Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
Transcript of Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
1/30
Monitorkantorenmarkt
2012
econom
ie
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
2/30
2 Monitor kantorenmarkt 2012
Inhoud
Hoofdstuk
Inleiding 3
Samenvatting 4
1 Haaglanden en de Randstad 6
2 Ontwikkelingen in het Stadsgewest Haaglanden 2011 11 2.1 Groei van de kantorenvoorraad 11 2.2 Aanbod en opname van kantoren 13
3 Ontwikkelingen in de komende jaren 18
4 Werkgelegenheid in kantoren 21
Definities 23
Bijlagen 24
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
3/30
3Inleiding
Inleiding
Deze monitor is de achttiende in een reeks van jaarlijks verschijnende rapportages
over de stand van zaken op de kantorenmarkt in het stadsgewest Haaglanden.
De ontwikkelingen in het aanbod en de opname van kantoorruimte in 2011 staan
in deze publicatie centraal. De situatie per 1 januari 2012 wordt vergeleken met dievan een jaar eerder, en in veel gevallen ook met die van eerdere jaren. De monitor is
merendeels beschrijvend van aard, maar ook wordt ingegaan op de verwachtingen
over in de komende jaren op te leveren en nieuw te ontwikkelen kantorenprojecten.
Hoofdstuk 1belicht de situatie op de kantorenmarkt in Haaglanden in vergelijking
met de andere grootstedelijke regios in de Randstad. Kantoren kleiner dan 500 m
zijn daarin niet meegenomen.
Hoofdstuk 2laat de mutaties in de kantorenvoorraad in Haaglanden zien aan
de hand van de ontwikkelingen in de omvang van het aanbod en de opname
van kantoorpanden in het afgelopen jaar. Voorraad, aanbod en opname worden
onderscheiden naar gemeente, grootteklasse en locatietype. Ook kantoren kleiner
dan 500 m zijn hier in de cijfers opgenomen.
Hoofdstuk 3heeft de toekomst van de kantorenmarkt als onderwerp. Dit hoofdstuk
geeft een vooruitblik naar de kantorenontwikkeling in de komende jaren, in relatie
tot het op stadsgewestniveau geformuleerde kantorenbeleid.
Hoofdstuk 4gaat in op de ontwikkeling van de werkgelegenheid in kantoren,
onderscheiden naar de belangrijkste branches.
Figuur 1
Kantorenlocaties
in Haaglanden
Binnenstad
Rokkeveen A12
Stadscentrum
Afrikaweg
Hofzichtpark
World Forum Leidsenhage e.o.
Nieuw Centraal
Beatrixkwartier
In de Bogaard
Hoornwijck Rijswijk
Overgoo
Forepark
Benoordenhout
Utrechtsebaan
Groene Schenk
Sijtwende/Oosteinde
Ypenburg A12 zone
Brassersplein
Delftse Poort West
Station Centum/Spoorzone
Clingendael
Klein Plaspoelpolder
Voorburg Centrum
Voorburg station
Station Zuid
s Gravendreef
Pijnacker Centrum
's-Gravenhage
Delft
Zoetermeer
Midden-Delfland
Pijnacker-Nootdorp
Rijswijk
Leidschendam-Voorburg
Westland
OV knooppunt
Bestuurscentrum Westland
Tiendweg
Binckhorst Zuid-Oost
Laakhaven/HS
Internationaal Strafhof
Nieuwe Veen/Heron
Bestuurscentrum Midden-Delfland
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
4/30
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
5/30
5Samenvatting
WerkgelegenheidDe ontwikkeling van de totale werkgelegenheid laat sinds 2008 een dalende tendens
zien. Ook de kantoorhoudende branches te samen maken deze ontwikkeling door.
Per 1 januari 2011 komt het totale aantal in kantoren werkzame personen uit opruim 185.400, ruim 1.700 of 0,9% minder dan een jaar eerder. Ten opzichte van
1 januari 2006 daarentegen is er een groei van ruim 4.400, of 2,4%.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
6/30
6 Monitor kantorenmarkt 2012
Hoofdstuk 1 Haaglanden en de Randstad
In 2011 kende de kantorenmarkt in Nederland een minder succesvol jaar.
De opname daalde ten opzichte van 2010 met 10% en kwam met 1,07 miljoen m in
2011 uit op het laagste niveau van de afgelopen twaalf jaar. Het aanbod steeg voor
het derde jaar op rij, in 2011 met 6%, tot in totaal 7,14 miljoen m per 1 januari2012, en bereikte daarmee een niet eerder vertoonde omvang.
De geschatte omvang van de kantorenvoorraad in Nederland bedraagt ruim
49 miljoen m. Haaglanden heeft met bijna 7 miljoen m circa 14% van de
landelijke voorraad. Gerelateerd aan de voorraad bedraagt het huidige aanbod
nationaal 14,5%, in Haaglanden met 15,7% nog iets meer. Deze percentages liggen
ruim boven de frictieleegstand van 5 tot 6% die de vastgoedmarkt zelf als acceptabel
en noodzakelijk beschouwt voor een gezonde kantorenmarkt. Bij deze voorraad- en
aanbodcijfers moet worden opgemerkt dat daarin kantoren van geringe omvang niet
begrepen zijn.
Aanbod
Onder de vier grootstedelijke regios laat Den Haag in 2011 met 3,7% eengeringere stijging zien dan de Rotterdamse en Utrechtse regio; in die beide regios
nam het aanbod in 2011 toe met 6,4%. Alleen in de regio Amsterdam wijkt de
aanbodontwikkeling in gunstige zin af: daar daalt het aanbod in 2011 met 2,3%.
Weliswaar is het aanbod in die regio in absolute termen met meer dan 1,6 miljoen m
het omvangrijkst. Het aanbod in de regios Den Haag en Rotterdam beweegt zich
rond 0,9 miljoen m; in de regio Utrecht loopt het tegen 0,7 miljoen m.
In figuur 2 is de ontwikkeling van het aanbod vanaf januari 2006 tot januari 2012
per grootstedelijke regio grafisch weergegeven.
Figuur 2
Kantorenaanbod per 1/1in de vier grootstedelijke
regios
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
Binnen de regios van de vier grote steden is het beeld per deelgebied wisselend.
Het aanbod in de regio Den Haag bevindt zich voor bijna de helft in de stad
Den Haag. De ander helft is verdeeld over Rijswijk (22%), Zoetermeer (16%),
Leidschendam-Voorburg (9%) en Delft (4%). Driekwart van het Rijswijkse aanbod is
gelokaliseerd in de Plaspoelpolder.
De forse aanbodstijging in 2011 in de regio Rotterdam komt geheel voor rekening
van de ontwikkeling in de stad Rotterdam en het havengebied: 72% van het aanbod
is daar geconcentreerd. Het in 2011 nog licht toenemende aanbod in Capelle aan
den IJssel komt op 16% van het regiototaal, in de overige deelgebieden loopt het
aanbod terug.
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
70
80
90
100
110
120
130
140
m2b
vo2006=
100
m2b
vo2006=
100
Den HaagRotterdamAmsterdamUtrecht
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
7/30
7Haaglanden en de Randstad
Met een daling van 2,3% in 2011 komt het totale aanbodcijfer in de Amsterdamse
regio op ruim 1,6 miljoen m, 2/3 daarvan bevindt zich binnen de grenzen van
de gemeente Amsterdam. In het deelgebied West wordt de meeste kantoorruimte
aangeboden: 23% van het regiototaal. De Zuidas laat een licht stijgend aanbod zienen is goed voor 10% van het totaal. Tegen de regiotendens in laat de gemeente
Amstelveen een zeer forse stijging van het aanbod zien, vooral in het Commerce
Parc langs de A9 staan omvangrijke metrages leeg; het aanbod in Amstelveen
beloopt 11% van het totale aanbod in de regio. In de gemeente Haarlemmermeer
neem het aanbod zowel in Hoofddorp als op Schiphol af; toch bevindt nog 19% van
het totale regio-aanbod zich in deze gemeente.
Het aanbod in de regio Utrecht is afgelopen jaar verder gestegen tot bijna 700.000 m
per 1 januari 2012. De aanbodstijging in deze regio komt voor bijna 90% voor
rekening van de omliggende gemeenten, die te samen 45% van het aanbod binnen
hun grenzen hebben, 24% daarvan betreft Nieuwegein. Binnen de gemeente Utrecht
bevindt de grootste concentratie aanbod zich in Papendorp: 11% van het totale
aanbod in de regio.
Ten opzichte van het gemiddelde over de afgelopen vijf jaar is de stijging van het
aanbod in de regio Den Haag het grootst (+33%). De overige grootstedelijke regios
noteren stijgingen van 9 tot 30%, zie tabel 2.
Tabel 2 Relatieve verandering van het kantorenaanbodin de vier grootstedelijke regios in % per 1 januari 2012
Regio Ten opzichte van Ten opzichte van vijfjaarlijkse
1-1-2011 gemiddelde 1-1-2006 t/m 1-1-2011
Amsterdam -2,3 + 9
Den Haag +3,7 + 3 3Rotterdam +6,4 + 3 0
Utrecht +6,4 + 2 0
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie
NieuwbouwHet nieuwbouwpercentage in het totale aanbod wordt bepaald door kantoorpanden
die nog niet eerder zijn verhuurd en die in ieder geval binnen een jaar op de markt
beschikbaar komen.
In de Randstad komt het nieuwbouwpercentage in het beschikbare aanbod per1 januari 2012 gemiddeld uit op 6%. In de vier grote steden noteert Rotterdam het
grootste nieuwbouwpercentage, terwijl in Utrecht 2% van het totale aanbod uit
nieuwbouw bestaat.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
8/30
8 Monitor kantorenmarkt 2012
Tabel 3 Nieuwbouwpercentage in het kantorenaanbod in de Randstadin % per 1 januari
Regio 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Amsterdam 30 14 9 7 8 10 6 7
Den Haag 18 18 17 21 22 6 4 4
Rotterdam 15 14 18 18 5 3 3 11Utrecht 19 16 18 15 11 8 2 2
Totaal Randstad 23 15 14 13 10 8 4 6
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
In Rotterdam wordt de meeste nieuwe kantoorruimte aangeboden. Met een
nieuwbouwpercentage van 11% op 1 januari 2012 is sprake van een aanmerkelijke
toename ten opzichte van een jaar geleden.
In de overige grootstedelijke regios is het aandeel nieuwbouw vrijwel gelijk gebleven
aan vorig jaar.
De daling van het nieuwbouwpercentage in de afgelopen jaren wordt veroorzaakt
doordat er minder op risico wordt gebouwd, waardoor gebruikers in toenemende
mate besluiten het bestaande aanbod beter te benutten. Tevens zou de daling erop
kunnen duiden dat nieuwbouwpanden, met name in de Randstad, zeer in trek zijn
en vaak al geheel of in elk geval gedeeltelijk worden opgenomen voordat deze op de
markt worden aangeboden, zeker wanneer het panden betreft op toplocaties, zoals
bijvoorbeeld de Zuidas in Amsterdam en het Beatrixkwartier in Den Haag.
De huidige kantorenmarkt blijkt vooral een vervangingsmarkt te zijn. Naast de
afnemende vraag naar kantoorruimte is ook van arbeidsmarkttendensen geen
positieve invloed te verwachten op het slinken van het aanbod. Immers, teneinde de
beschikbare 7,14 miljoen m kantoorruimte in Nederland met uitzondering van de
normale frictieleegstand in gebruik te nemen, zou een - weinig waarschijnlijke -groei van naar raming 200.000 kantoorbanen nodig zijn. Dit rechtvaardigt de
conclusie dat een groot deel van het huidige kantorenaanbod structureel zal
blijken te zijn en uiteindelijk herbestemd zal moeten worden. Wel kan de geringe
nieuwbouwproductie er toe leiden dat de concurrentiepositie van het bestaande
aanbod verbetert.
OpnameIn totaal is in 2011 in de vier grote steden een metrage opgenomen van 583.000 m,
een fractie meer dan in 2010. Amsterdam en Utrecht noteren een opnamestijging
ten opzichte van 2010. In de andere twee regios is in 2011 minder kantoorruimte
opgenomen dan in het voorgaande jaar.
Tabel 4 Opname van kantoorruimte > 500 mexclusief contracten 5 jaar in de Randstad indices: 2006 = 100
Regio 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Amsterdam 100 90 78 55 37 50
Den Haag 100 131 76 79 72 45
Rotterdam 100 127 125 63 73 60
Utrecht 100 181 171 71 101 117
Totaal Randstad 100 115 99 63 58 59
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
9/30
9Haaglanden en de Randstad
De Haagse regio laat in 2011 de grootste opnamedaling zien, 2/3 daarvan komt voor
rekening van de centrumgemeente. De belangrijkste oorzaak voor de daling van het
opnamevolume in Den Haag is het uitblijven van grote transacties. In Rotterdam
gaat de opname meer terug dan in de regio als geheel: in de omliggende gemeenten
te samen wordt iets meer opgenomen dan in 2010. De opnamestijging in de
Amsterdamse regio betreft voor bijna 70% de centrale stad, in de regio Utrecht gaat
het zelfs om ruim 80%.
In figuur 3 is de ontwikkeling van de opname van kantoorruimte per grootstedelijke
regio vanaf 2006 grafisch weergegeven.
Figuur 3
Opname van kantoorruimte
>500 m, excl. contracten
5 jaar, in de vier
grootstedelijke regios
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
HuurprijzenDe gemiddelde vraaghuurprijs voor kantoorruimte is in 2011 in de regio Den Haag
vrijwel stabiel gebleven, anders dan in Amsterdam en omgeving, waar een
substantile daling werd waargenomen. Rotterdam zit weer op het niveau van 2009;
alleen Utrecht laat nog een doorgaande stijging zien.
Tabel 5 Gemiddelde vraaghuurprijs aangeboden kantoorruimte > 500 m in de Randstad in nper m2bvo per jaar
Regio 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Amsterdam 182 194 196 186 182 180 148
(incl. Amstelveen en Diemen)
Den Haag (Haaglanden) 138 156 160 160 142 138 137
Rotterdam 141 142 152 145 138 131 138
(incl. Sc hiedam+Capelle)
Utrecht (incl. Maarssen) 148 157 157 164 148 157 167
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
De gerealiseerde huurprijzen wijken meer of minder naar beneden af van de
getoonde vraaghuren. Veelal worden incentives geboden zoals huurvrije aanvangs-
perioden en/of inrichtingsbijdragen. Vastgoedmarkt schatte in dat de werkelijke
huurprijs ongeveer 20% lager ligt dan de opgegeven prijs. Huurvrije perioden van
meer dan een jaar op een vijfjarig huurcontract vormen geen uitzondering.
Opvallend in de top 10 van de hoogst gerealiseerde huurprijs per m kantoorruimte
in de Randstad is dat er geen tophuren in de regio Den Haag in voorkomen.
2006 2007 2008 2009 2010 2011
0
80
60
40
20
120
100
160
140
180
200
m2b
vo2006=100
m2b
vo2006=100
Den HaagRotterdamAmsterdamUtrecht
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
10/30
10 Monitor kantorenmarkt 2012
In tabel 6 is de top 5 van de in 2011 gerealiseerde huren per m b.v.o. kantoorruimte
per deelgebied in de Randstad opgenomen. Ter vergelijking is ook de gerealiseerde
hoogste huur in Den Haag vermeld.
Tabel 6 Gerealiseerde tophuren in yper m bvo kantoorruimte per jaar
in de Randstad per deelgebied, 2011Regio Huurprijs
Schiphol 375
Amsterdam Zuidelijke IJ-oevers 350
Utrecht, Maliebaan e.o. 350
Amsterdam Zuidas 325
Amsterdam Centrum 275
Utecht Maliebaan 300
Den Haag Centrum 207
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2010 t/m 2012,
bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
Binnen de Haagse regio kent Den Haag de hoogste huurprijzen. De tophuur in 2011
bedroeg hier 207 per m per jaar en werd gerealiseerd in het oude centrum. Ter
vergelijking, in 2010 lag de tophuur in Den Haag met 200 op een vergelijkbaar
prijsniveau.
In de regiogemeenten rond Den Haag variren de gerealiseerde hoogste huurprijzen
tussen 125 en 160.
Voor 2012 is de verwachting dat de huurprijzen, met name in de randgebieden iets
zullen dalen. Op toplocaties zoals het centrum van Den Haag blijven de prijzen
op hun hoge niveau. Objecten op deze locatie zullen naar verwachting door hun
karakter en ligging in trek blijven.
In figuur 4 zijn de bandbreedtes in de vraaghuurprijzen per 1 januari 2012 per
deelgebied in Haaglanden grafisch weergegeven.
Figuur 4
Vraaghuurprijzen van
aangeboden kantoorruimte
in Haaglanden per 1 januari
2012, in 5per m/jaar
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 325 350
Delft
BinckhorstBinckhorst
Den Haag
Nieuw CentrumNieuw Centrum
BinnenstadBinnenstad
Laakhaven HSLaakhaven HS
BeatrixkwartierBeatrixkwartier
World ForumWorld Forum
Overig Den Haag
Rijswijk
Leidschendam-Voorburg
Westland
Zoetermeer
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
11/30
11Ontwikkelingen in Haaglanden 2011
Hoofdstuk 2 Ontwikkelingen in Haaglanden 2011
2.1 Groei van de kantorenvoorraad
De aanbod- en opnamecijfers in dit hoofdstuk zijn ontleend aan Steenworp
vestigingsadviseurs, onderdeel van de sector Economie van het StadsgewestHaaglanden. In het bedrijfsinformatiesysteem van Steenworp worden alle direct
beschikbare en door de markt opgenomen kantoorpanden geregistreerd. Aanbod en
opname van minder dan 500 m wordt ook meegenomen; nieuwbouw die pas op
termijn beschikbaar komt en panden in herontwikkeling niet. De opnamecijfers zijn
inclusief verhuringen voor kortere perioden dan vijf jaar. Ook de regio-afbakening
is ruimer: Haaglanden staat voor alle stadsgewestgemeenten te samen, de Haagse
regio beperkt zich tot een kleiner gebied. Een en ander betekent dat de aanbod-
en opnamecijfers in dit hoofdstuk in vergelijking met die in hoofdstuk 1 kunnen
afwijken. Vooral bij opnamecijfers springen verschillen in het oog.
Per 1 januari 2012 komt de kantorenvoorraad in Haaglanden op een totaal
van 6.970.440 miljoen m (zie tabel 7). Dit voorraadcijfer, bepaald door een
inventarisatie aan het eind van de vorige eeuw en saldi van mutaties (functie-wijzigingen, onttrekkingen en nieuwbouw) sindsdien, ligt circa 4% lager dan
tellingen op basis van de gemeentelijke bestanden Onroerende Zaak Belasting
(OZB). Inmiddels is de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) ingevoerd.
In deze registratie wordt per (adres)pand het vloeroppervlak en het gebruiksdoel
opgenomen. Binnen afzienbare tijd zal op basis daarvan tot een meer nauwgezette
inventarisatie van de voorraad aan kantoorvloeroppervlak per gemeente kunnen
worden gekomen. In afwachting daarvan wordt nu op de voorraadcijfers geen
correctie op basis van de OZB-bestanden doorgevoerd.
NieuwbouwvolumeVergeleken met het opgeleverde metrage nieuwbouwkantoren in 2010 (128.700 m),
komt het nieuwbouwvolume in Haaglanden in 2011 met slechts 24.200 m
aanmerkelijk lager uit. In historisch perspectief is dit volume slechts een fractie vande in het topjaar 2004 gerealiseerde nieuwbouw, toen niet minder dan 216.000 m
in de regio gereed kwam (zie figuur 5). Van de opgeleverde nieuwbouw aan kantoor-
ruimte komt het gros (18.900 m) voor rekening van Den Haag.
In Den Haag is in het Wijnhavenkwartier het gebouw De Kroon gereedgekomen,
waarvan 8.000 m kantoor deel uitmaakt. Voorts is de laatste fase van Nieuw
Babylon bij het Centraal station opgeleverd: een toevoeging van 6.000 m. Ten slotte
is aan de Koninginnegracht 4.900 m vernieuwbouw gerealiseerd, 4.300 m sloop/
renovatie en 600 m uitbreiding.
ln Zoetermeer kwam nieuwbouw van het ERA-kantoor op Lansinghage gereed:
3.500 m en in Pijnacker de vernieuwbouw van het kantoor van Rondom Wonen
in Koningshof Zuid: optopping tot 1.800 m van het oude pand van 1.200 m.
Figuur 5
Nieuwbouw van kantoren in
Haaglanden
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
0
50
100
150
200
250
m2b
vox1.0
00
m2b
vox1.0
00
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
12/30
12 Monitor kantorenmarkt 2012
Onttrekking/functiewijzigingOnttrekking van de kantoorfunctie van panden door sloop en/of omzetting naar
functie als woningen of winkels speelde in Haaglanden in 2011 een relatief geringe
rol. Met inbegrip van voornoemde renovaties werd in 2011 in totaal 17.650 m
kantoorvloeroppervlak aan de voorraad onttrokken. Gesloopt werd 7.200 m,
uitsluitend in Den Haag, 5.500 m werd gerenoveerd voor nieuw kantoorgebruik,
zie hiervoor, 3.150 m in Rijswijk kreeg een laboratoriumfunctie, 1.500 m inZoetermeer wordt geschikt gemaakt voor zorgfuncties en 300 m in Den Haag voor
wonen.
Oplevering van nieuwbouw en functiewijzigingen resulteren per saldo in een groei
van de kantorenvoorraad in de regio Haaglanden in 2011 met slechts 6.550 m.
Figuur 6
Onttrekkingen aan de
kantorenvoorraad in
Haaglanden
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
Verwachte onttrekking/functiewijzigingDe relatief geringe omvang van de onttrekkingen kan in het licht van het
omvangrijke aanbod van al langdurig leegstaande kantoren, verbazing wekken.
Kennelijk is het omslagpunt nog niet bereikt om kantoren zonder verhuurperspectiefuit de markt te nemen. Verwacht mag worden dat dit komende jaren wel het geval
zal zijn, zeker waar het panden met achterblijvende kwaliteit betreft. Naar schatting
gaat het daarbij in Haaglanden om een vrij omvangrijke voorraad (circa 550.000 m)
in kantoorpanden van 30 40 jaar oud, waarvan een deel kansen biedt voor
renovatie tot hernieuwd kantoorgebruik en een ander deel voor (al dan niet tijdelijk)
gebruik voor woondoeleinden.
Tot genoemde 550.000 m behoren het voormalige CBS-gebouw in Voorburg
(circa 60.000 m) en de huidige gebouwen van de ministeries van Veiligheid en
Justitie en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in Den Haag (samen
ruim 100.000 m). Van de laatste is de sloop, die gepland stond voor 2013, door de
afstoting richting gemeente voor plusminus 5 jaar uitgesteld.
Op korte termijn wordt onttrekking van circa 6.000 m in Rijswijk voorzien.
Voor de middellange termijn wordt in de Binckhorst een significante omvang van
functiewijzigingen en onttrekkingen verwacht.
In Zoetermeer worden eveneens mogelijkheden onderzocht voor transformatie naar
andere functies, mede ter compensatie van nieuwbouwplannen rondom Bleizo.
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
0
10
20
30
70
60
50
40
80
m2b
vox1.0
00
m2b
vox1.0
00
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
13/30
13Ontwikkelingen in Haaglanden 2011
Figuur 7
Netto toevoeging aan
de kantorenvoorraad in
Haaglanden
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
Ontwikkeling regionale kantorenvoorraadIn tabel 7 is de ontwikkeling van de regionale kantorenvoorraad in het afgelopen
jaar per gemeente zowel absoluut als gendexeerd aangegeven.
Tabel 7 Kantorenvoorraad in Haaglanden per gemeenteper 1 januari 2011 en 2012
Gemeente 2011 2012 2012 Index 2012
m bvo m bvo in % t.o.v. 2011
Delft 357.300 357.300 5,1 100
Den Haag 4.354.900 4.361.950 62,6 100
Leidschendam-Voorburg 416.500 416.540 6,0 100
Midden-Delfland 24.000 24.000 0,3 100
Pijnacker-Nootdorp 30.300 30.900 0,4 102
Rijswijk 909.000 905.850 13,0 100
Wassenaar 84.700 84.700 1,2 100
Westland 143.300 143.300 2,1 100Zoetermeer 643.900 645.900 9,3 100
Totaal Haaglanden 6.963.900 6.970.440 100 100
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
2.2 Aanbod en opname van kantoren
Een aantal gemeenten binnen het Stadsgewest, te weten Pijnacker-Nootdorp,
Wassenaar, Westland en Midden-Delfland, kent geen grootschalige kantorenmarkt.
Bij gebrek aan volumineuze kantoortransacties zijn deze gemeenten in de volgende
overzichten en figuren daarom niet altijd vertegenwoordigd.
AanbodIn vergelijking met januari 2011, toen er op de markt in het stadsgewest Haaglanden
1.011.935 m aan kantoorruimte werd aangeboden, is er per januari 2012, met een
aanbodvolume van in totaal 1091.850 m, sprake van een substantile toename van
het beschikbaar aanbod: bijna 80.000 m (+8%).
In percentage van de totale voorraad bedraagt het aanbod op dit moment 15,7%;
markttechnisch is een frictieleegstand gewenst van niet meer dan 5 tot 6% van de
voorraad.
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
-50
0
50
100
150
200
250
m2b
vox1.0
00
m2b
vox1.0
00
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
14/30
14 Monitor kantorenmarkt 2012
Tabel 8 Kantorenaanbod in Haaglanden per gemeenteper 1 januari 2011 en 2012
Per 1-1-2011 Per 1-1-2012 Bvo in % van de voorraad
aantal bvo aantal bvo
panden in m panden in m 2011 2012
Delft 94 51.400 80 48.800 14,4 13,7Den Haag 550 477.500 517 560.550 11,0 12,9
Leidschendam-Voorburg 61 75.600 41 74.900 18,2 18,0
Midden-Delfland 7 2.995 5 2.800 12,5 11,7
Pijnacker-Nootdorp 38 7.900 35 5.300 26,1 17,2
Rijswijk 142 206.600 149 228.300 22,7 25,2
Wassenaar 14 3.470 14 2.700 4,1 3,2
Westland 80 21.350 83 24.200 14,9 16,9
Zoetermeer 229 165.120 201 144.300 25,6 22,3
Totaal Haaglanden 1.215 1.011.935 1.125 1.091.850 14,5 15,7
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie en Steenworp.
Per 1 januari 2012 komt de kantorenleegstand in vrijwel alle regiogemeenten veelhoger uit dan het markttechnisch gewenste frictiepercentage. Alleen in Wassenaar
ligt het aanbod daaronder.
In het aanbod zijn kantoorunits op bedrijventerreinen begrepen die oorspronkelijk
niet als zelfstandige kantoren zijn ontwikkeld. Het betreft veelal eenheden beneden
500 m. Zou hiervoor gecorrigeerd worden dan komen de leegstandpercentages
wat lager uit. Met name zal dit gelden voor gemeenten als Pijnacker-Nootdorp en
Westland, waar het aandeel kleine panden verhoudingsgewijs hoger ligt.
De grootste toename van het aanbod in metrages deed zich in 2011 voor in
Den Haag (+83.050 m). Den Haag blijft met een aanbodpercentage van 12,9% in
een stijgende trend en de verwachting is dat het aanbodvolume de komende jaren
verder zal stijgen. Immers, de rijksoverheid bezuinigt de komende jaren 90 miljoenper jaar op de gebouwen van ministeries in Den Haag. Verschillende ministeries
gaan samen onder n dak, de huidige gebouwen van drie ministeries worden
verkocht en van veel gehuurde panden wordt de huur opgezegd. In totaal verdwijnt
40% van de kantoorruimte van het Rijk in Den Haag.
Anders dan vorig jaar is in Zoetermeer de leegstand, die toen 25% overschreed, in
2011 afgenomen. Rijswijk laat echter een omgekeerde beweging zien.
In tabel 9 is het beschikbaar aanbod per 1 januari 2010 en 2011 uitgesplitst naar
grootteklasse opgenomen.
Tabel 9 Aanbod van kantoren in Haaglanden naar grootteklasse, 2011-2012
1-1-2011 1-1-2012 Toe/afname 2011-2012
aantal bvo aantal bvo aantal bvo
panden in m panden in m panden in m
0 - 200 m 545 57.575 482 50.450 -63 -7.125
200-500 m 274 81.800 272 88.000 -2 6.200
500 - 1000 m 173 111.000 146 102.800 -27 -8.200
1000 - 5000 m 182 368.160 177 374.000 -5 5.840
> 5000 m 41 393.400 48 476.600 7 83.200
Totaal Haaglanden 1.215 1.011.935 1.125 1.091.850 -90 79.915
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
15/30
15Ontwikkelingen in Haaglanden 2011
Opvallend is dat eenheden tot 500 m meer dan de helft uitmaken van het aantal
panden waarin kantoorvloeroppervlak wordt aangeboden, maar in m slechts 13%
van het aanbod vertegenwoordigen.
In figuur 8 is de ontwikkeling van het aanbod vanaf 2005 per regiogemeente grafisch
weergegeven.
Figuur 8
Aanbod van kantoren in
Haaglanden per gemeente,
stand per 1 januari
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
In tabel 10 is de voorraad en het aanbod aan kantoorruimte uitgesplitst naar type
kantorenlocatie. Voor een omschrijving van de onderscheiden typen zie het kader
in het volgende hoofdstuk. Uit de tabel blijkt dat het relatieve aanbod per type
locatie varieert van 8 tot 25%. Met name op bedrijventerreinen, in snelwegzones
en op regionale knooppunten is het aanbod bovengemiddeld. In iets mindere mate
geldt dat ook voor randstedelijke knooppunten, maar het aanbodpercentage op deze
locaties wordt vooral bepaald door leegstand van een groot pand bij Rijswijk staton.
Tabel 10 Kantorenvoorraad en -aanbod per type kantorenlocatie
in Haaglanden, stand per 1/1/2012Type locatie Voorraad Aanbod
m b.v.o. aantal m b.v.o. m b.v.o. in %
panden van voorraad
Grootstedelijke toplocatie 1.165.700 40 95.860 8,2
Randstedelijk knooppunt 356.700 25 73.140 20,5
Regionaal knooppunt 542.000 58 134.300 24,8
Binnenstedelijke centrumlocatie 2.004.000 255 216.240 10,8
Snelwegzone 607.850 68 145.650 24,0
Bedrijventerrein 1.060.720 226 237.300 22,4
Woonwijk 1.233.470 453 189.360 15,4
Totaal 6.970.440 1.125 1.091.850 15,7
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie en Steenworp.
De opname van kantoren in 2011Voor 2011 komt het opgenomen metrage in de regio Haaglanden in totaal neer op
189.250 m, een afname van ruim 68.000 m ten opzichte van 2010. De afname
wordt voor het grootste deel bepaald door de ontwikkelingen in Den Haag en
Rijswijk. Opvallend is de toename van het aantal opgenomen m kantoor in
Zoetermeer.
De kantorenmarktratio, de verhouding tussen de opname in 2011 en het aanbod per
1 januari 2012, bedraagt 17%. Hiermee ligt de ratio boven het landelijk gemiddelde
van 15%. In Den Haag bedraagt de ratio 19%, terwijl de markt in de overigegemeenten wat minder ruim is met een ratio van 16%. Bij deze ratios moet wel
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
0
100
200
300
500
400
600
m2b
vox1.0
00
m2b
vox1.0
00
Leidschendam-VoorburgRijswijk
ZoetermeerDelftDen Haag + Wassenaar
Westland
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
16/30
16 Monitor kantorenmarkt 2012
worden opgemerkt dat door het relatief grote aandeel langdurig aanbod in onder
meer Rijswijk (Plaspoelpolder) en Leidschendam-Voorburg een enigszins scheef beeld
ontstaat van de daadwerkelijke vraag- en aanbodverhoudingen. Desondanks is thans
wel degelijk duidelijk sprake van een huurdersmarkt.
Tabel 11 Opname van kantoren in Haaglanden per gemeente in 2010 en 2011
2010 2011 Toe/afname 2010-2011
aantal bvo aantal bvo aantal bvo
panden in m panden in m panden in m
Delft 36 12.000 61 14.200 25 2.200
Den Haag 379 153.200 309 104.550 -70 -48.650
Leidschendam-Voorburg 28 6.470 32 9.300 4 2.830
Midden-Delfland 4 370 4 700 0 330
Pijnacker-Nootdorp 11 3.500 23 5.100 12 1.600
Rijswijk 64 43.700 36 13.550 -28 -30.150
Wassenaar 10 5.100 10 2.100 0 -3.000
Westland 45 11.090 47 7.950 2 -3.140Zoetermeer 82 21.950 89 31.800 7 9.850
Totaal Haaglanden 659 257.380 611 189.250 -48 -68.130
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
In figuur 9 is in beeld gebracht hoe door de jaren heen het opnamevolume in
Haaglanden is samengesteld. Daarbij zijn Pijnacker-Nootdorp en Midden-Delfland
niet meegenomen, gezien de zeer geringe omvang van de kantorenmarkt in deze
gemeenten. Duidelijk komt de halvering van het totale opnamevolume sinds
2006/2007 naar voren.
Figuur 9
Opname van kantoren in
Haaglanden per gemeente
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
De uitsplitsing van de opname naar grootteklasse in tabel 12 laat zien dat de
opgenomen metrages in 2011 in de meeste categorien zijn afgenomen, alleen in de
kleinste grootteklasse (tot 200 m) is er een toename. De opnamegroei in deze klasse
is een ontwikkeling die zich al enkele jaren in de hele regio voordoet. Anders dan in
vorige jaren neemt de opname in de daaropvolgende grootteklasse (200-500 m) in
2011 af.
De kantorenmarktratio ligt voor kleine kantoren (tot 500 m) boven 50%, voor
grotere kantoren loopt deze geleidelijk af van 36% voor kantoren van 500-1.000 m
tot 5% voor de grootste eenheden. De transactie groter dan 5.000 m betreft de
ingebruikname van het nieuwe Stadsdeelkantoor Escamp in Den Haag.
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
0
50
100
150
200
250
m2b
vox1.0
00
m2b
vox1.0
00
Leidschendam-VoorburgRijswijk
ZoetermeerDelftDen Haag + Wassenaar
Westland
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
17/30
17Ontwikkelingen in Haaglanden 2011
De gemiddelde transactiegrootte in Haaglanden komt in 2011 op 310 m, tegenover
390 m in 2010.
Tabel 12 Opname van kantoren in Haaglanden naar grootteklasse, 2010-2011
2010 2011 Toe/afname 2010-2011 aantal bvo aantal bvo aantal bvo
panden in m panden in m panden in m
0 - 200 m 425 37.930 420 43.500 -5 5.570
200-500 m 134 40.600 113 32.000 -21 -8.600
500 - 1000 m 51 32.500 50 27.850 -1 -4.650
1000 - 5000 m 43 72.350 27 63.500 -16 -8.850
> 5000 m 6 74.000 1 22.400 -5 -51.600
Totaal Haaglanden 659 257.380 611 189.250 -48 -68.130
Bron: Stadsgewest Haaglanden, Steenworp.
In tabel 13 is de opname uitgesplitst naar type kantorenlocatie. Uit de tabel blijkt
dat de kantorenmarktratio, de verhouding tussen jaaropname en het aanbod per
1 januari van het jaar daarop, in 2011 per type locatie zeer verschilt. De lage ratios
van snelwegzones en knooppunten zijn complementair aan de hoge aanbod-
percentages uit tabel 10. De wat hogere ratio op bedrijventerrein hangt samen met
de oververtegenwoordiging op die locaties van kleinere panden, die een boven-
gemiddelde ratio laten zien.
Tabel 13 Opname per type kantorenlocatie in Haaglanden, 2011
Type locatie Aantal m b.v.o. in % van
panden m b.v.o. aanbod per 1/1/2012
Grootstedelijke toplocatie 18 23.800 24,8
Randstedelijk knooppunt 1 3.550 4,9
Regionaal knooppunt 18 12.550 9,3
Binnenstedelijke centrumlocatie 117 31.100 14,4
Snelwegzone 18 11.400 7,8
Bedrijventerrein 132 40.550 17,1
Woonwijk 316 66.300 35,0
Totaal 620 189.250 17,3
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie en Steenworp.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
18/30
18 Monitor kantorenmarkt 2012
Hoofdstuk 3 Ontwikkelingen in de komende jaren
KantorenstrategieHet monitoren van de ontwikkelingen op de kantorenmarkt in Haaglanden wordt
ook ingezet als instrument van stadsgewestelijk beleid voor kantorenlocaties. Sinds
2004 ligt dit beleid vast in een kantorenstrategie. Doelstelling van deze strategieis een evenwichtige afstemming van vraag naar en aanbod van kantoorruimte
naar soort, periode en locatie. Enerzijds is een gezonde economische ontwikkeling
gebaat bij een ruim en gedifferentieerd aanbod aan vestigingsmogelijkheden voor
kantoorgebonden activiteiten, anderzijds moet overaanbod worden tegengegaan.
De strategie limiteert en faseert ontwikkelingsmogelijkheden binnen een stringent
afsprakenkader, op regionale schaal geformuleerd, rekening houdend met
belangen van afzonderlijke gemeenten in Haaglanden. Ruimtelijk wordt ingezet
op concentratie op (uit te bouwen) bestaande en een zeer beperkt aantal nieuwe
kantorenlocaties, met toenemende aandacht voor een goede bereikbaarheid.
Begin 2007 is de strategie uit 2004 herzien vastgesteld. Uit de voorafgaande evaluatie
aan de hand van jaarlijkse monitoring kwam naar voren dat tot 2006 minder
kantorennieuwbouw was gerealiseerd dan geprogrammeerd, maar voor het overgrotedeel wel binnen het programmakader, dat wil zeggen in de gebieden en binnen
de locatietypen die de strategie aangaf. Het programma 2007-2010 is vervolgens
verhoogd met het nog niet gerealiseerde volume en het programma 2012-2015 is
gepreciseerd. De behoefteraming tot 2015 werd gehandhaafd. Voor de periode na
2015 is in het in april 2008 vastgestelde Regionaal Structuurplan (RSP) Haaglanden
tot en met 2020 een indicatief programma opgenomen.
Realisatie tot en met 2011In de Monitor kantorenmarkt 2011 wordt een schets gegeven van de
geprogrammeerde ontwikkelingen 2007-2010 versus de gerealiseerde. Uit deze
korte evaluatie kwam naar voren dat van het programma over die periode niet
meer dan 38,5% daadwerkelijk tot stand was gekomen. Met de gereedgekomen
projecten in 2011 komt de totaal gerealiseerde kantorennieuwbouw in de afgelopenvijf jaren op 304.500 m. Verminderd met het kantorenareaal dat door sloop en/
of functiewijziging is onttrokken heeft de nieuwbouw in die vijf jaren tot een
uitbreiding van de totale voorraad aan kantoorvloeroppervlak in Haaglanden geleid
van 198.000 m. In diezelfde periode is het niet in gebruik zijnde aanbod opgelopen
met ruim 430.000 m. Geconcludeerd kan worden dat de markt met de afgenomen
uitbreiding op de kennelijke behoeftevermindering heeft gereageerd. Toch werd niet
voorkomen dat het aanbod tot een ongekend hoog niveau is opgelopen.
Tabel 14 Planvoorraad voor kantoren in Haaglanden,per gemeente, situatie per 1/1/2012 x 1.000 m bvo
Gemeente Per 01-01-2012 Ontwikkeld Plannen 2012-2015 Plannen
voorraad aanbod 2007-2011 bouwplan1) overig na 2015
Delft 357,3 48,8 11,0 0,0 66,5 155,0
Den Haag 4.362,0 560,6 166,6 215,5 248,7 354,5
Leidschendam-Voorburg 416,5 74,9 6,0 0,0 60,0 20,0
Midden-Delfland 24,0 2,8 6,0 0,0 0,0
Pijnacker-Nootdorp 30,9 5,3 5,4 0,0 65,0 20,0
Rijswijk 905,9 228,3 68,1 0,0 78,5 0,0
Wassenaar 84,7 2,7 1,8 4,9 0,0 0,0
Westland 143,3 24,2 9,6 3,5 28,5 10,0
Zoetermeer 645,9 162,0 36,0 0,0 27,5 139,0
Haaglanden 6.970,4 1.109,5 304,5 229,9 574,7 698,5
1)In ontwikkeling.
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
19/30
19Ontwikkelingen in de komende jaren
Herformulering van de strategieInmiddels staan behoefteramingen voor de (nabije) toekomst ernstig ter discussie.
Ook is een begin gemaakt met doorlichting van de plannenvoorraad op kansrijkheid
en noodzaak. Daarbij is kritisch gekeken naar de toedeling van de kantorenlocatiesnaar type met elk een eigen vraag- en aanbodkarakteristiek. Zie voor deze typering
onderstaand kader.
Typen kantorenlocaties in Haaglanden
1. Grootstedelijke toplocatie
Gebiedskwaliteit: Topmilieu met internationale uitstraling en hoogwaardige
architectuur, uitstekend bereikbaar per openbaar vervoer en met
een goede autobereikbaarheid
Voorbeeldlocaties:Den Haag Nieuw Centrum en omgeving CS, Beatrixkwartier,
Utrechtsebaan
2. Randstedelijk OV-knooppuntGebiedskwaliteit: Hoogwaardige en professionele locatie; het belang van
bereikbaarheid, met name per openbaar vervoer, is zeer groot;
gebruikers zijn randstedelijk georinteerd
Voorbeeldlocaties:Delft Spoorzone, Den Haag Laakhaven HS, Rijswijk station
3. Regionaal OV-knooppunt
Gebiedskwaliteit: Hoogwaardige en professionele locatie, goed bereikbaar per
openbaar vervoer en over de weg; gebruikers zijn voornamelijk op
de regio georinteerd
Voorbeeldlocaties:Binckhorst zuidoost/Voorburg station, Ypenburg, Zoetermeer
Rokkeveen
4. Binnenstedelijke centrumlocatieGebiedskwaliteit: Centraal staan kwaliteit en uitstraling van de individuele
gebouwen, de stedenbouwkundige eenheid is minder belangrijk
Voorbeeldlocaties:World Forumgebied, Benoordenhout, Leidsenhage e.o.,
Zoetermeer Stadscentrum
5. Snelwegzone
Gebiedskwaliteit: Professionele zichtlocatie met uitstekende autobereikbaarheid;
de nieuwbouw is middelgroot
Voorbeeldlocaties:Hoornwijck, Forepark, Overgoo, Delftse Poort
6. Bedrijventerrein
Gebiedskwaliteit: Bedrijfsmatige omgeving, aanwezigheid van zowel grootschalige
kantoren als bedrijfsgebonden eenheden tot 2.550 3.000 mVoorbeeldlocaties:Den Haag Binckhorstlaan, Zoetermeer Lansinghage, Westland
7. Woonwijk
Gebiedskwaliteit: Kleinschalige kantoren; de omgevingskwaliteit is van groot belang,
de uitstraling is klassiek, het gaat vooral om single-users in een
woonomgeving met voorzieningen;
Voorbeeldlocaties:Den Haag Sorghvliet, Delft Tanthof, Wassenaar
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
20/30
20 Monitor kantorenmarkt 2012
De opgave waarvoor partijen staan om tot een nieuwe kantorenstrategie te komen
blijkt uit tabel 14. In deze tabel is de in bijlage 3 opgenomen inventarisatie van
plannen voor kantorenontwikkeling gegroepeerd per gemeente en planperiode.
Daaruit blijkt dat er plannen bestaan voor nieuwbouw in de jaren tot en met 2015
tot in totaal ruim 800.000 m. Bijna 230.000 m (12 panden) daarvan staat al in de
steigers; de overige 570.000 m betreft plannen die in totaal al met circa 100.000 m
zijn teruggebracht, zie daarvoor de toelichting bij enkele projecten.
Voor de periode na 2015 is er plancapaciteit tot nog eens bijna 700.000 m.
Nader onderzoek leert dat daarvan maar ongeveer de helft binnen vigerende
bestemmingsplannen zou kunnen worden gerealiseerd. Uit de toelichting in bijlage
3 blijkt voorts dat tot circa 185.000 m aan heroverweging onderworpen wordt.
Tabel 15 geeft eenzelfde overzicht als tabel 14, maar nu gegroepeerd per type locatie.
Tabel 15 Planvoorraad voor kantoren in Haaglanden,per type locatie, situatie per 1/1/2012 x 1.000 m bvo
Type locatie Per 01-01-2012 Ontwikkeld Plannen 2012-2015 Plannen
voorraad aanbod 2007-2011 bouwplan1) overig na 2015
Grootstedelijke toplocatie 1.165,7 95,9 53,7 153,1 15,3 178,0
Randstedelijk OV-knooppunt 356,7 73,1 0,0 0,0 54,0 47,5
Regionaal OV-knooppunt 542,0 156,6 55,8 11,6 79,4 129,0
Binnenstedelijke centrumlocatie 2.004,0 211,6 16,1 60,3 105,5 27,0
Snelwegzone 607,9 145,6 106,9 0,0 202,5 273,0
Bedrijventerrein 1.060,7 206,8 22,0 0,0 59,5 44,0
Woonwijk 1.233,5 219,9 50,1 4,9 58,5
Totaal 6.970,4 1.109,5 304,5 229,9 574,7 698,5
1) In ontwikkeling.
Bron: Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
Beide tabellen illustreren dat aan een drastische herziening van de kantorenstrategie
voor de komende jaren niet te ontkomen valt. In relatie tot het actuele aanbod
zullen snelwegzones en bedrijventerreinen in de eerste plaats voorwerp van kritische
beoordeling zijn, maar ook regionale knooppuntlocaties laten een overmaat aan
plannen zien. Reductie in plannen op deze locatietypen wordt mede ingegeven
doordat het RSP stelt dat op langere termijn een substantieel deel, genoemd is 75%,
van nieuwe kantoren op zogenoemde Stedenbaanlocaties dient te worden ontwikkeld.
Stedenbaanlocaties zijn knooppunten van openbaar vervoer, liggend aan de spoorlijn
Rotterdam-Schiedam-Delft-Den Haag-Leiden en Den Haag-Gouda, die (in de
toekomst) door hoogfrequente stoptreindiensten zullen worden aangedaan en tevens
met aanvullend railvervoer zijn ontsloten. Deze locaties beperken zich veelal tot de
locatietypen kantorenmilieus grootstedelijk en (randstedelijke) OV-knooppunten.Van de plannen tot 2015 is een veel geringer aandeel dan 75% op deze locatietypen
voorzien; ook voor de periode daarna wordt dit aandeel niet gehaald.
Bedoelde strategieherziening is inmiddels in gang gezet. De behoefteraming wordt
geactualiseerd, dat wil zeggen naar beneden bijgesteld, maar wel rekening houdend
met nieuwe markontwikkelingen en gebruikerseisen. Complementair daaraan
zal tot reductie van de planvoorraad worden gekomen dan wel uitfasering van
een belangrijk deel daarvan. Flankerend beleid om huidig aanbod uit de markt te
nemen zal tevens onderdeel van de nieuwe strategie moeten zijn. Het bijbehorend
afsprakenkader bindt gemeenten en Stadsgewest Haaglanden aan de strategie,
maar biedt de nodige flexibiliteit om tussen locaties van hetzelfde type te kunnen
schuiven, en na overleg op stadsgewestelijk niveau ook tussen andere locaties.
Verwacht mag worden dat de nieuwe Kantorenstrategie Haaglanden 2012-2020medio 2012 zal worden vastgesteld.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
21/30
21Werkgelegenheid in kantoren
Hoofdstuk 4 Werkgelegenheid in kantoren
De ontwikkeling van de totale werkgelegenheid laat sinds 2008 een dalende
tendens zien, waarmee de opgaande lijn sinds 2005 een einde nam. Ook de
kantoorhoudende branches te samen maken deze ontwikkeling door. Begin 2011
komt het totale aantal in kantoren werkzame personen uit op bijna ruim 185.400,ruim 1.700 of 0,9% minder dan een jaar eerder, en 3% minder dan in 2008, toen
het aantal (kantoor)banen het hoogste niveau ooit bereikte. Ten opzichte van begin
2006 daarentegen is er een groei van ruim 4.400, of 2,4%.
Gerelateerd aan het totaal in gebruik zijnde kantorenareaal is het bruto vloer-
oppervlak per kantoorbaan in 2011 te berekenen op gemiddeld circa 31 m. In de
werkgelegenheidscijfers zijn arbeidsplaatsen in baliekantoren niet meegenomen, in
de oppervlaktecijfers tellen deze kantoren wel mee. Wordt daarvoor gecorrigeerd,
dan komt het gemiddelde kantoorvloeroppervlak per werkende uit op circa 27 m.
Figuur 10 laat voor de meeste gemeenten in Haaglanden zien wat de ontwikkeling is
geweest van de bruto werkgelegenheid in kantoren in de afgelopen jaren. Deze bruto
werkgelegenheid wordt gemeten in aantallen banen van werkzame personen. Hetgaat hier om alle werkzame personen inclusief uitzendkrachten en parttimers die per
week 12 uur of minder werken.
Figuur 10
Kantoorbanen in
Haaglanden per gemeente
Bron: Werkgelegenheidsregister Haaglanden.
In tabel 16 is de ontwikkeling van de werkgelegenheid in kantoren uitgesplitst naar
gemeente. Vanaf 2006 is het beeld per gemeente vrij eenduidig: op Leidschendam-
Voorburg na neemt in alle gemeenten de werkgelegenheid in kantoren tot 2008 toe,
het merendeel laat ook tot 1 januari 2009 - in geringere mate - doorgaande groei
zien. Daarna zet in de meeste gemeenten een dalende lijn in: alleen in Midden-
Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Wassenaar blijft het aantal kantoorbanen op peil.
De ontwikkeling in Rijswijk is licht negatief, na 2011 wordt een sterkere afnamevoorzien.
Vooral in Pijnacker-Nootdorp is er sinds 2006 substantile groei van de werk-
gelegenheid in kantoren: ruim 31%; in absolute cijfers laat Den Haag in die vijf jaren
de hoogste groei van het aantal kantoorbanen zien: +2.370, op de voet gevolgd door
Zoetermeer met +2.270. Een deel van de groei in deze gemeenten is ten koste gegaan
van Leidschendam-Voorburg door vertrek uit die gemeente van rijksinstellingen als
AIVD en CBS, respectievelijk naar Zoetermeer en Den Haag.
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
aantalbanenx
1.0
00
aantalbanenx
1.0
00
Leidschendam-VoorburgRijswijk en
Zoetermeer
DelftDen Haag
Overige gemeenten
0
20
60
40
80
100
120
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
22/30
22 Monitor kantorenmarkt 2012
Tabel 16 Kantoorbanen in Haaglanden per gemeente
2006 2007 2008 2009 2010 2011 Index 2011 t.o.v.
2010 2006
Den Haag 107.973 110.202 113.073 112.928 111.400 110.343 99 102
Delft 13.544 13.721 14.235 14.958 14.569 14.568 100 108
Leidschendam-Voorburg 11.054 10.729 9.471 7.269 7.313 7.240 99 65Midden-Delfland 1.464 1.473 1.533 1.501 1.490 1.511 101 103
Pijnacker-Nootdorp 1.562 1.706 1.938 2.107 2.089 2.050 98 131
Rijswijk 18.591 19.149 19.996 19.727 19.907 19.688 99 106
Wassenaar 2.252 2.333 2.397 2.491 2.493 2.475 99 110
Westland 7.782 8.053 9.062 9.075 8.842 8.491 96 109
Zoetermeer 16.771 17.096 19.445 19.535 19.046 19.041 100 114
Totaal Haaglanden 180.993 184.462 191.150 189.591 187.149 185.407 99 102
Bron: Werkgelegenheidsregister Haaglanden.
De ontwikkeling per bedrijfstak is weergegeven in tabel 17. Belangrijkste kantoren-
sector is de zakelijke dienstverlening, en ook de sector met de meeste groei: sinds2006 neemt de werkgelegenheid in kantoren hier ononderbroken toe tot 2010,
sindsdien is er een lichte teruggang: over de laatste vijf jaar bedraagt de groei per
saldo ruim 13%. Openbaar bestuur, tweede waar het werkgelegenheid in kantoren
betreft, toont al vanaf 2008 tot 2011 banenverlies tot 2% onder het niveau van
2006. De informatie- en communicatiecluster als derde laat na groei tot 2008 daarna
tot 2010 teruggang zien, maar stabiliseert daarna. In het bank- en verzekeringswezen
tenslotte neemt de (kantoren)werkgelegenheid vrijwel gestaag af: sinds 2006 met
8%, waarvan de helft in het laatste jaar.
Tabel 17 Kantoorbanen in Haaglanden per bedrijfstak
2006 2007 2008 2009 2010 2011 Index 2011 t.o.v.
2010 2006
Bouwnijverheid 1.887 1.977 2.099 2.012 1.927 1.866 97 99
Transport, informatie en communicatie 25.981 26.100 27.144 24.960 23.793 23.861 100 92
Banken/verzekeringswezen 10.069 10.114 9.956 9.648 9.629 9.274 96 92
Zakelijke dienstverlening 63.449 67.373 72.331 73.127 72.646 71.765 99 113
Openbaar bestuur 60.145 60.015 60.405 59.653 59.255 58.898 99 98
Onderwijs, zorg en cultuur 10.096 10.005 10.221 11.348 11.296 11.426 101 113
Overige dienstverlening 9.366 8.878 8.994 8.843 8.603 8.287 96 88
Totaal Haaglanden 180.993 184.462 191.150 189.591 187.149 185.377 99 102
Bron: Werkgelegenheidsregister Haaglanden.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
23/30
23Definities kantorenmarkt
Definities kantorenmarkt
Onderzoeksperiode 1 januari 2011 tot 1 januari 2012.
Kantoor Gebouw waarin werkzaamheden voornamelijk zijn
gericht op (administratieve) verwerking van informatieen niet op vervaardiging, verwerking en/of opslag van
goederen.
Bestaande voorraad Het totaal (bruto) aanwezige kantoorvloeroppervlak in m.
Bruto vloeropppervlak De oppervlakte gemeten op vloerniveau langs de buiten-
(bvo) omtrek van de opgaande scheidingsconstructies, die de
desbetreffende ruimte of groep van ruimte omhullen.
Groei van de Wijziging in de omvang van de bestaande voorraad door:
voorraad c oppervlak in gereedgekomen nieuwbouw (+);
(netto toevoeging) cfunctiewijziging van gebouwen tot kantoren
(verkantoring) (+); c functiewijziging van kantoren naar ander gebruik
(ontkantoring) (-);
c sloop van kantoren (-).
Aanbod bestaande Vloeroppervlak in bestaande panden dat op de vrije markt
voorraad te koop en/of te huur wordt aangeboden.
Frictieleegstand Vrijgekomen aanbod dat leegstaat in afwachting van
opname door nieuwe gebruiker.
Herontwikkeling Bestaande kantoorpanden, tijdelijk uit de markt genomen,
in verband met, of in afwachting van renovatie.
In aanbouw Kantoorpand waarvan de bouw gestart is.
cVoor de vrije markt:
Initiatiefnemer is (project)ontwikkelaar. Bouw geschiedt
veelal voor de verhuur.
cVoor eigen gebruik: Initiatiefnemer is toekomstige gebruiker.
In voorbereiding Nieuwbouwplannen voor kantoren waarvoor een (beginsel-)
bouwplan is ingediend.
Huurprijs Vraagprijs per m2per jaar exclusief BTW en servicekosten.
Opname Aantal m2kantoorruimte dat in gebruik is genomen voorkantoordoeleinden.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
24/30
24 Monitor kantorenmarkt 2012
Bijlage 1
Aanbod van kantoorruimte in vier grootstedelijke regios, stand per 1 januari 2006 t/m 2009
Aanbod x 1.000 m bvo Index 2006 = 100
2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009
Den Haag 681.200 610.100 646.000 599.300 100 90 95 88
Amsterdam 1.622.200 1.479.200 1.282.200 1.326.700 100 91 79 82
Rotterdam 757.300 643.900 550.000 593.100 100 85 73 78
Utrecht 554.100 577.000 553.600 502.800 100 104 100 91
Totaal Randstad 3.614.800 3.310.200 3.031.800 3.021.900 100 92 84 84
Vervolg aanbod van kantoorruimte in vier grootstedelijke regios, stand per 1 januari 2010 t/m 2012
Aanbod x 1.000 m bvo Index 2006 = 100
2010 2011 2012 2010 2011 2012
Den Haag 628.900 862.900 895.000 92 127 131
Amsterdam 1.516.700 1.643.000 1.604.400 93 101 99Rotterdam 656.100 814.800 866.700 87 108 114
Utrecht 614.600 649.100 690.700 111 117 125
Totaal Randstad 3.416.300 3.969.800 4.056.800 95 110 112
Opname van kantoorruimte in vier grootstedelijke regios, 2005 t/m 2008
Aanbod x 1.000 m bvo Index 2005 = 100
2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2008
Den Haag 126.100 155.300 202.500 113.300 100 123 161 90
Amsterdam 349.300 505.200 456.500 395.500 100 145 131 113
Rotterdam 131.400 205.800 262.200 257.300 100 157 200 196
Utrecht 201.000 117.600 212.900 202.100 100 59 106 101Totaal Randstad 807.800 983.900 1.134.100 968.200 100 122 140 120
Vervolg opname van kantoorruimte in vier grootstedelijke regios, 2009 t/m 2011
Aanbod x 1.000 m bvo Index 2005 = 100
2009 2010 2011 2009 2010 2011
Den Haag 123.400 111.300 68.900 98 88 55
Amsterdam 279.900 188.700 253.100 80 54 72
Rotterdam 129.200 150.100 123.300 98 114 94
Utrecht 84.200 119.100 138.200 42 59 69
Totaal Randstad 616.700 569.200 583.500 76 70 72
Bron: Dynamis, Sprekende Cijfers Kantorenmarkten 2012, bewerking Stadsgewest Haaglanden, sector Economie.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
25/30
25Bijlagen
Bijlage 2
Oplevering van nieuwbouw van kantoren in Haaglanden
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker
Den HaagKoninginnegracht 16-19 Binnenstad 4.900 Renovatie + uitbreiding
(toename van 4.300 tot 4.900)
Babylon Nieuw Centraal 6.000 Pels Rijcken e.a., laatste fase
Wijnhavenkwartier Nieuw centrum 8.000 Fase 1A: De Kroon
Pijnacker-Nootdorp
Pijnacker Koningshof Zuid 1.800 Rondom Wonen, renovatie + optopping
(toename van van 1.200 tot 1.800)
Zoetermeer
Lus Zilverstraat Lansinghage 3.500 ERA Bouw
Totaal 2011 24.200
Onttrekking van kantoren in Haaglanden
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker
Den Haag
Grote Marktstraat Binnenstad 2.000
Koninginnegracht 16-19 Binnenstad 4.300 Zie boven
Bankastraat Archipelbuurt-Willemspark 300
Hofwijckstraat 37, Sigma Station HS 4.200
Van Alkemadelaan Alexanderkazerne Benoordenhout 1.000
Rijswijk
Steenplaetsstraat 11 Plaspoelpolder 3.150 Omzetting naar labaratoriumfuncte
Pijnacker-Nootdorp
Pijnacker Koningshof Zuid 1.200 Zie boven
Zoetermeer
Promenade/Amsterdamstraat Stadscentrum 1.500
Totaal 2011 17.650
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
26/30
26 Monitor kantorenmarkt 2012
Bijlage 3
Kantoorprojecten in aanbouw, voorbereiding en studie in het Stadsgewest Haaglandenper 1-1-2012, naar periode van oplevering (2012-2015)
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker Status/opmerkingen
Delft
Station zuid Delft Zuid 5.500 Discovery
Station zuid Delft Zuid 12.000 Intercity
Station zuid Delft Zuid 20.000 Orint Express
Station centrum/Westvest Spoorzone 29.000 Gemeente Delft: stadskantoor Fundering gestort,
gepland metrage 29.000,
mogelijk minder
Den Haag
NW-kwadrant Beatrixkwartier 19.800 De Monarch Gebouw I, sloop van
12.800, in aanbouw
NW-kwadrant Beatrixkwartier 15.300 De Monarch gebouw II
Frederikskazerne Benoordenhout 17.000 Defensiecluster in aanbouwVan Alkemadelaan Alexanderkazerne Benoordenhout 55.000 Internationaal Strafhof
Binckhorstlaan Binckhorstlaan 6.000 fase 1 Gemeente kan kantoor-
ontwikkeling tegenhouden
Kalvermarkt Binnenstad 1.800 Ministerie Defensie In aanbouw
Prins Clausplein Forepark 20.000 Bij ADO-stadion Perceel 2 (Ballast Nedam),
ontwikkelingscontract wordt ontbonden
s-Gravendreef Leidschenveen 45.000 Cluster A t/m D
Wijnhavenkwartier Nieuw centrum 112.250 Fase 1A: Ministeries van In aanbouw,
Justitie en BZK sloop van 102.000?
Wijnhavenkwartier Nieuw centrum 9.050 Fase 1B In aanbouw
Bezuidenhoutseweg Utrechtsebaan 12.000 Uitbreiding ministerie E,L&I In aanbouw
Eisenhowerlaan/Churchillplein 11 World Forumgebied 32.000 Europol In aanbouw
J.W. Frisolaan World Forumgebied 18.000 EurojustYpenburg, westelijk van station Ypenburg/A12 5.600 Deelplan 26 west In aanbouw
Ypenburg, westelijk van station Ypenburg/A12 24.400 Deelplan 26 west
Ypenburg, Ypenburgse stationsweg Ypenburg/A12 6.000 Deelplan 19, Politie- In aanbouw, voorts 28.000
opleidingscentrum De Yp 30.000 andere functies
Ypenburg, Ypenburgse stationsweg Ypenburg/A12 30.000 Deelplan 19, Ypenhage Plan gecanceld, mogelijk
andere functie(s)
Leidschendam-Voorburg
Duindoorn/Kon.Wilhelminalaan Leidsenhage e.o. 5.000 Gemeente Leidschendam- 2.000 Renovatie/
Voorburg (3.000) uitbreiding gemeente-
kantoor
NoraH Overgoo 20.000
Voorburg overige locaties 35.000 Utrechtsebaan, TenneT-locatie
Midden Delfland
Schipluiden 6.000 Gemeente Midden-Delfland: In aanbouw
bestuurscentrum
Pijnacker-Nootdorp
Pijnacker Pijnacker Centrum 5.000
Pijnacker PijnackerZuid 50.000 Mogelijk partieel na 2015
en in Heron
Nootdorp Heron 10.000 Ten koste van
plancapaciteit
Pijnacker Zuid
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
27/30
27Bijlagen
Vervolg bijlage 3 Kantoorprojecten in aanbouw, voorbereiding en studie in het Stadsgewest Haaglanden per 1-1-2012, naar periode van oplevering (2012-2015)
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker Status/opmerkingen
Rijswijk
Lange Kleiweg Plaspoelpolder 25.000 v.m. TH-locatie
Limpergstraat Plaspoelpolder 30.000 Sijthoff-locatie Alleen voor (max.2)
kantoren van strategisch
belang, optie voor EPO
Laan van Hoornwijck Hoornwijck 15.000 Kavel 15 Alleen voor 1 kantoor van
strategisch belang
Vrijenbanselaan Vrijenban 8.500 Dura Vermeer Getekend ontwikkelings-
contract, bestemmings-
planwijziging nodig
Wassenaar
Waalsdorperlaan overige locaties 4.900 Amerikaanse ambassade In aanbouw
Westland
Stokdijkkade Naaldwijk 3.500 Arcade In aanbouw
ABC-Westland Poeldijk 5.500
Tramkeerlus Wateringse Veld 3.000 4 villas Bouwvergunning verleend
Centrum Naaldwijk 20.000 Gemeente Westland: Uitbreiding huidig metrage
bestuurscentrum in Naaldwijk, voor huidig
metrage elders wellicht
andere functie
Zoetermeer
Station Rokkeveen 25.000 Toren Plein van de Ver.Naties Bestemmingsplan
+ optie extra laag op Rokkeveen Kantoren,bestaand kantoor 50.000 geschrapt
Centrum-Oost Stadscentrum 2.500 Restcapaciteit voor Cadenza vervallen
afronding Stadshart
Spazio fase II Stadscentrum p.m. Spazio II/Centrum West Oorspronkelijk plan
was 8.700; vervalt t.g.v.
wonen/onderwijs
Totaal 2011-2015 769.600 229.900 in aanbouw,
12 panden
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
28/30
28 Monitor kantorenmarkt 2012
Vervolg bijlage 3 Kantoorprojecten in aanbouw, voorbereiding en studie in het Stadsgewest Haaglanden per 1-1-2012, naar periode van oplevering (na 2015)
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker Status/opmerkingen
Delft
Station centrum Spoorzone 25.000
Schie-oevers Delft Zuid 130.000 50% na 2020
Den Haag
Van Alkemadelaan Alexanderkazerne Benoordenhout 17.000 Internationaal Strafhof Potentile uitbreiding
TNO/NATO Benoordenhout p.m. Deels op Wassenaars
grondgebied
NW-kwadrant Beatrixkwartier 50.000 De Monarch Resterende plancapaciteit
Binckhorstlaan/Jupiterkade Binckhorstlaan 6.000 AM Vastgoed Bouwvergunning
tot 15.000
Koningin Julianaplein Nieuw Centraal 43.000
Busplatform Nieuw Centraal 40.000 Prorail eigenaar,
overbouwing technisch mogelijk?
Donau/Wolga/Forepad Forepark 53.000 Rijkswaterstaatkavel en Plan voor omzetting naar
rest Wegenerlocatie bedrijfsruimteBusiness park Hoornwijck Hoornwijck 65.000 Kavel 10a (N-kavel) Nieuw plan wordt
opgesteld waarin tot
50.000 minder kantoren
Waldorpstraat Laakhaven HS 15.000 Spoorstrook 12.900 tijdelijke ontheffing
t.b.v. 1.800 studenten-
eenheden (in procedure)
Waldorpstraat Laakhaven HS 7.500 TNT-gebouw 5.000-10.000, geen
medewerking van
gemeente
Bezuidenhoutseweg Utrechtsebaan 7.000 De Vrijheid
Juliana van Stolberglaan Utrechtsebaan 10.000 Nabij conservatorium
Utrechtsebaan 28.000 Onderzoek naar omzetting
naar woningenEisenhowerlaan/Churchillplein World Forumgebied 10.000 Resterende plancapaciteit,
wijzigingsbevoegdheid
voor meer
Ypenburg, oostelijk van station Ypenburg/A12 30.000 Deelplan 26 oost
Norfolkterrein Scheveningen haven 8.000 Havenmeester
Leidschendam-Voorburg
NoraH Overgoo 20.000
Pijnacker-Nootdorp
Nootdorp Heron 20.000 Ten koste van
plancapaciteit
Pijnacker Zuid
Westland
Flora Holland Naaldwijk 10.000 Nieuw hoofdkantoor
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
29/30
29Bijlagen
Vervolg bijlage 3 Kantoorprojecten in aanbouw, voorbereiding en studie in het Stadsgewest Haaglanden per 1-1-2012, naar periode van oplevering (na 2015)
Locatie Kantorengebied Bvo in m Benaming/gebruiker Status/opmerkingen
Zoetermeer
Boerhaavelaan Afrikaweg 67.500 v.m. IBM Ca. 52.500 bestaand;
vigerend bestemmings- plan laat ruimte voor
+70.000; i.p.v. kantoren
mogelijk meer woningen
Kop Bredewater Rokkeveen 20.000 bij A12 Planologische reserve
Sawa Ring Rokkeveen 7.500 Solitaire kantoorvillas Bestemmingsplan
Rokkeveen Kantoren
Campus Uppsala Rokkeveen 4.000 Idem
Station Bleizo /A12 Stedenbaanknoop Bleizo 40.000 Onderdeel World GreenPort Grondgebied
Centre/Leisure Park Lansingerland: buiten
Haaglanden
Totaal na 2015 733.500
Totaal 1.503.100 229.900 In aanbouw, 12 panden
waarvan:
Den Haag 810.700 215.500 In aanbouw, 9 panden
Overig Haaglanden 692.400 14.400 In aanbouw, 3 panden
Bron: Gemeenten Stadsgewest Haaglanden en Steenworp, bewerking Stadsgewest Haaglanden sector Economie.
-
8/11/2019 Stadsgewest Haaglanden Monitor Kantorenmarkt 2012
30/30
UitgaveStadsgewest Haaglanden
Grote Marktstraat 43
Postbus 66
2501 CB Den Haag
Telefoon: 070 7501500
SamenstellingStadsgewest Haaglanden, sector Economie
Vormgeving
Zwart op Wit, Delft