Srednjovekovna SOFIJA PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII...

PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII – XIV VEK

Srednjovekovna

SOFIJA

Kroz vekove današnja prestonica Bugarske imala je različita imena: Serdika, Trijadica, Sredec i Sofi ja. Svojim sadašnjim

imenom ona je jedini grad u svetu koji nosi ime Premudrosti Božije. Budući da je uvek bio značajan administrativni i

kulturni centar, grad je sa svakom sledećom epohom dobijao nova obeležja. Njegovoj punoj prevrtljivosti sudbini posvećena

su tri izdanja koja govore o antičkoj, srednjovekovnoj i modernoj istoriji Sofi je. Dok prelistavate svaku knjižicu, saznaćete više

o kulturi Serda i Rimljana, do vas će dopreti odjek naše veličanstvene srednjovekovne istorije, na čije ćete tragove nejednom

nailaziti dok šetate ulicama savremene prestonice koja je danas prožeta evropskim duhom.

01

Srednjovekovna prošlost Sofi je vezana je za periode procvata i propadanja, obeležene dinamikom epohe. Promena imena grada u nekoliko navrata

odraz je političke konjunkture i promene državne pripadnosti kroz vekove. Početak srednjovekovnog razvoja antičke Serdike bio je obeležen intenzivnim havarsko-slovenskim najezdama i posledicama katastrofalnog zemljotresa u regionu, koji je u velikoj meri uništio grad krajem VI veka.

Izuzetno oskuni izvori omogućavaju rasvetljavanje tek pojedinih epizoda iz istorije Serdike u ono vreme. Početkom VII veka, pod pritiskom spoljne opasnosti od novih pustošenja zabeležena je seoba stanovnika Serdike prema Tesalonikiju (današnji Solun). Po svemu sudeći zbog nesposobnosti imperije da brani ove regione deo stanovništva morao je da potraži spas na jug. Sliku masovnog rasula i propadanja potvrđuju i arheološka istraživanja. Bez obzira na dugogodišnja raskopavanja znatnog dela Serdike, do sada je poznata samo pojedinačna građa iz perioda VII-VIII vek. Prilikom nekih arheoloških kapmanja proučeni su neveliki stanovi izgrađeni od polovnih cigala i kamenja bez vezivnog rastvora, organizovani u sklopu starijih prostorija većih antičkih zgrada. Nedostatak nesporno datiranog arheološkog materijala među njima otežava njihovo hronološko datiranje, ali se najverovatnije neke od tih građevina mogu datirati na upravo taj težak prelazni period.Û

Boj

ansk

a cr

kva

Svet

og N

ikole

i Sv

etog

Pan

tele

jmon

a, fr

esko

slika

rstv

o, X

III v

ek

Þ Hodorov prsten sa groba br.4, XIV vek, otkriven na nekropoli bazilike Svete Sofi e, NAIM – BAN

PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII – XIV VEKSrednjovekovna

SOFIJA

Ý Detalj sa kompleksa kraj rotonde Svetog Georgija, II-III vek

Posmatrano u celini, stiče se utisak o znatno reduciranom gradskom životu i odsustvu ekonomskog razvoja. Nezavisno od ukupne negativne slike, grad je očigledno sačuvao svoj značaj u određenoj meri, pošto je u episkopskim spisima iz 733-78. godine Serdika i dalje označena kao sedište arhiepiskopa provincije Unutrašnja Dakija. Ključni momenat u ranoj srednjovekovnoj istoriji grada je početak IX veka, kada grad prelazi u predele Prvog bugarskog carstva. U kontekstu spoljne politike Vizantije koja je nastojala da povrati kontrolu nad balkanskim teritorijama, strateški položaj Serdike se po ko zna koji put pokazao presudnim. Verovatno su već drugom polovinom ili krajem VIII veka od strane Konstantinopolja preduzete akcije na obnavljanju i učvršćivanju određenih uporišta u centralnom i zapadnom delu Balkana koja su mogla da posluže kao polazne baze za vojne akcije protiv Bugarske. Važno mesto u tim planovima vasileusa zauzimala je Serdika. Na učvršćenju su urađeni remontni radovi, a zatim je tamo po svemu sudeći ostavljen i vojni garnizon.

Pošto je naslutio opasnost sa zapada, bugarski kan Krum (803–814. god.) je preventivno preduzeo pohod. Godine 809. on je iznenada napao na Serdiku, porušio deo učvršćenja i uništio

Û Rotonda Svetog G

eorgija, IV vek


SOFIJA

6-hiljadnu vizantijsku vojsku, a posle toga se povukao. Ove akcije bugarskog vladara primorale su Nićifora I (802–811 god.) da ponovo preduzme mere za učvršćivanje grada. Dve godine kasnije, nakon odlučne Krumove pobede koja je rezultirala smrću vizantijskog vasileusa, Serdika je u celini prešla u bugarske ruke zajedno sa prostranim teritorijama Balkanskog poluostrva. Usled ovih zbivanja grad je postao deo bugarske države.

Nova politička situacija dovela je i do promene imena starog grada. U tom periodu ime Serdika zamenjeno je slovenskim Sredec, što bi reklo središte, centar. Verovatno je nakon prvobitnog osvajanja u gradu razmešten slovenski garnizon, čime se može objasniti i slovenizacija antičkog imena. Prilikom arheoloških proučavanja kraj zapadne kapije i drugih delova zida tvrđave pronađene su slovenske kuće tipa poluzemunica koje su datirane upravo na IX vek.

Posle hrišćanizacije Bugarskog carstva sredinom IX veka episkopsko sedište u Sredecu potpalo je pod vrhovnu vlast bugarskog patrijarha u Preslavu. Verovatno je glavna crkva grada u to vreme pa i kasnije bila rotonda Svetog Georgija. Od izuzetnog značaja za proslavu Sredeca bilo je prenošenje moštiju Svetog Ivana Rilskog u drugoj polovini X veka. One su prvobitno čuvane u crkvi Svetog Luke, a kasnije prenete u novoizgrađeni hram koji je nosio ime sveca.

05

Û S

rede

c, a

utor

J.O

berb

auer

, akv

arel

, OKI

Muz

ej is

torij

e So

fije

Kan Krum piruje nakon pobede nad imperatorom Nićiforom, minijatura iz bugarskog prevoda Manasijeve hronike, XIV vek Û


SOFIJA

Nedostaju izvori o razvoju Sredeca do poslednjih decenija X veka, što indirektno svedoči o mirnom i povoljnom razvoju grada. Za vreme dinamičnih zbivanja u poslednjoj četvrtini X i na početku XI veka, kada je Vizantija postepeno zaposela bugarske teritorije, Sredec je ponovo igrao važnu ulogu. Godine 971. pala je bugarska prestonica Preslav, a sledećih godina i severoistočni delovi bugarske države. Politički i duhovni centar Bugarske prebačen je na jugozapadne bugarske teritorije kojima su upravljali sinovi komite Nikole – David, Mojsej, Aron i Samuil. Prema izvorima, 986. godine upravnik Sredeca bio je jedan od četvorice braće – Aron. U godinama koje su usledile bugarski vladar car Samuil (997–1014. god.) odabrao je za prestonicu Prespu. U tim nemirnim godinama stalnih ratova između Bugarske i Vizantije sedište bugarskog patrijarha je iz Preslava premešteno u Drstar, a na kraju u Prespu. Ima razloga za tvrdnju da je posle osvajanja Drstara patrijarh Damjan za kratko vreme imao rezidenciju u Sredecu. Prema nekim naučnicima za ovu značajnu epizodu iz istorije grada vezan je jedan natpis na grčkom jeziku ugrađen u južni zid transepte bazilike Svete Sofi je koji glasi: “Za mnogaja leta patrijarhu!”.

Indikativne za značaj grada su i vojne kampanje imperatora Vasilija II (976–1025. god.), koji je između Û

Baz

lilika

Sve

te S

ofi je

Û Bazlilika Svete Sofi je – enterijer i fragm

enti sa nekropole


SOFIJA

Ý Anđeo, fragment freskoslikarstva, XI vek, rotonda Svetog Georgija

986. i 1016. godine u tri neuspešna navrata pokušao da ga pripoji. Tek posle smrti poslednjeg bugarskog cara Ivana Vladislava 1018. godine i potpunog osvajanja bugarskih teritorija, Sredec je prešao u predele Vizantijske imperije.

Arheološki tragovi iz tog prvog bugarskog perioda Sredeca su prilično ograničeni i često puta se gube ispod naslaga kasnijih gradnji i ruševina. Pored slovenskog prisustva oko zidova tvrđave, u samoj gradnji bedema primećene se popravke koje datiraju iz tog perioda. Prema nekim istraživačima rekonstrukcija antičke severoistočne okrugle kule u četvorougaonu takođe je vezana za bugarski peri-od obitavanja Sredeca.

Narednih 176 godina istorije grada (1018–1194. god.) obeleženo je promenjenim političkim uslovima. Pretvoren u deo vizantijske državne organizacije, Sredec

igra značajnu ulogu kao centar administrativne oblasti – tema i sedište njenog upravnika – duka/katepana. Ime grada je promenjeno iz Sredeca u Trijadicu. Pobeda vizantijske vlasti ovde je proslavljena islikavanjem rotonde Svetog Georgija početkom XI veka. Od tog najranijeg slikarskog sloja na kupoli je sačuvan izvanredan lik ogromnog letećeg anđela neobično produhovljenog izraza lica.

Pod vizantijskom vlašću Trijadica je postepeno povratila svoj oblik bogatog provincijalnog grada, kako stoji u spisima hroničara. Povodom različitih vojnih

09 Proroci, fragment freskoslikarstva, XIV vek, rotonda Svetog Georgija Þ


SOFIJA

kampanja u gradu su ne retko boravili vizantijski imperatori. Godine 1040. ovde je doputovao Mihail IV Paflagon u vezi sa ugušivanjem ustanka Petra Deljana. Vizantijski hroničari su, komentarišući tu epizodu istorije. naveli hrabrost bugarskih branilaca tvrđave Bojana, koja se uzdizala jugozapadno od Trijadice. Sredinom XI veka upravnik grada je bio vizantijski vojskovođa Roman Diogen, budući imperator. Odavde je imperator Isak I Komnin krenuo u pohod protiv Pečenega, a Manuil I Komnin je 50. i 60. godina XII veka često koristio Trijadicu kao polaznu bazu za svoje pohode protiv Mađara. Za vreme njegove vladavine upravnik grada bio je Georgi Skilica – dvorski pisac i pesnik. On je autor žitija bugarskog sveca Svetog Ivana Rilskog, u kome je opisana zanimljiva scena čudotvornog isceljenja imperatora posredništvom episkopa Trijadice i zahvaljujući moštima sveca. Taj na prvi pogled mistični događaj u stvari govori o tesnoj saradnji između episkopa i upravnika koja je imala za cilj da pridobiju imperatorsku blagonaklonost i finansijske povlastice za grad.

Drugi sloj fresaka u rotondi Svetog Georgija koji datira upravo iz tog perioda (60-70. godine XII veka) svedoči da se ovaj potez gradskih vlasti pokazao uspešnim. Od ovih fresaka do nas su došli likovi nekih svetaca i široki pojas sa figurama šesnaest proroka pod kupolom.

Blag

oves

ti, fr

esko

slika

rstv

o, X

II ve

k, ro

tond

a Sv

etog

Geo

rgija

Û

10

Û Hristovo rođenje, freskoslikarstvo, XII vek, rotonda Svetog Georgija

Û Sveci, freskoslikarstvo, XII vek, rotonda Svetog Georgija


SOFIJA

Na beloj traci ispod nogu proroka stoji natpis koji navodi da je freske naručio mesni episkop čije ime nije sačuvano. Natpis je rađen u metričkoj formi i ispunjen je verbalnim figurama koje su karakteristične za Konstantinopoljska dela te epohe. Visoki stil pisanih reči navodi na pretpostavku da je upravo visoko obrazovani upravnik Trijadice u ono vreme Georgi Skilica autor ovog teksta.

Pored povoljnih uslova za razvoj Trijadice čemu su doprinosile i posete imperatora i visokih zvaničnika, grad je ne retko bio meta spoljnih pretnji. Poznato je da su se u IX veku u njegovu okolinu doselili Pečenezi, a bogumilstvo je bilo široko rasprostranjeno i ponekad stvaralo razmirice. Godine 1096. kroz Trijadicu je prošla vojska Prvog krstaškog pohoda, pa je tada stanovništvo bilo primorano da se sakrije da bi sačuvalo svoju hranu i imovinu. Sledeća dva krstaška pohoda 1147. i 1189. godine takođe su prouzrokovala nestabilnost i konflikte. 1183. godine grad je osvojio i opustošio mađarski kralj Bela III koji je opljačkao i mošti svetog Ivana Rilskog. Ubrzo posle toga međutim relikvije sveca su vraćene u Trijadicu, a nekoliko godina kasnije bugarski car Asen I preneo ih je u novu prestonisu – Trnovo. Û

Hra

m S

vete

Pet

ke S

amar

džijs

ke

13 Freskoslikarstvo, fragment, XIII vek, hram Svete Petke Stare Þ

Godine 1194. Trijadicu je osvojio car Asen I i ona je ponovo pripojena bugarskoj državi. Obnovljeno je i staro

ime grada – Sredec, a episkopija je bila podređena diocezi u Trnovu. Uzlazni politički razvoj Bugarskog carstva u prvoj polovini XIII veka povoljno se odrazio i na razvoj Sredeca. U gradu je podignuto puno crkava i građevina. Gradski sistem učvršćenja pretrpeo je značajne popravke koje su najprimetnije kod istočne kapije. U tom periodu podignute su crkve Svete Petke Stare, Svetog Nikolaja Mirlikijskog kao i crkva u južnom delu bulevara Kneginje Marije Luize. Pretpostavqa se da su negde u drugoj polovini XIV veka izgrađene crkve Svete Petke Samardžijske i Svetog Spasa, kao i srednjovekovne crkve ispod današnje katedrale Svete Nedelje. Episkopski hram je i dalje bio smešten u crkvi Svetog Georgija - najvećoj i najreprezentativnijoj crkvi u učvršćenom gradu. Za vreme vladavine cara Ivana Asena II (1218–1241. god.) Sredec je bio poveren carevom bratu – sevastokratoru Aleksandru. Sredinom XIII veka ovde je za upravnika oblasti poslan sevastokrator Kalojan, brat od strica bugarskom caru Konstantinu Tihu Asenu (1257–1277. god.).


SOFIJA

Pretpostavlja se da je njegova rezidencija bila smeštena u jugoistočnom delu Sredeca, koristeći delove starog rimskog rezidencijalnog kompleksa. U narodnom sećanju Kalojanovo ime je ostalo sačuvano po nazivu jedne gradske četvrti koja je formirana za vreme turske vladavine, a danas je uspomena na slavnog bugarskog vladara sačuvana u nazivu sofijske ulice “Kalojan”.

Pored njegove delatnosti kao upravnika Sredeca, Kalojanovo ime vezuje se i za jedinstveni spomenik srednjovekovne umetnosti – Bojansku crkvu. Udaljena na oko 8 kilometara jugozapadno od Sredeca (u današnjoj četvrti Bojana), crkva se verovatno nalazila u predelima izvangradskih poseda sevastokratora. Izgrađena u XI veku kao mala građevina u obliku krsta, crkva je 1259. godine proširena i ponovo islikana po nalogu i sredstvima Kalojana. Jedinstveni su likovi Kalojana i njegove supruge Desislave u priprati crkve, a na suprotnoj strani naslikan je carski par - car Konstantin Tih Asen i njegova supruga carica Irina. Izvanredni umetnički kvaliteti kako portreta bugarskih vladara, tako i ostalog freskoslikarstva, razlog su da ovo remek-delo srednjovekovne bugarske umetnosti bude stavljeno na Uneskovu listu Svetske kulturne baštine.

Poslednjih godina restauratorski radovi na freskama crkve doveli su do neočekivanog otkrića – imena Û

Kal

ojan

i De

sisla

va, f

resk

oslik

arst

vo, X

III v

ek, B

ojan

ska

crkv

a Sv

etog

Niko

le i

Svet

og P

ante

lejm

ona


SOFIJA

majstora koji je naslikao neverovatno produhovljene i žive likove. Prilikom skidanja živopisnog sloja, ispod njega na zidu crkve pronađen je natpis ispisan ugljenom: «Az Vasilije pisah». Naučna analiza ukupnih podataka, kao i spominjanje ovog imena u Bojanskom pomeniku omogućili su da se identifikuje ime slikara – zografa Vasilija.

Četrnaesto stoleće donelo je nove promene u razvoju Sredeca. Verovatno u prvim decenijama grad je ozbiljno stradao u razornom zemljotresu u kome je porušena kupola glavne gradske crkve Svetog Georgija. Ovaj događaj nametnuo je smenu sedišta episkopije, pa je funkciju katedralnog hrama preuzela velika antička bazilika Svete Sofije, na uzvišici istočno od grada. Ova promena zabeležena je u Sredeckom jevanđelju iz 1331. godine koje je prepisivano u bazilici Svete Sofije. Upravo za povećani značaj i novu funkciju ove impozantne građevine vezuje se nova promena imena grada – iz Sredeca u Sofiju. Novi naziv se prvi put spominje u pisanom obliku u zahvalnici cara Ivana Šišmana Dragalevskom manastiru iz 1378. godine.

Pretpostavlja se da je krajem XIV veka popravljena kupola i nanet je poslednji živopisni sloj u crkvi Svetog Georgija. Verovatno u to vreme ili nešto kasnije ona je ponovo preuzela funkcije glavnog gradskog hrama, sudeći prema izvorima iz sredine XV veka. Živopis od koje su sačuvani likovi Hristosa Svedržitelja i 22 figure proroka, svedoči o kulturnom i ekonomskom procvatu Sofije u poslednjim decenijama pre osmanske najezde. Za vreme svog carovanja poslednji bugarski vladari – braća car Ivan Šišman i car Ivan Sracimir često su jedan drugome osporavali kome pripadaju teritorija Sofije i sam grad.

Godine 1372. osmanski Turci zaposeli su tvrđave kod Ihtimana i Samokova na prilazima Sofiji. Verovatno u isto vreme osvojena je i tvrđava Urvič koju je branio

Û Nekropola bazilike Svete Sofije

Û Vitomirov prsten, prva polovina XIV veka, bazilika Svete Sofi je, NAIM-BAN

Û Zlatni prsten sa groba br.9, XIV vek, bazilika Svete Sofi je, NAIM-BAN


SOFIJA

Û H

risto

s Sv

edrž

itelj,

fresk

oslik

arst

vo, X

IV v

ek, r

oton

da S

veto

g G

eorg

ija

19

Ivan Asen V – brat cara Ivana Šišmana. Nekoliko godina kasnije Sofi ja je pala pod tromesečnu tešku opsadu rumelijskog beglerbega Lale Šahina koja je bila neuspešna. Nezavisno od čvrstih bedema tvrđave i odvažnosti i hrabrosti predvodnika poslednjih branilaca Sofi je – vojvode Janka, brjčanost i moć osmanske vojske pokazale su se od presudnog značaja. Godine 1382. Turci su osvojili grad i on je uključen u teritorije Osmanske imperije.

Arheološka proučavanja ostataka tog perioda na području Sofi je su ograničena. Utvrđeno je da je popravljan sistem učvršćenja, što je najuočljivije kod istočne kapije. U znatnoj meri je proučen deo crkvenih zgrada i njihove nekropole. Raskopavanja na nekropoli oko crkve Svete Sofi je dovela su do jednih od najreprezentativnijih srednjovekovnih nalazaka. Ovde su pronađeni brojni zlatni ukrasi koji svedoče o visokom stepenu razvoja zanata i juvelirskih tehnika. Freskoslikarstvo u srednjovekovnim crkvama govori o majstorstvu ovdašnjih slikara i ujedno o ekonomskim mogućnostima građana. Poljoprivredna proizvodnja, trgovina, proizvodnja gvožđa u okolini Samokova i obrada obojenih metala među glavnim su izvorima prosperiteta mesnog stanovništva. Ukupni duhovni uspon ilustruje i podizanje brojnih crkava i manastira u Sofi ji i njenoj okolini, tako zvanom Sofi jskom Svetogorju. Veliki deo tih spomenika amblematičan je ne samo za grad nego ima svoju neprolaznu vrednost u kulturnom nasleđu Bugarske.


SOFIJA

5ÛÛÛ

2 3

4

1

ÛN

6

1 Rotonda Svetog Georgija

2 Hram Svete Petke Stare

3 Hram Svetog Nikolaja Mirlikijskog

4 Hram Svete Petke Samardžijske

5 Bojanska crkva Svetog Nikole i Svetog Pantelejmona

6 Bazilika Svete Sofije

LEGENDA VII-XIV VEK KARTA SOFIJSKOG SVETOGORJA

© 2013, © Autorski kolektiv: prof. Božidar Dimitrov, prof. Georgi Jankov, prof. dr Svilen Stefanov, dr Kalina Hristova, Elinka Bojadžijeva, gl.as. dr Mario Ivanov, Valentina Nedevska, © Umetnička obrada: Klub 50

SOFIJA

Srednjovekovna

SOFIJA

www.visitsofia.bg

Bes

plat

na d

istr

ibuc

ija

DREVNA SOFIJAIstorijski razvoj Sofi je od praistorije do kraja VI veka

SREDNJOVEKOVNA SOFIJA VII – XIV vek

MODERNA SOFIJAGrad mudrosti, vere i nade

PRESTONIČKA OPŠTINA, JAVNO PREDUZEĆE „TURISTIČKE USLUGE“ul. „Oborište“ 44, 1505, Sofi ja, tel.: +359 2 943 47 28, faks: +359 2 943 47 68, e-mail: opto@info-sofi a.bg

TURISTIČKI INFORMACIONI CENTAR – SOFIJAbul. „Car Osvoboditel“ 22 (u podzemnom prolazu SU „Sv. Kliment Ohridski”), Sofi ja, tel.: +359 2 491 83 44, 491 83 45, e-mail: tourist@info-sofi a.bg, Fb: InformationCentreSofi a

ISTORIJSKI RAZVOJ SOFIJE OD PRAISTORIJE DO KRAJA VI VEKA

Drevna

SOFIJA PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII – XIV VEK

Srednjovekovna

SOFIJA GRAD MUDROSTI, VERE I NADE

Moderna

SOFIJA

Srednjovekovna SOFIJA PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII...

Documents

Transcript of Srednjovekovna SOFIJA PERIOD PROCVATA I PROPADANJA VII...