije Hrista kao godini nastanka svijeta. U tom smislu je godina 1427. bila zapravo 6935. godina od postanja, na šta ovdje Filozof i aludira.

POVIJEST O SLOVIMA KONSTANTINA FILOZOFA

Skazanije o pismenah Konstantina Filozofa prva je izvorna filološka rasprava u Srba, koja nastaje u periodu 1423–1426. godine. On se ovdje bavi problemom kvarenja knjiga, i to prevashodno liturgijskih tekstova, koji su se s vremenom krenuli mijenjati zbog nemarnosti prepisivača i upliva promjena iz narodnog u književni jezik. Zato je trebalo nanovo utvrditi neka gramatička i pravopisna pravila i dovesti u red iskvarene knjige. To je pokušao da učini Konstantin Filozof u skladu sa ondašnjim filološkim rasuđivanjima i u duhu srednjovjekovnog poimanja jezika, ostavivši pri tom i neka zanimljiva zapažanja o karakteristikama srpskog jezika i naroda tog vremena

Konstantin Filozof, došljak u Srbiju despota Stefana Lazarevića, u istoriji srpske književnosti ostao je poznat po dva svoja spisa: Žitiju despotovom i sastavu Skazanije o pismenah — Povijesti o slovima u slobodnom prenosu na savremeni srpski jezik. Skazanije je prva izvorna filološka rasprava u Srba, koja nastaje u periodu 1423—1426. godine. To je vrijeme kada u manastiru Manasiji djeluje tzv. Resavska pravopisna škola, za koju mnogi smatraju da ju je osnovao i pokrenuo upravo Konstantin Filozof. Kasnije je djelatnost Resavske škole prevazišla okvire ovog manastira, i ono što se od tad nazivalo resavskim izvodom i dobrim resavskim knjigama rezultat je djelovanja niza, čak i generacija prepisivača, prevodilaca i redaktora. Najznačajnija karakteristika ove pravopisne redakcije srpskog jezika jeste da se išlo ka što većoj arhaizaciji jezika i približavanju jelinskom prauzorku.

Za Resavsku školu se veže velika akcija prepravljanja, novog prevođenja i prepisivanja grčkih i starih srpskih tekstova u Srbiji, koja je započela još u drugoj polovini četrnaestog vijeka. Bila je potrebna takva jedna revizija prevashodno liturgijskih tekstova, jer su se s vremenom promjene iz narodnog jezika počele odražavati na književni i on je postajao bitno drugačiji od onog izvornog kirilo-metodijevskog. Te jezičke promjene, koje su uglavnom bile fonološke — glasovne i morfološke — obličke, krenule su da mijenjaju i smisao riječi, što nije bilo poželjno. Zato je trebalo nanovo utvrditi neka gramatička i pravopisna pravila, i dovesti u red iskvarene knjige. To je pokušao da učini Konstantin Filozof u skladu sa tadašnjim filološkim rasuđivanjima i u duhu srednjovjekovnog poimanja jezika.

SREDNJOVJEKOVNO POIMANJE JEZIKA

Jezik pisane riječi u srednjem vijeku je bio jezik bogoslužbenih i drugih vjerskih knjiga. Riječ psalteratus, koja izvorno potiče od riječi psaltir, bila je ime za učenog i obrazovanog čovjeka. Sveto pismo je, osim na matičnom jevrejskom, bilo prevedeno još na grčki i na latinski jezik, i u zapadnoj Evropi je preovladavalo mišljenje o ova tri jezika kao jedina sveta i dostojna da iznesu riječ Božiju. Vizantija pak nikada nije sprovodila takvo shvatanje o nekom jeziku kao varvarskom i nižem od ostalih, jer se sljedovalo apostolsko načelo da svaki narod može na svom jeziku služiti i moliti se Bogu. Zato je upravo sa pravoslavnog istoka i došla inicijativa za opismenjavanje Slovena, koji — kako u jednom od ranih slovenskih tekstova stoji — pređe ne imađahu knjiga, nego po crtama i rezama čitahu i gatahu, budući pagani... Potom čovekoljubivi Bog posla im Svetoga Konstantina Filosofa, nazvana Kirila, muža pravedna i istinita. I stvori im pismena trideset i osam, neka po obliku grčkih pismena, a neka po slovenskoj reči. 

Opismenivši se od Grka, Sloveni su od njih primili i biblijsko shvatanje jezika, koje se temelji na priči o o zidanju Vavilonske kule. U starozavjetnoj knjizi Postanja pripovijeda se kako je poslije potopa i u vrijeme Nojevih sinova na cijeloj zemlji bio jedan jezik. Kad se narod našao u Senarskoj zemlji, došao je na ideju da zida kulu čiji bi vrh dosezao nebo i krenuli su to zajedno da rade. Videći njihov samouvjereni naum, Gospod im je pomeo jezike da ne bi razumjeli jedan drugog šta govore i otad počinje podijeljenost čovječanstva na jezike, narode i kulture.

Sloveni su primili od Grka i jedan specifičan odnos prema pisanoj riječi, koja je imala svoju jasnu funkciju:

Kako bez svetlosti radost ne biva/, veli jedan učenik Kirila i Metodija, za oko koje vidi Božiju tvar svu,/ ali sve niti je lepo niti vidljivo,/ takva je i svaka neuka duša,/ koja ne vidi dobro Božiji zakon,/ pisanja duhovni zakon,/ zakon koji raj Božiji otkriva. Riječi su, dakle, prenosile istinu vjere, ali nisu, kako se često misli, smatrane same po sebi svetima. U istočnoj hrišćanskoj filozofiji i teologiji, naime, važilo je pravilo da istina nema svoje analogije u jeziku, ali da jezik, kao ljudska kategorija, biva Duhom Božijim osvećen. Osvećivali su ga oni koji su mogli kao apostol Pavle da kažu: Ne živim više ja, nego živi Hristos u meni, i bili su to jevanđelisti, drugi apostoli, noviji i stariji oci Crkve, episkopi, podvižnici, bogoslovi i drugi. Zato je bilo potrebno da svaka od njih ostavljena riječ bude sačuvana cjelosna i neokrnjena.

KONCEPCIJA SKAZANIJA O PISMENAH

U Skazaniju o pismenah Konstantin Filozof se upravo trudi da ukaže na probleme koji nastaju ako se nemarno shvate jezička pravila liturgijskih tekstova, koja se podjednako odnose na smisao riječi, kao i na njihov oblik:

Ovo pazi ti, koji želiš pisati ili učiti: ako pre ovoga svega prorodni sklad ne shvatiš, uzalud će ti biti svekoliki trud; jer ako ijedno slovo premestiš, preinačićeš reč. Svako slovo ili kakav znak koji nisu na svom mestu, to je kao da kuća nema domaćina; a kad nema domaćina kuće, nije li naopako?

Ovaj svoj sastav Filozof je napisao na zahtjev depota Stefana, i njemu ga je i posvetio. Početna slova četrdeset glava, koliko spis sadrži, čine akrostih: Samodržavnomu despotu Stefanu rab' Kon'stan'tin'. Na samom početku Skazanija nalazi se ljestvica od 43 slovne grafeme i 24 znaka. U njoj su 24 slova i jedan znak ispisani crvenim mastilom, što znači da pisac potvrđuje da se oni pravilno upotrebljavaju, a ostalo je sve ispisano crnim mastilom, što signalizira nepravilnu upotrebu. Slijedi kratak predgovor i pregled sadržaja djela, a na kraju je završni zapis sa posvetom i potpisom u kriptogramu. U samom tekstu Filozof pojedinačno obrađuje uzroke nepravilne upotrebe nekih slova i usmjerava kako ona treba da se koriste u skladu sa onim kako su ih uveli Prvoučitelji Kirilo i Metodije. Potom se bavi imenima slova, akcentima i nadrednim znacima, interpunkcijom, time kako se deca iskvariše lošom naukom i kako ih treba opet lečiti i kako treba da pišu, kako se nebrigom uništavaju slova kao i sudska pravda poklonima i tako dalje. 

Na kraju svog sadržaja Konstantin veli: Predstoji nam da se slovom hranimo, jer nas je slovesnim Tvorac sazdao; štaviše – da prema obličju premudrosti, držeći se vladarskog saveta, dobijemo koliko je moguće, ne od oskudnoga roba, nego od onoga što u ovom četrdesetom slovu rekosmo, kako bismo svi u jednoj ljubavi bili.

SRPSKI JEZIK I NAROD U SKAZANIJU O PISMENAH

Azbuka srpskog jezika od samog početka je bila sastavljena po uzoru na grčki alfavit, gdje su 24 slova preuzeta iz grčkog jezika, a 14 su osobena slovenska. Ovom broju slova Konstantin Filozof pridodao je još i dva jusa, za koja veli da ih je preuzeo iz bugarskog jezika, i nekoliko i ranije upotrebljavanih grafema slovensko-jelinske provenijencije. Konstantin se bavi i akcentima i nadrednim znaciima, koji su u srpskom jeziku postojali još u četrnaestom vijeku, nazivajući ih silama ili tonusima. Navodi tri tipa akcenta: oksija, varija i perispomena, koji su kao znaci preuzeti iz grčkog jezika, ali je sama akcentuacija autentična srpska. Za nadredne znake iznad riječi koristi staroslovenski naziv odejanije — odjeća, ruho ili čak obilježja u prenosu na savremeni srpski — i trudi se da ih u riječima preslika doslovno po uzoru na grčki jezik.

Zanimljivo je da Filozof u Skazaniju o pismenah ostavlja i zapis o nekim karakteristikama Srba kao naroda, a koje je on kao došljak primijetio. Grdeći Srbe što preinačuju pravopis i knjige po svom nahođenju, on veli: Zbog toga smo lišeni dubine razuma, i nikoga nema među nama kao među Grcima, iako je ovaj narod veoma oštrouman, ali težak da posluša. Na drugom mjestu još dodaje: I ovaj narod vidim kao nadaren i dobar u svemu, kao i bilo koji drugi što je, čak u ljudskoj mudrosti i više, ali o svetim knjigama staranje nije dovoljno. I zbiva se priča premudroga među ljudima (Solomona) da nepažnja čovekova ''kvari mnoga dobra'' njemu. Učitelj govori narodima da je "mudrost ovoga sveta ludost pred Bogom".

SREDNJOVJEKOVNI PISAC GRIGORIJE CAMBLAK

Grigorije Camblak je jedan od onih književnika nesrpskog porijekla koji borave u Srbiji za vrijeme despota Stefana Lazarevića. Iako relativno kratko ostaje u Srbiji, književni rad Grigorija Camblaka ovdje biva vrlo plodan. Igumanujući u manastiru Dečanima, napisao je Žitije Sv. Stefana Dečanskog, ktitora ovog manastira i srpskog kralja, potom Skazanije o Svetoj Petki i Slovo o Patrijarhu Jevtimiju, svom učitelju. Godine 1409. Camblak odlazi u Rusiju. Tamo postaje mitropolit kijevski i piše Slovo Kiprijanu, svom stricu i poznatom moskovskom mitropolitu, koji se tada već bio upokojio. Kako tvrde ruski ljetopisi, Grigorije Camblak je umro 1419. ili 1420. godine

Grigorije Camblak pripada generaciji pisaca koji stvaraju u despotovini Lazarevića, na samom početku petnaestog vijeka. Njegova narodnost je nepoznata; neki smatraju da je Bugarin, drugi pak Srbin, Grk, Rumun ili Cincarin. Rodio se oko 1364. godine i mladost je proveo u Bugarskoj, gdje je i zamonašen. Stric mu je bio poznati mitropolit moskovski Kiprijan, koji je drugovao sa velikim patrijarhom bugarskim i isihastom Jeftimijem, takođe i učiteljem Camblakovim. Nakon pada Bugarske pod Turke devedesetih godina četrnaestog vijeka, Grigorije prvo odlazi u Carigrad, potom na Svetu goru, a najposlije, pretpostavlja se, u Moldaviju. U Moldaviji postaje iguman manastira Pantokratora i prezviter u velikoj crkvi u Sučavi. Negdje iza 1402. godine, možda na poziv despota Stefana Lazarevića, on dolazi u Srbiju. Nije se dugo zadržao u srpskoj zemlji i nakon smrti svog strica Kiprijana Camblak odlazi u Rusiju 1409. godine. Tamo piše Slovo Kiprijanu i postaje mitropolit kijevski. Kao kijevski mitropolit uzeo je učešća na poznatom Kosničkom saboru, koji je trajao od 1414. do 1418. godine u Konstancu, na Bodenskom jezeru u Švajcarskoj. Iako je ovo bio izrazito rimokatolički sabor, ispitivači kazuju za Camblaka da je učinio i najmanji ustupak na korist latinstva, o tome treba sumnjati.

Kako tvrde ruski ljetopisi, Grigorije Camblak se upokojio 1419. ili 1420. godine.

CAMBLAKOV BORAVAK U SRBIJI 

U Srbiji je Camblak boravio kao iguman manastira Visoki Dečani. Bio je oduševljen Srbijom, a naročito njenom različitošću u odnosu na Bugarsku. U kojim oblastima, reci mi, ima toliko manastira i tako velikih i slavnih, kaže on obraćajući se svom čitatelju u Skazaniju o Svetoj Petki. U kojim je gradovima i gde tako mnoštvo inoka? Gde je toliko arhijereja, gde usrdnost k Bogu i božanskim stvarima? Gde lepi poredak naroda, kako kod vlasti, tako i kod područnih... Nema toga nigde sem ovde... Oduze Bog slavu od Bugarske i darova je Srbiji. 

Iako relativno kratko ostaje u Srbiji, književni rad Grigorija Camblaka ovdje bivo vrlo plodan. Igumanujući u Dečanima, napisao je Žitije Sv. Stefana Dečanskog, ktitora ovog manastira i srpskog kralja, potom Skazanije o Svetoj Petki i Slovo o Patrijarhu Jevtimiju, svom učitelju. 

U Žitiju Svetog Stefana Dečanskog pisac je ostavio sliku ondašnjih Dečana i krasnog mesta na kojem se nalaze. Za manastir veli gdje leži na najvišim mestima, sačišćeno svakim drvećem, mnogogranatim i mnogoplodnim, a ujedno je ravno i travno, i odasvud teku najslađe vode. Tu izviru veliki izvori i napaja ih bistra reka, čija voda pre ukusa daje veliko rumenilo licu, a posle ukusa veliko dobro rastvorenje telu, tako da se niko ne može nasititi naslade vode. Sa zapadne strane zatvaraju ga najviše gore i njihove strmine, i otuda je tamo zdrav vazduh... Potom slijedi opis Dečana, koji su cijeli jedan arhitektonski kompleks, grad, kako u žitiju stoji, a po zidovima grada okolo prilepljene su ćelije inocima, kao neka ptičija gnezda. Sam hram, posvećen Hristu Pantokratoru, drže stubovi od mramora izvajani, i išaran je raznim svodovima. A spolja sastavljen je mnogočudno od uglačanog mramora, crvenoga i ujedno beloga. I kamenje jednoga sa drugim sačlanjeno je divno i najumjetničkije... tako da se velika blagodet sija onima koji gledaju, i uvek lepota kamena i veličina daje hramu najveću krasotu, pošto je savršeno izvajan kamen na dostojnolepnost onima koji su ga učinili.

Manastir Visoki Dečani je i danas jedan od najveličanstvenijih spomenika srednjovjekovne arhitekture, kao i jedan od najmnogobrojnijih srpskih manastira. Naročito poslije rata na Kosovu i bombardovanja Srbije 1999. godine, primjetno je povećan broj monaha u Dečanima, i to mahom iz mlađe, visokoobrazovane generacije. 

ŽITIJE SVETOG STEFANA DEČANSKOG

Žitije Svetog Stefana Dečanskog i Služba istom svetitelju čine liturgijski komplet tekstova, koje je Camblak napisao za već postojeći kult svetog kralja. Kult je bio formiran u Dečanima, nad kraljevim moštima, ali je neobično to da Žitije Svetog Stefana Dečanskog nastaje sedamdeset i više godina nakon njegove smrti. Potpunog Stefanovog žitija, zapravo, nije ni bilo – osim onog od anonimnog sastavljača u Zborniku Kraljeva i arhiepiskopa srpskih — pa se Camblak odlučio da on sačini jedno cjelovito, zajedno sa Službom.

Žitije Stefana Dečanskog napisano je direktno po uzoru na stare srpske žitijne tekstove i nema previše upliva istorijskih, geografskih i političkih faktora, kao, recimo, u Žitiju despota Stefana Lazarevića Konstantina Filozofa. Akcenat je ovdje na liku svetog kralja — mučenika, koga otac osljepljuje, a sin ubija. Nakon osljepljenja on biva protjeran u Vizantiju, gdje boravi u manastiru Hrista Pantikratora. Sveti Stefan Dečanski proslavio se tamo svojom mudrošću i vrlinskim životom, i na jednom mjestu za njega Camblak veli: A neka blagodet sijaše na licu muža, a ljubav je sve k njemu privlačila. Jer takvo je lice onih koji su čisti srcem, kao onih koji gledaju Boga mislenim očima i ispunjavaju se neiskazanom radošću, i otuda lice dobija zrake svetlosti. O ovom mislim da i Solomon kaže: ''Kada se srce veseli, cveta lice.'. Jer on, blaženi, smatraše lišavanje očiju svojih kao prosvećenje, a zatočenje kao veliku utehu. Nakon progonstva u Vizantiji, Stefan se vratio u Srbiju i postao kralj, smijenivši na prijestolu svog oca Milutina. Vladao je Srbijom deset godina i nakon toga ga je sin Dušan zatočio u grad Zvečan, gdje je Dečanski i umro. Po zakonima srednjovjekovne poetike, na kraju žitija nalazi se pohvala svetome i opis čuda koja je projavio nakon svoje smrti. Jedno od tih čuda je i netruležnost tijela sv. kralja, koje i danas nepropadljivo počiva u Velikim Dečanima.

SKAZANIJE O SVETOJ PETKI

Skazanije o Svetoj Petki je, zapravo, spis o prenosu moštiju ove svetiteljke iz Vidina u Beograd, i svojevrsna je dopuna Žitiju Svete Petke, koje je sastavio bugarski patrijarh Jevtimije. Vjerovatno je Skazanije Grigorije Camblak napisao po nečijoj narudžbini, možda baš po narudžbini kneginje Milice, koja

je i isposlovala da se mošti svetiteljke prenesu u Beograd.

Sveta Petka je bila srpskog porijekla i živjela je u prvoj polovini 11. vijeka. Kad su joj bogati i pobožni roditelji umrli, razdala je sve svoje bogatstvo siromašnim i otišla prvo u Carigrad, a potom u Jordansku pustinju da se podvizava. Tek pred kraj života vratila se u rodno mjesto Epivat i tu se pokojila. Kad je nakon izvjesnog vremena otvoren njen grob, pronađene su joj netruležne mošti i projavila su se odmah čuda. Iz Epivata su sv. Petku prenijeli u Carigrad, onda u Trnovo, a zatim u Rumuniju. Nakon turskog osvajanja Rumunije, kneginja Milica je uzela dozvolu od sultana i 1396. godine prenijela mošti ove svetiteljke u beogradsku crkvu na Kalemegdanu. 

Upravo o ovom događaju piše Camblak. U Skazaniju kaže kako je baš u trenutku raspada i obezglavljivanja srpske države nakon Kosovske bitke i u trenutku velikog stradanja srpskog naroda, došla pomoć sviše i zaštita i blagoslov ovih svetih moštiju. I, zaista, mnogi Srbi su nakon toga uzeli svetu Petku za svoju krsnu slavu, podigle su se mnoge crkve njoj posvećene i mnoga su svjedočanstva pomoći sv. Petke Srbima, kao što se i navodi u crkvenoj pjesmi:

Ukrasila si se čestitim životom i dobrotom, darovanom ti od Boga, pa si dobila i dar iscjeljenja bolnih i nesrećnih. Zato te veličamo, prepodobna Mati, i poštujemo časnu tvoju uspomenu, jer se moliš za nas Hristu Bogu našem. 

Sultan Sulejman je odnio mošti sv. Petke iz Beograda u Carigrad, a odatle su prenesene opet u Rumuniju, u grad Jasi, gdje se i danas nalaze. 

ZETSKI KNJIŽEVNI KLUB

Pojava novog, zetskog književnog središta u srpskoj književnosti srednjeg vijeka geografski se vezuje za Skadarsko jezero i manastire koji se nalaze na njegovim ostrvima. Od ličnosti pak koje su je stvarale, ta književnost se vezuje za imena Jelene Balšić i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Jelena je bila kćerka kneza Lazara i žena zetskog vladara Đurađa II Stracimirovića Balšića, koja je u književnosti ostala poznata po pismima duhovniku Nikonu i po svom testamentu, sastavljenom pred samu smrt 1443. godine. Od tri njena pisma, Otpisanija bogoljubnih, kako se najčešće nazivaju, sačuvano je samo jedno u cjelini i dva u fragmentima. Nalaze se u tzv. Goričkom zborniku, kojeg je specijalno za Jelenu sačinio Nikon Jerusalimac

Mnoge i različite državne i političke promjene u srpskoj državi prve polovine 15. vijeka dovešće do stvaranja i novih književnih središta. Prvo će se u Srbiji književnost ovog perioda vezivati za ličnost despota Stefana Lazarevića i pisce koji se okupljaju oko njega i na njegovom dvoru u Beogradu. Potom, nakon Stefanove smrti njega na prijestolu smjenjuje sestrić Đurađ Branković i centar države izmiješta se u Smederevo, gdje nastaje jedan od novih poprišta književnih djelatnosti — tzv. smederevski književni krug. Pored ovog novog kulturnog središta javlja se još i književnost u Zeti — današnjoj Crnoj Gori — kojom je Đurađ ovladao 1423. godine.

Geografski, zetska književnost vezuje se za Skadarsko jezero i manastire koje se nalaze na njegovim ostrvima. Skadarsko jezero je prirodna granica između Crne Gore i Albanije i najveća je kriptodepresija u Evropi. Na više od jedne petine ostrva Skadarskog jezera — od oko pedeset, koliko ih ima — nalaze se manastiri, pretežno skitskog karaktera. Od njih desetak danas je oživljeno pet manastira: Beška, Starčeva Gorica, Moračnik, Kom i Vranjina. Manastir Beška je zadužbina Jelene Balšić, kćerke kneza Lazara i žene srednjovjekovnog vladara Zete Đurađa Stracimirovića Balšića. Ona je u Zeti boravila od udaje 1386. do 1411. godine i od 1435. godine do smrti, i uglavnom se pojava zetskog književnog središta vezuje za

njeno prisustvo i prepisku sa duhovnikom Nikonom Jerusalimcem.

Međutim, korijeni ove oživljene srpske književnosti srednjeg vijeka u Crnoj Gori nalaze se još u uspostavljanju komunikacije Zete sa Svetom gorom nakon 1371. godine. Poznato je da je to period kada srpske zemlje bivaju preplavljene dolaskom monaha-isihasta i drugog raznolikog hrišćanskog svijeta iz tadašnje Vizantije. Pretpostavlja se da je ondašnja Zeta Balšića bila stanica na ovom putu između Svete gore i Srbije, pa se i u književnosti ove dvije srpske zemlje tog doba prepoznaju istovjetne ideje i preokupacije.

SREDNJOVJEKOVNA ZETA BALŠIĆA I CRNOJEVIĆA

Sredinom 14. vijeka Zeta se nalazila u sklopu carstva cara Dušana, koje je bilo ogromno — pružalo se od Save i Dunava na sjeveru do Svete gore na jugu — ali nije bilo dugog vijeka. Nakon Dušanove smrti i dolaska na vlast cara Uroša, na scenu u Zeti stupa porodica Balšića, o kojima do tada gotovo da i ne postoje vjerodostojni istorijski podaci. Rodonačelnik ove dinastije, Balša, nosi neslovensko ime i pretpostavlja se da oni potiču od sloveniziranih Vlaha, koji su se s vremenom kao proslavljeni ratnici uvrstili u sloj plemića. Prvo je Balša posjedovao samo Skadar, oko 1360. godine, a onda se proširio sve do Kotora. Imao je sinove Stracimira, Đurađa i Balšu II, koji su se smjenjivali kao vladari nakon njegove smrti. Oko godine 1385. zetskim gospodarom postaje Đurađ II Stracimirović Balšić, najstariji Stracimirov sin, koji je imao sjedište u Ulcinju i nazivao se: blagoverni i samodržavni gospodin Đurađ svoj Zetskoj i primorskoj zemlji. Svojim precima smatrao je vladare svetorodne loze Nemanjića i u poveljima je pominjao molitve praroditelja Simeona prvago mirotočca srpskago i svetago Savi. Đurađ Balšić je bio oženjen Jelenom, jednom od pet kćeri srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Ponegdje u nauci iznosi se mišljenje da je po ličnosti ovog vladara kreiran lik Banović Strahinje u narodnoj epskoj poeziji, mada istorijski fakti iz Đurađevog i Jeleninog života nemaju pandan u događajima koje opjevava ova junačka pjesma.

Nakon Đurađeve smrti 1403. godine, na prijestolu ga je smijenio njegov sin Balša III Balšić i zavladao državom uz pomoć svoje majke Jelene. Dvadesetih godina 15. vijeka Balša se teško razbolio i vlast predao svom ujaku despotu Stefanu Lazareviću, a malo kasnije, 1423. godine, Stefan sve poslove u Zeti prenosi na svog sestrića i nasljednika Đurđa Brankovića. 

U to doba, međutim, u Zeti jača porodica Crnojevića. Ona je i do tada imala samostalne posjede i sad se nameće kao nova vladarska porodica, koja će ostaviti dubokog traga u istoriji Crne Gore. Prvi put se pod njihovom vladavinom Crna Gora počinje nazivati ovim današnjim imenom, koje se do tada odnosilo samo na planinski masiv od Risna do Paštrovića, sa Lovćenom kao najvišim vrhom. Za vrijeme Crnojevića na Cetinju 1494. godine pokrenuta je i prva štamparija u Srba, a prva štampana knjiga bila je Oktoih prvoglasnik. Nemalo nakon toga, 1496. godine Crna Gora je izgubila samostalnost i pala pod direktnu vlast Turske.

LIČNOST JELENE BALŠIĆ

Žena koja praktično vlada Zetom na samom početku 15. vijeka, Jelena Balšić, rođena je oko 1368. godine kao treća kći carskog stavilaca Lazara. Svoje rano djetinjstvo provela je na dvoru cara Uroša, a docnije, kada je njen otac postao knez, rasla je zajedno sa svojim mnogobrojnim sestrama i braćom na dvoru u Kruševcu. Vaspitači i učitelji su joj bili prvenstveno roditelji Lazar i Milica, a potom i umna despotica Jefimija, koja je došla kod kneza Lazara nakon smrti svog muža Uglješe. Kada je Jelenin brat i

budući Lazarev nasljednik Stefan Lazarević imao svega dvanaest godina, 1386. godine, ona se udala za zetskog vladara Đurađa II Stracimirovića Balšića. Nakon Đurađeve smrti 1403. godine Jelena pomaže sinu Balši u upravljanju državom, kao što je njena mati, kneginja Milica, pomagala sinu Stefanu poslije Lazareve pogibije na Kosovu. Godine 1411. Jelena se preudaje za bosanskog vojvodu Sandalja Hranića, i u Žitiju despota Stefana Lazarevića od Konstantina Filozofa ostaje svjedočanstvo o njihovom zajedničkom prisustvu u Budimu naredne godine — na saboru zapadnih kraljeva i druge gospode: Sandalj vojvoda bosanski i kralj Hrvoje, veli Konstantin, učiniše u prisustvu svojih žena tu slavu osobito svečanom, jer se njihovi vitezovi, visoki i plemenita stasa, hrabro i junački na megdanu poneše. Na saboru je najljepši i najupečatljiviji od svih vitezova bio i despot Stefan, Jelenin brat, za koga Filozof kaže: najsvetliji pred svima i više od svih vidim beše, kao mesec pored zvezda, i izdaleka vidim beše svakome.

Početkom dvadesetih godina 15. vijeka Jeleni umire sin Balša, a desetak godina kasnije i drugi muž Sandalj. Pošto joj nisu dozvolili da sebi podigne kapelicu za grob negdje u okolini Dubrovnika, ona je podigla crkvu na skadarskom ostrvu Beška. Crkvu je posvetila Blagoveštenju presvete Bogorodice i nakon svoje smrti 1443. godine tu je i sahranjena.

KNJIŽEVNO DJELO JELENE BALŠIĆ

Sve što je u pisanom obliku Jelena Balšić ostavila iza sebe jesu tri pisma svome duhovniku Nikonu Jerusalimcu i testament, koji je sastavila 1442. godine. Od tri pisma, poznata pod nazivom Otpisanije bogoljubno, sačuvano je jedno u cjelini i dva u fragmentima. Nalaze se u tzv. Goričkom zborniku, kojeg je za Jelenu sačinio Nikon Jerusalimac. Pisma su, naravno, lično intonirana i u njima Jelena piše o svojim duhovnim zbivanjima, ispovijedajući silinu utiska koju je na nju ostavio neki od prethodnih razgovora sa Nikonom. I zaželeh se veoma videti tvoje prepodobije i nasladiti se tvojih medotočnih reči, da mi se od tvog gledanja uzmnoži ne mala korist. Nego, daleka su nam rastojanja, more, pa i gajevi. Stoga nam je nemoguće videti tvoju svetost... Jer pomračiše se duše naše jadima i metežom koji su u svetu. I, eto, sada kao iz nekog dubokog sna prenuvši se, poželeh videti tvoju svetost. Moli ga da joj ne uskrati odgovor na epistoliju i veli: Znam da si navikao sebe unižavati u svemu, ali nemoj pod izgovorom smernosti zatvoriti jezik, koji kazuje mnogo i dobro, čiji su plodovi mnogi i mnogo seme pravde. I ne liši nas željenog, a sebe ne ošteti dobre nagrade, nego podražavaj svog Vladiku Hrista, čiji si učenik i podražavalac njegovih stradanja. I moli mu se da bismo se i mi našli zajedničari u onaj dan kada će Hristos doći sa slavom i mnogom silom i molitvama vašim. Amin. 

Jelenina pisma direktno se nadovezuju na srednjovjekovnu epistolarnu tradiciju, koja počinje još sa Pismom igumanu Spiridonu, svetog Save, i dalje traje kroz cijeli srednji vijek, bivajući svjedočanstvo dubokih duhovnih previranja i žeđi ličnosti koje su je izgrađivale.

KNJIŽEVNOST U SMEDEREVU 15. VIJEKA

Nakon što je u doba Brankovića centar srpske države prebačen iz Beograda u Smederevo, ova nova prestonica je postala i žiža kulturnog pregalaštva. Despot Đurađ Branković je, kao i Stefan Lazarević, sakupljao učene i prosvijećene ljude, imao u svojoj prestonici veliku biblioteku, a u Smederevu je bila smještena i Mitropolija. Iz tog perioda je ostalo sačuvano nekoliko oskudnih književnih ostvarenja, koja su postala svojevrsni svjedoci vremena kada su nastali. Najpoznatije od njih je Nadgrobno slovo Đurađu Brankoviću od nepoznatog Smederevskog besjednika, koje je napisano nakon despotove smrti 1456. godine. Slovo nastaje u formi plača, prozno-poetskom književnom obliku, koji je u staroj vizantijskoj i srednjovjekovnoj srpskoj književnosti bio karakterističan za djela u kojima se opisuje neka nesreća, poraz i stradanje

Formiranje novih književnih krugova u 15. vijeku u Srbiji odvijalo se na nekoliko različitih mjesta. Najznačajnije je bilo ono u Beogradu despota Stefana Lazarevića, potom je Zeta Balšića bila jedno od njih, a onda i gradovi Smederevo i Novo Brdo. 

Kad je 1427. godine dobio od ujaka Stefana Lazarevića vladavinu nad Srbijom, Đurađ Branković je predao Mađarima Beograd i Mačvu, i krenuo sebi da zida novu prestonicu u Smederevu. Radove na izgradnji je predvodio Đorđe Kantakuzin, brat njegove žene Irine, Grkinje sa Peloponeza. Ona je u narodu ostala poznata kao prokleta Jerina i usmeno predanje kazuje da su zbog nje mnoge nesreće pratile zidanje nove prestonice. Đurađ je bio sin Mare Lazarević, kćerke cara Lazara, i Vuka Brankovića, koji je po narodnom predanju izdao Srbe na Kosovu. Đurađeva vladavina obilježena je mnogim sukobljavanjima sa Turcima. U dva navrata je bio u vazalnom odnosu prema Turskoj carevini, a oni su mu se često svetili zbog njegove povremene antiturske politike. Kćerku Maru su mu odveli sultanu u harem, oslijepili su njegova dva sina, Grgura i Stefana, a godine 1454. Turci su u svojoj strašnoj najezdi pobili u Srbiji sve muškarce starije od 14 godina, i odveli žene i djecu u ropstvo. Dvije godine nakon toga, 1456. godine, umro je Đurađ Branković i na prijestolu ga je naslijedio najmlađi sin Lazar.

PISCI SMEDEREVSKOG KNJIŽEVNOG KRUGA

Za one pisce smederevskog književnog kruga čija su se djela sačuvala do danas karakteristično je da im nisu poznata imena. Smrt Đurađa Brankovića oplakao je tzv. nepoznati Smederevski besjednik, u svom Nadgrobnom plaču ili Slovu despotu Đurađu. Druga dva nepoznata književnika iz Smedereva su još za vrijeme Đurađevog života opisala su Prenos moštiju apostola i jevanđeliste Luke iz Rogosa u Smederevo 1353. godine. Žanrovski se ovo djelo naslanja na tradiciju sastavljanja tzv. translacija ili prenosa, pisanih upravo pri prenosu moštiju svetitelja iz jednog mjesta u drugo. Jedan takav retorski opis translacije, Skazanije o Svetoj Petki, piše književnik Grigorije Camblak početkom 15. vijeka, a biva motivisan angažovanjem kneginje Milice oko prenosa moštiju sv. Petke iz Trnova u Beograd. 

U braničevskom kraju, široj okolini prestonice Smedereva, razvijao se duhovni život i prije dolaska despota Đurađa, ali i u periodu njegove vladavine. Tu je bila živa prepisivačka i prevodilačka djelatnost, o čemu svjedoči i Inok iz Dalše, monah takođe nepoznatog porijekla koji se podvizavao u manastiru Blagoveštenja presvete Bogorodice na rječici Dalša. On je pisar tzv. Radoslavljevog jevanđelja iz 1429. godine, kao i vješto urađenog kaligrafskog Četvorojevanđelja, koje je načinio zajedno sa slikarem manastira Kalenića. Iza Inoka iz Dalše je ostao i kratak ljetopis, Istorikija, sa srpskom hronikom 1348 – 1438. godine. Ovaj Inok se nakon pada despotovine 1459. godine, poput mnogih srpskih monaha tada, vratio na Svetu goru.

NADGROBNO SLOVO DESPOTU ĐURAĐU NEPOZNATOG SMEDEREVSKOG BESJEDNIKA

Nadgrobno slovo despotu Đurađu nepoznatog Smederevskog besjednika je spis iz 1456. godine, perioda kada je srpska despotovina već na izdisaju. Tri godine kasnije će se zaista zbiti konačni pad Srbije pod Turke i nestanak svake državne samostalnosti, a tri godine ranije se to isto desilo sa Vizantijskim carstvom. Aluzije na ova zbivanja nalaze se u spisu anonimnog Smederevskog besjednika, za koga se pretpostavlja da je stvarao u okviru smederevskog književnog kruga. Na to upućuje sam sadržaj Nadgrobnog slova despotu Đurađu, iz koga se vidi da je njegov autor veoma privržen despotu i na momente gotovo očajan od siline bola koji mu je zadala smrt ljubljenog vladara: 

O čuda strašnoga najčudniji glas! Najtiši i previsoki i u svemu najblagopolučniji gospodaru moj, sveti i najsaborniji lave, ćutiš tako i ne daješ mi medotočni glas, niti svojoj supruzi, a našoj najsvetijoj gospođi i carici, niti mnogoželjenim i najslađim ti čedima svojim... Ko će nas zaštititi, ranu povređenu, zbog tvoga odlaska?... Kako ćemo pogledati u nebo, koje gorko i teško breme pre vremena pokaza nam među dimljivim zvezdama? O, zvezdo gorka, što nam ovo objavi! Koja nam mač pokaza što žanje naš život, koju nam tužno nepoznato izvešće objavi!... Bez tebe umrlog, kako mi da živimo?

Drugi dio Slova je posvećen molitvama Đurađu, koji je blizu pravednog Sudije i čeka da primi rajsko naselje, veseleći se sa Avraamom, Isakom i Jakovom i sa svima pravednima. Kada se obraća umrlom despotu, nepoznati Smederevac koristi motiv dobrog korijena i izdanaka, koji se u ranijoj srpskoj književnosti vezivao za vladarsku lozu Nemanjića, i veli: Moli se za svoje izdanke, jer od dobrog korena dobra grana iscveta, za blagonaročitog i visokog despota svih Srbalja i svetoga gospodina našega Lazara, koji je prosvećen svakim dobrim javnim delima, da vidi napredovanje čeda i sinove sinova i uspon na bolje, jer će u tome sveto tvoje moljenje biti najpotrebnije kako bi ga naslednikom tvojim i svetim gospodinom učinio...

Nadgrobno slovo Smederevskog besjednika sačuvalo se samo u jednom prepisu, koji se već odavno nalazi u Univerzitetskoj biblioteci grada Odese.

ŽANR PLAČA U SREDNJOVJEKOVNOJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žanr plača se javlja kao posebna književna vrsta u vizantijskog književnosti i odatle je prenesen i u srpsku književnost srednjeg vijeka. Prauzor ovaj oblik prozno-poetskog sastava ima u starozavjetnom Plaču Jeremijinom, kao i u crkvenim pjesmama: Plaču Bogorodice nad Hristom, koji se pjeva na Veliku subotu, i u Kanonu na Veliki petak od Simeona Metafrasta. Kod Srba se plačevi javljaju uglavnom u sklopu većih proznih cjelina, mahom žitija. Takav je plač monaha Atanasija nad odrom svetog Save, koji je zabilježen u Domentijanovom Žitiju Svetog Save. Arhiepiskop Danilo II bilježi plač Milutinov nad grobom majke Jelene Anžujske, a u kosovskm spisima kneginja Milica govori plač nad Lazarevim moštima. Uopšte, rijetko je koji poraz i nesreća, kako u vizantijskoj, tako i u staroj srpskoj književnosti, opisan bez forme plača. Tako vizantijski srednjovjekovni istoričar Duka svoju Istoriju završava plačem nad porobljenim Carigradom: O grade, grade, glavo svih gradova! O grade, grade, središtu četiri strane sveta! O grade, grade, ponosu hrišćana i strahoto varvarima!... Gde je lepota tvoja, raj? Gde je blagodatna sila duše i tela divota tvojih duhovnih?... O hrame, o nebo zemaljsko, o oltaru nebeski, o božanstveno i svešteno mesto, o krasoto crkava, o knjige sveštene i reči Božija! Plačući nad odrom umrlog despota Đurđa i nad stradanjem srpske zemlje, nepoznati Smederevski besjednik poziva sve i svakoga da plaču za despotom, pa i sam ovaj grad Carigrad, koji je tri godine ranije pokorio Mehmed Osvajač: I ti sedmovrhi, ranije veliki grade Konstantinov, a sada poslednji od svih najmanjih gradova i najmanji carski prestole nesrećnih hrišćana, zaridaj najpre za sebe pravedno osuđenog, jer plača i ridanja dostojan postade, zbog propasti koja te snađe, drugi izmenivši se od nečastivih, ridaj.

VLADISLAV GRAMATIK, DIJAK IZ NOVOG BRDA

Vladislav Gramatik je rođen u Novom Brdu oko 1430. godine. Po zanimanju je bio profesionalni pisar, kako mu i samo ime kazuje — dijak i gramatik — a bio je i slikar-minijaturista. Književni rad Vladislava Gramatika mahom se svodio na prepisivanje, u kojem je on bio neobično produktivan, kao i na sastavljanje zbornika. U prepisima i zbornicima koje je sastavljao ostavio je niz zapisa i samo jedno svoje originalno djelo — Rilsku povijest, u kojoj piše o nekim pojedinostima iz istorijata ovog manastira. Žanr zbornika, koji se pojavio još krajem 14. vijeka, Gramatik je uspješno razvio i naslanjajući ga na

srednjovjekovnu književnu tradiciju. Postao je tako kodifikator i izdavač ranije nastajalih srpskih tekstova, kao i onih iz korpusa prevodne književnosti

Novoformirana književna središta u Zeti, Novom Brdu i Smederevu dala su staroj srpskoj književnosti u 15. vijeku jedan od posljednjih fondova njenih literarnih ostvarenja. Paralelno sa radom smederevskog književnog kruga i književnošću vezanom za ostrva na Skadarskom jezeru, javlja se i nekoliko pisaca u Novom Brdu, rudarskom i trgovačkom mjestu na jugu Srbije. Novo Brdo je 1439-1441. godine prvi put pod Turcima, a 1455. biva potpuno osvojeno, poslije čega većina kulturne elite grada nalazi sebi nove životne naseobine.

U periodu pred ovim turskim osvajanjem djeluje novobrdski književni krug sa piscima: Konstantinom Mihajlovićem, Dimitrijem Kantakuzinom i Vladislavom Gramatikom. Sva trojica bili su iz građanskog staleža, svetovnjaci, i sva trojica su nastavili sa spisateljskom radom i nakon pada Novog Brda, u izgnanstvu.

Vladislav Gramatik je rođen u Novom Brdu oko 1430. godine. Po zanimanju je bio profesionalni pisar, kako mu i samo ime kazuje — dijak i gramatik — a bio je i slikar-minijaturista. Nakon pada Novog Brda pod Turke 1455. godine, on odlazi u Mlado Nagoričano, a potom u manastir Matejču, u Skopskoj Crnoj Gori, gdje ostaje do kraja života.

Književni rad Vladislava Gramatika mahom se svodio na prepisivanje, u kojem je on bio neobično produktivan, kao i na sastavljanje zbornika. U svojim spisima i prepisima ostavio je niz zapisa i samo jedno svoje originalno djelo — Rilsku povijest, u kojoj piše o nekim pojedinostima iz istorijata ovog manastira. Žanr zbornika, koji se pojavio još krajem 14. vijeka, Gramatik je uspješno razvio naslanjajući ga na srednjovjekovnu književnu tradiciju. Postao je tako kodifikator i izdavač ranije nastajalih srpskih tekstova, kao i onih iz korpusa prevodne književnosti. 

Doskora su bila poznata svega četiri zbornika koja je sastavio, međutim, najnovija istraživanja Borjane Hristove dala su na uvid još tri nova primjerka, rađena šezdesetih i sedamdesetih godina 15. vijeka. Ovi zbornici su danas bitna svjedočanstva o srednjovjekovnoj vizantijskoj kulturi na tlu Srbije, kao što su bili i u svoje vrijeme bitna civilizacijska i duhovna opozicija fanatičnom i nasilnom islamu i, u to doba sve agresivnijem, rimokatolicizmu.

RILSKA POVIJEST 

Rilska povijest Vladislava Gramatika nastala je u žanru translacije, ili prenosa, karakterističnom i za neke ranije spise 15. vijeka — Skazanije o Svetoj Petki, Grigorija Camblaka, i Prenos Sv. Luke iz Rogosa u Smederevo, od nepoznatog pisca. 

Sveti Jovan Rilski rođen je u blizini Sofije krajem 9. vijeka. Poslije smrti roditelja prodao je porodično imanje i otišao u Rilsku pustinju, gdje se podvizavao do smrti 946. godine. Mošti su mu prvo bile prenesene u Sofiju, potom u Ugarsku, a onda u Trnovo. Kad su Turci osvojili Bugarsku i kad je zaživjela monaška obitelj u Rili, mošti sv. Jovana Rilskog vraćene su u mjesto njegovog podviga, povodom čega Vladislav Gramatik i piše svoju Rilsku povijest: 

A kako se potom i na koji način on (= Rilski manastir) opet obnovi Hristovom milošću i u prvobitnu lepotu i krasotu svoju dospe, kakvu zapravo ima i do danas, ali kako i na koji način čudotvorne mošti behu prenesene i vraćene iz Trnovskog slavnog grada u ovu istu obitelj, izneće slovo koje sledi. 

U uvodu Rilske povijesti Gramatik piše o dolasku Turaka na Balkan i porobljavanju Srba poslije Maričke i Kosovske bitke. On se tu pojavljuje potpuno kao pisac od svog vremena, jer stalna žalopojka nad stradalnim balkanskim svijetom od turskih ataka i naleta postaje manir gotovo svih slovenskih književnih djela ovog perioda. Najezda Osmanlija – Azijata i islamita — naime, iziskivala je stalno i ponovno određivanje identiteta slovenske i pravoslavne nacije. Kako veli Gramatik, đavo je pokrenuo najbezbožnije Persijance sa istoka sa velikom naglošću i svirepošću. I naprasno otuda sa celog istoka, koji je pod Grcima, i sa južne strane od Azije zavojevaše i zavladaše i dopreše u Makedoniju i tu sebi potčiniše najjače srpske vojnike koji tada behu u bici na reci Marici, pobedivši ih do kraja, te se odmah ustremiše na Srpsku zemlju... I tako, kada greh naraste, avaj, zbog naših zala, Srpska zemlja pripremi se podati im se.

ZAPIS VLADISLAVA GRAMATIKA NA ZBORNIKU IZ 1469. GODINE

Po narudžbini Dimitrija Kantakuzina Vladislav Gramatik 1469. godine sastavlja svoj najobimniji zbornik i pri njegovom svršetku ostavlja, u vidu pogovora, jednu epistoliju upućenu narudžbodavcu. Gramatik u svom zapisu insistira na svom, autorskom, samouniženju, koje je opšte mjesto i jedna od ključnih stavki poetike srednjovjekovne književnosti: Ova, dakle, porudžbina, veli on Kantakuzinu, bi velika i veća od moje moći i naš um ka ovome po lepoti da se ukrasi pisanom krasotom ne nalazeći početka. Isprva se ustezah strepeći i bojeći se veličine početka, jer takvo delo bi bilo prikladnije za druge koji veoma dobro umeju izvesti pisarsku veštinu i svemu su iskusniji u lepoti, a ne mi. Ali, kada usrđe pobeđuje nemoć, i vera potpomognuta ljubavlju odgoni strah, i nada očekivanjem nagrade je uperena na trud da se odlučimo sa najvećom odvažnošću i učinimo najteže. Sličnog sadržaja je i ostatak epistolije. Ponegdje se nailazi na potpuno podudarna mjesta sa starijim srpskim liturgijskim tekstovima u kojima se uvijek imao u vidu i širi, duhovni, metafizički i metaistorijski kontekst nastanka književnog djela. Zato što, napominje Gramatik, naš Sazdatelj, koji se preobrazi svojim dolaskom u telu zbog beskrajne dobrote, uputi nas u zemaljsku nepostojanost i u raznolika mučenja zlih sijeta i u mudrovanjima tela, koje nikako ne može da povinuje duhvnom zakonu i slobodi... Kada se odvojimo od svega propadljivog i prolaznog koje je na zemlji, izmenićemo i ovo telo, propadljivo zbog varljive pohote starog čoveka, to jest greha, i obući ćemo se u obnovljeno Duhom i neprolazno.

ŽANR ZBORNIKA U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žanr zbornika, koga je Vladislav Gramatik afirmisao u 15. vijeku, nije bio stran ni ranijoj, a ni kasnijoj srpskoj književnosti. Svaki skup najmanje dva teksta koji mogu da se nađu samostalni i imaju svoj nazavisan nastanak i prevodilački put, jeste zbornik. To je uglavnom bio, kako sam Gramatik u svom Zapisu veli za zbornike: pregled različitih povesti svetih i bogonosnih muževa o veri pravoslavnoj i o drugom bogougodnom življenju izloženom po kazivanju i besedi bogonadahnutih knjiga Staroga i Novoga zaveta, o velikom trudu i znoju božanstvenih otaca i o drugim hrabrim muževima, borcima za veru pravoslavnu sa Istokom i sa Zapadom, koji su se podvigom muški borili protiv greha sve do krvi i različitim vidovima iskušenja i sebe ne izdadoše radi pobožnosti, rane Gospdnje po telu svom živopišući trudovima, mučenici svojevoljno pokazujući se bez krvi ovenčani postadoše.

Zbornici kod Južnih Slovena se prema sastavu i promjenjivosti sadržaja mogu uslovno podijeliti na one sa postojanim, relativno postojanim i nepostojanim sadržajem. Među zbornike sa postojanim sadržajem spadaju djela različitih autora o jednoj temi ili različiti spisi jednog istog pisca, koji su kod Slovena bivali mnogo čitani i prevođeni. To su Ljestvica sv. Jovana Ljestvičnika, Slova o isposništvu sv. Isaka Sirina,

Zlatostruji i Zlatousti – koji sadrže djela sv. Jovana Zlatoustog (ali ne i samo njegova), potom se od 14. vijeka kod Srba javljaju i zbornici sa spisima poznatih isihasta, i tako dalje. U 15. vijeku počinju se sastavljati tzv. Srbljaci, koji su obično obuhvatali nekoliko službi različitim srpskim svetiteljima. U zbornicima sa relativno postojanim sadržajem tekstovi su raspoređeni prema redoslijedu pokretnih i nepokretnih praznika u toku crkvene godine, a kod zbornika nepostojanog sadržaja izbor tekstova je bio manje-više proizvoljan. U ovu posljednju grupu spadaju i zbornici Vladislava Gramatika, pisca novobrdskog književnog kruga, koji je većinu svojih zbornika sastavio upravo izvan rodnog Novog Brda.

KNJIŽEVNO DJELO DIMITRIJA KANTAKUZINA

O životu novobrdskog književnika, Srbina grčkog porijekla, Dimitrija Kantakuzina malo se zna. Bio je po zanimanju trgovac i svjetovno lice, rodom iz porodice koja se doselila u Srbiju nakon ženidbe despota Đurađa Brankovića Irinom Kantakuzin. Po sastavu porudžbina za zbornik koji mu je načinio Vladislav Gramatik, kao i iz njegovog djela, vidi se da je bio je klasično obrazovan, govorio je jednako dobro grčki i srpski jezik, a možda i druge jezike. Kao pisac, Dimitrije Kantakuzin bio je izuzetno plodan. Do danas je od njegovih djela sačuvana: Pesma Bogorodici, liturgijski komplet tekstova posvećenih svetom Jovanu Rilskom i povratku njegovih moštiju iz Trnova u Rilski manastir, potom Pohvalno slovo velikomučeniku Dimitriju, Pohvala Svetom Nikoli i opširno pismo — Poslanica svešteniku i domestiku kir Isaiji

Sredinom petnaestog vijeka jedno od najživljih mjesta na srpskoj teriotoriji bio je srednjovijekovni grad Novo Brdo. Njega su za vrijeme cara Milutina podigli Sasi, njemački rudari, koji su se u 14. vijeku u velikom broju naselili na području Kosova, Metohije i južne Srbije. Ti krajevi su tada, kao i danas, bili plodna rudna nalazišta, tako da Novo Brdo životopisac despota Stefana Lazarevića Konstantin Filozof naziva grad zaista srebrni i zlatni. Osim Srba i Sasa u Novom Brdu živjeli su i Grci, Italijani, Arbanasi, Mlečani, ljudi iz Boke i Dalmacije i drugi svijet. Raznolikost njegovih stanovnika poticala je otuda što je ovaj grad bio poznato balkansko trgovačko središte, ali i još od ranije carinska zona za trgovačke karavane koji su išli sa Jadranskog mora i Dubrovnika na sjever, najčešće ka Crnom moru.

Potkovano materijalnim dobrima, Novo Brdo je još za doba Stefana Lazarevića polako postajalo kulturno središte, a nakon Beograda i Smedereva bilo je jedno od najznačajnijih u Srbiji. Nekoliko poznatih pisaca petnaestog vijeka je dao ovaj grad, a među njima je vjerovatno najpoznatiji Srbin grčkog porijekla Dimitrije Kantakuzin.

ŽIVOT I DJELO DIMITRIJA KANTAKUZINA

Porodica Kantakuzin doselila se u Srbiju nakon ženidbe despota Đurađa Brankovića Grkinjom Irinom Kantakuzin. Otac Dimitrija Kantakuzina došao je u Novo Brdo da vodi carinu, i tu se stalno nastanio. Život njegovog sina, Dimitrijev, slabo je poznat — zna se samo da je bio po zanimanju trgovac, svjetovno lice, vjerovatno oženjen. Po sastavu porudžbina za zbornik koji mu je načinio Vladislav Gramatik, kao i iz njegovog djela, vidi se da je bio klasično obrazovan, govorio je jednako dobro grčki i srpski jezik, a možda i druge jezike. 

Nakon pada Novog Brda pod Turke 1455. godine, Kantakuzini su i dalje nastavili da žive u ovom gradu, jer ih je izgleda štitila sultanija Mara, žena Mehmed-paše Osvajača i kćerka despota Đurđa. Ipak, desetak godina poslije toga Kantakuzini se sele u Carigrad, gdje će Turci da naprave pokolj u porodici Dimitrijeve sestre Janje. Iza 1487. godine Dimitriju se gubi svaki trag, a pretpostavlja se da je otišao u grad Mesemvriju na Crnom moru i tu umro krajem 15. vijeka. Kao pisac, Dimitrije Kantakuzin bio je izuzetno plodan. Do danas je od njegovih djela sačuvana: Pesma Bogorodici, liturgijski komplet tekstova

posvećenih svetom Jovanu Rilskom i povratku njegovih moštiju iz Trnova u Rilski manastir, potom Pohvalno slovo velikomučeniku Dimitriju, Pohvala Svetom Nikoli i opširno pismo — Poslanica svešteniku i domestiku kir Isaiji.

PESMA BOGORODICI

Molitva sa umiljenijem Presvetoj Vladičici našoj Gospođi Bogorodici i s malom pohvalom, tvorenije Dimitrija Kantakuzina, kako glasi puni naziv Pesme Bogorodici Dimitrija Kantakuzina, jedan je od rijetkih srednjovjekovnih pjesničkih sastava u nas koji nisu strogo vezani za bogoslužbenu formu. Osim ove pjesme u tu grupu još spadaju Slovo ljubve i Zapis na kosovskom mramornom stubu despota Stefana Lazarevića, Jefimijina Tuga za mladencem Uglješom, Plač na kraju žitija despota Stefana Lazarevića od Konstantina Filozofa i još mali broj drugih tekstova.

Pesma Bogorodici izuzetno je duga. Sastavljena je od 77 strofa od po četiri melodijski i ritmički dobro organizovana stiha, koji počinju istom riječju u okviru jedne strofe. Tematski pjesma pripada žanru tzv. pokajne poezije, poznate i tradicionalne u vizantijskoj i srpskoj himnografiji. Pjesnik je duboko svjestan svog jadnog i grijehom pomračenog duhovnog stanja i obraća se Bogorodici:

Odakle da počnem plakati, o Devo,odakle da počnem moliti se, dobra,od kojih reči ili obraćanja, časna, od kakvog srca, od kakvog jezika?Sav oskvrnjen i nečist jesam, kukavni,sav smradan i u gresima jesam, teško meni,sav odbačen, pošto sam bezakoni,sav svagda grehu rabotavši do sada.

Ali i pored ovakve svoje duševne tegobe i propasti, pjesnik ne očajava, nego se s čvrstom vjerom obraća Bogorodici da ga se ne gnuša i ne odgurne i da mu daruje Boga milosti, zlih slobodu i dobrih sladosti. Pjesmu završava drevnim radosnim pozdravljanjem i proslavljanjem Bogorodice:

Raduj se, da radosno zovem te svagda,raduj se, višnjim i donjim radosti, raduj se, preradosna, čista,raduj se, Gospod je s tobom. Amin. 

Kantakuzinova Poslanica kir-Isaiji

Zasigurno najduže pismo iz stare srpske epistografske riznice je Poslanica kir-Isaiji Dimitrija Kantakuzina i dio je jedne veće, ali nesačuvane prepiske. Isaija je bio sveštenik i domestik — horovođa i kompozitor — kulturan i učen čovjek svoga vremena, kakav je bio i sam Kantakuzin. Dimitrije je, osim djela liturgijske književnosti, čitao i tekstove na starogrčkom, jer su mu, izgleda, lično bile bliske drevna antička književnost i filozofija. Tako on u pismu kir-Isaiji veli: Slušah ponešto o drevnim prevrtljivim Helenima, kako stradahu svojevoljno iz ljubavi prema mudrosti, pa, iako neuk, zadivih se njihovom trpljenju. Jer, koliko mogu da razumem, ne lišiše se nagrade, iako behu nesavršeni. I dodaje kao vjerujući hrišćanin: Ako se oni koji Boga ne spoznaše takvim pokazaše, koliko treba još više da se podvizavamo i u vrlinama usrdno da idemo mi koji pred očima imamo izgled nagrade?

On u Poslanici odgovara svom prijatelju na njegovo pismo povodom konkretnih problema u Crkvi, a koji se tiču nekih odstupanja od kanona. Naglašava svoju nedostatnost u poslu tumača i znalca duhovnog zakona: I ne pisah da bi poučavao i upućivao, jer to nije dolično zbog moje mladosti i neznanja, nego iz ljubavi prema onom koga volim i zbog zapovesti... Jer u ljubavi se sve vrline sastaju, i ko stekne nju, sve stekne, a ko nje nema, pa makar i sve ostalo ispunio, nedelatno je i mrtvo. 

Poslanica datira iz 1469. godine i danas se u prepisu iz 17. vijeka čuva u zbirci Patrijaršijske biblioteke u Beogradu.

POHVALA SVETOM DIMITRIJU SOLUNSKOM

Pohvalu Svetom Dimitriju Kantakuzin je sastavio za baziliku u Solunu posvećenu ovom svetitelju.

Sveti Dimitrije je živio za vrijeme rimskog cara Maksimilijana (286 — 305), kod koga je njegov otac bio u vojnoj službi kao vojvoda. Nakon očeve smrti Dimitrije je pruzeo njegovo mjesto i postao rimski vojnik. Car Maksimilijan je proganjao hrišćane, i kad je čuo da je Dimitrije javno ispovijedao svoju vjeru u Hrista, naredio je da ga bace u tamnicu. Tamo su ga ubili carevi vojnici, probovši ga kopljem dok je bio na molitvi. Hrišćani su tajno sahranili tijelo Dimitrijevo, a iz njega je kasnije potekao miro i mošti su mu ostale netruležne. Različno i neoskudno mnoštvo isceljenja, stoji u Kantakuzinovoj Pohvali, podavaše božanstvena mučenikova raka onima koji joj prilaze sa verom, jer pod uticajem propadljivosti i truljenja telo ne postrada, nego kao što nekada mrtvi onaj kamen, ispuštajući vodene potoke, napajaše Izrailj u pustinji, tako i sada telo mučenika Božijom zapovešću istače neprekidni potok mira i oblagouhava sav Novi Izrailj, koji je crkva narodima. Novi, dakle, ćivot da nazovem tvoju raku ne stidim se, stradalniče!

Mnogo puta se sv. Dimitrije u istoriji javljao Solunjanima i često ovaj grad spasavao od bijeda i nesreća. Zbog toga u drugom dijelu pohvale, proslavljajući svetoga u nizu drevnih ''raduj se'' apoteoza, Kantakuzin, između ostalog, veli: Raduj se, Solunjanima nado i spasenje onima koji se u tebe uzdaju, svim hrišćanima radosna pohvalo! Raduj se oskrbljenih brzi zaštitniče i beznadežnih zastupniče, burom zahvaćenih pristanište, svima, svakad i svukud nađe se vrlinom od Boga ti datom, raduj se!

JANJIČAREVE USPOMENE KONSTANTINA MIHAJLOVIĆA

Konstantin Mihajlović pripada krugu književnika iz Novog Brda, jednog od većih srpskih centara koji je pretrpio tursko haranje. Svjedočanstvo o pustošenju Novog Brda Mihajlović je ostavio u svom jedinom djelu – Janjičarevim uspomenama. Janjičarevu hroniku ili Janjičareve uspomene Konstantin je napisao između 1497. i 1501. godine. To je bio period kovanja planova za stvaranje sveslovenskog političkog saveza i pokretanje kampanje protiv Turaka. U tom kontekstu Hronika i nastaje, s tim što se sadržajno prevashodno odnosi na iscrpno opisivanje bojeva koje su Turci vodili, njihovog načina življenja i političkog i društvenog uređenja

Krugu novobrdskih književnika, osim Vladislava Gramatika i Dimitrija Kantakuzina, pripada i Konstantin Mihajlović, jedna od najupečatljivijih ličnosti među Srbima iz sredine petnaestog vijeka. Mihajlović je rođen i odrastao u Novom Brdu, učestvovao je u osvajanju Carigrada 1453. godine sa odredom srpske vojske koju je sultanu Mehmedu poslao Đurađ Branković. Tri godine kasnije i sam je pao u turske ruke prilikom njihovog pustošenja Novog Brda i u svom jedinom djelu, Janjičarevim uspomenama, ostavio je svjedočanstvo o ovom agarenskom napadu. Nakon prodora u Novo Brdo sultan je izabrao najljepše među djevojkama — ženske čeljadi (lepše) sedam stotina i četiri — i razdao ih svojim vojnicima;

najistaknutije muške glave je posjekao, a jedan dio naočitijih mladića uzeo je sebi za vojnike. I ja sam isto tako bio tamo u tome mestu (Novom Brdu, ja, koji sam ovo pisao), veli Konstantin Mihajlović, bio sam uzet sa dvojicom braće moje i terali su nas već Turci kojima smo bili povereni (a kad su nas vodili pazili smo na to) i gde god smo zašli u velike šume ili u planine, tu smo uvek mislili da pobijemo Turke, a sami da pobegnemo, ali ipak, zato što smo bili mladi, to nismo učinili. Samo što sam ja sa devetnaest drugova pobegao noću iz jednoga sela zvanog Samokovo i gonili su nas po čitavoj onoj pokrajini, a kad su nas pohvatali, povezali su nas i mučili, vukući nas za konjima, i čudo je da su u nama duše ostavili.

Nakon odvođenja u ropstvo, Mihajlović je postao turski janjičar i učestvovao je u mnogim pohodima i bojevima sultana Mehmeda II Osvajača: Bosna, Albanija, Beograd, Vlaška, Eufrat, Trapezunt itd. Godine 1463. u Bosni je kao oficir komandovao posadom grada Zvečaja na Vrbasu, koga su upravo tada osvojili Ugari. Dospjevši ponovo u ropstvo, Konstantin je ubrzo bio oslobođen i odmah se u Ugarskoj povezao sa srpskom vlastelom Jakšića i Brankovića. Ne zna se kada je umro, ali mu se gubi svaki trag nakon 1501. godine.

JANJIČAREVA HRONIKA

Svoje jedino djelo — Janjičarevu hroniku ili Janjičareve uspomene — Konstantin Mihajlović je napisao između 1497. i 1501. godine i namijenio ga je poljskom kralju Janu Olbrahtu i vjerovatno ugarskom kralju Vladislavu. To je bio period kovanja planova za stvaranje sveslovenskog političkog saveza i pokretanje kampanje protiv Turaka. U tom kontekstu Hronika i nastaje, s tim što se sadržajno prevashodno odnosi na iscrpno opisivanje bojeva koje su Turci vodili, njihovog načina življenja i političkog i društvenog uređenja. Zastupljeni su svi segmenti života — od toga šta Turci jedu i od čega prave svijeće, do kompletnog opisa nastanka njihove vjere, islama, i priča o "proroku" Muhamedu, džamijama, praznicima i običajima. Veli za Turke Mihajlović: Po obrezivanju nazivaju se Bubromani (hoteći da budu bolji nego hrišćani ili Jevreji). Bubromani znači izabrani ljudi u veri. I smatraju hrišćane za grešan narod zato što priznajemo i hvalimo Svetu Trojicu, i govore: nema tri boga već jedan. A zbog toga su Bubromani hrišćane prozvali ćaurima, što će reći grešnici i zabludeli. A hrišćani opet nazivaju Bubromane poganima, zbog njihovih nečasnih dela, o kojima nisam hteo ovde da pišem. Jer poganin znači da je neko okrutan, nečovečan, da je kao nečisti pas.

Ipak, najviše prostora u Janjičarevim uspomenama zauzimaju opisi bitaka u kojima je Konstantin učestvovao, gdje se navode različiti događaji sa turskim protivnicima, potom način ratovanja u Turaka, priče o brojnim turskim prevarama i lažnim primirjima. Zanimljivo je da se nailazi i na opis Kosovske bitke, kao početka srpskog stradanja od Ismailćana; pominje se podvig Miloša Kobile (= Obilića), mučenička i viteška smrt kneza Lazara i nesloga velikaša kao uzrok propasti srpske države. Sve ovo sugeriše da je već u vrijeme nastanka Hronike postojala u narodu jasno izražena svijest o kosovskom podvigu, kao da je postojalo usmeno pjesničko predanje koje je tu svijest pratilo.

O UREĐENJU TURSKE DRŽAVE

Podroban opis uređenja turske države nalazi se u Janjičarevim uspomenama. Na čelu carevine stajao je sultan sa kalifom, koji je bio vjerski poglavar svih muslimana. Sultan je imao savjetnike, Turci ih zovu vezirgler ili pašalar i takva savetnika ima samo dva. Oni su sazivali viđenije ljude sa svih strana carevine — najviše upravne funkcionere i vojne starješine — slušali od njih novosti koje imaju da im saopšte — a posle njih dvojica među sobom raspravljaju, pa što je i što se čini najbolje i najvažnije, to iznose sa sobom pred cara. Carevina je bila u potpunosti vojnički organizovana i podijeljena na oblasti koje su se različito

nazivale: vilajeti, sandžaci, pašaluci ili beglerbegluci, sa valijom, pašom, vezirom ili begom na čelu, i uglavnom je sva politika Turske carevine bila osvajačka i porobljivačka. Vojska se sastojala iz pješadije i konjice. Konjicu su činile spahije, a pješadiju su sačinjavali janjičari, mahom hrišćani koji su dospjeli tu iz porobljenih zemanja putem tzv. danka u krvi. Pravno uređenje države počivalo je na principu šerijatskog prava, koje je direktno proisticalo iz Kurana.

Što se tiče socijalne diferencijacije, postojale su dvije vrste građana: punopravni građani i raja, u koju je ubrajano sve nemuslimansko stanovništvo. Pismeni i obrazovani građani sticali su pravo na titulu efendija, a oni napredniji vojnici i činovnici na titule begova i paša. Postojala je neka vrsta plemstva, višeg sloja društva među Turcima — tzv. begovat — ali se njihovo preimućstvo ogledalo samo u ekonomskoj snazi.

Poznato je da je mnogo domicijelno, uglavnom hrišćansko stanovništvo iz osvojenih zemalja prelazilo u islam da bi sačuvalo svoja imanja i privilegije punopravnih građana i da ne bi ostalo prosta raja. To se desilo i u Bosni, gdje su se neki od hrišćanske vlastele poturčili i za sobom povukli i ljude iz širih narodnih slojeva. Njihovi potomci su današnji muslimani u BiH, odnosno Bošnjaci, kako oni sebe odskora nazivaju. O tom fenomenu Konstantin veli: I to se dešava mnogo puta godišnje: deset do dvadeset hiljada hrišćana dovode među poganike, pa pomešavši se, svi se pokvare kao i rečne vode u moru, jer napustivši veru svoju, pogansku primaju. I kad tako pređu, gori bivaju takvi hrišćani, nego pravi poganci.

DANAK U KRVI 

Osim konjice, tursku vojsku je činila i pješadija, sastavljena od janjičara (koji su slovili za neustrašive borce i najveće zatočnike islama). Oni su živjeli drugačije od ostale vojske, posebno i strogo disciplinovani imali su posvećenički odnos prema Carevini i nisu se smjeli ženiti. Pošto nije bilo dovoljno turske vojske za osvajačke ambicije carevine, onda su uzimana sitna i nejaka muška djeca od hrišćana, raje, i to je bio obavezni danak u krvi, ili na turskom adžami-oglan. Ta djeca su prevođena u islam i vaspitavana na odgovarajući način da bi poslije mogla postati sultanovi vjerni ratnici. Kad god upadnu u koju zemlju i narod pokore, piše Konstantin Mihajlović, koji je i sam jedno vrijeme bio turski janjičar, tada carski pisar odmah za njima ide i što god je dečaka, sve u janjičare uzima, a za svakog daje pet zlatnika i šalje preko mora, u Anatoliju, gde ih vaspitavaju. Takvih dečaka biva oko dve hiljade. Strašni prizor ovog otimanja hrišćanske djece dao je Ivo Andrić u romanu Na Drini ćuprija, opisujući uzimanje danka u krvi iz okoline Višegrada: Naročito su uporne i nezadržljive bile majke. One su jurile, gazeći žustro i ne gledajući gde staju, razdrljenih grudi, raščupane, zaboravljajući sve oko sebe, zapevale su i naricale kao za pokojnikom, druge su raspamećene jaukale, urlale kao da im se u porođajnim bolovima cepa materica, obnevidele od plača naletale pravo na suharijske bičeve i na svaki udarac biča odgovarale bezumnim pitanjem: "Kud ga vodite? Kud mi ga vodite?" Na višegradskoj skeli su se zadržavale i čekale kao okamenjene i neosetljive za glad, žeđ i studen, sve dok ne bi na drugoj obali reke još jednom ugledale otegnutu povorku... i u njoj još jednom naslutile rođeno dete koje im gine iz očiju.

Zbog stoljetne dekadencije, odavanja razvratu i drugim porocima, 1826. godine sultan Mehmed II ukinuo je janjičarski red i uveo redovnu vojsku.

 EPOHA BRANKOVIĆA U ISTORIJI KNJIŽEVNOSTI

Dolazak Brankovića na vladarski tron u Srbiji zbio se 1427. godine, kada je despot Stefan Lazarević predao državu na upravu svom sestriću Đurađu. Đurađ Branković je sebi za prestonicu odredio grad

Smederevo, a dotadašnji centar despotovine, Beograd, predao je na upravu Mađarima. Despotovanje njegovih potomaka vezano je za Srbiju do 1459. godine, a nakon toga oni su se raspršili od Ugarske do Albanije. Njegovi unuci i sinovi slijepog despota Stefana, Đorđe i Jovan, došli su u Ugarsku sa majkom Angelinom i moštima svog oca 1486. godine. Dolaskom ovog ogranka loze Brankovića u Ugarsku, krajem 15. i početkom 16. vijeka, Srem postaje nova srpska despotovina, gdje se formira i jedno novo kulturno središte, osobito vezano za manastir Krušedol

Posljednja srednjovjekovna vladarska loza u Srbiji bila je porodica Brankovića, potomaka onog Vuka Brankovića koji je po narodnom predanju izdao Srbe na Kosovu. Njegov sin Đurađ naslijedio je 1427. godine na prijestolu svog ujaka despota Stefana Lazarevića i udario temelje vladavini nove loze. Brankovići su kao despoti u Srbiji bili aktuelni svega tri decenije, sve do 1459. godine, kada je gotovo stoljetno trvljenje Srba sa Turcima rezultiralo definitivnom propašću srpske države. Nakon ovoga potomci despota Đurađa raspršili su se od Ugarske do Albanije, da bi se krajem petnaestog vijeka jedan izdanak loze Brankovića skrasio u Sremu. To su bili potomci slijepog Đurađevog sina Stefana, koji su u Srem došli zajedno sa svojom majkom Angelinom. Osnovali su manastir Krušedol, gdje se vrlo rano formirao i svetiteljski kult ovih sremskih Brankovića, koji je imao realnu potporu u postojanju njihovih netruležnih moštiju. 

VLADAVINA BRANKOVIĆA U SRBIJI

Đurađ Branković je sebi za prestonicu odredio grad Smederevo, a dotadašnji centar despotovine, Beograd, predao je na upravu Mađarima. Njegovu vladavinu prate složeni odnosi sa Ugarskom i Turskom, uglavnom vazalne prirode, ali povremeno i kooperativne i sadružničke. Drugovao je i zajedno ratovao sa ugarskim vojvodom Jankom Hunjadijem, u srpskim narodnim pjesmama poznatiji kao Sibinjanin-Janko. Turci, koji za Đurađevog vremena već uveliko rovaše po Srbiji, prema Đurđu su se različito ponašali. On je kao vazal imao obaveze prema njima, pa je, recimo, 1453. godine morao da pošalje odred srpske vojske kao ispomoć u turskom osvajanju Carigrada. Samo godinu dana poslije toga Turci su u Srbiji pobili sve muškarce starije od 14 godina do kojih su mogli doći, zbog sumnje da despot Đurađ kuje zavjeru protiv njih. Takođe su desetak godina ranije oslijepili dva Đurađeva sina, Grgura i Stefana, jer su uprkos zabrani vodili prepisku sa ocem, koji je u to doba bio u Dubrovniku. Treći Đurađev sin, Lazar, naslijedio ga je na tronu 1456. godine i on je bio posljednji srpski vladar koji je despotsku titulu dobio od vizantijskog cara. Lazareva kćerka Jelača udala se za bosanskog vladara Stefana Tomaševića, čime su bile ujedinjene srpska država i bosanska kraljevina. To je bilo u sukobu sa interesima sultana Mehmeda II i on je lično u ljeto 1459. godine krenuo na čelu velike vojske na Srbiju i Smederevo. Smederevo se predalo bez borbe i time je Srbija konačno izgubila samostalnost i pala u turske ruke. Stefan Tomašević se vratio u Bosnu, a 1463. godine Turci su mu odsjekli glavu u Jajcu, kada je i cijela Bosna pala pod njihovu vlast.

DALJA SUDBINA ĐURAĐEVIH POTOMAKA

Đurađeva kćerka Mara bila je odvedena iz Srbije i postala je jedna od žena sultana Murata II, ali je bez obzira na to zadržala svoju pravoslavnu vjeru i nije prešla u islam. Sultan Mehmed II potvrdio joj je godine 1459. kupovinu manastira sv. Sofije u Solunu, a sama Mara živjela je na svome dvoru u Ježevu, u blizini Svete gore, i bila je vrlo uticajna u pravoslavnom svijetu.

Slijepi Đurađev sin Grgur postao je hilandarski monah German i umro je u godini pada despotovine. Njegov sin i Đurađev unuk Vuk Grgurević mnogo je poznatiji kao Zmaj-Ognjeni Vuk u narodnoj poeziji i

kao ktitor crkve sv. Nikole u Slankamenu. On se proslavio kao dobar ratnik u odredima ugarskog kralja Matije, od koga je zbog svojih zasluga dobio u Ugarskoj neke posjede na upravu. Pošto nije imao muških nasljednika, njegovo imanje naslijedio je despot Stefan, drugi Đurađev sin oslijepljen od Turaka. Poslije odlaska iz Smedereva, Stefan je prvo otišao u Budim, potom u Hrvatsku, pa u Albaniju. U Albaniji se oženio Angelinom Komninom, koja će mu docnije u Furlaniji roditi dva sina i buduća despota Đorđa i Jovana, kao i kćer Mariju. Nakon što je umro despot Stefan, njegovu smrt opjevao je u starom srednjovjekovnom stilu pletenija sloves nepoznati monah iz Kupinova:

Mnogopletena cevnica (svirala) vrlina,različija glasovima i pevanja ispuštajući,ne zvučanja od udaranja prstima,no duhom nadahnuta, pozlaćena vrlinama,darovanja puna blagih,sazivajući verne na praznik veselja,i Stefana (Brankovića) kraj (smrt)izveštavajući.

Prenos ovih stihova na savremeni srpski jezik i njihovo formalno preoblikovanje dato je prema izdanju Starog srpskog pesništava od Đorđa Sp. Radojčića.

SREMSKI BRANKOVIĆI

Sinovi slijepog despota Stefana, Đorđe i Jovan, došli su u Ugarsku sa majkom Angelinom i moštima svog oca godine 1486. Kralj Matija dodijelio je Đorđu titulu despota i dao mu na upravu bivše posjede Vuka Grgurevića. Jovan je takođe postao despot i relativno kratko poživio u novoj naseobini Brankovića. Umro je 1502. godine i njegova smrt opjevana je u srpskoj narodnoj poeziji, kao što je i u crkvenom pjesništvu proslavljen u drevnom srednjovjekovnom himnografskom maniru. Usmeno epsko predanje u pjesmi Smrt Jova Despotovića opisuje dolazak majke Anđelije do Jovovih ''dvora'' u Kupinovu u času njegove smrti: Kad su bili blizu Kupinova, / oko dvora sluge gologlave, / a pušteni konji po livadi / bez sedala i bez pokrovaca, / nit se čuju bubnji ni svirale, / nit se viju alaji barjaci... Kad uljeze u bijele dvore, / al' se Jovo sa dušicom bori, / više njega Maksime vladika, / čati bratu samrtnu molitvu. / Kad to viđe majka Anđelija, / zakukala kano kukavica: ''Jao, Jovo, moje rane grdne! / Što će, Jovo, Srijem, zemlja ravna? / Što će, Jovo, tvoji b'jeli dvori? / Što će, Jovo, tvoji vrani konji, / vrani konji i sivi sokoli? /Što će, Jovo, tvoje pusto blago? / Što će, Jovo, tvoja vjerna ljuba? / Što će, Jovo, tvoja stara majka?''

Despot Đorđe, brat Jovanov, zamonašio se poslije 1497. godine i dobio ime Maksim. Desetak godine kasnije postao je mitroplit u Vlaškoj, a nakon povratka iz Vlaške postao je beogradski mitropolit. Podigao je zajedno sa majkom Angelinom manastir Krušedol u Sremu i u njemu smjestio netruležne mošti svoga oca, kao i mošti svoga brata Jovana. Upokojio se 1516. godine i bio sahranjen takođe u Krušedolu. Zajedno sa bratom, ocem i majkom uvršten je među svetitelje i njihove mošti se i danas čuvaju u Krušedolu.

KNJIŽEVNOST U SREMU

Moglo bi se reći da se dolaskom jednog ogranka loze Brankovića krajem 15. i početkom 16. vijeka formira jedno novo srpsko kulturno središte u sremskoj despotovini. Književnost sremskog književnog kruga

uglavnom se vezuje za službe i sinaksarska žitija posvećena novoprojavljenim svetiteljima iz loze Brankovića: despotu Stefanu, mitropolitu Maksimu, despotu Jovanu i despotici majki Angelini. Svako od njih dobiće svoju posebnu Službu, čiji su autori, ili autor, nepoznati, a sastaviće im se i Zajednička služba po dalekoj analogoji sa Teodosijevim službama i kanonima svetom Simeonu i Savi. Sremski Brankovići neće dobiti opširna žitija, ali će zato u njihovim službama srpska srednjovjekovna himnografija dosegnuti jedan od svojih vrhunaca. U istoriji književnosti se Nepoznatim Krušedolcem iz 16. vijeka naziva sastavljač ovih službi i na jednom mjestu on poziva čitaoce, odnosno slušaoce, na proslavljanje ovih svetih: Priđite sabori vernih, priđite, / hor ovaj da sastavimo, / koji pesme kao vence pletemo, / da venčamo čudnu dvojicu, / telom istoga roda. / Izvrsnim mudrovanjem, / verni ovu poštujući, / Maksima dostojno sa Jovanom slavnim, / oboje koren proslavljaju, / Stefana svehvalnog... / Mladice srpskog blagorodija, / sada, kao oni / koji imaju smelost u Hrista cara, / mir ljudima svojim isprosite / i dušama našim veliku milost.

SVETI KNEZ STEFAN ŠTILJANOVIĆ

Nakon formiranja srpskog duhovnog i kulturnog središta u Sremu oko kulta svetiteljske porodice slijepog despota Stefana Brankovića, književno stvaranje vezano za sjeverne srpske zemlje produžava se sa kultnim djelima posvećenim svetom knezu Stefanu Štiljanoviću. Stefan Štiljanović je veliki dio svoga života proveo u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao nikakvu vezu sa ovim krajevima. Bio je rodom iz Paštrovića, koji su u zaleđu Budve, i u istoriji, predanju i legendi ostao je poznat kao dobar ratnik i još bolji i veći dobročinitelj i bogougodnik. Za vrijeme velike pošasti i gladi u Sremu i Slavoniji, pomagao je izobilno svoj narod. O tome svjedoče brojni njemu posvećeni književni spisi, čije je autorstvo mahom nepoznato

Poslije definitivnog pada srpskih krajeva pod osmanlijsku vlast, srednjovjekovna srpska književnost, kao i do tada, nastavlja da prati istorijsku sudbinu svoga naroda. U zbjegovima, ropstvima i izgnanstvima Srba biva uvijek živi svjedok narodnog stradanja, ali i njegovog duhovnog procvata. Ubrzo nakon pada despotovine Brankovića počinju da se formiraju novi srpski kulturni centri, a jedna od žiža nacionalnog ujedinjenja biva u Sremu. Za to je najviše zaslužan svetiteljski kult cijele porodice slijepog despota Stefana Brankovića, koja je bila jedan od ogranaka loze posljednjih srpskih vladara.

Nakon formiranja ovog sremskog duhovnog i kulturnog središta, vezanog uglavnom za manastir Krušedol, književno stvaranje u sjevernim srpskim zemljama i posjedima produžava se sa kultnim djelima posvećenim svetom knezu Stefanu Štiljanoviću. U nauci postoje velika neslaganja oko autorstva ovih spisa, jer gotovo da uopšte nema podataka o njihovim sastavljačima, kao što, uostalom, ima i vrlo malo istorijskih svjedočanstava o ličnosti Stefana Štiljanovića.

PORIJEKLO SVETOG KNEZA STEFANA ŠTILJANOVIĆA

Sveti knez Stefan Štiljanović mnogo je prisutniji u književnosti, legendi, bakropisu i slikarstvu, nego u istorijskim izvorima. Veliki dio svog života proveo je u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao nikakvu vezu sa ovim krajevima. Rodom je bio iz srpskog primorja, iz sela Paštrovića, koje se nalazi u zaleđu iznad Budve. Ovaj sveti i pravedni gospodin moj Novi Stefan, kazuje o Štiljanoviću jedan nepoznati pisac, beše rodom s one strane Zahumlja, gde je oblast koja pripada Južnom moru, pod vlašću dužda gradskog, to jest venecijanskog. Tamo rođen bi i vaspitan pravedni Stefan, u župi nazvanoj sada Paštrović.

U odnosu na sjeverne krajeve, primorje, a naročito Boka, predstavljaju jednu od egzotičnijih srpskih

naseobina – i po geografskoj konfiguraciji i po mentalnom sklopu žitelja. Boka je oduvijek bila neiscrpna inspiracija mnoštvu umjetnika, pa je tako i vladika Nikolaj Žički i Ohridski u svom prvom pisanom sastavu, Uspomenama iz Boke, o njoj govorio. Video sam celo Primorje srpsko, veli vladika Nikolaj, od Rijeke do Kotora. Ono je celo lepo i krasno, ali je Boka najlepši i najkrasniji deo svega Primorja. Svet koji iz Evrope na Jadransko more dolazi, zaustavlja se na prvom mestu, misleći da se dalje ne može lepšeg mesta naći, ali Boku je Bog navlaš prikrio od radoznalaca, taj najubaviji cvet Primorja, jer je nju isključivo za Srbe odredio. 

Paštrovići, koji se prostiru između Budve i Petrovca, bili su poznata crnogorska kneževina sa mnoštvom sela i oko 12 plemena. Za vrijeme njihove burne istorije ovdje su podignuta i četiri manastira: Proskvica, Gradište, Reževići i Duljevo i oko 36 manjih crkvica i kapela. 

SREMSKI RATNIK I DOBROTVOR, KNEZ STEFAN

Posljednji paštrovićki knez, po predanju, bio je upravo Stefan Štiljanović. Pod turskom prisilom otišao je iz Paštrovića i potkraj 15. vijeka doselio se najprije u Srem. Tu je učestvovao u austrijskom građanskom ratu protiv Turaka, na strani austrijskog kralja Ferdinanda Habsburga. Od Ferdinanda je Stefan u dva navrata dobijao posjede u Sremu i Slavoniji, gdje se poslije trajno nastanio. Proslavio se kao veliki i dobar ratnik, ali, kako piše njegov životopisac, nije zbog toga u krv ogrezao, niti se hvalisao svojim uspjesima: Sve, pak, činjaše blaženi i uvek spominjani sveti i pravedni Stefan sa strahom i radošću: ako milostinju davaše, ako molitvu tvoraše, ako u ratu pobeđivaše, ničim, pak ne uznosaše se, samo sa strahom Bogu zahvalnost odavaše. 

Stefan Štiljanović bio je i veliki dobročinitelj, mnogo je pomagao srpski narod Slavonije i Srema u teškim vremenima siromaštva i gladi. Besplatno je dijelio žito iz svojih ambara, o čemu svjedoči i sastavljač Povesnog slova o Svetom knezu Stefanu Štiljanoviću: Nekada glad velika beše u kraju tom gde sveti živeše — i čudim se kako glad zadesi takvu zemlju, od iskona izobilnu i svagda plodnu. Ili velika suša beše, ili nešto drugo. Meni se čini da ništa drugo ne beše do ljuti ratovi koji dopadoše mnogo godina od prokletih i bezbožnih Agarena. I često plenjahu zemlju i odgonjahu goveda i drugu ratarsku stoku. I ljudi, u zbegovima živeći, ne mogahu semena zasejati, niti, opet, žetvu požeti od takvog nasilja bezbožnih Agarena. Tada nađoše se svetog Stefana žitnice prepune. I ljudi mnogi dolažahu i moljahu svetog da im proda žito i uzme od njih novac. A sveti i bogoljubivi Stefan skruši se u duši i sažali na ljude mučene glađu. 

Stefan je imao suprugu Jelenu. Jelena je bila pobožna i dobročiniteljna, okupljala je u domu umne i učene ljude svoga vremena, koji su bili vrlinskog života i dobrog rasuđivanja. Kako piše njegov životopisac, u svemu se ona ugledaše onima koje su u pobožnosti prve zasijale Carice, i imenom i staranjem.

KULTNI SPISI O SV. STEFANU ŠTILJANOVIĆU I NJEGOVOM UPOKOLJENJU

Kultni spisi o sv Stefanu Štiljanoviću nastajali su tokom 16, 17. i 18. vijeka i uglavnom su vezani za fruškogorske manastire. U tom periodu sastavljeni su: Služba Svetom knezu Stefanu Štiljanoviću, Povesno slovo, Pohvalno slovo, Kratko povesno slovo i Služba prenosu moštiju. Autori ovih spisa su mahom nepoznati, iako se prva četiri sastava često vezuju za ime patrijarha Pajsija. Od jednog istog pisca potiču vjerovatno Povesno i Pohvalno slovo Svetom Stefanu Štiljanviću, i ovi se sastavi u literaturi mogu naći u prenosu na savremeni srpski jezik. 

U Povesnom slovu tematika je prevashodno žitijnog tipa. Akcenat je, dakle, na događajima iz života svetoga, koji imaju svoju analogiju u žitijima biblijskih ličnosti. Najsnažnije vezivanje za Bibliju ide preko poređenja Stefana sa starozavjetnim Josifom, koji je, kao i on, hranio narod u sedam gladnih godina. Oskudniji biografski podaci, ali zato naglašeno pjesničko proslavljanje podviga Stefanovog, nalaze se u njemu posvećenom Pohvalnom slovu: I odakle ovog muža pravednog i svetog da počnemo vrlinu oglašavati, jer o ovom pravednom Stefanu, kako ranije ispitasmo i prema umu datoj našoj hudosti, ispisivanjem Slova života njegovog izložismo vam? I sada još u sladost pohvalne besede njegove govorim vašim bogoljubivim dušama.

Sveti Stefan Štiljanović upokojio se poslije 1540. godine. Po njegovoj smrti, kako sastavljač Povesnog slova navodi, supruga mu Jelena podijelila je dio imanja slugama, praštajući im ako ko želi da ide, a sama, u strahu od turske najezde, otišla u Njemačku zemlju. Kada su Agareni zaista zauzeli grad u kojem je Stefan bio, počela se iznad njegovog groba javljati svjetlost. I ovo videvši vojska agarenska, siđe sa užasom i udivljenjem na mesto to. I počeše kopati misleći da bi tu blago skriveno moglo biti, jer ovi od iskona nisu bili svetoljubivi i bogoljubivi, nego srebroljubivi. Pošto kopajući nisu naišli ni na kakve zlatnike, nego na netruležno tijelo Stefanovo, predali su mošti svetoga svome zapovjedniku Amiru. Čuvši za čudesno projavljivanje Stefanovog tijela, monasi manastira Šišatovac otkupili su ga od Amira i odnijeli sa sobom. Od tada pa sve do danas mnoga znamenja i isceljenja od svetih moštiju blagodaću Hristovom dogodiše se... jer koji god ljudi ranama i raznim bolestima savladani i od duhova nečistih postradali, sa verom prilaze tamo, svi iscelenje primaju i radujući se svojima odlaze. Mošti sv. Stefana Štiljanovića su sve do 1942. godine bile u Šišatovcu, a onda su prenesene u Saborni hram u Beogradu, gdje se i danas nalaze. Jelena se ubrzo nakon upokojenja svoga muža zamonašila i nazvala se Jelisavetom monahinjom. Zajedno sa svojim mužem u Pravoslavnoj crkvi proslavlja se 4. oktobra po starom, odnosno 17. oktobra po novom kalendaru.

SRPSKO RUKOPISNO NASLJEĐE 16. VIJEKA

U 16. vijeku se srpska književnost razvija u nekoliko pravaca. U bugarskoj etničkoj sredini u ovom periodu evidentan je uticaj iz Srbije, naročito srpske knjige resavskog izvoda, tako da se jednim svojim dijelom literatura tzv. sofijskog književnog kruga može uvrstiti u korpus srpske književnosti. Veliki je uticaj srpske knjige i u Rusiji, dok se u samoj Srbiji književni rad mahom svodi na prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela. Mjestimično se javljaju i originalni spisi, kakva su djela Zografa Longina, pisca, ikonopisca i iluminatora iz manastira Pećke patrijaršije. Za veće i dalje rasprostiranje srpske knjige bitno je to što se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska štamparija na Cetinju, a u šesnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj teritoriji i u Veneciji

U šesnaestom vijeku stara srpska književnost pisala se manje nego u ranijim periodima svoga istorijskog istrajavanja, ali se ipak može govoriti o izvjesnom nastavljanju vijekovne literarne tradicije. Ova epoha je obilježena već dobro utemeljenom turskom vladavinom u slovenskim zemljama i gubljenjem svake teritorijalne nezavisnosti srpskih zemalja, koja se u potpunosti zbila već krajem 15. vijeka sa padom Zete. Karakteristično je to što je sa osmanlijskom invazijom književnost stvarana na slovenskom tlu u 16. vijeku dobila svoj zajednički imenitelj i tako prevazišla nacionalne okvire. Ona je bila prožeta sviješću o jedinstvu svih pravoslavnih hrišćana Balkana, čiji je ideal oduvijek bila duhovna sloboda, iako su tada spolja bili porobljeni Turcima i ugroženi islamom. 

Miješanje kulturnih i nacionalnih uticaja ide preko razmjene rukopisnog nasljeđa slovenskih naroda, kao i preko obrazovanih ljudi, monaha i laika, koji su odlazeći iz otačastva u drugim zemljama bili predstavnici onog miljea u kojem su ponikli. Putevi književnosti se tu ne zadržavaju samo na granicama Balkana, nego idu i dalje. Tako, na primjer, srpski književnici i monasi odlaze čak u Rusiju, pa doba tzv. ''drugog

južnoslovenskog uticaja'' u Rusiji zna za mnoge istaknute predstavnike srpske kulture. Jedni od najpoznatijih su bili Lav Ainkita Filolog i Pahomije Srbin, koji je za liturgijske potrebe preradio veliki broj starih ruskih žitija i himnografskih spisa i dao im specifičan vizantijsko-južnoslovenski pečat.

U bugarskoj je takođe evidentan uticaj iz Srbije, naročito srpske pravopisne redakcije resavskog izvoda. U samoj Srbiji, književni rad se mahom svodi na prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela, a mjestimično se javljaju i originalni spisi. Bitno je to što se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska štamparija na Cetinju, a u šesnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj teritoriji i u Veneciji. To će umnogome doprinijeti bržem i širem rasprostiranju stare srpske knjige.

SOFIJSKI KNJIŽEVNI KRUG

U bugarskoj etničkoj sredini, najviše u Sofiji, u 16. vijeku se razvija književnost na temelju resavske redakcije srpske knjige, tako da se jednim svojim dijelom ona može uvrstiti u korpus srpske književnosti. Najistaknutiji predstavnik ovog tzv. sofijskog književnog kruga jeste Pop Peja, sofijski sveštenik i svjedok mučeništva mladog kujundžije iz Kratova Đorđa. Zato što nije htio da primi islamsku vjeru, Đorđa su Turci spalili usred Sofije 1515. godine. Pop Peja mu je ustanovio kult kao novom velikomučeniku i napisao Službu i Mučenije Đorđa Kratovca u periodu između 1516. i 1539. godine. U Službi se sveštenik Peja obraća Kratovcu:

Stao jesi, mučeniče, na sudištu mučiteljnom /kao jagnje nezlobivo posred vukova, /ne užasavajući se ni dršćući /od škrgutanja na te zuba tih. /Ovoga radi te proslavljamo, /pominjući tvoju hrabrost. /Gledaše tebe mučitelj kako čvrsto stojiš, Đorđe Kratovče,/ i zapovesti njegove nizašta ne smatraš, / razgaraše se jarošću na te, blaženi. / Železima te okiva i u tamnicu zatvara, / hoteći ustrašiti te kao neumudrena, / no pokaza se posramljen, oholi.

Mučenije Đorđa Kratovca žanrovski ima potporu u drevnom sastavljanju zapisa o hrišćanskim mučenicima iz prvih vijekova hrišćanstva. To su bili tzv. martirijumi i iz njih se postepeno razvila forma žitija kao istinite priče o životu svetitelja, ne samo mučenika nego i podvižnika i pastira. U srpskoj književnosti se žanr mučenija obnovio sa stradanjem srpske vojske i kneza Lazara na Kosovu i postao rasprostranjen u novonastalim uslovima turskog nasilja nad Srbima. U Mučeniju Đorđa Kratovca nazire se veza sa ovom linijom srpske književnosti, jer Pop Peja piše o stradanju sv. Cara Lazara na Kosovu i o smislu njegove slobodne žrtve, povezujući je sa, takođe, dobrovoljnim stradanjem novomučenika Đorđa.

ZOGRAF LONGIN, SRPSKI PISAC I SLIKAR 16. VIJEKA

Zograf Longin je srpski pisac, ikonopisac i freskopisac, iluminator i prepisivač knjiga iz druge polovine 16. vijeka. Rođen je u Hvosnu, dijelu Metohije oko Peći, gdje je proveo dobar dio svoga života. Učio se pisanju i živopisanju u manastiru Pećke patrijaršije, čije je obnove bio učesnik 1557. godine i gdje se zamonašio dvadesetak godine kasnije. Oslikavao je crkve u hvostanskom kraju, ali i u udaljenijim manastirima: Gračanici, Studenici, Mileševi, Lomnici i drugdje. Najznačajnije njegovo ikonopisačko djelo nastalo je u Dečanima, gdje je naslikao ikonu sv. Stefana Dečanskog. Ikonu je uradio prema Žitiju Svetog Stefana Dečanskog Grigorija Camblaka i naročito zanimljivo predstavio scenu bitke na Velbuždu. 

Na poleđini ikone Longin je ostavio autobiografski zapis, u kojem se obraća sv. kralju Stefanu i govori o nekoj teškoj bolesti koja ga je mučila dok je radio: 

O Sveti Hristov božanstveni velikomučeniče, nosioče venca i Prvomučenikov imenjače, Stefane Dečanski, kao onaj koji u cara tvari stojiš pred trostruko sjajnim Svetim prestolom, dušom mojom sa telom u neiscelenoj bolesti sa ranama i gnojem, što me ljuto bole, molim ti se posreduj kod Hrista vladike za mene smernog, koji rukom mojom s dušom mi ovo naslikah i tebi ljubazno prinesoh, nedostojni Hristov rab Longin, rasonoša i zograf.

Oko 1596. godine Longin se ogledao u sastavljanju akatista, ali — što je bilo neuobičajeno — ne nekom srpskom svetitelju, nego prvom hrišćanskom mučeniku Arhiđakonu Stefanu. Ipak, u Akatistu pominje i srpske svetitelje, pa obraćajući se Stefanu u poznatoj akatisnoj anafori Raduj se, naziva ga i časnim vijencem sv. Simeona Mirotočivog:

Opevam tvoje sile i čudesa i tvoja prevelika čudotvorna znamenja. Hvalimo te svi kao apostola Hristova i služitelja njegove blagodati i prvomučenika, ti bogovidče Sveti Stefane. U tvoju veliku svetinju useli se Duha Svetoga blagodet i prikljanjajući se njoj molimo se: Ne zaboravi mene smirenog i lenjog i nepotrebnog raba tvog, već posveti i proslavi i nauči me vapiti iz sredine duše tebi ovakve reči:

Raduj se, radosti onima koji te pevaju,Raduj se, slabosti onima koji te hvale,Raduj se, zvezdo crkvena,Raduj se, čistoto duhovna,Raduj se, časni venče Simeonu Srpskom.

STARO SRPSKO ŠTAMPARSTVO

Prvu srpsku štampariju osnovao je Đurađ Crnojević na Cetinju 1493. godine. Iz ove cetinjske štamparije izašlo je svega pet knjiga: Oktoih prvoglasnik, Oktoih petoglasnik, Psaltir s posledovanjem, Trebnik i Četvorojevanđelje. Kako je sam zapisao, Đurađ Crnojević je osnovao štampariju zbog nedostatka rukopisnih knjiga po srpskim manastirima, izazvanog pustošenjem agarenskih čeda. Sa padom Zete, Crne Gore, 1499. godine prestaje da postoji i cetinjska štamparija. Ipak, štamparska tradicija se nastavlja u 16. vijeku, i to u dva pravca: radom Božidara Vukovića u Veneciji i osnivanjem štamparija u Goraždu i Srbiji, u Rujnu, Gračanici i Mileševi. Preuzimanjem posla od strane sinova Božidara Vukovića, venecijanska štamprija se ubrzo komercijalizovala i prestala da ima ljubav prema knjizi za jedinu pokretačku motivaciju, dok su se ostale štamparije u Srbiji i Goraždu manje-više održavale u životu štampajući knjige isključivo za manastirske potrebe.

PATRIJARH PAJSIJE JANJEVAC

Osmi po redu patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije bio je Pajsije Janjevac. Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu ličnost — stalno je obilazio manastire i parohije na širokom području Srpske pravoslavne crkve, ali se starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. Osim što je bio dobar pastir svome narodu, raslabljenom i smućenom u agarenskom ropstvu, patrijarh Pajsije bio je i vrstan književnik. Napisao je liturgijski sklop tekstova svetom Urošu i svetom Simonu, jedinim nemanjićkim svetim vladarima koji do tada nisu bili opisani i opjevani u žitijima i službama, a do danas je ostala sačuvana i jedna njegova poslanica upućena rimskom papi Urbanu Osmom

Za vrijeme turske vladavine Srbi su izgubili ne samo državnu autonomiju nego i crkvenu. Poslije smrti

partrijarha Arsenija II, koji je bio na tronu kada je pala despotovina 1459. godine, Srpska crkva pala je pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije. Takvo stanje zadržalo se sve do sredine sedamnaestog vijeka, kada je obnovljena srpska patrijaršija u Peći i postala faktor svenarodnog ujedinjenja na cijelom njegovom etničkom području. Sultan Sulejman Veličanstveni, u narodu poznat kao krvnik, bludnik i vinopija, izdao je ferman i povratio Srbima crkvenu autokefalnost 1557. godine. U to doba su na Porti u Carigradu bila tri vezira Srbina: Rustem-paša Opuković, Ali-paša Semiz i Mehmed-paša Sokolović. Oni su se trudili da srpskoj raji učine život što snošljivijim i njihovom zaslugom, a najviše zaslugom Mehmed-paše Sokolovića, obnovljena je Pećka patrijaršija. Za patrijarha je došao Makarije, po nekim izvorima srodnik paše Sokolovića, koji je sa svojim nasljednicima na tronu preuzeo u narodu vođstvo onda kada nikakvog drugog vođstva nije ni bilo. Patrijarsi su putovali diljem okupirane srpske zemlje i pokušavali da objedine i obnove rastočenu narodnu snagu, shvatanja i živote.

Osmi po redu patrijarh poslije Makarija bio je Pajsije Janjevac, koji je ujedno bio i jedan od posljednjih književnika stare srpske književnosti. Rođen je u svešteničkoj porodici sredinom 16. vijeka, u Janjevu na Kosovu. Zamonašio se u manastiru Ubožac, godine 1612. izabran je za mitropolita novobrdskog, a 1614. za patrijarha srpskog, što će ostati i u naredne trideset tri godine. Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu ličnost — stalno je obilazio manastire i parohije na širokom području Srpske pravoslavne crkve, ali se starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. Živio je gotovo stotinu godina, upokojio se 1647. godine, po povratku iz posjete Svetoj zemlji.

Osim što je bio dobar pastir svome narodu, raslabljenom i smućenom u agarenskom ropstvu, patrijarh Pajsije bio je i vrstan književnik. Napisao je liturgijski sklop tekstova svetom Urošu i svetom Simonu, jedinim nemanjićkim svetim vladarima koji do tada nisu bili opisani i opjevani u žitijima i službama. On je tvorac i jedne zanimljive poslanice papi Urbanu Osmom, a za ime patrijarha Pajsija vezuju se, doduše ne čvrsto, i neka djela posvećena sv. Stefanu Štiljanoviću.

ŽITIJE I SLUŽBA SV. STEFANU PRVOVENČANOM — MONAHU SIMEONU

Patrijarh Pajsije je sastavio sinaksarsko Žitije i Službu prepodobnom Simonu monahu, koji je u svijetu bio prvi srpski kralj Stefan Prvovjenčani, brat svetog Save i sin Stefana Nemanje. Povod za sastavljanje ovih tekstova, a ujedno i razlog što ovaj svetitelj nije ranije dobio svoje kultne spise, jeste taj što su njegove mošti otkrivene u Sopoćanima tek 1629. godine. Centralno mjesto u sinaksarskom žitiju ima momenat kada je sveti Sava vaskrsao Stefana, koji je već nekoliko sati ležao mrtav, kako bi mu ispunio posljednju želju da ovaj umre kao monah: O divnog čuda! Telo koje je bilo viđeno tri časa bez duše uskrsnu Sava najedanput. I odenu ga u inočke odežde i shimu stavi. I odreče se ovog sveta. Još za svetovnog života uruči skiptar države sinu svome Radoslavu. I oproštaj primivši od svetitelja, opet razreši se od ovoga života. I beše sabor mnoštva Srba, pesmama i kandilima ukrašavahu njega i grobu predadoše prepodobno telo u velikoj lavri Studenici, prvoj arhimandriji, gde i do danas grobnica stoji.

Pajsije u žitiju ukratko prati dalji slijed istorijskih događaja, prenos moštiju Simonovih u Sopoćane, pominje Kosovsku bitku i spaljivanje moštiju svetog Save na Vračaru 1594. godine. Godine 7094. nekog bega nauči đavo i klevetu donese seraskeru govoreći: "Veruju Turci Svetom Savi i krste se". Oh, meni grešnom! Odmah posla serasker i donesoše Svetog Save mošti i sažeže ih u Beogradu na Vračaru meseca aprila 27. dana, na Svetog Simeona Sveštenomučenika i srodnika Gospodnja. I tada beše bura vetrovita i gradno kamenje, tako da niko nije mogao uteći. I te noći upali se kula unutar grada gde su bili oružje i okovi, i ognjem izgoreše, jedva nešto mogoše odbraniti.

Služba prepodobnom Simonu pisana je u klasičnom srednjovjekovnom žanru i retorici himnografije. Autor

traži pomoć za svoj narod od sv. Simona, koji je Boga od mladosti zavoleo, skiptrom države upravljao i na zemlji se junački podvizavao, vapijući: Stefane Prvovenčani, Srbima velika pohvalo, rod svoj ne zaboravi!

SPISI O SV. CARU UROŠU

Posljednji srpski car Uroš je sin Dušana Silnog i u narodu je poznatiji kao Uroš Nejaki. Došao je na prijestol sa svega devetnaest godina i vladao do svoje nepune trideset pete godine. Bio je krasan izgledom, krotak, blag, nevlastoljobiv, a bogoljubiv. Podjednako je poznat i usmenoj i pisanoj književnoj tradiciji, pa mu tako patrijarh Pajsije sastavlja Žitije i Službu, a epsko predanje ga najbolje pamti u pjesmi Uroš i Mrnjavčevići. U oba svjedočanstva o caru Urošu sačuvani su podaci o nesigurnim i prevratničkim vremenima pred Maričku bitku, kada su se mnogi velikaši digli i između sebe rasparčavali srpsku zemlju. Narodni pjevač je u trvljenju oko vlasti Mrnjavčevića i Uroša izabrao Marka Kraljevića da presudi kome pripada zemlja. Poznata je molitva njegove majke Jevrosime:

Marko sine, jedini u majke,ne bila ti moja rana kleta,nemoj, sine, govoriti krivo,ni po babu ni po stričevima,već po pravdi Boga istinoga!Bolje ti je uzgubiti glavu,nego svoju ogr'ješiti dušu.

Kako stoji u Pajsijevom Žitiju cara Uroša, Uroša je zaista ubio Vukašin Mrnjavčević u Nerodimlju, oblasti na Kosovu i Metohiji oko rijeke Nerodimke. Dvjesta jedanaest godina nakon toga, po viđenju nekog čobanina iz Ovčeg Polja, pronađeno je netruležno tijelo cara Uroša i smješteno u manastir Nerodimlje. U osamnaestom vijeku je monah Hristofor prenio kivot sa njegovim moštima u manastir Jazak na Fruškoj gori, gdje se i danas nalaze.

Za patrijarha Pajsija kao književnika karakteristično je njegovo samouniženje i skrušenost kojom se on obraća čitaocima o u ovom žitiju, govoreći: Ono što je teskobno i nedomišljeno, od jezika mojeg je... Ne znam ja grešni i nepotrebni da li će ovo biti ugodno proroku i svetom. Sam Gospod zna. Molim vas i ubeđujem, oci i braćo i čeda, ako šta bude pogrešno, bilo u kojoj stihiri ili u kojem redu, ili u kojoj reči, ispravljajte, a ne kunite, Gospoda radi. Jer ne pisa Duh Sveti, niti muž sveti, već ruka grešna i duh malaksao, u poslednja vremena, nevoljna i nasilna od bezbožnika. 

POSLANICA PAPI URBANU 

Kratko je i zanimljivo pismo patrijarha Pajsija papi Urbanu Osmom, koje mu je uputio u vremenu kada su Srbi teško opstojavali u turskom ropstvu, a papa ih zvao da pređu u Uniju. U poslanici patrijarh brani pravoslavno učenje utemeljeno na sedam vaseljenskih sabora, raspravlja o upotrebi beskvasnih hljebova na liturgiji, koje su rimokatolici uveli kao inovaciju, potom i o ključnom teološkom pitanju o Svetom duhu, tzv. filioque. Takođe, iako brani izvornost pravoslavnog učenja, patrijarh Pajsije pokazuje i učtivu otvorenost prema Rimokatoličkoj crkvi, obraćajući se na kraju papi Urbanu riječima: I mi predlažemo, kako rekosmo istom arhiđakonu, da ćemo postaviti u pomenik ime svetosti tvoje i ranijih papa rimskoh, kako znamo da je bilo u stara vremena. I pošaljite nam pismo ako su šta saborovali istočni oci i zapadni, da bismo uznali da li je dobro to što se držimo predanog nam od svetih apostola i svetih sabora. I Gospod

pozivanjem svetih da sjedini kako da budemo jedno stado i jedan pastir u samom Gospodu našem Isusu Hristu. A njemu neka je slava i sila sa Ocem i Presvetim Duhom i sada i uvek i u vekove vekova.

POSLJEDNJI  ODJECI STARE SRPSKE KNJIŽEVNOSTI

Epoha srednjovjekovne književnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca bila već okončana i u njen korpu ubrajaju se samo još poneka literarna ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u tom periodu, među kojima grof Đorđe Branković, Gavrilo Tadić i patrijarh Arsenije Crnojević. Karakteristično je da su posljednja dva pisca ostala upamćena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a grof Đorđe Branković je pak književnik koji već geografski pripada novoj književnosti. On živi na teritoriji Austrije, ali se tematski još uvijek njegovo djelo naslanja na staru književnost

Posljednji izdanci stare srpske književnosti vezani su uglavnom za putopise i istoriografske spise, koji nastaju neposredno prije ili nakon Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem. Velika seoba obuhvatila je iseljavanje Srba sa centralnih srpskih teritorija južne Srbije, Kosova i Metohije na sjever, u tadašnju Austriju i Mađarsku, a današnju Vojvodinu i južnu Mađarsku. Kako su se promijenili habitusi velikog broja srpskih porodica, tako se počeo mijenjati i njihov način života, kultura, pa i književnost. Sve su te promjene išle postupno, pa se još u prvim decenijama u novoj državi njeguje stari duh i jezik, pišu se knjige po uzoru na drevne srednjovjekovne, pravi se štit i utemeljuje identitet u odnosu na strane uticaje okoline 

KNJIŽEVNOST SEDAMANESTOG VIJEKA

Epoha srednjovjekovne književnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca bila već okončana i u njen korpus ubrajaju se samo još poneka literarna ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u tom periodu, među kojima grof Đorđe Branković, Gavrilo Tadić i patrijarh Arsenije Crnojević. Karakteristično je da su oba posljednja pisca ostala upamćena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a ovom žanru pripada i nešto kasnije pisan izvještaj monaha Jeroteja Račanina sa njegovog putovanja u Palestinu tridesetih godina 18. vijeka. Ovi putopisi pokazuju neprekinutu srednjovjekovnu tradiciju posjećivanja svetih mjesta u Palestini, koju je mnogo ranije posjetio, opisao i u njoj živio Nikon Jerusalimac, duhovnik Jelene Balšić.

Grof Đorđe Branković je pak književnik koji već geografski pripada novoj književnosti, jer je naseljen na teritoriji Austrije, ali tematski još uvijek se njegovo djelo naslanja na staru književnost. On je samo jedan od primjera kako su se Srbi i prije Velike seobe iseljavali u sjeverne teritorije pod austrijskom vlašću. Poznato je da je porodica slijepog despota Stefana, sina Đurđa Brankovića, bila naseljena u Sremu. Takođe, sv. knez Stefan Štiljanović bio je jedno vrijeme ratnik austrijskog cara i imao svoje posjede na sjeveru. U njegovom žitiju stoji da je mnogo pomagao svoj narod u Bačkoj i Sremu, što znači da je tu bilo Srba i u 16. vijeku. 

GROF ĐORĐE BRANKOVIĆ

Đorđe Branković se krajem 17. vijeka pojavljuje među Srbima kao austrijski povjerenik, u vremenu kada su učestali sukobi između Austrije, Mađarske i Turske. Đorđe je rodom iz okoline Trebinja, iz porodice koje je došla u Pomorišje krajem petnaestog ili početkom šesnaestog vijeka. U ranoj mladosti je stupio u diplomatsku službu kod erdeljskog kneza, a već oko 1673. počeo se izdavati za potomka srpskih despota Brankovića. Pošto mu je bilo jako stalo do plemićke titule, a imajući jake veze i među srpskom i među

austrijskom vlastelom, austrijski car mu je 1683. godine dao titulu barona, a 1688. godine mu je i patrijarh Arsenije priznao da vodi porijeklo od starih srpskih despota. Samo godinu dana kasnije Brankovića je uhapsio jedan zapovjednik austrijske vojske zbog sumnje da je sarađivao sa Rusima i vlaškim knezom protiv vlastodržaca u Beču. Pošto je tada bio lišen slobode, Branković je nije više nikada ponovo zadobio. Od tada, pa do svoje smrti, 1711. godine, vrijeme je provodio po zatvorima u Beču i Hebu. 

Vrijeme sužanjstva Đorđa Brankovića se, otprilike, poklapa sa vremenom njegovog rada na tzv. Slavenosrpskim hronikama, istoriografije o srpskom narodu, pisane uz obilno korištenje mnogih stranih i domaćih izvora. Od domaćih izvora koristio je istoriografske spise stare srpske književnosti — rodoslove, ljetopise, djela arhiepiskopa Danila II, Grigorija Camblaka i drugih; a od stranih izvora ruske i zapadne pisce, kao što su Orbini, Kromer i Bonfini. Jezik Slavenosrpskih hronika je težak, stari srpski jezik pod novim uticajima, sa složenim stilom i golemim rečenicama. Opisujući, recimo, dolazak cara Dušana u svoju zadužbinu Sv. arhangela kod Prizrena, grof Đorđe veli: Tu se imaše priviknuti svojim običajima, ne samo božastvenim službama sveštederog Boga, kada se žrtva svetih tajni delom ispunjava, tvoriti zastupničko poslušanje, nego još i zajedno okupljenim blagonaročitim knezovima i drugim velikoimenitim, velmožnim dostojanstvenog skupa boljarima, vojnim vojvodama i sa svim činonačelnicima slovenosrpskog naroda, posle okončanog mnogocenog praznovanja i svetkovanja, jednodušno govoraše, kako duhovnom, tako i svetovnom skupu. 

Slavenosrpske hronike su izuzetno obimne, pisane u pet rukopisnih tomova. Do danas nisu objavljene u cjelini.

PUTOPISI O SVETOJ ZEMLJI

Sveta zemlja je, veli Gavrilo Tadić, svim zemljama korijen i glava. Ovaj sveti grad Jerusalim, što govori i sveto Jevanđelje, jeste grad cara velikog. Nije samo Jerusalim, nego i sva zemlja kuda je hodio Hristos, zemlja proroštava, o čemu se govori u Bibliji. Stoga govori Gospod iz usta proročkih: ''Zemlja obećana iz koje teku med i mlijeko.'' Ovdje dolaze svi narodi i vjere sa svih strana svijeta. I svi narodi dolaze i poklanjaju se sa vjerom i ljubavlju, ne samo hrišćani, nego i Jermeni i Agareni i Jevreji.

Godine 1661/62. među srpskim poklonicima Hristovom grobu i svetim mjestima u Palestini našao se i Gavrilo Tadić, Sarajlija iz ugledne i stare porodice Humkovića. U samom gradu Jerusalimu ispisao je svjedočanstvo o svom putu na srpskoslovenskom jeziku, sa popriličnim primjesama narodnog govora. Spis je podijeljen na niz skazanja o različitim mjestima i biblijskim događajima vezanim za njih: Skazanje o čudu Svetoga Duha, Skazanje o crkvi Svetoga Jovana Preteče, Skazanje o svetom gradu Vitlejemu, Skazanje kako se podiže časno drvo krsta u svetom gradu Jerusalimu na praznik njegov 14. septembra itd. Ovaj putopis je i oslikan, sadrži 34 minijature u boji, koje predstavljaju opisane hramove i mjesta.

Tokom godine 1682/83. u Jerusalim je putovao i pećki patrijarh Arsenije III Crnojević. Pratioci su mu bili ugledni duhovnici, monasi, vlastelini i hadžije. Putu je prethodilo svenoćno bdenje u Peći: I tako hvalu svenoćnu uzdasmo Hristu Bogu i svetim ugodnicima njegovim u Svetoj i Velikoj crkvi. I braću blagoslovih sa suzama i oproštaj učinismo. Dobar dio rukopisa koji je Arsenije ostavio o ovom putovanju izgubljen je; sačuvani su samo njegovi zapisi o konacima na putu ka Jerusalimu. Tako su, recimo, sedamnaesto konačenje učinili u maloazijskoj varoši Brgaz, gdje se nalazila džamija — zadužbina Mehmed-paše Sokolovića, i običaj koji je on ostavio — svakoga dana za večeru po svim kućama da se daju hleb i čorba putnicima. I nama prineše po običaju, veli patrijarh, ali ne jedosmo. I pođosmo i videsmo careve palate i vrtove, koji su tu veoma divni i krasni. Jedan hoca nas provodi i objašnjava sve. Na tom mjestu uveče su izbjegli razbojnički napad: Te noći za nama dođoše razbojnici i pažljivo nas uhođahu i posmatrahu

svekoliko, jer smerahu napasti nas na putu, ali pomoću Božijom i zauzimanjm prečiste Bogomatere sačuvani bejasmo od tih podmuklih lovaca.

Patrijarh Arsenije je ostao u Jerusalimu do Vaskrsa 1683. godine, poslije čega se u Peć vratio nepoznatim putem. Sva književnost koja će se stvarati nakon što ovaj patrijarh povede svoj narod sa vijekovnih srpskih teritorija ka sjeveru, Mađarskoj i Austriji, neće više pripadati srednjovjekovnoj literaturi — osim možda mjestimično po tematici — nego onome što se u istorijama naziva srpska književnost 18. vijeka.