Sy l wia Hor ska - S chwarzIn sty tut Ge o gra fii i Roz wo ju Re gio nal ne goZak³ad Ge o gra fii Fi zy cz nejUni we r sy tet Wroc³awskis.ho r ska@ama de us.biz.pl

Spe cy fi ka wa run ków glebo wo-sie dli sko wychdo lin rze cz nych jako wy nik obie gu wodyw po szcze gó l nych morfo hydro lito to pach– na przyk³ad zie fra g men tów do li ny Odry

The spe ci fi ci ty of soil and bio to pic con di tionsof the ri vers val le ys as a re sult of the wa ter ci r cu la tionin si de in di vi du al morfo hydro li to tops – on the exa m p le

of the Odra valley fragments

Abs tract: The ele men ta ry as ses s ment of the soil po ten tials and bio to pic con di tion of the Odra Val leyde pends on re co g ni tion of the na tu ral open sy stem stru c tu re and fe a tu res of the water circulationsystem.

Soil and bio to pic con di tions of the Odra Val ley de pend on mor p ho lo gy of the val ley, the ri ver sta ge and the ran ge of flo ods as well as depth to the gro un d wa ter. The se fa c tors, to ge t her with phy si caland che mi cal pro per ties of the river’s se di ments form dif fe rent pla in zones parallel to river bed.

Cur rent phy si cal and che mi cal pro per ties of so ils in the Odra val ley are the re sult of two fa c tors:chan ging se di men ta ry con di tions of the ri ver cen tu ries and the agri cu l tu re and the in du stry lo ca ted in the Odra val ley. They have in flu en ce on the va ria bi li ty of biotopes of the Odra valley.

Key words: Odra Val ley, eko sy stem, morfo hydro li to tops , wa ter ci r cu la tion

S³owa klu czo we: do li na Odry, eko sy stem, morfo hydro lito to py, obieg wody

Wstêp

Obe c ny stan i roz wój geo kom p le ksów do li ny Odry dete rmi no wa ny jestobie giem wody w zle w ni. Au to rka przy jê³a za A. Ko strze wskim (kon su l ta cjeust ne), i¿ zle w nie cz¹stko we oraz wy dzie lo ne w ich za siê gu uk³ady obie guwody ni ¿ sze go rzê du tworz¹ auto no mi cz ne sy ste my przy rod ni cze o cha ra kte -rze otwa r tym. Fun kcjo no wa nie geoe ko sy ste mów do lin nych wa run ko wa nejest przep³ywem ma te rii i ene r gii wewn¹trz ge o sy ste mów przyrodniczych,którego kierunek wyznacza tzw. ma³y obieg wody.

Cha ra kter ma³ego obie gu wody w ge o sy ste mach za le ¿y prze de wszy stkim odich stru ktu ry we wnê trz nej wa run ko wa nej mo r fo lo gi¹ te re nu, li to lo gi¹ utwo rów

Re gio na l ne Stu dia Ekologi czno- Krajo brazo wePro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, tom XVI

Wa r sza wa 2006

powie rz ch nio wych, ro dza jem po kry cia te re nu, ro dza jem i sto p niem ho mo ro bii,wa run ka mi atmo sfe rycz ny mi, sta na mi przep³ywów wód w rze ce itp.

Wsze l kie zmia ny cha ra kte ru ma³ego obie gu wody w do li nie po wo duj¹prze kszta³ce nie ma³o od po rnych ko m po nen tów œro do wi ska przy rod ni cze go –fi to to pów oraz wp³ywaj¹ na zmia nê stru ktu ry gleb – pedotopów.

G³ów nym za³o¿e niem ba da w czym by³o po twier dze nie tezy, i¿ wa run ki gle -bo we i sie d li sko we bio to pów do lin rze cz nych sta no wi¹ od zwier cied le nie sto -sun ków wod nych, bêd¹cych wy ni kiem kr¹¿e nia wody w otwa r tych sy ste mach przyrodniczych (geoekosystemach).

Cha ra kte ry styka morfo hydro lito to pów wy bra nych fra g men tówdo li ny Odry miê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem

Dzi sie j sza rze Ÿ ba do li ny Odry two rzy z³o¿o ny, ró¿ no wie ko wy sy stem te ra -so wy, bêd¹cy efe ktem pro ce sów erozyj no-aku mulacy j nych rze ki, za cho -dz¹cych w ci¹gu osta t nich ki l ku na stu ty siê cy lat oraz pro ce sów wspó³cze s -nych zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ cz³owieka.

Odra wraz z li cz ny mi dop³ywa mi sta no wi re gio naln¹ bazê dre na ¿ow¹. Lo -ka l nie, w ob rê bie ba da ne go te re nu przy j mu je wody mnie j szych dop³ywów:M³ynów ki Je le c kiej, Smo tra wy, Pi sko r nej, dre nuj¹c przy leg³e te re ny. Fun kcjêre ten cyjn¹ na ba da nym ob sza rze pe³ni¹ zag³êbie nia da w nych ko ryt rze ki i ryn -ny po wo dzio we na te ra sach za le wo wych wype³nio ne wod¹, zbio r ni ki wod nepo cho dze nia antro poge nicz ne go oraz od ciê te fra g men ty ko ry ta Odry (sta ro -rze cza) na te ra sach za le wo wych w ró ¿ nych fa zach roz wo ju. Przed re gu lacj¹ko ry ta Odra by³a rzek¹ ty po wo me an druj¹c¹, cze go li cz ne œwia de c twa w po -sta ci sta ro rze czy mo ¿e my ob se r wo waæ dzi siaj w ob rê bie teras zalewowych.Dzisiejsz¹ strukturê wewnêtrzn¹ geokompleksów czêœciowych badanego od -cin ka doliny Odry tworz¹:

– Mo r fo to py – kszta³to wa ne przez: dzia³al noœæ wody grun to wej i opa do -wej oraz po wie rzch nio wej, dzia³al noœæ wia tru, inne pro ce sy (de nu da cja, ruchy ma so we, pro ce sy ni wa l ne, aku mu la cja ma te rii or ga ni cz nej i mi ne ra l -nej w za g³êbie niach te re nu itp.) oraz dzia³al noœæ cz³owie ka. W opa r ciu o wy -¿ej wy mie nio ne pro ce sy na ba da nym od cin ku wy dzie lo no mo r fo to py o ge ne -zie akumu lacyj no-ero zyj nej, eo li cz nej, erozyj no-de nudacy j nej, antro poge -ni cz nej.

– Li to to py – de cy duj¹ o wa run kach in fi l tra cji, re ten cji oraz spo so bie od -p³ywu wody w do li nie, przez co wa run kuj¹ typ bi lan su wod ne go zle w ni, bez -po œred nio wp³ywaj¹c na ma³y obieg wody w geo kom p le ksach czê œcio wych.W do li nie s¹ to prze de wszy stkim alu wia rze cz ne: pia ski, ¿wi ry oraz mu³ki,bêd¹ce efe ktem gro ma dze nia siê osa du nie sio ne go przez rze kê. Je dy nie w ob -rê bie naj wy ¿szej te ra sy nad za le wo wej spo ty ka my li to to py pia sków eo li cz -nych oraz mie j s ca mi wy stê puj¹ li to to py glin zwa³owych. Du¿y udzia³ sta no -wi¹ osa dy minera lno-or gani cz ne, bêd¹ce efe ktem aku mu la cji mad na te ra sach

152 Sy l wia Hor ska - S chwarz

za le wo wych oraz materii organicznej w starorzeczach i p³ytkich zag³êbieniach bezodp³ywowych wype³nionych wod¹.

– Hy dro to py – pod staw¹ wy dzie le nia hy dro to pów do li ny Odry na ba da nymod cin ku by³o roz po zna nie wa run ków hy dro logi cz nych w za kre sie: udzia³uwód powie rz ch nio wych (cie ków okre so wych, epi zo dy cz nych), zbio r ni kówwod nych na tu ra l nych i sztu cz nych, ob sza rów pod mok³ych, mo kra de³, ob sza -rów zme lio ro wa nych oraz cha ra kte ru wód grun to wych i g³êbo ko œci zwie r -ciad³a wody w do li nie. Sto sun ki wod ne – bêd¹ce sum¹ pro ce sów: in fi l tra cji,pa ro wa nia, sp³ywu – kszta³tuj¹ sp³yw wód w kie run ku dna do li ny. Na ba da -nym ob sza rze wy dzie lo no 14 typy hy dro to pów: H1 – przep³ywo wo- zale wo wy den do lin nych; H2 – zale wo wo - przep³ywowo -infi ltra cyj ny te ras do 1,5 m n.p.rze ki; H3 – infil tracyj no-za lewo wy te ras 1,5–2,5 m n.p. rze ki; H4 –zalewowo-e wa po transpi racyjno-in filtracyj ny te ras 1,5–2,5 m n.p. rze ki; H5 –infil tracyj no-za le wo wy te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki; H6 – przep³ywowo-re -tencyjno-e wapotran spiracyj ny zag³êbieñ bez odp³ywo wych, okre so wo prze -p³ywo wych na te ra sach 2,5–3 m n.p. rze ki; H7 – zalewowo-e wapotranspi -racyjno-in filtracyj ny te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki; H8 – infil tra cy j no-sp³y -wowo-e wapo transpi racyj ny te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki; H10 – infiltracy jno --ewapo transpira cyj no-sp³ywo wy te ras nad za le wo wych 4,0–6,0 m n.p. rze ki;H11 – ewapo tran spira cyj no-sp³ywo wy te ras nad za le wo wych 4,0–6,0 m n.p.rze ki; H12 – infiltra cyjno-ewa potranspi ra cyj ny te ras nad za le wo wych 5,0–8,0 mn.p. rze ki; H13 – infi ltra cy j ny te ras nad za le wo wych 5–8 m n.p. rze ki; H14 –infiltra cyjno-ewa potranspi racyj ny wy dmo wy.

Po zna nie mo r fo to pów, li to to pów oraz hy dro to pów po zwo li³o wy dzie liæna ba da nym ob sza rze 18 ty pów morfo hydro lito to pów (rys. 1): 1) przep³y -wowo -za lewowo -infil tracyj ny den do lin nych zbu do wa nych z pia sków i ¿wi -rów; 2) infil tracyj no-za lewo wy te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa nychz pia sków i ¿wi rów; 3) zale wo wo - przep³ywowo-re tencyjno-e wapotran -spiracyj ny zag³ê bieñ bez odp³ywo wych okre so wo przep³ywo wych te ras2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z namu³ów; 4) zalewowo-in filtracyjno --ewapotran spiracyj ny ta ra sów 2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z mad za -le gaj¹cych na pia skach i ¿wi rach; 5) zalewowo- retencyjno -ewapotran -spiracyj ny zag³êbieñ bez odp³ywo wych te ra sy 2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa -nych z na mu³ów; 6) infil tra cy j no-sp³ywo wy te ras nad za le wo wych 4,0–6,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów; 7) infiltra cyjno-ewa potranspi -racyj ny wydm zbu do wa nych z pia sków eo li cz nych; 8) infiltracy jno-ewapo -transpira cyj no-sp³ywo wy te ras 4,0–6,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów za le gaj¹cych na gli nach; 9) zalewowo-e wapotranspi racyjno-in -filtracyj ny te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z mad; 10) zalewowo-in -filtracyjno -ewapotran spiracyj ny te ras 2,5–3,0 m n.p. rze ki zbu do wa nychz pia sków i ¿wi rów za le gaj¹cych na gli nach; 11) infiltracy jno-ewapo -transpira cyj no-sp³ywo wy te ras 5,0–8,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z pia sków

Spe cy fi ka wa run ków glebo wo-sie dli sko wych do lin rze cz nych... 153

i ¿wi rów za le gaj¹cych na gli nach; 12) infi ltra cy j ny te ras 5,0–8,0 m n.p. rze kizbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów; 13) ewapo tran spira cyj no-sp³ywo wy te ras 5,0–8,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z glin zwa³owych; 14) zale wo wo - prze -p³ywowo-e wapo transpi racyj ny den do lin nych zbu do wa nych z namu³ów;15) zalewo wo-in filtra cyj ny te ras 1,5–2,5 m n.p. rze ki zbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów; 16) zalewowo -e wapotranspi racyjno-in filtracyj ny te ras 1,5–2,5 mn.p. rze ki zbu do wa nych z mad; 17) zale wo wo-in filtra cyj ny te ras do 1,5 m n.p.rze ki zbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów; 18) infiltracy jno-ewapo transpira cyj -no-sp³ywo wy te ras 7,0–9,0 m n.p. rze ki zbu do wa nych z pia sków i ¿wi rów za -le gaj¹cych na gli nach zwa³owych.

Cha ra kte ry styka sie d li sko wa i spe cy fi ka fi to to pów do li ny Odrymiê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem

Odra w mezo ho lo ce nie pocz¹tko wo roz wi ja³a siê jako rze ka doj rza³a swo -bod nie me an druj¹ca, w pó Ÿ nie j szym okre sie zmia ny wa run ków œro do wi sko -wych spo wo do wa³y, ¿e w do li nie za czê³y osa dzaæ siê osa dy ty po we dla rze ki„dzi kiej” (My œli wska 2001). Osa dy, któ re po wsta wa³y w wa run kach wy rów -

154 Sy l wia Hor ska - S chwarz

Ryc. 1. Morfo hydro lito to py do li ny Odry miê dzy Wroc³awiem a O³aw¹

Fig. 1. Morfo hydro li to tops of the Odra val ley be twe en Wroc ³aw – O ³a wa

na nych i spo ko j nych przep³ywów, cha ra kte ryzu je du¿a za wa r toœæ fra kcjipy³owej i i³owej (gli ny py la ste, i³y py la ste), w mia rê zmie niaj¹cych siê wa run -ków, spo wo do wa nych g³ów nie wy le sie niem te ras za le wo wych, po wsta wa³yosa dy o bar dziej zró¿ ni co wa nym uzia r nie niu z du¿¹ zawartoœci¹ frakcjipiaszczystej (py³y piaszczyste, gliny i piaski pylaste).

Re gu la cja ko ry ta Odry i in ten sy w na eks plo a ta cja wê gla ka mien ne go w jejdo rze czu spo wo do wa³y, i¿ na te ra sach za le wo wych po wsta³y osa dy o du ¿ejza wa r to œci py³u, okru chów wê gla oraz sub stan cji or ga ni cz nych, tzw. madyprze mys³owe (Szcze pan kie wicz 1974). Wraz ze zmie niaj¹cymi siê wa run ka mi zmie nia³ siê rów nie¿ cha ra kter osa du, w li cz nych wie r ce niach i wko pach wy -ko na nych na te ra sie za le wo wej 2,5–3,0 m n.p. rze ki spo ty ka siê prze wa r stwie -nia pia sz czy ste fa cji po wo dzio wej, osa dza ne w wy ni ku gwa³to w nych wez brañ wód Odry. Sy tu a cja taka jest bez w¹tpie nia wy ni kiem zmnie j sza nia siê po wie -rz ch ni za le wo wych, po wie rz ch ni kompleksów leœnych oraz niekontrolowanejzabudowy teras zalewowych.

Zmien noœæ gra nu lo me trii osa dów bez po œred nio wp³ynê³a na zmia nê pro ce -sów gle bo twó r czych w do li nie oraz do pro wa dzi³a do zmian fi zy cz nych gleb

Spe cy fi ka wa run ków glebo wo-sie dli sko wych do lin rze cz nych... 155

Ryc. 2. Mo del obie gu wody w do li nie Odry miê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem

Fig. 2. Mo del of the wa ter ci r cu la tion in Odra val ley be twe en O³a wa – Wro c ³aw

tj. pH, wil go t no œci, po ro wa to œci, wodo przepu szczal no œci, dostêpnoœci wodydla roœlin itp.

W opa r ciu o ana li zê morfo lito hydro to pów oraz wa run ków gle bo wychw do li nie Odry wy ró ¿ nio no 5 chara ktery sty cz nych stref siedliskowych:

• Stre fa sta ro rze czy, ry nien po wo dzio wych oraz zag³êbieñ bez odp³ywo -wych. Sto sun ki wod ne okre œla hy dro top H6; chara ktery sty cz ne dla tej stre fys¹ sie d li ska hy dro geni cz ne mo c no uwi l go co ne, sta le b¹dŸ okre so wo wy -pe³nio ne wod¹; pa nuj¹ce tam wa run ki bez tle no we sprzy jaj¹ przy ro sto wi bio -ma sy fi to to pów i gro ma dze niu siê ma te rii or ga ni cz nej, do mi nuj¹ gle by ba -gien ne, mu³owe w³aœci we oraz mu³owo -to r fo we.

• Stre fa alu wiów rze cz nych obe j muj¹ca te ra sy za le wo we do 1,5 m n.p. rze kioraz te ra sy wy ¿sze za le wo we 2,5–3,0 m n.p. rze ki. Sto sun ki wod ne okre œlaj¹hy dro to py: H2, H3, H4, H5, H7, H8; w wie r ce niach gle bo wych wy ko na nychw tej stre fie spo ty ka siê prze wa r stwie nia pia sz czy ste fa cji po wo dzio wej. Flu k -tu a cyjny cha ra kter osa dów alu wia l nych oraz ich ró¿no zia r ni stoœæ spra wiaj¹,i¿ ruch wody w pe do to pie jest zna cz nie utru d nio ny. Pro fil gle bo wy cha ra kte -ryzu je siê du¿¹ zmien no œci¹ wy ni kaj¹c¹ bez po œred nio z po³o¿e nia n.p. rze ki.Gle by tej stre fy wy ka zuj¹ si l ne ogle je nie, bêd¹ce wy ni kiem za rów no wa ha niawód grun to wych (0–2 m) – zwi¹zek hy drau li cz ny z wo da mi alu wia l ny mii wy stê po wa nie zja wi ska pod si¹ku ka pi lar ne go, któ ry w sprzy jaj¹cych wa run -kach osi¹ga gó r ne wa r stwy pro fi lu gle bo we go – jak i utru d nio nej in fi l tra cjiwód opa do wych. Re ¿im wod ny sie d lisk tej stre fy za li czo no do typu grunto -wo-opa dowo- wodne go. Je dy nie na fra g men tach te ras zbu do wa nych z pia -sków i ¿wi rów rze cz nych na sku tek in fi l tra cji pro fil gle bo wy jest prze my wa -ny, a ogle je nie po ja wia siê je dy nie w sp¹gu pro fi lu gle bo we go (tzw. ogle je niegrun to we – typ grun towo - wod ny). Gle by wy kszta³cone na pia skach i ¿wi rachrze cz nych wy ka zuj¹ pewn¹ stre fo woœæ zgodn¹ z od leg³oœci¹ od g³ów ne go ko -ry ta rze ki, g³êbo ko œci¹ za le ga nia wód grun to wych oraz wy so ko œci¹ n.p. rze ki– s¹ to: mady lek kie w³aœci we i bru na t ne, któ re po sia daj¹ ko rzy st ne w³aœci wo -œci fi zy cz ne: s¹ prze pusz cza l ne, prze wie w ne, ce chu je je szy b ki pod si¹k ka pi -la r ny (kla sa bo ni ta cyj na IV, IIIa i IIIb) oraz lek kie p³owe, któ re maj¹ mniej ko -rzy st ne w³aœci wo œci fi zy cz ne; mady œred nie bru na t ne i sza ro bru nat ne wy -kszta³cone na pia skach, za li cza ne s¹ do klas boni ta cy j nych II i IVa; chara k -tery sty cz ne dla tej stre fy s¹ tzw. mady prze mys³owe, osa dy z du¿¹ za wa r to œci¹py³u, wê gli, ceg³ówek, fo lii itp.

• Stre fa alu wiów rze cz nych obe j muj¹ca te ra sy nad za le wo we 4,0–6,0 m n.p.rze ki, 5,0–8,0 m n.p. rze ki. Sto sun ki wod ne okre œlaj¹ hy dro to py: H9, H10,H11, H12, H13; stre fa cha ra kte ryzu je siê g³êbiej za le gaj¹cym zwie r ciad³emwody grun to wej po wy ¿ej 2 m, w wy ni ku se zo no wych wa hañ zwie r ciad³a wódsie d li ska ³atwo ulê gaj¹ prze su sza niu; zbu do wa ne g³ów nie z pia sków i ¿wi rówrze cz nych, sta no wi¹ stre fê si l ne go prze my wa nia, gdzie in fi l tra cja znacz¹coprze wy ¿sza ewapo tran spi ra cjê i re ten cjê. Gle by tej stre fy to g³ów nie mady ciê ¿ -

156 Sy l wia Hor ska - S chwarz

kie, wy ka zuj¹ce ogle je nie grun towo -opa do we. Po wie rz ch nie te ras zbu do wa -nych z pia sków i ¿wi rów rze cz nych po kry te mi¹¿sz¹ po kryw¹ mu³ków cha ra k -te ry zuj¹ siê opado wo-re tency j nym ty pem go spo dar ki wod nej. Gle by tej stre fywy ka zuj¹ ewo lu cje w kie run ku gleb bru na t nych, a zbio ro wi ska la sów ³êgo -wych sto p nio wo prze kszta³caj¹ siê w zbio ro wi ska gr¹dowe.

• Stre fa pia sków eo li cz nych – wydm. Sto sun ki wod ne okre œla hy dro topH14; wa³y wy dmo we, po ro œ niê te mo no ku l tur¹ so s now¹ z prze wag¹ pro ce sówin fi l tra cji i ewapo tran spi ra cji; tworz¹ sie d li ska s³abe, za li cza ne do opado -wo-re tencyj ne go typu go spo dar ki wod nej, pro fil gle bo wy zbu do wa ny z prze -pusz cza l nych pia sków eo li cz nych jest ³atwo prze my wa ny, co wp³ywa na nie -ko rzy st ne wa run ki wod ne, gle by s¹ si l nie zde gra do wa ne w wy ni ku eks plo a ta -cji pia sków.

• Te re ny prze kszta³cone antro poge ni cz nie. Wy stê puj¹ tzw. in du strio le –gle by an tro poge nicz ne po wsta³e na te re nach poeks ploa tacy j nych, zwa³owi -skach. Obe j muj¹ po wie rz ch nie prze kszta³co nych wydm oraz na sy pów poeks -ploa tacy j nych, gdzie wa run ki wod ne zo sta³y znacz¹co prze ob ra ¿o ne. W mie j -s cach, gdzie te m po de gra da cji prze wa ¿a nad te m pem pro ce sów gle bo twó r -czych, wy kszta³ci³y siê gle by ini cja l ne, g³ów nie re go so le – wykszta³cone naluŸnych piaskach eolicznych.

W ob rê bie ka ¿ dej z wy ¿ej wy mie nio nych stref sie d li sko wych wy stê puj¹spe cy fi cz ne fi to to py, ro zu mia ne jako ro œlin noœæ rze czy wi sta stre fy do lin nyrzecznej. Nale¿¹ do nich:– Zbio ro wi ska le œ ne:

l ³êgi je sio nowo - wi¹zowe, ze spó³ Fila rio -Ul me tum ca m pe stris; zbio ro wi -sko wy stê puj¹ce na sie d li skach zbu do wa nych z mad ciê ¿ kich, uwi l go co -nych, za j muj¹ po wie rz ch nie te ras okre so wo za le wa nych, w do li nie Odrywy stê puj¹ w fo r mie zwa r tych p³atów le œ nych na te ra sach za le wo wych,w mie j s cach od ciê tych wa³ami sta no wi¹ zbio ro wi ska prze j œcio we miê -dzy ³êgiem a gr¹dem;

l ³êgi topo lowo- wierz bo we, ze spó³ Sali ci-Po pu le tum; do mi nuj¹ce ga tun -ki: Sa lix alba, Sa lix fra gi lis, Po pu lus alba, Po pu lus ni gra; wy stê puj¹ nasie d li skach zbu do wa nych z mad lek kich, za pia sz czo nych, w bez po œred -nim za siê gu wy le wów rze ki, tworz¹ w¹skie pasy wzd³u¿ ko ry ta Odryoraz wy stê puj¹ w pod mok³ych ob ni ¿e niach te re nu te ra sy za le wo wej –ryn nach po wo dzio wych;

l ³êgi jesio nowo -ol szo we, ze spó³ Circa eo-Al ne u tum; zbio ro wi sko ty po we dlawi l go t nych, za ba g nio nych sie d lisk, g³ów nie w zag³êbie niach te ras za le wo -wych oraz w ob rê bie sta ro rze czy z du¿¹ ilo œci¹ ga tun ków ba gien nych;

l las gr¹dowy, ze spó³ Tilio -Car pi ne tum, zbio ro wi sko wy stê puj¹ce na sie d -li skach gli nia s tych, piasz czysto -gli nias tych te ras nad za le wo wych;

l las so s no wy, sztu cz na ku l tu ra so s ny wy stê puj¹ca na sie d li skach pia sz czy s -tych (wy dmach), zbio ro wi ska ubo gie, s³abo wy kszta³cona wa r stwa runa.

Spe cy fi ka wa run ków glebo wo-sie dli sko wych do lin rze cz nych... 157

– Zbio ro wi ska za ro œlo we: l wi kli ny nad rze cz ne, ze spó³ Sa li ce tum trian dro- vimi na lis; zbio ro wi ska

wierzb wy stê puj¹ce wzd³u¿ ko ry ta Odry, po ra staj¹ pia sz czy ste wa³yprzy ko ry to we na te ra sach za le wo wych oraz wy stê puj¹ na naj ni ¿ szej te ra -sie za le wo wej do 1,5 m. Zbio ro wi sko dy na mi cz ne mo¿e sta no wiæ sta -dium su kce sji pie r wo t nej (w stre fie ko ry to wej) lub wtó r nej na alu wiachrze cz nych, w mie j s cach da w nych ³¹k ko œ nych, la sów itp.

– Zbio ro wi ska szu wa ro we: l ze spó³: Scir po-P hrag mite tum; wy stê pu je na sie d li skach trwa le lub okre -

so wo wi l go t nych, g³ów nie w sta ro rze czach okre so wo za le wa nych przezwody Odry, s¹ wy ni kiem po stê puj¹cej su kce sji wtó r nej i za ra sta nia(l¹do wie nia) sta ro rze czy;

l szu war ta ta ra ko wy, ze spó³ Aco re tum, wy stê pu je na sie d li skach wi l go t -nych, w p³yt kich zbio r ni kach wod nych – sta ro rze czach, wy ro bi skachpoeks ploa tacy j nych;

l szu war man no wy, ze spó³ Gly ce ria aqu a ti ca, wy stê pu je w stre fie przy -brze ¿ nej, w p³yt kich stoj¹cych, wo dach sta ro rze czy, wzd³u¿ p³yt kich cie -ków wod nych;

l szu war pa³kowy, ze spó³ Ty p he tum angu sti fo liae, zbio ro wi sko cha ra k te -rysty cz ne dla wód stoj¹cych, sta ro rze czy od ciê tych od g³ów ne go ko ry ta Odry. Ro œli ny te cha ra kte ry zuj¹ siê du ¿ym przy ro stem bio ma sy, pro -wadz¹ do za ra sta nia zbio r ni ków;

l szu war trzci no wy, ze spó³ Phra g mi te tum; po spo li te zbio ro wi sko cha ra k -te rysty cz ne dla wód stoj¹cych – sta ro rze czy, tu dzie¿ wód p³yn¹cychcie ków wod nych.

– Zbio ro wi ska wod ne: wy stê puj¹ w sta ro rze czach Odry wype³nio nych wod¹,ga tun ki chara ktery sty cz ne to: gr¹¿el ¿ó³ty (Nu p har lu tea) oraz grzy bieñbia³y (Nym p ha ea alba).

– Zbio ro wi ska ³¹kowe:l ³¹ki i pa stwi ska wi l go t ne, za le wa ne; s¹ to zbio ro wi ska tra wia ste; ze spó³

Rumi ki-A lope cure tum; chara ktery sty cz ne dla wi l go t nych, okre so wopod mok³ych sie d lisk te ra sy za le wo wej trwa le u¿y t ko wa ne;

l ³¹ki wi l go t ne, za le wa ne, z m³ody mi drze wa mi; s¹ to zbio ro wi ska tra wia -ste z m³ody mi drze wa mi: wierzb¹, olsz¹, to pol¹; sta no wi¹ przyk³ad su k -ce sji wtó r nej; wy stê puj¹ na te ra sach za le wo wych;

l ³¹ki su che gr¹dowe, ze spó³ Arr hena the re tum me dioe uro pae um; ty po wedla sie d lisk ta ra sów za le wo wych wy ¿szych i ta ra sów nad za le wo wych,u¿y t ko wa ne;

l ³¹ki su che gr¹dowe z m³ody mi drze wa mi, ze spó³ Arr hena the re tum me -dioe uro pae um; ty po we dla sie d lisk ta ra sów za le wo wych wy ¿szych i ta -ra sów nad za le wo wych.

158 Sy l wia Hor ska - S chwarz

– Zbio ro wi ska an tro poge nicz ne; z du ¿ym udzia³em ga tun ków ob cych – an -tro po fi tów; zwi¹zane z upraw¹ ro œlin oko po wych oraz zbo ¿o wych, któ rymto wa rzysz¹ chwa sty. Ga tun ki in wa zy j ne prze wa ¿aj¹ na ugo rach.Wy stê puj¹ce na ba da nym od cin ku zbio ro wi ska ro œlin ne cha ra kte ry zuj¹ siê

sto sun ko wo du¿¹ dy na mik¹ zmian. Ta swo i sta flu ktu a cja ga tun ko wa wy ni kaprze de wszy stkim z szy b ko zmie niaj¹cych siê wa run ków sie d li sko wych, któ re kszta³tuje rze ka oraz cz³owiek.

Mo del kr¹¿e nia wody w otwa r tych uk³adach prze strzen nychdo li ny Odry miê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem

W pra cy au to rka przy jê³a za Ge r man (kon su l ta cje ust ne 2004), i¿ cha ra kter,stru ktu ra i fun kcjo no wa nie geo kom p le ksów do li ny rze cz nej jest dete rmi no -wa ne bez po œred nio przez sam¹ rze kê. Do ty czy to zw³asz cza za siê gu wód eks -tre ma l nych, któ ry wy zna cza gra ni ce geo kom p le ksów i kszta³tuje ich stru ktu rêwe wnêtrzn¹, dla te go za le ¿y od po³o¿e nia geo kom p le ksów n.p. rze ki, li to lo gii,mi¹¿szoœci strefy aeracji i g³êbokoœci zalegania wód gruntowych.

Ma³y obieg wody w do li nie jest zda niem au to rki pra cy uza le ¿ nio ny prze dewszy stkim od stru ktu ry we wnê trz nej geo kom p le ksów: mor foli to to pów, pe do -to pów i fi to to pów, któ re wa run kuj¹ pro ce sy in fi l tra cji, ewapo tran spi ra cji orazwp³ywaj¹ na sp³yw po wie rzch nio wy i pod zie m ny. Wy ¿ej wy mie nio ne ele -men ty wraz z za le wa mi rze ki bez po œred nio kszta³tuj¹ pro ce sy gle bo twó r cze,odpo wie dzia l ne za powstanie, rozwój, trwa³oœæ i potencja³ poszczególnychsiedlisk.

Wnio ski

Ana li za ko m po nen tów œro do wi ska przy rod ni cze go do li ny Odry miê dzyO³aw¹ a Wroc³awiem oraz po zna nie pro ce sów pro wadz¹cych do ich ukszta³to -wa nia po zwo li³y sfo r mu³owaæ na stê puj¹ce wnio ski: – Kr¹¿e nie wody w do li nie wa run ku je roz wój geo kom p le ksów czê œcio wych,

wp³ywa na ich stru ktu rê we wnêtrzn¹, kszta³tuje ich za siêg oraz de cy du jeo ich trwa³oœci.

– Po zna nie stru ktu ry we wnê trz nej jed no stek przy rod ni czych ba da ne go fra g -men tu do li ny Odry oraz pra wid³owo œci kr¹¿e nia wody w ich ob rê bie sta no -wi pod sta wê oce ny zmian wa run ków glebo wo-sie dli sko wych.

– Wa run ki glebo wo- sied lisko we do li ny Odry za le¿¹ od: mo r fo lo gii te re nu,po³o¿e nia n.p. rze ki, sta nu wody w rze ce, za siê gu wód po wo dzio wychi g³êbo ko œci zwie r ciad³a wód grun to wych.

– Wy stê puj¹ce w do li nie Odry fi to to py ce chu je swo i sta stre fo woœæ (stre fyrów no le gle do g³ów ne go ko ry ta), a zmia ny ga tun ko we fi to to pów s¹ wy ni -kiem zmian wa run ków wod nych oraz fizycz no-che mi cz nych w³aœci wo œciosa dów alu wia l nych.

Spe cy fi ka wa run ków glebo wo-sie dli sko wych do lin rze cz nych... 159

– Fi zyczno- che mi cz ne w³aœci wo œci gleb wy stê puj¹cych w do li nie Odry s¹ efek -tem zmie niaj¹cych siê wa run ków de po zy cji osa dów zwi¹za nych ze zmian¹re ¿i mu Odry na prze strze ni wie ków (rze ka me an druj¹ca – rze ka dzi ka – rze ka ure gu lo wa na) oraz rolni czo- go spo darcz¹ dzia³al no œci¹ cz³owie ka.

– Zmia na cha ra kte ru z³o¿o ne go osa du ma bez po œred ni wp³yw na zmia ny œro -do wi sko we pH gle by; wzrost fra kcji ila stej po wo du je ob ni ¿e nie pH, zaœwzrost fra kcji pia sz czy stej pro wa dzi do wzro stu pH – op ty ma l ne pH dlaroz wo ju ro œlin za wie ra siê w prze dzia le 5,5–7 oraz wi l go t noœæ gleb. Wy ni -kaj¹ one ze zmia ny po ro wa to œci osa du, wodo przepu szczal no œci, po je mno -œci wod nej, hy dro fil no œci, do stê p no œci wody dla ro œlin itp. Zmien noœæ wil -go t no œci w ob rê bie jed ne go pro fi lu zwi¹zane jest z za wa r to œci¹ fra kcjii³owej i prze war stwie nia mi pyla sto-i la sty mi.

– Zmia na pH oraz wi l go t noœæ gleb alu wia l nych (mad) wa run ku je zmien noœæga tun kow¹ fi to to pów wy stê puj¹cych w do li nie Odry.

– Pra wdzi wym za gro ¿e niem dla pra wid³owe go roz wo ju fi to to pów ba da ne gofra g men tu do li ny s¹ poza wy ¿ej wy mie nio ny mi czyn ni ka mi rów nie¿ ga tun -ki obce – in wa zy j ne, sztu cz nie wpro wa dzo ne przez cz³owie ka wraz z roz -wo jem ro l ni c twa w do li nie.

Li te ra tu ra:

My œli wska E., 2001: Grun ty or ga ni cz ne i labo rato ry j ne me to dy ich ba dañ. Wy daw ni c two Na uko we PWN, Wa r sza wa.

Szcze pan kie wicz S., 1974: Do l ina Odry w Ko t li nie Ra ci bo r skiej [w:] Prze wod nik Krajo -we go Sym po zjum „Roz wój den do lin nych rzek ni ¿o wej czê œci do rze cza Odry i wydmœródl¹do wych w ho lo ce nie z nawi¹za niem do schy³ku osta t nie go gla cja³u”, Po znañ.

160 Sy l wia Hor ska - S chwarz