SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Re# k TURAN

Doç. Dr. Kadir ULUSOY

3. Baskı

Editörler: Prof. Dr. Re# k TuranDoç. Dr. Kadir Ulusoy

SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ

ISBN 978-605-364-222-0

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2013, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

3. Baskı: Ekim 2013, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan ArslanDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti.

İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31Yenimahalle-ANKARA

(0312-395 99 94)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 23593

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Bilgi, tarih boyunca önemli olmuştur. Özellikle 19. yüzyıldan sonra, bilginin kul-lanılması, üretilmesi ve işlevselselliği daha da önem kazanmıştır. Sosyal bilgilerin de 19. yüzyıldan itibaren önemini arttırması, toplumsal olayların belirlenmesi ve çözüm-lenmesi sürecini hızlandırmıştır. Zamanla eğitim-öğretim kurumlarına giren sosyal bilgiler dersi bu süreçte önemli bir rol almıştır.

Sosyal bilgiler nedir? sorusu sorulduğunda ilk verilen cevaplar arasında; “tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konularının birlikte anlatıldığı ders” tanımı görülmek-tedir. 2005 yılına kadar sosyal bilgiler derslerinde, bir ünite tarih, bir ünite coğrafya konularının işlendiği dikkatte alınırsa, bu tanımların söylenmesine çok şaşırmamak gerekir. Sosyal bilgilerin sadece tarih, coğrafya ve vatandaşlık konularından ibaret ol-madığının anlatılabilmesi için sosyal bilgilerin temellerini ve sosyal bilgileri oluşturan disiplinleri tanımak önem kazanmaktadır.

Sosyal bilgilerin birçok amacı vardır. Bu amaca ulaşabilmek için birçok disip-linden de yararlanılmaktadır. Bu süreç disiplinler arası işbirliği ve disiplinler arası yaklaşımı da gerekli kılmaktadır. Çünkü toplumsal olaylar birçok disiplini ilgilendi-rebilmektedir. Bir olaya, tarihçi kendi açısından, felsefeci kendi açısından, din bilim-cisi kendi açısından, psikolog kendi açısından bakarsa sağlıklı bir analiz ve tespitte bulunulmuş olamaz. Bu nedenle sosyal bilgilerin temellerini oluşturan disiplinlerin bilinmesi ve bu disiplinlerin sosyal bilimler içindeki yerinin kavranması faydalı ola-caktır. Ülkemizde 2003 Kasım’ında hazırlıkları başlayan ve 2005 yılında uygulanmaya başlanan sosyal bilgiler programında da disiplinler arası işbirliğinin önemli bir yer tuttuğu görülmektedir.

Bu kitabın hazırlanması aşamasında; sosyal bilgiler derslerini okutacak öğretmen adaylarının ve öğretmenlerin ihtiyaç duyabileceği bilgilere yer verilmeye çalışılmıştır.

Bu eserin ortaya çıkmasında ülkemizin çeşitli üniversitelerinde görev yapmakta olan birçok akademisyenin katkısı olmuştur. Emeği geçen herkese teşekkürü borç bi-liriz. Kitabın basım aşamasında emeği geçen Servet SARIKAYA’ya ve PEGEM Akade-mi çalışanlarına teşekkür ederiz.

Çalışmanın sosyal bilgiler öğretimi alanında emek veren tüm eğitimcilere faydalı olması dileğiyle…

Prof. Dr. Refik TURAN & Doç.Dr. Kadir ULUSOY

Ekim-2013

BÖLÜMLER VE YAZARLAR

BÖLÜM 1: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINI

Yrd. Doç. Dr. Bayram TAY

Ahi Evran Üniversitesi

BÖLÜM 2: TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE SOSYAL BİLGİLER

Doç. Dr. Handan DEVECİ

Anadolu Üniversitesi

BÖLÜM 3: SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFİ TEMELLERİ

Yrd. Doç. Dr. Yusuf KESKİN

Sakarya Üniversitesi

BÖLÜM 4: TÜRKİYE’DEKİ SOSYAL BİLGİLER EĞİTİM LİTERATÜRÜ

Doç. Dr. Yılmaz GEÇİT

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi

BÖLÜM 5: SOSYAL BİLGİLERDE TARİHİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Refik TURAN

Gazi Üniversitesi

Doç. Dr. Kadir ULUSOY

Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 6: SOSYAL BİLGİLERDE COĞRAFYANIN YERİ VE ÖNEMİ

Doç. Dr. Ali MEYDAN

Nevşehir Üniversitesi

BÖLÜM 7: SOSYAL BİLGİLERDE SOSYOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Hacı DURAN

Adıyaman Üniversitesi

BÖLÜM 8: SOSYAL BİLGİLERDE PSİKOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Barış KAYA

Bülent Ecevit Üniversitesi

BÖLÜM 9: SOSYAL BİLGİLERDE ULUSLARARASI İLİSKİLERİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Gülmisâl EMİROĞLU

Necmettin Erbakan Üniversitesi

BÖLÜM 10: SOSYAL BİLGİLERDE İLETİSİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Tuba ÇENGELCİ

Anadolu Üniversitesi

BÖLÜM 11: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE HUKUK

Doç. Dr. Kubilay YAZICI

Yük. Lis. Öğrn. Sule Erdilmen

Niğde Üniversitesi

BÖLÜM 12: VATANDASLIK VE İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNİN SOSYAL BİLGİLER

ÖĞRETİMİNDEKİ YERİ

Yrd. Doç. Dr. Hakan AKDAĞ

Gaziantep Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Serdarhan Musa TASKAYA

Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 13: SOSYAL BİLGİLER VE YEREL TOPLUM ÇALISMALARI

Yrd. Doç. Dr. Tuğba Selanik AY

Afyon Kocatepe Üniversitesi

BÖLÜM 14: SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİNDE MÜZELERİN ÖNEMİ

Doç. Dr. Bahri ATA

Gazi Üniversitesi

BÖLÜM 15: SOSYAL BİLGİLERDE EĞİTİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Tuğba Yanpar YELKEN

Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 16: SOSYAL BİLGİLERDE SANATIN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Besime Arzu Güngör AKINCI

Bülent Ecevit Üniversitesi

BÖLÜM 17: SOSYAL BİLGİLERDE EKONOMİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Nadire Emel Akhan

Akdeniz Üniversitesi

BÖLÜM 18: SOSYAL BİLGİLERDE ARKEOLOJİ İLE ANTROPOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Hakan Akdağ

Gaziantep Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. İbrahim Sarı

Dumlupınar Üniversitesi

İ Ç İ N D E K İ L E R

1. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINI

Giriş .............................................................................................................................................................. 2

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel İlkeler ...................................................................................... 7

Etkili Vatandaşlık ........................................................................................................................... 7

Kültürleme ....................................................................................................................................... 8

Çocuğa Görelik .............................................................................................................................. 9

Bilgi Temeli ...................................................................................................................................... 9

Yöntem ...........................................................................................................................................10

Zaman (Geçmiş-Bugün-Gelecek) ..........................................................................................10

Alan ve Ders ..................................................................................................................................11

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yaklaşımlar .......................................................................................11

Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ..........................................................11

Sosyal Bilim Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ...........................................................................12

Yansıtıcı İnceleme Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ...............................................................12

Dünyada Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği ................................................................................13

Türkiye’de Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği ..............................................................................14

Sonuç ........................................................................................................................................................16

Kaynakça..................................................................................................................................................16

2. BÖLÜM

TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE SOSYAL BİLGİLER

Tanzimat Öncesi Dönemde Sosyal Bilgiler Eğitimi ..................................................................20

Tanzimat Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi .............................................................................23

II. Meşrutiyet Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi ......................................................................26

Cumhuriyet Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi ........................................................................28

Ders Örneği.............................................................................................................................................30

Sonuç ........................................................................................................................................................34

Kaynakça..................................................................................................................................................35

Sosyal Bilgilerin Temelleriviii

3. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFİ TEMELLERİ

Giriş ............................................................................................................................................................39

Felsefe ve Çalışma Alanları ................................................................................................................43

Felsefe Nedir? ....................................................................................................................................43

Felsefenin Çalışma Alanları ...........................................................................................................44

1. Epistemoloji (Bilgi Felsefesi) ...............................................................................................45

2. Ontoloji (Varlık Felsefesi) .....................................................................................................45

3. Aksiyoloji (Ahlâk/Değerler Felsefesi) ...............................................................................46

4. Mantık (Logic) ..........................................................................................................................46

Felsefe ve Bilim ......................................................................................................................................47

Felsefe ve Eğitim ...................................................................................................................................49

Felsefi Akımlar .......................................................................................................................................50

1. İdealizm (Ülkücülük) ..............................................................................................................51

2. Realizm (Gerçekçilik) .............................................................................................................51

3. Natüralizm (Doğalcılık/Tabiatçılık) ...................................................................................53

4. Pragmatizm (Yararcılık) ........................................................................................................54

5. Existensiyalizm (Varoluşçuluk) ..........................................................................................56

Eğitim Felsefeleri ..................................................................................................................................57

1. Daimicilik (Perennializm) .....................................................................................................57

2. Esasicilik (Essentializm) ........................................................................................................58

3. İlerlemecilik (Progressivizm) ...............................................................................................60

4. Yeniden Kurmacılık (Reconstructionism) .......................................................................62

Eğitim Felsefeleri ve Türkiye .............................................................................................................63

Sosyal Bilgiler ve Felsefe İlişkisi .......................................................................................................65

Sonuç ........................................................................................................................................................68

Kaynakça..................................................................................................................................................70

İçindekiler ix

4. BÖLÜM

TÜRKİYE’DEKİ SOSYAL BİLGİLER EĞİTİM LİTERATÜRÜ

Giriş ............................................................................................................................................................74

Tez Çalışmaları .......................................................................................................................................76

Makale Çalışmaları ............................................................................................................................ 112

Bildiri Çalışmaları ............................................................................................................................... 123

Sonuç ..................................................................................................................................................... 135

Kaynakça............................................................................................................................................... 135

5. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE TARİHİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 138

Sosyal Bilgiler ve Alt Disiplinleri .................................................................................................. 138

Tarih Nedir? ......................................................................................................................................... 140

Tarih Dersinin Genel Amaçlarına Bakıldığında .............................................................. 146

Sosyal Bilgiler İçinde Tarih ............................................................................................................ 148

Tarihe Yardımcı Olan Bilimler ........................................................................................................ 149

Tarihin Sosyal Bilimler Disiplinleri İle İlişkisi ............................................................................ 151

Sonuç ..................................................................................................................................................... 152

Kaynakça............................................................................................................................................... 153

6. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE COĞRAFYANIN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 158

Sosyal Bilgiler Programı ................................................................................................................... 158

İlköğretimde Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi ........................................................................... 160

Sosyal Bilgilere Olan İhtiyaç ........................................................................................................... 161

Coğrafya Eğitiminin Önemi ........................................................................................................... 162

İlköğretimde Coğrafya Öğretiminin Önemi ............................................................................ 165

Kaynakça............................................................................................................................................... 170

Sosyal Bilgilerin Temellerix

7. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE SOSYOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 174

Sosyolojinin Tanımı ve Konusu ..................................................................................................... 175

Sosyal Bilgilerin Tanımı ve Konusu .............................................................................................. 179

Sosyal Bilimler, Sosyoloji ve Sosyal Bilgiler ............................................................................... 180

Sosyal Bilgiler Dersinin Konuları ve Sosyoloji .......................................................................... 183

Birey ve Toplum .............................................................................................................................. 184

Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler .................................................................................... 186

Güç, Yönetim ve Toplum, İnsanlar ve Yönetimler ............................................................... 189

Sonuç ..................................................................................................................................................... 190

Kaynakça............................................................................................................................................... 191

8. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE PSİKOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 194

Sosyal Bilgiler Programında (2005) Psikolojinin Kullanım Alanları ve

Sosyal Bilgiler-Psikoloji İlişkisi ....................................................................................................... 194

Sosyal Bilgiler-Psikoloji İlişkisi ....................................................................................................... 198

Sonuç ..................................................................................................................................................... 202

Kaynakça............................................................................................................................................... 203

9. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE ULUSLARARASI İLİŞKİLERİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 206

Uluslararası İlişkilerin Temel Özellikleri ..................................................................................... 207

Uluslararası İlişkilerin Mahiyeti ve Kapsamı ......................................................................... 207

Uluslararası İlişkilerin Tarihçesi ................................................................................................. 209

Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşımlar .............................................................................. 210

Uluslararası İlişkilerde Aktörler ve Aktörlerin İlişki Türleri ................................................... 214

Uluslararası İlişkilerin Aktörleri ................................................................................................. 214

İçindekiler xi

Devlet ................................................................................................................................................ 214

Devlet Dışı Örgütler ...................................................................................................................... 216

Hükûmetler Arası Uluslararası Örgütler ........................................................................... 216

Hükûmet Dışı Uluslararası Örgütler .................................................................................. 217

Aktörlerin İlişki Türleri .................................................................................................................. 218

Uluslararası İlişkilerin Amaç ve Araçları ..................................................................................... 220

Dış Politikada Amaç ..................................................................................................................... 220

Dış Politikanın Araçları ................................................................................................................. 221

Dış Politikayı Belirleyen Faktörler ............................................................................................ 224

Uluslararası Sorunlar ........................................................................................................................ 227

Uluslararası İlişkiler ve Eğitim ...................................................................................................... 230

Uluslararası İlişkiler, Vatandaşlık Eğitimi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi İlişkisi ........... 230

ABD, İngiltere, Almanya ve Fransa’da Uluslararası İlişkilerin Öğretimi ...................... 234

Türkiye’de Sosyal Bilgiler (4. ve 5. Sınıf ) Programı ve Uluslararası İlişkiler ................ 240

Sonuç ..................................................................................................................................................... 243

Kaynakça............................................................................................................................................... 246

10. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE İLETİŞİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 250

İletişimin Tanımı, Öğeleri ve İletişim Türleri ............................................................................. 250

Sosyal Bilgiler Dersinde İletişim Becerilerinin Kullanılması ve Geliştirilmesi ............... 252

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında İletişim Becerilerinin Yeri ....................................... 253

Sosyal Bilgiler Dersinde Dinleme Becerilerinin Geliştirilmesi ............................................ 257

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 258

Sosyal Bilgiler Dersinde Yazma Becerilerinin Geliştirilmesi ................................................ 260

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 260

Sosyal Bilgiler Dersinde Konuşma Becerilerinin Geliştirilmesi .......................................... 261

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 262

Sosyal Bilgiler Dersinde Okuma Becerilerinin Geliştirilmesi .............................................. 264

Sosyal Bilgiler Dersinde Empati Becerilerinin Geliştirilmesi ............................................... 265

Sosyal Bilgilerin Temellerixii

Sosyal Bilgiler Dersinde Çatışma Çözme Becerilerinin Geliştirilmesi .............................. 266

Sonuç ..................................................................................................................................................... 268

Kaynakça............................................................................................................................................... 269

11. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE HUKUK

Giriş ......................................................................................................................................................... 273

Sosyal Bilgiler Öğretim Programı ile Hukuk Bilimi Arasındaki İlişki ................................ 273

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Hukuk ile İlgili

Kavramlarının Öğretimi .................................................................................................................. 281

Toplumsal Düzen Kuralları ............................................................................................................. 282

Hukuk Kavramı ................................................................................................................................... 282

Hukuk Kurallarının Temel Nitelikleri ve Çeşitleri .................................................................... 284

Hukukun Kaynakları ......................................................................................................................... 285

A- Asıl Kaynaklar: ........................................................................................................................... 286

Yazılı Kaynaklar: ....................................................................................................................... 286

Yazısız Kaynaklar: .................................................................................................................... 286

B- Yardımcı Kaynaklar: ................................................................................................................. 287

Hukukun Dalları ........................................................................................................................ 287

Özel Hukuk ............................................................................................................................. 287

Kamu Hukuku ....................................................................................................................... 288

Karma Nitelikli Hukuk Dalları ........................................................................................... 289

Sonuç ..................................................................................................................................................... 290

Kaynakça............................................................................................................................................... 291

12. BÖLÜM

VATANDAŞLIK VE İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNİNSOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDEKİ YERİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 295

Vatandaşlık Eğitimi............................................................................................................................ 297

Vatandaşlık (Yurttaşlık) ................................................................................................................... 298

İçindekiler xiii

Vatandaşlık Hakları............................................................................................................................ 299

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Vatandaşlık Eğitimi .................................................................... 300

Vatandaşlık Eğitiminde Öğretmenlere Düşen Görevler ...................................................... 301

İnsan Hakları Eğitimi ......................................................................................................................... 302

İnsan Hakları ....................................................................................................................................... 303

Günümüze Kadar İnsan Haklarının Gelişmesine Katkı Sağlayan Gelişmeler ............... 304

Sosyal Bilgiler Öğretiminde İnsan Hakları Eğitimi ................................................................. 307

İnsan Hakları Eğitiminde Öğretmenlere Düşen Görevler ................................................... 308

Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimine Ait Kavramlar .......................................................... 310

Sonuç .................................................................................................................................................... 315

Kaynakça............................................................................................................................................... 316

13. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER VE YEREL TOPLUM ÇALIŞMALARI

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yerel Toplum Çalışmaları: Tanım, Kapsam ......................... 320

Sosyal Bilgiler Dersinde Yerel Toplum Çalışmalarından Yararlanmaya

Yönelik Olarak Gerçekleştirilebilecek Etkinlikler .................................................................... 323

Yerel Toplumda Yer Alan Kurum ve Kuruluşlardan Yararlanma

Kapsamında Gerçekleştirilebilecek Etkinlikler .................................................................... 326

Yerel Toplumda Yer Alan Kişilerden Yararlanma Kapsamında

Gerçekleştirilebilecek Etkinlikler .............................................................................................. 327

İnternet ve Kütüphane Kaynaklarından Yararlanma......................................................... 330

Özel Günler ve Güncel Olaylardan Yararlanma ................................................................... 331

Yerel Toplum Çalışmaları Bakımından Sosyal Bilgiler Programının İncelenmesi ........ 333

Sonuç ..................................................................................................................................................... 336

Kaynakça............................................................................................................................................... 339

Sosyal Bilgilerin Temellerixiv

14. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİNDE MÜZELERİN ÖNEMİ

Giriş ........................................................................................................................................................ 342

Küreselleşme, Eğitimbilim ve Müzeler ....................................................................................... 343

2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Müzelerle İlgili

DirektiW er ve Etkinlikler ................................................................................................................... 344

Sosyal Bilgiler Öğretim Programıyla Bazı Müzelerin İlişkilendirilmesi............................ 345

2005 Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Müzeler ..................................................................... 348

Oluşturmacılık Yaklaşımı ve Müzelere Yansımaları ............................................................... 351

Sonuç ..................................................................................................................................................... 353

Kaynakça............................................................................................................................................... 354

15. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE EĞİTİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 358

Eğitim ve Eğitim Bilimleri Kavramları ......................................................................................... 358

Eğitim Bilimleri Alanları ve Sosyal Bilgilerle İlişkileri ............................................................. 359

Eğitimin İşlevleri ................................................................................................................................. 363

Sosyal Bilgiler Eğitiminde Kullanılacak Temel Eğitim İlkeleri ............................................. 364

Eğitim Alanında Yapılan Yeniliklerden Bazıları ve Sosyal Bilgiler Eğitimi ....................... 365

Oluşturmacılık ve Sosyal Bilgiler Eğitimi .............................................................................. 365

İnovasyon ve Sosyal Bilgiler Eğitimi ...................................................................................... 366

Demokrasi, Eğitim ve Sosyal Bilgiler ...................................................................................... 367

Avrupa Birliği ve Sosyal Bilgiler Eğitimi .................................................................................... 367

Sonuç ..................................................................................................................................................... 368

Kaynakça............................................................................................................................................... 369

İçindekiler xv

16. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE SANATIN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 372

Sanat ve Sanat Eğitimi ..................................................................................................................... 372

Sanat ............................................................................................................................................. 372

Sanat Eğitimi .............................................................................................................................. 374

Görsel Materyallerden Yararlanma .............................................................................................. 375

Stratejiler .......................................................................................................................................... 375

İnsanlar, Yer ve Zaman Stratejisi ......................................................................................... 375

Benzerlikler ve Farklılıklar Stratejisi ................................................................................... 376

Çeyrek ya da Yarım Dilimlerin Analizi .............................................................................. 376

Görselin Önemi .............................................................................................................................. 378

Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Sanat ................................................................................................. 379

Resim ..................................................................................................................................................... 381

Minyatür ............................................................................................................................................... 382

Fotoğraf................................................................................................................................................. 384

Sonuç ..................................................................................................................................................... 385

Kaynakça............................................................................................................................................... 386

Ekler ........................................................................................................................................................ 387

17. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE EKONOMİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 390

Ekonomi Disiplininin Tarihçesi ...................................................................................................... 390

Ekonominin Temel Kavramları ...................................................................................................... 392

Ekonominin İlgilendiği Temel Sorular ........................................................................................ 394

Ekonominin Dalları ........................................................................................................................... 394

Ekonomik Sistemler .......................................................................................................................... 395

Sosyal Bilimler İçerisinde Ekonomi Disiplininin Yeri .............................................................. 396

Üniversite Öncesinde Ekonomi Eğitiminin Önemi ................................................................ 398

Sosyal Bilgiler Dersinde Ekonomi Konularının Öğretilmesi ............................................... 401

Sonuç ..................................................................................................................................................... 404

Kaynakça............................................................................................................................................... 405

Sosyal Bilgilerin Temellerixvi

18. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE ARKEOLOJİ İLE ANTROPOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 410

Arkeoloji Nedir? .................................................................................................................................. 411

Bazı Arkeolojik Kavramlar ............................................................................................................... 412

Arkeolojinin Amacı ....................................................................................................................... 412

Arkeolojinin Gelişimi .................................................................................................................... 413

Türkiye’de Yapılan Bazı Arkeolojik Kazılar ............................................................................. 414

Sosyal Bilgiler Öğretimi Açısından Arkeoloji ....................................................................... 415

Antropoloji Nedir? ............................................................................................................................. 417

Antropolojinin Amacı .................................................................................................................. 418

Antropolojik Devirler .................................................................................................................. 419

Antropolojinin Tarihsel Gelişimi ............................................................................................... 419

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Antropoloji ............................................................................... 420

Sonuç ..................................................................................................................................................... 420

Kaynakça............................................................................................................................................... 421

1. Bölüm

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİNDÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINI

Yrd. Doç. Dr. Bayram TayAhi Evran Üniversitesi

Öğrenme Hedefleri

Bu bölüm sonunda aşağıdaki kazanımlara ulaşmanız beklenmektedir:

1. Sosyal bilgilerin tanımını yapabileceksiniz.

2. Sosyal bilgiler öğretiminin dayandığı temel ilkeleri fark edebileceksiniz.

3. Dünyada sosyal bilgiler öğretim geleneğinin gelişimini kavrayabileceksiniz.

4. Türkiye’de sosyal bilgiler öğretim geleneğinin gelişimini kavrayabileceksiniz.

İçindekiler

• Giriş

• Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel İlkeler

• Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yaklaşımlar

• Dünyada Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği

• Türkiye’de Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği

• Sonuç

• Kaynakça

Sosyal Bilgilerin Temelleri2

Giriş

İlk insandan günümüze kadar değişmeyen unsurlardan biri insanoğlunun yaşa-dığı dünyayı anlama ve anlamlandırma çabasıdır. Merak, hayret gibi duygular insan-ları araştırma yapmaya itmiş ve bu da önce felsefenin sonra da bilimin doğmasına ne-den olmuştur. “Bilim nedir?” sorusu geçmişten günümüze cevabı bulunmaya çalışılan soruların başında gelmektedir. Bilim şudur demek zor olduğundan, bazı tanımlara bakmak faydalı olabilecektir.

Sönmez (1998) bilimi, gerçeğin bir kısmı ile kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler olarak tanımlamaktadır. Tanıma göre bilim, gerçeğin hepsi ile ilgilenmez, onu parçalara ayırır ve bu parçalardan biri ile ilgilenir. Bu ilgi belli bir süreçte ve kanıtlamaya dayalı olarak gerçekleşir. Yani kanıt-lama olmadan bilim olamaz. Kanıtlama bilimsel yöntemin kullanılması ile mümkün olabilir. Geçmişten günümüze bilimsel yöntem, iki farklı bakış açısını yansıtacak şe-kilde ifade edilebilir. Bunlardan birincisi, bilimin gözlem ve deney boyutunu ön plana almakta; bilimsel yöntemi, olguları saptama, düzenleme ve öylece edinilen bilgileri genelleme olarak ifade etmektedir. İkincisi ise bilimin kuramsal boyutunu ön plana alan, bilimi bir açıklama, bir kavramsal problem çözme yöntemi olarak gören anlayış-tır (Yıldırım, 1998).

Einstein, bilimi, her türlü düzenden yoksun duyu verileri (algılar) ile mantık-sal olarak düzenli düşünme arasında uygunluk sağlama çabası olarak ifade ederken, Russell; gözlem ve gözleme dayalı uslama (akıl yürütme) yoluyla önce dünyaya ilişkin olguları, sonra bu olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabasını bilim olarak tanımlamaktadır. Her iki tanım incelendiğinde ortak noktanın akıl yürütme oldu-ğu görülmektedir. Farklar açısından bakıldığında Einstein’ın bilimi, düzensiz duyu verileri ile akıl yürütme arasındaki uyum sürecini kastettiği görülürken, Russell akıl yürütmenin, olgular arasındaki ilişkileri çözümlemede kullanıldığını ifade etmekte-dir. Bir başka ifade ile Russell’in bilim tanımı, olguların düzenlenmesi ile değil olgular arası ilişkileri belirleme ile ilgilidir (Yıldırım, 1998).

Yaşar (1998) geçerliği kanıtlanmış sistemli bilgiler bütünü olarak tanımladığı bilimin, günümüze kadar ortak bir tanımının yapılamadığını ifade eder ve bilimin tanımı için bilim adamlarının değişik tanımlarını verir. Bunlar;

1. “... nesnel sağlamlığı olan bilgiler bütünü”,

2. “neden-sonuç ilişkilerinin ifade edildiği sistematik bilgiler birikimi”,

3. “insanoğlunun biriktirdiği kaydedilmiş sistematik bilgi”,

4. “kanıtlanmış ve sistemli hale getirilmiş bilgiler ...” şeklindedir.

Sosyal Bilgiler Öğretiminin Dünü Bugünü ve Yarını 3

Yrd. Doç. Dr. Bayram Tay

Tanımların hemen hemen hepsinde, bilimin bilgiyi elde edişi ya da bilimin elde ettiği bilginin bir özelliği ifade edilmektedir. Bir yerde bilimsel bilginin özellikleri ifa-de ediliyor denilebilir. Bunlar; bilginin sağlam olması, neden-sonuç ilişkisini içerme-si, sistematik olması ve kanıtlanmış olmasıdır.

Bilim ile ilgili yapılan tanımları toplu bir bakış açısıyla değerlendirecek olursak bilim ve bilimsel etkinliğin daha çok doğa bilimleri ile özdeş olacak şekilde açıklan-dığı görülür. Bu durumun nedeni doğa bilimlerinin toplumsal (sosyal) bilimlerden önce doğmuş ya da yöntemlerinin daha önce belli çizgilere oturtulmuş olması olabilir (Günay, 2004). Toplumsal bilimler günümüze değin farklı isimlerle ifade edilmiştir. Bunlar sosyal bilimler, tarih-toplum bilimleri, kültür bilimleri, tin bilimleri, tarih bi-limleri, insan bilimleri olarak ifade edilebilir. Bu ifadelendirmeler farklı felsefi tavır ve bilimsel anlayışlardan kaynaklanmaktadır. Nitekim Pozitivist gelenekte sosyal bi-limler, Hermeneutik gelenekte tin bilimleri, Yeni Kantçı gelenekte kültür bilimleri, Marksist gelenekte tarih bilimleri adı kullanılmıştır. Tarih-toplum bilimleri adını ise Özlem (2003) yukarıdaki isimlerin hepsini kapsar ve hepsi karşısında da nötr kalaca-ğını düşünerek kullanmıştır (Özlem, 2003).

Sosyal bilimler ifadesi ondokuzuncu yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Sosyal bilimler içindeki bölünmeler de ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında netleşme eği-limine girmiş ve 1850 ve 1945 yılları arasında ortaya çıkan bu bölünmelerle birlikte bu yeni alana sosyal bilimler adı verilmiştir (Gulbenkian Komisyonu, 2005). Sosyal bilimler dünyanın ve yaşamın insanî ve toplumsal yönlerini inceleyen bir akademik disiplinler grubuna verilen addır (http1). Bir başka ifade ile insan tarafından üretilen gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler bütünü sosyal bilimlerdir (Sönmez, 2005). Tanımların insan ve onun etkileşi-mini, kanıtlama ve disiplinleri içerdiği görülür. Bu bağlamda sosyal bilimler, insanın insanla ve çevresiyle etkişiminden doğan bilgilerin insani ve toplumsal yönlerinin ka-nıtlama temel prensibi ile oluşturulan bilimler topluluğuna denilebilir.

Sosyal bilimlerin kapsamı içerisine giren disiplinler; antropoloji, iletişim bilim-leri, ekonomi, eğitim bilimleri, coğrafya, tarih, uluslararası ilişkiler, dil bilimi, siyaset bilimi, psikoloji, sosyoloji, müzikoloji, hukuk ve suç bilimidir. Bu disiplinlerin her biri insan olgusu üzerinde araştırmalar yapar. Birbirinden ayrıldıkları nokta insan olgusunda ele aldıkları boyuttur. Bu boyutlar şöyledir;

Sosyal Bilgilerin Temelleri4

Sosyal Bilimler ve İlgilendikleri Boyutlar

Antropoloji : İnsanın kültürü

İletişim Bilimleri : İnsanın iletişi

Ekonomi : İnsanın üretim, dağıtım, tüketim, ticaret, değişim ve bölüşümü

Eğitim Bilimleri : İnsanın eğitimi

Coğrafya : İnsanın yaşadığı doğal çevre

Tarih : İnsanın geçmişi

Uluslararası İlişkiler : İnsanın uluslararası ilişkileri

Dil Bilimi : İnsanın dili

Siyaset Bilimi : İnsanın yönetimi

Psikoloji : İnsanın davranışları

Sosyoloji : İnsanın toplumsal çevresi

Müzikoloji : İnsanın müziği

Hukuk : İnsanın hak, özgürlük ve bunlarla ilgili kuralları

Suç Bilim : İnsanın suç sayılan davranışları

Sosyal bilimlerin insan ile ilgili yukarıdaki ilgi boyutları düşünüldüğünde sosyal bilimlerin ürettiği bilgilerin geniş kapsamlı olduğu görülür. Bu bilgiler insan yararına hizmet etmesi amacıyla üretilmektedir. Dolayısıyla üretilen bu bilgilerin birçok yol-la insanlara ulaştırılması söz konusudur. Eğitim bu yollardan birini oluşturmaktadır. Eğitimle sosyal bilimlere ait bilgi, beceri, değer ve tutumların kazandırılması, sosyal bilimlerin tek tek disiplinler halinde okutulması ya da çok disiplinli ve disiplinlerarası yaklaşımlarla sosyal bilgiler dersi aracılığı ile yapılmaktadır.

Sosyal bilgiler ile ilgili tanımlardan en kapsamlısı 2005 yılında değiştirilen sosyal bilgiler programını hazırlayan komisyon tarafından yapılmıştır. Buna göre sosyal bil-giler; bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hu-kuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanları-nın bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çev-resiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB 2005).

Sosyal Bilgiler Öğretiminin Dünü Bugünü ve Yarını 5

Yrd. Doç. Dr. Bayram Tay

Bu tanımda sosyal bilgiler ile ilgili dört boyut ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki sosyal bilgilerin bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirmek amacında olması, ikincisi sosyal bilgilerin sosyal bilimler ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtması, üçüncüsü sosyal bilgilerin insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşimini zaman bo-yunda ele aldığı ve dördüncüsü de sosyal bilgilerin toplu öğretim anlayışından hare-ketle oluşturulmuş bir ders olduğudur (Safran, 2008).

Doğanay (2005) ise sosyal bilgileri, sosyal ve insanla ilgili diğer bilimlerin içe-rik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içerisinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen ve becerili demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı olarak tanımlamak-tadır. Bu tanımda sosyal bilgilerin demokratik vatandaş yetiştirme boyutu ön plana çıkartıldığı görülür. Bununla birlikte sosyal bilgilerin sosyal ve insanla ilgili bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlandığı, bunu yaparken de zaman boyutunun önemli olduğu bir çalışma alanı olarak ifadelendirilmiştir.

Sosyal bilgilerin etkili vatandaş yetiştirme amacına hizmet ettiği düşüncesine da-yanan bir diğer tanımda Erden (Tarihsiz) sosyal bilgileri; ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı olarak tanımlamaktadır.

Sönmez (2005) ise toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler olarak tanımladığı sosyal bilgilerin genel olarak toplum bilimlerinden oluştuğunu ve yeri geldiğinde edebiyat başta olmak üze-re matematik ve sanatla ilgili bilimlerin de bilgilerinden yararlanılması gerektiğini belirtmiştir.

Sosyal bilgilerin bilgiyi elde etme ve bunu çocuklara uygun hale getirme boyu-tunu ön plana çıkaran tanımında Sözer (1998) sosyal bilgileri “temel kültür öğelerini, birçok alandaki çalışmalardan sağlanan bulgulardan, disiplinler arası bir yaklaşımla seçilip yoğrularak oluşturulmuş bilgileri içinde bütünleştiren; ilköğretim düzeyine ve çocuğun küresel algılama özelliğine uygun duruma getirilmiş bir ders olarak tanım-lamıştır.

Öztürk (2006) ise sosyal bilgileri, hemen her bakımdan değişen ülke ve dünya koşullarında bilgiye dayalı karar alıp problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kulla-nan bir öğretim programı olarak ifade eder. Tanımın sosyal bilgilerin etkili vatandaş yetiştirme boyutunu ön plana çıkardığı ve bunun sosyal ve beşeri bilimleri kullanarak bir öğretim programı çerçevesinde gerçekleştirildiği görülmektedir. Safran (2008), sosyal bilimler disiplinlerinden ilköğretim dönemi çocuklarının seviyesine uygun

Sosyal Bilgilerin Temelleri6

olarak seçilmiş bilgilerin, disiplinlerarası bir yaklaşımla verildiği bir müfredat prog-ramı olarak ifade ettiği tanımında sosyal bilgilerin, çocukların seviyesine uygun se-çilmiş sosyal bilim konularından oluştuğunu ve bunun bir müfredat programı olduğu vurgulanmaktadır.

Sosyal bilgilerin bizim literatürde yapılan tanımlarının yanında uluslararası lite-ratürde de bir çok tanımının yapıldığı görülür. Bu tanımlardan en kısa olanı Dewey’in “sosyal olan şeylerin çalışmasıdır” şeklindeki tanımıdır (Welton ve Mallan, 1999). Dewey bu tanımda sosyal bilgilerin sosyal olan her şeyi kapsadığını ifade etmiştir. Engle ve Ocha (1988) ise sosyal bilgileri, demokratik vatandaşlık için toplumsallaşma süreci olarak tanımlayarak sosyal bilgilerin demokratik vatandaş yetiştirme boyutuna değinmekte ve bunun toplumsallaşma ile mümkün olabileceğini ifade etmektedir.

Amerika’da Milli eğitim derneğinin orta dereceli okulları yeniden teşkilatlandır-ma komisyonu sosyal bilgiler komitesi sosyal bilgileri, ‘konusu doğrudan doğruya insan toplumunun teşkilatına ve gelişimine ve bu sosyal birliklerin bir öğesi olması dolayısıyla insana dair olan bilgiler’ şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım sosyal bilgiler için yapılan ilk tanım olma özelliğindedir (Mo> att, 1957).

Barr, Barth ve Shermis (1978) sosyal bilgilerin vatandaşlık eğitimi amacıyla sosyal bilimler ve insan bilimlerinin bütünleştirilmesinden oluştuğunu ifade ederek sosyal bilgilerin vatandaşlık eğitimi amacında olduğunu ve bunu yaparken sosyal bilimler ile insan bilimlerinden yararlandığını belirtmiştir. Bu tanıma benzer bir tanım Savage ve Armstrond (1996) tarafından yapılmıştır. Onlara göre sosyal bilgiler, vatandaşlık be-cerilerini geliştirmek üzere insani ve sosyal bilimlerden oluşmuş bir çalışma alanıdır.

Sosyal bilgiler dersi ilk kez Amerika’da okutulmaya başlanmıştır ve sosyal bilgi-ler ile ilgili tüm gelişmeler Sosyal Bilimler Ulusal Konseyi [National Council of the Social Studies (NCSS)] tarafından yürütülmektedir. Sosyal Bilimler Ulusal Konseyi Amerika’da sosyal bilgiler programlarının da hazırlayıcısı konumundadır. Bu özelliği ile bu kurulun sosyal bilgiler tanımı önemli kabul edilmekte ve sosyal bilgiler ile ilgili çalışma yapanlar tarafından kullanılmaktadır. Bu tanım şöyledir:

‘Sosyal bilgiler, vatandaşlık yeterlilikleri kazandırmak için, sanat, edebiyat ve sosyal bilimlerin disiplinler arası bir yaklaşımla birleştirilmesinden oluşan çalışma alanıdır. Okul programı içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğraf-ya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimleri, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve doğa bilimlerinden uygun ve ilgili içeriklerinden alınan sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma alanı sağlar. Sosyal bilgilerin öncelikli amacı, karşılıklı olarak birbirine bağımlı bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumun va-tandaşları olarak kamu yararına bilgiye dayalı, mantıklı kararlar verebilme yeteneği geliştirmek için genç insanlara yardımcı olmaktır’ (NCSS, 1993).

Sosyal Bilgiler Öğretiminin Dünü Bugünü ve Yarını 7

Yrd. Doç. Dr. Bayram Tay

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel İlkeler

Sosyal bilgiler ile ilgili yapılan tanımların sosyal bilgiler alanının ve dersinin özelliklerini yansıtma eğilimi içinde olduğu söylenebilir. Bu bağlamda sosyal bilgiler tanımlarında geçen ana ifadeler şu şekilde maddeleştirilebilir;

1. Etkili vatandaş yetiştirme,

2. Kültürleme,

3. Çocuğa görelik,

4. Bilgi temeli,

5. Yöntem,

6. Zaman (geçmiş, bugün, gelecek),

7. Alan ve ders boyutudur.

Etkili Vatandaşlık

Ülkelerin kendi eğitim sistemlerinden beklentileri kendilerinin devamını sağla-yacak bireyler yetiştirmektir. Bu amaca ulaşabilmenin yolu o ülke için etkili vatandaş yetiştirmekle mümkün olabilecektir. Ülkelerin eğitim sistemleri incelendiğinde etkili vatandaş yetiştirme programlarının farklı şekillerde olduğu görülür. Bazı ülkelerde etkili vatandaş yetiştirme programları tek disiplinli anlayışta tarih, coğrafya ve vatan-daşlık ile, bazı ülkelerde de çok disiplinli ve disiplinler arası anlayışla sosyal bilgiler ile verilmektedir. Bu bağlamda sosyal bilgiler etkili vatandaş yetiştirme programları-nın vazgeçilmez bir unsurunu oluşturmaktadır. Nitekim sosyal bilgiler ile ilgili ola-rak yapılan tanımların hemen hepsi etkili vatandaşlık kavramını içermektedir. Sosyal bilgiler dersi, ülkemizde de vatandaşlık eğitimi kapsamında ilköğretim okullarında okutulmakta olan Hayat Bilgisi dersinin toplumsal boyutunun devamı niteliğindedir.

Ülkemizde etkili vatandaşın özellikleri şunlardır: demokrasiye inanmış ve ona gönül vermiş, vatandaş olma bilincine ulaşmış, vatanının önemini analiz etmiş ve onu her türlü tehlikeden korumaya adanmış, Atatürk ilkelerine gönülden bağlanmış ve onu geliştirip yüceltme sorumluluğuna erişmiş, hak, sorumluluk, özgürlük ve ödev-leri konusunda anayasa ve onun temel ilkelerini uygulama noktasında bunu hayat felsefesi haline getirmiş, laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ni ilelebet yaşatma bilincine ulaşmış ve vatanperverlik sıfatını taşıyabi-len yurttaş olmaktır. Bu özelliklerin kazandırılması gerekliliği Milli Eğitimin genel amaçları madde 2 ile belirlenmiştir. Buna göre Türk Millî Eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini;