538

Sociaal-cultureel werk in strijd

tegen armoede en sociale uitsluiting

Marc Jans

A R M O E D EA R M O E D E

539

Marc Jans ontwikkeldealsonderzoekerexpertiseovermaatschappelijkeparticipatie aande toenmalige afdeling socialepedagogiek en aanhetOnderzoekscentrumKindenSamenleving(beideK.U.Leuven).Dieexper‐tisepastehijvervolgenstoeophetVlaamsearbeidsmarktbeleid,indienstvandeVlaamseoverheid.Sinds1223isMarcJansstafmedewerkeronder‐zoekenontwikkelingbijSocius.Begin12A2tradhijtoetotderaadvanbestuurvanhetVlaamsNetwerkvanverenigingenwaararmenhetwoordnemen.

Voortdurende inzet van middelen blijft tot op vandaag

ontoereikend om armoede en sociale uitsluiting volledig te

bannen. Spelers op de markt, politici en sociale partners

beschikken over specifieke middelen en machtsvormen die

essentieel zijn om armoede te bestrijden. Maar veel pogin-

gen uit die hoek gaan gepaard met de opkomst van nieuwe

vormen van sociale uitsluiting. Armoede is een complex en

hardnekkig maatschappelijk probleem, waar het sociaal-

cultureel werk evenmin volledig vat op krijgt.

540

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

WelzijnsschakelspubliceertSchakelsdiebruggenslaan,eendoeboekjemet ×praktischewerkvormenomontmoetingensamenwerkingtussenmensenmetenzonderarmoede‐ervaringinlokalegroepentebevorderen.KWBenZiekenzorgSint‐Baafs,WelzijnsschakelÛzePlekkeenWieder,Ver‐ ×enigingenwaararmenhetwoordnemen,slaannaoverlegdehandeninelkaarenschuivensamenaandefeesttafel.Samenmet Domo, opvoedingsondersteuner voor kwetsbare vrouwen, ×onderzoektKAVhoezedrempelsinennaarhetverenigingslevenkanweg‐werken.Methetresultaat,depraktischegidsPakeenstoelenzetuerbij!,stimuleertKAVlokaleafdelingenomdedeurenopentezettenvoormenseninarmoede.BOM(BezorgdOmMensen),eenlokalegroepvanWelzijnsschakels,vraagt ×VormingplusOost‐Brabantomsameneenprojectoptezettenoverarmoedeenhuisvesting.InloopcentrumensociaalrestaurantAmerantsluitaanbijdeplannen.SamendienenzemetsucceshetsubsidiedossierGezocht:eenleeXbarewoninginbijdeprovincieVlaams‐Brabant.Welzijnszorgvoertelkjaarcampagneenvraagttelkensaandachtvooreen ×anderarmoedethema.In1223en12A2ijvertWelzijnszorgonderhetmotto‘Werkarmoedeweg!’voormeerjobsmeteenvolwaardigloonopmaatvanmenseninarmoede.LINCijvertvooreenmeerinclusievekennismaatschappij.Methetproject ×LINC‐wijsondersteuntLINCsamenmetgemeentebesturen,OCMW’senplaatselijkeopenbarebibliothekendeeerstestappenvanlaaggeschooldewerknemersindedigitalewereld.DelandelijkevormingsinstellingZorg‐Saambiedtvormingaanoverzorg. ×Professionalsenvrijwilligersuitdezorgsectorkunnen‘Helpeninkans­armegezinnen’, eenvormingvan tweedagdelen, volgen.Deelnemersonderzoekenenlerenerhoezealsverzorgendeeensteunkunnenzijnvoorkansarmegezinnen.DeKatholiekeVerenigingGehandicapten(KVG)wildeinkomensvanmen‐ ×senmeteenhandicapverhogen.KVGvoert, insamenwerkingmetVFG(Verenigingpersonenmeteenhandicap)endeUniversiteitAntwerpen,eenonderzoeknaardeinkomenssituatievanpersonenmeteenhandicap.VormingplusMechelenleertledenvanOnsGedacht,eenlokalegroepvan ×Welzijnsschakels,sprekenvoorpubliek.Dedeelnemerspassenhunnieuwverworvencompetentiestoe.NadevertoningvandeXilm‘Çacommenceaujourd’hui’getuigenzeoverdeeigenbelevingvanarmoede.

541

Antwerpsemiddenveldorganisatiesvoerendestrijdtegenarmoedeop.Ze ×bundelendekrachteninhetsamenwerkingsverband‘Stoparmoede.nu’.Stoparmoede.numaaktAntwerpenarenbewustvandediversiteitbinnenarmoede,creëerteenpolitiekdraagvlakomarmoedestructureeltebestrij‐denendringtarmoedeinAntwerpenterug.

Eenwillekeurigstaalvantiensociaal‐culturelepraktijken.Sommigeinitiatiefnemerszetteninophunkerntaken.Vooranderenzijnhetpraktijkendiezeerbijnemen.Voorenkeleorganisatieszijnhetver‐nieuwendepraktijken.Zeverleggenerhungrenzenmee.Alletienpraktijkendragenbijtotdestrijdtegenarmoedeensocialeuitslui‐ting.Tegelijkertijdverschillenzeergvanelkaar,zowelquadoelge‐richtheidalsquastrategischeoriëntatie.

Indezebijdrageontwikkelenweeenkaderomnatedenkenoverdestrategischeoriëntatievandezeenveleanderesociaal‐culturelepraktijkenindestrijdtegenarmoedeensocialeuitsluiting.Ikfocusopstrategischeoriëntatiesomdatzebelangrijkzijn.Eenstrategiegeeftinglobaletermenweerhoesociaal‐cultureelwerkersinspe‐ciXiekesocialesituatiesenbinneneenmaatschappelijkecontexttewerkgaanomeenwelbepaalddoelnatestreven.Verderoplegikuithoeeenzijdigestrategischeoriëntaties,hoegoedookbedoeld,invelegevallenarmoedeensocialeuitsluitingversterken.Datisuiteraardniethetopzetvansociaal‐cultureelwerk(SCW).SCWisbovendienintentioneel: sociaal‐cultureelwerkers kiezen strategischeoptiesbewustenverantwoordopbasisvanhundoelen.Eenanalysekaderbetreffendestrategischeoriëntatiessteltonsinstaatomconcretepraktijkenbetertebegrijpen,verantwoordteplannenenteplaat‐seninrelatietotandereinitiatieven.Maarevengoedinrelatietotdearmoedeproblematiekzoalsdiezichvandaaginonzesamenlevingmanifesteert.Detienpraktijkvoorbeeldenhierbovenspinnenwealseenrodedraaddoordeopbouwvanhetkader.DathelptomreXlec‐tietelkensopnieuwterugtekoppelennaarconcreteactie.

542

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

Armoede, een actueel 1

maatschappelijk probleemVoortdurendeinzetvanmiddelenblijfttotopvandaagontoereikendomarmoedeensocialeuitsluitingvolledigtebannen.Spelersopdemarkt,politiciensocialepartnersbeschikkenoverspeciXiekemid‐delenenmachtsvormendieessentieelzijnomarmoedetebestrij‐den.Maarveelpogingenuitdiehoekgaangepaardmetdeopkomstvannieuwevormenvansocialeuitsluiting.Armoedeiseencomplexenhardnekkigmaatschappelijkprobleem,waarhetSCWevenminvolledigvatopkrijgt.Sociaal‐culturelepraktijkenindestrijdtegenarmoedeopererenbinneneenbredermaatschappelijkdebatoverarmoedeentegendeachtergrondvanhedendaagsemaatschappe‐lijkeontwikkelingen.

Leven in een tijdsgewricht1|1

Welevenineentijdsgewricht.Onzesamenlevingverandertaaneensneltempo,gedrevendoortechnologischeontwikkeling,individua‐liseringenglobalisering.Ommeetedraaienindesteedscomplexerwordendesamenleving,heeftiedervanonsinstrumentele,socialeenbiograXischecompetentiesnodig.Burgers,endusookmenseninarmoede,moetenzichactief(leren)aan‐eninpassen.Zemoeteneenplaatsverwervenenbehoudenineensamenlevingdievoort‐durendverandert.Haperingenbijhetverwervenvannoodzakelijkecompetenties leiden tot socialeuitsluiting.Personenmetonvol‐doendecompetentieskampenmeteenprobleem.Wildemeersch(1223)waarschuwtvoorzo’noverwegendfunctionelebenadering.Zo’nbenaderingsteltdesamenlevingzelfnietterdiscussie,maarneemt zealsuitgangspunt.Endit terwijlmaatschappelijkeont‐wikkelingennietalleennieuwekansen,maarooknieuweuitslui‐tingrisico’smeebrengen.Dienieuwerisico’swerkenvaakbovenopklassiekeuitsluitingmechanismenverbondenaanklasse,geslacht,aXkomstenscholingsgraad.Dieontwikkelingdeeltdesamenlevingsteedsscherperop in tweekampen:winnaarsenverliezers.Erscheeltnietalleenwatmetdeverdelingsmechanismenvanonze

543

rijkdom,maarookmetdeverdelingvanuitsluitingrisico’s. Enkelen ontvangenteveelenriskerenweinig.Eentegrootaantal ontvangt ondermaats en loopteenverhoogdrisicoopuitsluiting.NietverwonderlijkdatVranken (1223)vast‐steltdatdeinkomensklooftussenarmenrijksindsA332stelselmatigbrederwordt.Armenwordeninvergelijkingmetdehappyfewsteedsarmer.

Eenstructurelebenaderingvanarmoedebetrektfactorenalsglobalisering,technologischeontwikkeling,economischeherstruc‐turering, individualisering en verstedelijking in de analyse.Ditgebeurtteweinig.Wanneerjewelmetdiefactorenrekeninghoudt,krijgjeeenmeergenuanceerdbeeldoverarmoedeensocialeuit‐sluiting.Armoedeensocialeuitsluitingkrijgendanvanuitverschil‐lendeinvalshoekenbetekenis:alseenprobleemwaarnietalleenhetindividu,maarookinstitutiesensamenlevingmeeverantwoor‐delijkvoorzijn.

Armoede in diverse verschijningsvormen1|2

Vandaagblijftinhetmaatschappelijkedebatoverarmoedeensoci‐aleuitsluitingvooralhetbeeldvangeneratiearmoedehangen.Daargaatterechtveelaandachtnaaruit.Generatiearmoedeiseenzeerhardnekkigeeningrijpendevormvansocialeuitsluiting.Maarvan‐wegehettijdsgewrichtwaarinweleven,presenterenarmoedeensocialeuitsluitingzichmeerenmeeralseendiversmaatschappelijkfenomeen(Vranken,122A;VanRobaeyse.a.,122i).Sociaaldemogra‐Xischetendensenzoalsvergrijzing,immigratieenfragmenteringvangezinnendrijvendearmoedeendeverscheidenheidindearmoedeop.Armoederisico’szijnvandaagzeerhoogvoormigranten,alleen‐staanden,eenoudergezinnenenlaaggeschoolden.

Generatiearmoedewordtvangeneratie totgeneratiedoorge‐geven.Aanhoudendesocialeuitsluitingleidttotmaatschappelijkekwetsuren, laag welzijn en welbevinden, sociaal isolement enoverlevingsstress.AXhankelijkheidvanondermeerdejeugdrech‐ter,maatschappelijkwerkersenarbeidsbemiddelaarskenmerkt

Eenprobleemwaarnietalleenhetindividu,maarookinstitutiesensamenlevingmeeverantwoordelijkvoorzijn.

544

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

hetlevenvangeneratiearmen.Zevallenzeldenterugoppositieve(leer)ervaringentijdensdeleerplicht.Zevindennietvanzelfspre‐kendaansluitingbijformeleeducatieveinstitutiesenzijnvanwegehun sociaal isolement weinig vertrouwdmet sociaal‐culturelevrijetijdsbesteding.

ArmoedekanookgerelateerdzijnaanetnischeaXkomst.Etnischcultureleminderhedenzijnoververtegenwoordigdindearmoede‐cijfers.Etnisch‐cultureleuitsluitingmechanismenzijnhardnekkigenblijvenwerkzaamtotenmetdederdegeneratieallochtonen.HetCentrumvoorGelijkheidvanKansenenRacismebestrijdingsteltalsinds1222eenstijgingvandiscriminatieopdearbeidsmarktvast.Sociaal‐cultureleactieinrelatietotallochtonearmenkannietvoor‐bijgaanaandiscriminatiealsstructureleenculturelefactor.ArmoedeinhetZuidendrijftpolitiekeeneconomischevluchte‐

lingennaarhetrijkeWesten,maarleidtvoorvelenonderhennaarnieuwevormenvansocialeuitsluiting.Sommigevluchtelingenziengeenandereoptiedaneennieuwenvolledigontheemdleventestarten.Sommigenonderhenzijnhooggeschoold,maarkunnenvanwegediscriminatieenculturelefactorennietvoldoendeterug‐vallenophunverworvencompetentiesomhunrechtopeenmens‐waardigbestaanoptenemen.ArmoedekanookhetgevolgzijnvaneenbiograXischeschok,

zoalsontslag, faillissement, echtscheidingofplotse enernstigegezondheidsproblemen.Nieuwearmen,dienaaraanleidingvaneenmeerplotseveranderinginhunlevengeconfronteerdwordenmetvormenvansocialeuitsluitingervareneenschokdiehunkansenenmogelijkhedeninhetbestegevalslechtstijdelijkhypothekeren.Maarzo’nschokkanookaanleidingzijntotdrop‐out.Ookparticipa‐tieaansociaal‐culturelepraktijkenschieterdanbijin.Sociaal‐cul‐tureleorganisatiesdiemetzorgomgaanmetdrop‐outbijhunledenendeelnemers,kunnenmetmeersuccesinspelenopdiespeciXiekevormvansocialeuitsluiting.

545

De lange weg naar gelijke kansen1|3

Verschillendeauteursstellenheteconomischeenpolitiekesysteeminbelangrijkematemeeverantwoordelijkvoorhetontstaanenhetvoortbestaanvanarmoede.Zij illustrerenhoedeEuropeseUnieongewildarmoedeensocialeuitsluitingbestendigtenversterkt.Suysvraagtzichinzijnbijdrageaandithandboekzelfsafofnietalleinspanningenomarmoedetebannen,onvermijdelijknieuwevormenvanarmoedeensocialeuitsluitingmetzichbrengen.Endegeschiedenisleertonsdatarmoedevandeenedagopdeanderetengrondebestrijdenonmogelijkis.Nietechteenhoopvolvoor‐uitzicht.Maarwanneerwenaardesamenlevingkijkenalseenhis‐torischproces,danhoevenwenietperseinimmobilismetever‐vallen(Bouverne‐DeBie,122k).Socialeproblemenzoalsarmoedekunnennietbinnendegrenzenvanconcreteenplanmatigeveran‐deringsacties‘opgelost’worden.Hooguitondersteunendieactiesreedsingezetteenintezettenontwikkelingenindesamenleving.Opdiemanierbekeken,zalookelkvandetiengenoemdesociaal‐culturelepraktijkenindestrijdtegenarmoedehetarmoedepro‐bleemnietoplossen.Zekunnenwelbijdragentotontwikkelingeninonzesamenlevinginderichtingvaneengroteremaatschappelijkegelijkheid,metmogelijkhedenvooriedereenomeenmenswaardigbestaanteleiden.

Van gunst naar rechten en plichten1|4

ArmoedeensocialeuitsluitinggaanintegendeUniverseleVerkla‐ringvandeRechtenvandeMens.Aanwiearmis,wordtinfeitehetgenotvanzijnmensenrechtenontzegd,ofvolgensartikel 1kvandeBelgischeGrondwethetrechtopeenmenswaardigleven.IndiebetekenisonderstreeptdeUniverseleVerklaringvandeRechtenvandeMenseennieuwebenadering inde strijd tegenarmoede.Diestrijdsteundeinhetverledenopliefdadigheidgerichtophetmilderenvandegevolgenvanarmoedevoorindividuen.Armoede‐bestrijding,vroegernogeengunst,wordtvandaagmeerenmeereenrecht.Nufocustdestrijdtegenarmoedeopherverdelingvanwelvaart,zodateeniederzijnrechtopeenmenswaardigbestaankan

546

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

opnemen.Terwijlarmoedebestrijdingexclusieftoebehoordeaandewelzijnssector,zijnweernuvanovertuigddateeninclusiefbeleid,eengeïntegreerdebenaderingoververschillendebeleidsdomeinenheen,nodigis,zodatmenseninarmoedehunplaatsindesamen‐leving kunnen opnemen.Maarmet rechten komen ook plichtendekopopsteken.Hetideevoorwat,hoortwat,wintveld.Socialerechtenmoetjevoortaanverdienen,zoklinkthet.Onzeactievewel‐vaartstaatkoppeltaanrechtenplichten.Begrippenalsbijstandenondersteuningruimenplaatsvooractiverenenparticiperen.Oudewerkvormenwordendoornieuwevervangen.Hubeau(inMaseele&deDroogh,1223)vindtdiebenaderingopzichnietperdeXinitieslecht,maarwaarschuwtons:devoorwaardenkunnenzostriktwor‐den,datbepaaldegroepenjuistdaardooruitgeslotenraken.Indivi‐duendiehunplichtenniet(kunnen)nakomen,dreigendaarvoorpersoonlijk verantwoordelijk gesteld teworden.Armenzijndanmetanderewoordenzelfverantwoordelijkvoordemensonwaar‐digelevensomstandighedenwaarinzezichbevinden.Destructurelecomponentvanarmoedekomtzoalweeronvoldoendeinbeeld.

Werk, de Koninklijke weg uit de armoede?1|5

Werkenactiveringzijnprioritairinhetoverheidsbeleid.Nietalleenomdewerkzaamheidgraadoptekrikken,maarevengoedomdatpolitiekverantwoordelijkeneendegelijkejobalsdebesteweguiteneengarantie tegendearmoedebeschouwen.Daarom ligtdenadrukinhetheersendedebatoverarmoedeergsterkopactive‐ringenarbeidsmarkt.Maarwerkalleenbrengtgeenvoldoendeoplossing.Datblijktondermeeruit eensimulatieopbasisvangegevensuitdePanelStudievanBelgischeHuishoudens(PSBH)enuitstudiesovermobiliteitinenuitarmoede.Onderzoekersgin‐genhetpotentiëleeffectvandriestrategieënna:vervangingsinko‐mensuitkeren,(arbeidsmarktgericht)activerenenkwaliXiceren.Opkortetermijnverhoogttewerkstellingdekansomuitdearmoedeterakengevoelig.MaarhetverzekerenvanminimumkwaliXicatieslevertmeerduurzameeffectenopindestrijdtegenarmoede(DeBlander,NicaiseenVanDenBroeck,122o).Ditiseenpleidooivoormeerinvesteringeninonderwijsenvolwasseneneducatie.

547

Wanneerwedefocusinhetarmoedebatverbreden vanwerken naar leren, dankomtnaastdeformeleeducatieookhetinformele leren in beeld. Personen inarmoedezelfvindenophunbeurtsoci‐alenetwerkenenverbeteringinemotio‐neelwelzijnenrelatiesmetpartner,kin‐deren, familieenvriendenbelangrijkerdanarbeidenonderwijs(Thyse.a.,122q).Bestedenweindestrijdtegenarmoedenaastaandachtvooracti‐veringookaandachtaaninformeellerenenhetondersteunenvansocialenetwerken,dankomthetSCWnadrukkelijk inhetvizier.Vranken(1221)gewaagtzelfsvaneentegenstroomtegendesterkeconomischeenoparbeidgefocuste invullingvanonzeactievewelvaartstaat.Deroepomeenlevendigverenigingsleven,waarinmensen–ookmenseninarmoede–eigenprojectenaanpakkenenageren,pastinditkader.Naastinzetopdegrotesystemenzoalsdearbeidsmarktendesocialezekerheidiserookruimtevooreensociaal‐cultureeloffensief.Deverwachtingenzijnallangerhoogge‐spannen.SindshetAlgemeenverslagoverdearmoede(A33q)wordtookcultuuralseenbelangrijkeheXboombeschouwd(Frans,122A).

Naastinzetopdegrotesystemenzoalsdearbeidsmarktendesocialezekerheidiserookruimtevooreensociaal‐cultureeloffensief.

548

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

Armoede daagt 2

sociaal-cultureel werk uitSociaal‐Cultureelwerk(vaakafgekorttotSCW)wilbijdragentoteen inclusieve en solidaire samenleving,met als uitgangspuntparticipatievoorenvaniedereen.BijgevolgheefthetSCWgeenanderekeuzedansocialeuitsluitingwegtewerkenenarmoedetebestrijden.SCWkanmetanderewoordennooiteenzijdigfocus‐senoplerenlevenmeteninarmoede.Geenpositieinnementenaanzienvandearmoedeproblemeninonzesamenlevingiseven‐mingepast.Geenpositieinnemenstaatgelijkmethetbestendigenvanheersendevormenvansocialeuitsluiting.Ditisgeenoptievooreensectordieopdenaadtussenindividuensamenlevingenmetalsmissieeeninclusieveensolidairesamenlevingmaatschappelijkgewensteveranderingenvoorogenhoudt.Errestbijgevolgenkeldelangewegopzoeknaareengroteremaatschappelijkegelijkheidmetmogelijkhedenvooriedereenomeenmenswaardigbestaanteleiden.ConcreetzieikdrieuitdagingenaanhetadresvanhetSCW:

hetrechtopvrijetijdopenenofsociaal‐cultureleinclusie; ×socialeuitsluitingwegwerkenofsocialeinclusieopanderedomeinendan ×datvandevrijetijd;hetmaatschappelijkedebatoverarmoedeensocialeuitsluitingopenhou‐ ×denmethetoogopeenmeersociaalrechtvaardigesamenleving.

Sociaal-culturele inclusie2|1

SCWkanaanmenseninarmoedekansenbiedenomhunrechtopvrijetijdencultuurterealiserenenzosociaalisolementdoorbre‐ken.HetSCWmoetdanwelzelfinclusiefwerken.Sommigesociaal‐cultureleverenigingenen landelijkevormingsinstellingen focus‐seninhunmissie,visieenkerntakenopspeciXiekekansengroepen,waaronderallochtonen,mensen inarmoede,personenmeteenhandicapoflangdurigzieken.Welzijnschakelsbetrektuitdrukkelijkmenseninarmoedealsdoelgroep.Dieverenigingvindjeookmeer‐maalsterugalsinitiatiefnemerofpartnerinonswillekeurigstaalvantiensociaal‐culturelepraktijken.OokdeVormingpluscentra

549

levereninspanningen.Zeorganiseerdenin122sk,o%vanhunacti‐viteiten speciXiekvoorkansengroepenenu%voorallochtonen(Deckmyn,1223).SomsmakenzehunopenaanbodtoegankelijkervoorspeciXiekegroepenenwerkenzeinclusief.Waarzeditnodigachten,hanterenzeeencategorialebenaderingenontwikkelenzeprojectenspeciXiekvoordoelgroepen.Inhetstaalvantiensociaal‐culturelepraktijkenvindjevoorbeeldenuitderegio’sVlaams‐Bra‐bantenMechelen.

Maarondanksdieennogveleandereinspanningen,blijfthetSCWinbelangrijkemateeenmiddenklassefenomeen.Hetvereni‐gingslevenkamptmeteenparticipatieklooftussenhoog‐enlaagop‐geleiden.Deinvloedvanhetonderwijsniveauwordtsteedssterker,het risico op sociale uitsluiting en niet‐participatie van laagge‐schooldensteedsgroter(Smits&Elchardus,1223).DeparticipatieaanhetSCWweerspiegeltonzehedendaagsedualesamenlevingmetwinnaarsenverliezers.HetSCWbereiktinhoofdzaakdegrotemiddengroepindesamenleving(bijbenaderingu2%)eninveelminderematemensendieinarmoedeensocialeuitsluitingleven(bijbenadering12%),nochdehappyfewvanzeerrijkemensen(bijbenaderingA2%).Dielaatstegroepkanzichopzowatallelevens‐domeinenopeigenkrachtomkaderenenisdaardoorvrijonaXhan‐kelijkvancollectievevoorzieningenenacties.

Sociaal‐culturele praktijken hanteren een sociaal‐culturelemethodiek.1Zo’nmethodiekscheptopenkansenennodigtuittotontmoetingeninformeelleren.Deelnemerskunnenactiefdoelstel‐lingenaanpakmeebepalen.Integenstellingtotdelogicaachtereenarbeidsmarktgerichteactiveringsbenaderingkoppelteensoci‐aal‐culturelemethodiekhetrechtopparticiperennietaanafdwing‐bareplichten.Eensociaal‐culturelemethodiekhoeftgeendrempeltezijnommenseninarmoedetebereiken.Maargangbareopera‐tioneleuitwerkingenvanzo’nmethodieksmorendedeelnamevanmenseninarmoede.Eenoverwichtvandemiddenklasseonderdedeelnemerszetsociaal‐cultureleorganisatiesensociaal‐cultureelwerkersaanomconcreteinitiatievenopmaatvandiemiddenklasseteontwerpen.Meerparticipatievanwievandaagnietofweinig

1 Voormeerduidingbijdebegrippen‘sociaal‐culturelepraktijken’en‘sociaal‐cul‐turelemethodiek’verwijsiknaardebijdragenindithandboekvanDeBlendeenDhontenvanCockxenLeenknegt.

550

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

participeert,gaatsamenmethetopenbrekenenverruimenvandedominantemiddenklassencultuur(GeldofenDriessens,122s).

Ikhaaltweevoorbeeldenopuithetstaalvantiensociaal‐cultu‐relepraktijken.DoorsamenmetZiekenzorg,WelzijnsschakelÛzePlekkeenWiederaandefeesttafelaanteschuiven,versterkteenlokaleafdelingvandeKWBhaarbetrokkenheidbijmaatschappelijkkwetsbaregroepen.DeKAVwildiebetrokkenheidopeenduurzamewijzeversterken,steltdaartoeookhaareigenwerkingterdiscussieenzietconsequentiesonderogendiezeuitdraagtnaaralhaarafde‐lingen.Vooreenduurzamebetrokkenheidachtzeingrepenopdeeigenorganisatiecultuureneenintensieveenvolgehoudeninspan‐ningnodig.

Sociale inclusie2|2

HetSCWspeelttraditioneelhaarrolopdenaadtussenindividuensamenleving.HetSCWhoudtdaarbijveranderingenvoorogeninderichtingvaneensolidaireeninclusievesamenleving.Dieambitiesreikenverderdanhetdomeinvandevrijetijd.Omdieambitieswaartemaken,ondersteunthetSCWookactiefveranderingsprocessenop andere levensdomeinen.Ondermeeropdedomeinenwerk,onderwijs,huisvestingengezondheidzijnspeciXiekemechanismenverantwoordelijkvoordeuitsluitingvanmensen.OpdiedomeinenkanhetSCWalsdeskundigepartnerindividueleenmaatschappe‐lijkeveranderingenondersteunenenzoconcreteuitsluitingmecha‐nismencounteren.Inhetstaalvantiensociaal‐culturelepraktijkenvindenwemeerderevoorbeelden:

VormingplusOost‐Brabantwerktsamenmetpartnersaanbeterehuisvesting; ×Welzijnszorgijvertvoorjobsopmaat; ×deKatholiekeVerenigingvoorgehandicaptenpleitvooreenbeterinkomen; ×LINCbegeleidtdeeerstestappenvanlaaggeschooldewerknemersinde ×digitalewereld.

HetSCWversterktookde(veranderings)deskundigheidvanvrij‐willigers,professionalsenorganisatiesbuitendeeigensectorendraagtzoonrechtstreeksbijtotmaatschappelijkeveranderingenopanderelevensdomeinen.ZobiedtZorg‐Saam,eengespecialiseerde

551

vormingsinstelling,speciXiekvoorprofessionalsenvrijwilligersuitdezorgsectortweedagdelenvormingaanoverdeleefwereldvankansarmegezinnen.

HetSCWbeschiktoverenkeletroevenbijhetondersteunenvanmaatschappelijkeveranderingen.IndeeersteplaatsisderelatietussenhetSCWenhaardeelnemersvrijspeciXiek:hetSCWstimu‐leertinprincipeactievevormenvandeelnemenenlaatruimtevoormedezeggenschapoverdoelenaanpak.Langnietalleorganisatiesuitanderesectorenonderhoudenzo’nrelatiemethunklantenofdeelnemers.MenseninarmoedezijnvaakaXhankelijkvanondermeerarbeidsbemiddelaars,zorgverlenersenwelzijnswerkers.Delaatstgenoemdenkoppelenbijvoorbeeldhetrechtopinkomenofhetrechtopdezorgvoordeeigenkinderenaanplichten.AXhanke‐lijkvandewijzewaaropmenseninarmoededieplichteninvullen,kunnenzehunrechtopnemen.RelatiesinhetSCWzijnveelvrijerenmindervoorwaardelijk.NetdaaromkanhetSCWeenspeciXiekeenminderrisicovolleopstapzijnnaareennieuwekans,eennieuwperspectiefofeenengagementomveranderingbijzichzelfofindeomgevingtebewerkstelligen.HetSCWbiedtbovendienruimtevoorinformeelleren.Zo’ninformeleleeromgevingsluitintegenstellingtotformeleleeromgevingenbeteraanbijdepositieveleerervarin‐genvanmenseninarmoede.Onderzoekwijstuitdatenkelmen‐senmeteenpositieveonderwijservaringindeleerplichtformeelonderwijs enopleiding als een sociale heXboomzien (Thys,DeRaedemaecker&Vranken,122q).Zekergeneratiearmenvallennietaltijdopzo’npositieveervaringterug.Zenemeneerderinformeleleerkansenop.

Het maatschappelijke debat2|3

AnneVanLancker,voormaliglidvanhetEuropeesParlementvoordesp.a,misteenaantaldingeninhetBelgischeenEuropesearmoe‐debeleid(inBrumagne,1221):“eenantwoordopdevraaghoehetkomtdateensamenlevingernooitinslaagtkansarmoedeuittebannen,maarze integendeelzelfgenereert.Kunnenwedanbijwijzevansprekengeenzandindemotorvandeeconomiestrooien,zodatzezichzelfzoucorrigeren?Ermoetmeergebeurendande

552

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

pogingenomarmenweertelatenaansluiten.Wemoetenveelmeeropvoorhanddevraagstellenofditsoorteconomieendittypevaneconomischegroeiniettotuitsluitingzalleiden”.SCWdatditsoortvragensteltenindepubliekeaandachtplaatst,neemteenbeteke‐nisvollerolopindestrijdtegenarmoedeensocialeuitsluiting.Inhetstaalvantiensociaal‐culturelepraktijkenvindenweWelzijns‐zorgenhaarzoektochtnaarjobsopmaatmethetoogopduurzameinclusievanmenseninarmoede.OokKVGwilwegenophetmaat‐schappelijkedebatdoorwetenschappelijkonderzoekdatinspeeltopnogonvoldoendebeantwoordevragentestimuleren.

SCWkan,moetmetanderewoorden,ookstructureleoorzakenvanarmoedebenoemen,alternatievenformulerenenzodesamen‐levingbewegentotgewensteverandering.SCWdatstandpunteninneemtinpubliekeenpolitiekediscussies,datstandpuntenvananderen ende consequenties ervan zichtbaarmaakt,weegt ophetmaatschappelijkedebatoverarmoede.Ditkanleidentotver‐anderingenindepositievanbetrokkenactorenentotmeertrans‐parantieoverdegewensteenongewensteconsequentiesverbon‐denaanverschillendeposities.SCWhoudtdaarbijveranderinginderichtingvaneeninclusieveensolidairesamenlevingvoorogen.DeinzetvanSCWinhetmaatschappelijkedebat isdusnietvrij‐blijvend,maargerichtopeenmeersociaalrechtvaardigesamenle‐ving.ConcreetkanhetSCWvandaagactiefpositieinnemenoverdehogeropgeschetsteevolutievaneengunsten‐naareenrechten‐enplichtenbenaderingofoverdeexpliciete,maarookdeimplicietelogica’sachterhetmodelvaneenactievewelvaartsstaat.Welzijns‐zorg,bijvoorbeeld,formuleertexplicietinhaarmissiedatarmoedeeenmaatschappelijkprobleemisendatarmennietalleenverant‐woordelijkzijnvoorhunsituatie.DievisievormtookdegrondtooninhuncampagneWerkarmoedeweg!

MenseninarmoederakensomsverstriktineenwebvanaXhan‐kelijkhedentenaanzienvansocialevoorzieningenzoalshetOCMW,deVDABofhetgerecht.Welzijnswerkbenadertmaatschappelijkkwetsbaregroepenvaakvanuithunproblemen,vanuitdetekor‐tenenbehoeftendiezehebben.Deculturelesectorbiedtruimteommaatschappelijkkwetsbaregroepenvanuiteenkrachtpositietebenaderen(Vos,122k).Kwaliteitenvanmensenstaandanvoorop.SCWkanvermijdenomhetwebvanaXhankelijkhedentevergroten

553

enaansluitenbij de interesses en competenties vanmensen inarmoede.Ditconsequentenexplicietdoen,isookpositieinnemeninhetmaatschappelijkedebatoverarmoedeensocialeuitsluitingendewijzewaaropmenseninarmoededaarbijzelfbetrokkenkun‐nenworden.

Drie uitdagingen herbekeken2|4

Onderimpulsvanhetparticipatiedecreetvan122skrijgtvandaagvooralsociaal‐cultureleinclusieveelaandachtindesociaal‐cultu‐relepraktijk.Ditdecreetnodigtuittoteencultuur‐eneenstruc‐tuurveranderingindesectorcultuur,sportenvrijetijdzelf.BeperkthetSCWzijnfocustotdieeneuitdaging,dansluithetzichzelfopinhetdomeinvandevrijetijd.IkstelmedevraagofhetSCWzobete‐kenisvolbijdraagttothetbannenvanarmoedeensocialeuitsluiting.VandaagwordthetSCWfeitelijkalingrotemategesitueerdindevrijetijd.Zoomschrijfthetdecreetvan122kophetsociaal‐cultureelvolwassenenwerkditwerkals“eengeheelvanactiviteitendiedeontplooiingvanvolwassenenenhunmaatschappelijkeparticipatiewillenbevorderen;personennemenervrijwilligaandeel,losvanenigschoolverbandenlosvanelkevormvanberoepsopleiding”.ZogedeXinieerd,ontsnapthetSCWwelaanhetplichtendiscoursken‐merkendvoordeactievewelvaartsstaat.Maarookaandiemedailleiseenkeerzijde.Eensectordiezichzelfverbantenookdoorande‐renverbannenwordtnaardevrijetijd,kanmaaringeringematemeespelenopdeveleanderelevensdomeinenwaararmoedezichmanifesteert.SCWdatwilwegenopdestrijdtegenarmoedeendaarbijeeninclusieveensolidairesamenlevingvoorogenhoudt,moetooknadrukkelijkopdeandereuitdagingeninspelen:bevor‐derenvansocialeinclusieopanderelevensdomeinen,positieinne‐meninhetdebatoverarmoedeensocialeuitsluitingendepositiesvananderenkritischbelichten.

Eenkwarteeuwgeledenbeschouwdedesociaal‐culturelesec‐torhetalseencentraleopdrachtomonrechtvaardigemaatschap‐pelijkeverhoudingentebekritiseren.Ondermeeronder impulsvanhetSCWbleefhetmaatschappelijkedebatopen.VolgensKun‐neman (A33i) stellenprofessionals vanwelzijn en cultuur zich

554

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

tegenwoordig op als technische experts die sociale problemenbenaderenvanuiteeninputoutputlogica.Zebenadrukkendekwa‐liteitendeproductiviteitvanheteigenprofessionelehandelentenkostevandeaandachtvoordestructureleenpolitiekedimensievandathandelen.SCWmoetmeerzijndanhetontwikkelen,aan‐biedenenbegeleidenvanmethodischgoeduitgewerkte,maaropzichzelfstaandeinitiatieven.Sociaal‐culturelewerkersmoetenhuninitiatievenexplicietkaderenbinnenhetruimeremaatschappelijkedebatentegendeachtergrondvanonzesnelveranderendesamen‐leving.Sociaal‐cultureelwerkdatmaatschappelijkekwestiestersprakebrengt,draagtbijtoteendemocratischesamenleving,zelfswanneerveelvandiekwestiesonbeslechtblijven.Bevorderenvandemocratischburgerschapheefteenuitgesprokenpolitiekedimen‐sie(Wildemeersch,1223).

555

Strategische oriëntaties 3

in sociaal-culturele armoedebestrijding

DoorveranderingsprocessenoptezettenenteondersteunenkanSCWinspelenopelkvandedriegesteldeuitdagingen.DaarmeekomenweweeruitbijeenvandekerntakenvanhetSCW:facilite‐renvanveranderingenopdenaadtussenindividuensamenleving.Deenekeerbetrefthetveranderingenbinnendeeigenorganisatieenhaarbereik,eenanderekeerbewerkstelligthetveranderingeninanderelevensdomeinendandatvandevrijetijd.Tenslottekandefocusliggenopstructureleveranderingenenhetmaatschappe‐lijkedebat.Eénsociaal‐culturelepraktijkkaninspelenopmeerdereuitdagingenendusverschillendeveranderingentegelijkertijdvoorogenhouden.Inonsstaalvantiensociaal‐culturelepraktijkenvin‐denwedaarminstenséénvoorbeeldvan.OphetvlakvansocialeinclusieijvertVormingplusOost‐Brabantsamenmetpartnersenmenseninarmoedevooreenbeterewoonkwaliteit.Zehoudenhetmaatschappelijkedebatopendoorstructureleuitsluitingmechanis‐menmetimpactopdehuisvestingtijdenseenverkiezingsdebataandeordetestellen.DeelnemersaanhetprojectervarengaandewegeenlageredrempelomteparticiperenaanhetopenaanbodvanVormingplusOost‐Brabant.ZosorteertVormingplusOost‐Brabantookeffectophetvlakvansociaal‐cultureleinclusie.Tweedimensieskunnenonshelpenomhethelescalaaanveran‐

deringsprocessenenachterliggendestrategischeoptiestesituerenentebegrijpen:subjectvanveranderingenobjectvanverandering.

Arm of niet-arm3|1

Subjectvanveranderingishetantwoordopdevolgendevragen:wiebepaaltdenoodaanenhetdoelvandeverandering,wieiniti‐eertdeverandering,wiestuurthetveranderingsproces?Menseninarmoedezelfkunnensubjectvanveranderingzijn.Zijzettendanzelfeenveranderingsprocesopenstreveneenzelfbepaalddoelna.Indestrijdtegenarmoedekunnenookniet‐armenveranderingen

556

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

opzettenenbewerkstelligen.Tenslotteisookgezamenlijkeactiedenkbaar,actiedieuitgaatvandialoogtussenarmenenniet‐armen.In!iguur'zetikhetsubjectvanveranderinguitopeencontinuümgaandevanarmentotniet‐armen,metdaartusseningezamenlijkevormenvanactorschap.Ikkiesvooreencontinuümomdatwehetsubjectvanverandering inconcretesociaal‐culturelepraktijkenniet altijd eenduidig kunnenbenoemen. Initiatieven kunnen ineersteinstantieuitgaanvanbijvoorbeeldniet‐armen.Zodrapart‐ners,bijvoorbeeldmenseninarmoede,zichachterhetopzetscha‐ren,kunnenzegaandeweghetinitiatiefmeesturen,overnemenofzelfsdedoelennaarhunhandzetten.Eenvoorbeelduithetstaalvantiensociaal‐culturelepraktijken:deKWBschuiftsamenmetpartnersaandefeesttafel.DeKWBneemtaanvankelijkhetiniti‐atief.OpdatmomentisdeKWBsubjectvanhetopzetomineenmindervertrouwdesettingeenfeestmaalteorganiseren.Partnerssluitenaan,nemendeorganisatievanhetfeestmaalmeeinhanden,duidenopspeciXiekenodenzoalskinderopvangenspelensamenmetdeandereninopdienoden.Nahetfeestmaalorganiseerteenvandebetrokkenverenigingenwaarmenseninarmoedehetwoordnemenopeigenhoutjesoortgelijkeactiviteiten.

Maatschappelijkeactieuitgaandevanmenseninarmoedeligtnietvoordehand.Inzakepolitiekeparticipatiestellenwevastdatarmenampereenplaats aandebeleidstafelbedingen (Dierckx,122u).Enkelwanneerdeoverheidruimtecreëertvoorhuninspraakofwanneermachtigeactorenindesamenlevingzichoverhunlotbekommeren,kunnenmenseninarmoedeparticiperen.VanDenEeckhaut(1222)vraagtzichafofarmenook indeeigenorgani‐satiesnietmetachterstandaandestartlijnverschijnen.Hijsteltvastdatverenigingenwaararmenhetwoordnemenpas laat inhetmiddenveldverschenenenbovendiennietopeigenkracht:zegaanuitvanpartnerschapmetniet‐armenenwordeninhetbeginsterkgestempelddoorspelregelsvandeoverheid.Armenmoetenmeerdanledenvananderemiddenveldorganisatieshuninvloedopdeeigenorganisatiedelenmetdeoverheidenmetniet‐armen.Anderzijds,bestaansconditiesvanmenseninarmoedeverbeteren,structureleuitsluitingtegengaanenarmenuitnodigenomhuncul‐tuurvanhetzwijgentedoorbrekenzijnenkeleffectiefalsdieactiessamenmetmenseninarmoedeondernomenworden(Freire,A3u1;

557

Bouverne‐DeBie,122k).Participatievanmenseninarmoedeiseensleutelbegrip inhetdebatoverarmoedeenarmoedebestrijding.Hunparticipatiemaaktdeverbinding tussenconcrete situatiesvanarmoedeendiverseactiesdienodigzijnomtoteeneffectievearmoedebestrijdingtekomen.

Hetlijktdanooknognietzogekdathetparticipatiedecreetver‐plichtommenseninarmoedeinlokalenetwerkenoptenemen.Dienetwerkenzetteninopeensterkerepositievanmenseninarmoedebinnencultuur,jeugdwerkensport.Maardeverplichtingomzettenindepraktijkisnietvanzelfsprekend(WyckmansenDierckx,1223).Ookgezamenlijkevormenvanactorschapliggennietvoordehand.Wederzijdsevooroordelenvormenvaakeendrempel.Methetdoe‐boekjeSchakelsdiebruggenslaanprobeertWelzijnsschakelsalvastgezamenlijkverenigentebevorderen.AlsvoorwaardeomdaarinteslagenzietWelzijnsschakelsdebereidheidomdeeigenhoudingtenaanzienvanmenseninarmoede,maarevengoeddebereidheidomdehoudingtenaanzienvanniet‐armen,tebevragen(Janssens,122s).Engezamenlijkeinitiatievenmakeneenverschil.Ditlerenweuitonderzoek.Mensendiemeerpersoonlijkcontacthebbenmetmenseninarmoede(exposure)geveneerderstructureleverklarin‐genaanarmoedeengaanminderuitvandeschuldvanmenseninarmoedezelf(Lepianka,122u;Lepiankae.a.,1223).

Structuur, organisatie of individu3|2

Ookwatjewiltveranderen,hetobjectvanverandering,varieert.Defocuskan liggenopstructuren, zoalsdegrondwetenmaatschap‐pelijkevoorzieningenmetbijbehorende rechtenenplichten.Eenanderekeerisveranderinginorganisatieshetdoel.Organisatieszieikalsmeerofminderformeleverbandentussenmensen,waaron‐derooksociaal‐cultureleorganisaties.Organisatieskunneneenbrugslaantussenindividuenstructuur.Tenslottekunjeookveranderingnastrevenbijindividuen,armenenniet‐armen.Hetobjectvanveran‐deringisindepraktijknietaltijdeenduidigtebepalen.Veranderings‐processen kunnen opmeerdere objecten tegelijk slaan.Opnieuween voorbeeld uit ons staal van tien sociaal‐culturele praktijken.Met LINC‐wijs ontwikkelt LINC ICT‐competenties bij individuen,

558

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

metnamelaaggeschoolden.LINCbetrektdaarbijopenbarebiblio‐theken,organisaties,enversterktdealertheidvandiebibliothekenvoorkansengroepen.LINCneemtooklokalebesturenmeeinbad.Opdiemanierscharenzebeleidsverantwoordelijkenachterhetideaalvaneeninclusievekennismaatschappij.Complementairinspelenopmeerdereobjectenvanverandering(individu,organisatieenstruc‐tuur) is zeker zinvol. Verschillende ingangen en oplossingen zijnmogelijkennoodzakelijkbijdeaanpakvansocialeproblemenendatopdrieniveaus:hetindividueleofpsychologischeniveau,hetniveauvandeorganisatieenhetniveauvandegemeenschap(Zimmerman,1222).Complementairinzettenopdedrieobjectenvanveranderingbiedteenuitwegvoorhetklassiekeschulddenken.Toegepastopdeproblematiekvanarmoedezorgtditervooroorzakenvanarmoedenieteenzijdigindeschoenenvanmenseninarmoedeteschuiven,maarookbijorganisatiesenstructurenteleggen.

Strategische oriëntaties3|3

Decombinatievandetweedimensies(subjectenobjectvanver‐andering)leverteenrasteropmettwaalfstrategischeopstellingen.Sociaal‐culturele praktijken,maar evengoed andere praktijken,kunnenweopelkgekozenmomentinditrastersitueren.Hetisookmogelijkomstrategischeontwikkelingenenverschuivingeninrelatietotbeidedimensiesinbeeldtebrengendoordehistorischeachtergrondvanpraktijkeninhetonderstaanderastertesitueren.

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur

Organisatie

Individu

armen

niet-armen

F I G U U R 1 — Strategische oriëntaties.Strategische oriëntaties.

559

Eénorganisatie,éénsectornochéénactorkunnenopbasisvanééngeïsoleerdestrategischeoriëntatiewezenlijkbijdragentotdeoplossingvanhetarmoedeprobleem.Eenmaligeenkortstondigeinitiatieven leidenniet toteenduurzaameffect.Kleine,versnip‐perdesuccessenopkortetermijnroepenoplangetermijnzelfshetgevoelvaneengemistekansop.Uiteindelijkkanditleidentotver‐sterkingvansocialeuitsluiting.Destrijdtegenarmoedeeistvol‐harding,eenvolgehoudeninspanningendebereidheidomopveleterreinentegelijkintezetten.Globaalgezieniseenevenwichtigemixvanstrategischeopstellingentenaanzienvanbeidedimensiesuithetrasteraangewezenennoodzakelijk.Aan de hand van het rastermet strategische oriëntaties kun‐

nenwegangbareendominantesociaal‐culturelepraktijkeninzakearmoedebestrijdingopsporeneneventueeleenzijdigestrategischeoriëntatiesdetecteren.Vandaagvormthetactiveringsdiscoursdebasisvoorheelveel goedbedoelde initiatieven inde strijd tegenarmoede. Die initiatieven, voorzieningen en projecten bestedenveelaandachtaanvorming,opleidingen(sociale)tewerkstelling.Armenlerenerhoezedeeigenmachteloosheidkunnenoverwin‐nenenaansluitingkunnenvindenbijdestandaardendieopver‐schillendedomeinenvande samenleving voor sociale integratiegelden.Daardoorverschillen ze inwezenniet vanklassiekevor‐menvanarmenzorgeigenaaneenverzorgingsstaat(Bouverne‐DeBie,122k).Dergelijkeinitiatievenrealiserenlangnietaltijdsucces‐vol enduurzaamaansluitingbij deheersende standaarden.Veelinspanningenomlangdurigwerkzoekendentoeteleidennaardearbeidsmarkt, bijvoorbeeld, leiden niet tot duurzame en kwali‐teitsvolle tewerkstelling.Paradoxaal genoegversterkendit soortinspanningen juist het gevoel temislukken enbijgevolg ookhetsocialeisolementvanmenseninarmoede.Incombinatiemethetplichtendiscours, kenmerkend voor onze actieve welvaartstaat,werkendieinitiatievenzelfsinbelangrijkematedeactiverend.Heteffectervanisuiteindelijksoortgelijkaandatvandeklassiekever‐zorgingsstaat:aangeleerdehulpeloosheid(JansenDierckx,122u).Ikkoppeldieredeneringterugnaarhetrastermetstrategischeori‐entaties.Veelvandeactiverings‐enintegratiestrategieënbinnendeheersendeactiveringslogica focusseneenzijdigop individueleveranderingenbijmenseninarmoede(objectvanverandering)en

560

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

deXiniërendegewensteveranderingeenzijdigvanuithetperspec‐tiefvanniet‐armen(subjectvanverandering).

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur

Organisatie

Individu

armen

niet-armen

F I G U U R 2 — Armoedebestrijding vanuit een activeringsbenadering.Armoedebestrijding vanuit een activeringsbenadering.

Activerings-

benadering

561

Sociaal-culturele armoede-4

bestrijding in de praktijkMetdesteunvanprofessionalsuithet sociaal‐cultureelvolwas‐senenwerk2hanteerde ikhetrastervanstrategischeoriëntaties(!iguur')omeenniet‐representatiefstaalvan1osociaal‐culturelepraktijkenteanalyseren.Detienvoorbeeldenaanhetbeginvandezebijdragekomenuitditstaal.Deanalysekadertinhettrajectmenseninarmoedeensocialeuitsluiting,eenonderzoeks‐enont‐wikkelingstrajectvanSocius.De1osociaal‐culturelepraktijkenspe‐leninopdedrieuitdagingendiewehogeropindezebijdrageaanhetSCWtoeschreven.Zoalswekondenverwachten,vermoedelijkookonderimpulsvanhetparticipatiedecreet,spelendepraktijkeninhoofdzaakinopsociaal‐cultureleinclusie.Maar–weliswaarinafnemendemate–richtensommigepraktijkenzichookopsoci‐aleinclusiebuitenhetdomeinvandevrijetijdofhoudenzehetmaatschappelijkedebat open. Concrete voorbeelden geven eenbeterbeeldopdepraktijkenuitdeanalyse.Peruitdaginggeefikéénuitgewerktvoorbeeld.Bijwijzevanoefeningplaatsikelkvandievoorbeeldeninhetrastermetstrategischeoriëntaties.

KAV en Domo zetten in op 4|1 sociaal-culturele inclusie

Mensendieuitsluitingervarengaanzeldenofnooitinopdeont‐moetingskansenvansociaal‐cultureleverenigingen.Zezettennietvanzelfdestapomcontacttezoeken.Maarookeenvereniginggeeftnietvanzelfeenplekaanmensendie‘anders’zijn.DievaststellingstimuleerdedeKAVenDomoomverschillendedrempels inhetverenigingslevenenbijmenseninuitsluitinginkaarttebrengen.Zedokenindeliteratuur,raadpleegdenexperten,bestuursledenen

2 MetdankaanMoniqueDeDobbeleer(ACW),DiederikJanssens(Welzijnsschakels),BartSchoovaerts(VormingplusOost‐Brabant),SwaSchyvens(VlaamsNetwerkvanverenigingenwaararmenhetwoordnemen),MiekeSlingerland(Zorg‐Saam),RieVanduren(VormingplusMiddenenZuidWest‐Vlaanderen),CecileVanHumbeeck(HoofdstedelijkeOpenbareBibliotheek),JohanVermeersch(VormingplusWaas‐en‐Dender)enJoostVermeersch(Gezinsbond).

562

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

vrouwenonderhevigaanarmoedeensocialeuitsluiting.Ditleverdeheelwatinzichtenop,maarnogonvoldoendekijkopconcretekan‐senenaandachtspuntenomvrouweninarmoedeensocialeuitslui‐tingeffectieftebetrekken.Zezochteninexperimentennaarmanie‐renomdiedrempelsookophetterreinteoverwinnen.ConcreetnodigdendrieLeuvenseKAV‐afdelingenvrouwen ineenpositievansocialeuitsluitinguitopeenactiviteit.Eenleerrijkeonderne‐mingomkaderddoorintensiefoverleg,reXlectieenevaluatie,zowelmetbestuursledenvandeafdelingenalsmetdebetrokkenvrou‐wen.Deinitiatiefnemersbundeldendeverworveninzichtenineenpraktischegids,eenhandleidingvoorverenigingenommensendieuitsluitingervareninhunlokalesociaal‐cultureleactiviteitentebetrekken.Degidshelpteenbrugslaannaarmenseninarmoedeenbiedtconcretetipsomdrempelsbijmenseninarmoedeensoci‐aleuitsluitingteverlagen.Degidsbiedtevenzeertipsomdrem‐pelsbinnendeeigenafdelingendesociaal‐cultureleverenigingbespreekbaartemakenenaantepakken.Nanegenmaandenspeu‐renenexperimentereneindigdehetprojectmetdewetenschapdatmenseninarmoedeensocialeuitsluitingnaareensociaal‐cultureleverenigingkrijgenenhoudennietluktzondervolgehoudenenextrabegeleiding.DeKAVgaatnuhetgesprekmethaarafdelingenaanenprobeertaandehandvandepraktischegidsdrempelsbinnendeeigenverenigingwegtewerken.

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur

Organisatie

Individu

armen

niet-armen

F I G U U R 3 — Pak een stoel en zet u erbij! Strategische oriëntaties.Pak een stoel en zet u erbij! Strategische oriëntaties.

Pak een stoel en zet u erbij!

563

Vormingplus Oost-Brabant 4|2 werkt aan betere huisvesting

Bezorgdommensen(BOM),eenvandeAA2groepenverbondenmetWelzijnsschakels,vroegVormingplusOost‐Brabantomsameneenprojectoptezettenoverarmoedeenhuisvesting.OokvzwAmerant,een inloopcentrummet sociaal restaurant,werdbijhetprojectbetrokken.Samenwerktenzeeensubsidiedossieruit,datdepro‐vincieVlaams‐Brabantgoedkeurde.Navoorbereidingenintensiefoverlegtussendepartnersstarttehetprojectmeteenreeksvor‐mingsnamiddagen.DevormingsnamiddagengingendooropvoordedeelnemersvertrouwdeplaatsenenwerdenbegeleiddooreenmedewerkervanVormingplusOost‐BrabanteneenmedewerkervanAmerant.Telkensnamentienàvijftiendeelnemersdeel.Tij‐densdeeerstenamiddagbesprakendebegeleidersendedeelne‐mersdeplanningenheteinddoelvanhetproject.Indedaaropvol‐gendenamiddagenkwamenthema’szoalsarmoedeenhuisvesting,VlaamseenEuropeseverkiezingenaanbod.Tussendelaatstevor‐mingsnamiddagendoorkregentienpolitiekepartijentijdenseenverkiezingsdebatvragenvandedeelnemersvoorgeschoteld.Dievragenwerdeneerdertijdensdevormingsnamiddagengeformu‐leerdendoorgepraat.Achterafpolstendedeelnemersdepoliticivandemeerderheidspartijenoverhunbeleidsplannenen‐intentiesophetvlakvanarmoedeenhuisvesting.Tijdenseencursusfoto‐graXieleerdenmenseninarmoedeindriesessiesmeteendigitaalfototoestelwerken.Vierdeelnemerstrokkenmeteenfototoestelenhunnieuwverworvenvaardighedenoppadenlegdendehuisves‐tingvanmenseninarmoedevast.Samenverwerktenzedefoto’sineententoonstelling.Detentoonstellingstondopgesteldtijdenshetverkiezingsdebat,maarookopanderegelegenheden,aldannietondersteunddoorworkshopsoverarmoedeenhuisvesting.Dekernvanhetprojectbestonderinomdeverschillendeinitiatie‐ven–vorming,fototentoonstellingendebatavond–goedopelkaaraftestemmen.Hetprojectvormdedebasisvoorverderesamen‐werkingtussendedriebetrokkenorganisaties.ZoorganiseerdeVormingplusachterafeenalgemenebasiscursusdigitalefotograXieinAmerant.Diecursusstondopenvooralledeelnemers.BOMen

564

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

Amerantbiedenhundeelnemersondertusseneendoelgroepbonvano2euroaan.Zo’nbonisgeldigvoorhethelecursusaanbodvanVormingplusOost‐Brabant.

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur

Organisatie

Individu

armen

niet-armen

F I G U U R 4 — Gezocht, een leefbare woning: strategische oriëntaties.Gezocht, een leefbare woning: strategische oriëntaties.

Stoparmoede.nu weegt op het 4|3 maatschappelijke debat

Destrijdtegenarmoedeisaljarenlangbezig,zezalooknogjaren‐langduren.DitgegevenzetteeenaantalAntwerpsemiddenveldor‐ganisatiesaanomdestrijdtegenarmoedeverderoptevoeren.ACVenACWAntwerpen,AntwerpsPlatformGeneratiearmen(APGA),BondzonderNaam,DeLoodsen, SamenlevingsopbouwAntwer‐penStadenWelzijnszorgAntwerpenbundeldendekrachten inhetsamenwerkingsverband‘Stoparmoede.nu’.Stoparmoede.nuwilAntwerpenarenbewustmakenvandediversiteitbinnenarmoede,eenpolitiekdraagvlakcreërenomarmoedestructureeltebestrij‐denenarmoedeinAntwerpenterugdringen.

ElkemaandvoertéénorganisatievanStoparmoede.nuactiebijhetbeginvandegemeenteraad.Zeformulereneisenenzettendiekrachtbijmetconcreteverhalen.

Okra, lidvanhetACW,nambijvoorbeeldzo’nactievoorhaarrekeningenklaagdearmoedebijseniorenaan.

Daarnaastisereenmaandelijksoverlegmetvertegenwoordi‐gersvandefractiesCD&V,sp.a,OpenVLDenGroen!Opditoverleggeeftdeorganisatievandemaandeenkortepresentatieenwordt

Gezocht:een leefbare

woning

565

inoverlegmetpoliticibekekenopwelkewijzezedeknelpuntenenaanbevelingenkunnenmeenemeninhunlokaalenbovenlokaalpolitiekwerk.

DegemeenteraadsledenbrachteneenresolutiemettieneisengelinktaandeactiesvanStoparmoede.nuopdegemeenteraad.Dieresolutieisgoedgekeurdenwordtopgevolgddooreencommissie.

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur

Organisatie

Individu

armen

niet-armen

F I G U U R 5 — Stoparmoede.nu: strategische oriëntaties.Stoparmoede.nu: strategische oriëntaties.

Sociaal-culturele praktijken in strijd tegen armoede4|4

In!iguur(plaatsenwealle1osociaal‐culturelepraktijkenuitdeanalysevolgenshunstrategischeopstellingeninhetrastermetdestrategischeoriëntaties.Bijdeuitgewerktevoorbeeldenzagjealdatpraktijkeneenmixvanstrategischeoriëntatieskunnenhante‐ren.Jevindtinhetrasterdanookmeerdan1oopstellingen.

Subject van verandering Subject van verandering

armen gezamenlijk niet-armen

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Ob

ject

va

n v

era

nd

eri

ng

Structuur 2 3

Organisatie 1 5

Individu

armen 3 16

niet-armen 1 3 4

F I G U U R 6 — Strategische opstelling van 25 sociaal-culturele praktijken in Strategische opstelling van 25 sociaal-culturele praktijken in

relatie tot armoede.relatie tot armoede.

stoparmoede.nu

566

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

Tijdens het ontwerp van het rasterpleitteikvooreenverantwoordemixvanstrategischeopstellingen.OokhetSCWmoetstrevennaareenverantwoordeenevenwichtigemixvanopstellingen tenaanzienvanbeidedimensiesuithetras‐ter. Ikwildaarmeegeenszinsorganisa‐tiesuithetSCWdwingenombinnendeeigenactieradiuszo’nmixinpraktijktebrengen.Maarnaarmateeenevenwich‐tigemixniet inhetbereik ligtvanéén

organisatieoféénsociaal‐culturelepraktijk,komtweldenoodaanpartnerschappen,aanzinvolleverbandenmetandereorganisatiesenpraktijkenaanhetlicht.Overde1opraktijkenheenmerkjeeenzekeremixvanstrategischeoriëntaties.Maartegelijkertijddetec‐terenweeenrisicooponderbelichtingvaninitiatievendieuitgaanvanmenseninarmoedezelfenvaninitiatievengerichtopverande‐ringeninorganisatiesenstructuren.Hetgrosvande1oonderzochtepraktijkengaanondermeeruitvaneenstrategischeopstellingdiestartbijniet‐armenengerichtisopindividueleveranderingenbijarmen.Hetmagdaaromooknietverwonderendatde1opraktij‐kenoverwegendtegemoetkomenaandeeducatievefunctievanhetsociaal‐cultureelwerkenverhoudingsgewijsminderinspelenopdeanderefuncties,metnamegemeenschapsvorming,deculturelefunctieenmaatschappelijkeactivering.3

Overalle(sociaal‐culturele)interventiesomarmoedetebannenheenmoetenweeeneenzijdigebenaderingvanmenseninarmoedealsobjectvanveranderingmijden.Zo’neenzijdigebenaderinghaaltnietsuit,iszelfsdekernvanhetprobleem.Menseninarmoedekrij‐genstructureel,vanwegedeorganisatievandesamenlevingzelf,eenpassieveroltoebedeeld.Juistdaardoorhebbenzeeenmaat‐schappelijkbepaaldekwetsbaarheiddiehenbeleteenactieveroltespelen(Bouverne‐DeBie,122k).Gezamenlijkinitiatiefofeendia‐logischebenaderingvanparticipatieisnoodzakelijk.Inzo’nbena‐deringiserruimtevoormenseninarmoedeomzelfalssubjectveranderingmeeoptezettenentesturen.Indialoogrealiseerje

3 Vooreenbeterbegripvandevierfunctiesvanhetsociaal‐cultureelwerkverwijzenwenaardebijdrageindithandboekvanCockxenLeenknegt.

Overalle(sociaal‐culturele)interventiesomarmoedetebannenheenmoetenweeen

eenzijdigebenaderingvanmensenin

armoedealsobjectvanveranderingmijden.

567

dannieteenvoorafbepaaldesamenlevingsordening,maarbeoogjebijsturingvandiesamenlevingsordening.Willenwedatookmen‐seninarmoedeopdieordeningwegen,danmoetenniet‐armenhuninbrengherkennenenerkennen.MaardegemiddeldeVlamingerkentofbegrijptdeeigen(sub)cultuurvanarmenamper.GeldofenDriessens(122s)stellenbijwijzevanoefeningvooromdepar‐ticipatievraageensomtekeren:niet‐armenparticiperenaande(sub)cultuurvanarmen.Hoewelditinvelegevallenonwenselijklijkt,kandieoefeningleerrijkenconfronterendzijn.Zekanleidentotdevaststellingdatelkesocialegroepbijdraagttotdecultuurvandesamenleving,vanuitdeeigenrijkdom,voortkomenduitervarin‐gen,traditieofgeschiedenis.

Krachtgerichteorganisatieswerkensamenmetandereorgani‐satiesennetwerken(VanRegenmortel,1223).Datdoenookalleorganisatiesuitdeanalyse.Alle initiatiefnemersbetrekkenpart‐nersenhandelennooitopeigenhoutje.Overde1osociaal‐cultu‐relepraktijkenheenteldenweintotaalongeveerzestigpartners.EenveertigtaldaarvanbehorenniettotdesectorvanhetSCWenzijnactiefopdedomeinengezondheid,onderwijs,overheidsbe‐leid,socialeeconomie,welzijnofonderzoek.Initiatiefnemersdiemenseninarmoedenietofnauwelijks inhunreguliereactivitei‐tenbereiken,betrekkenvaakorganisatiesdiedichterbijmenseninarmoedestaan.DenkondermeeraanDomo,partnervoordeKAVinhetprojectPakeenstoelenzetuerbij!,aanAmerant,eeninitiatiefuitdesocialeeconomieenpartnervanVormingplusOost‐Brabant,aanafdelingenvanWelzijnsschakelsenlokaleverenigingenwaararmenhetwoordnemen,partnersvandeKWBenvandevorming‐pluscentraOost‐BrabantenMechelen.Inslechtseenvandeonder‐zochtepraktijkenwarensociaaleconomischepartnersbetrokkenendannogenkelaanwerknemerszijde.HetACVispartnervanStop‐armoede.nu.Hogeropsteldeiknochtansdatsociaaleconomischepartners,zekerookaanwerkgeverszijde,overspeciXiekemiddelenenmachtsvormenbeschikkendieessentieelzijnomarmoedetebestrijden.Sociaal‐culturelepraktijkenindestrijdtegenarmoedekunnenvolgensmijmeerslagkrachtkrijgenalszeookdiesociaal‐economischepartnersnauwerbetrekken.

Hetrastermetstrategischeopstellingenkanverdereenspan‐ningsveldzichtbaarmakentussenjezelfalsprofessionelesociaal‐

568

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

culturelewerkerenerzijdsendeorganisatiewaarinjewerktander‐zijds. Maar evengoed tussen de verschillende organisaties dieinpartnerschap initiatiefnemenofuitvoeren.Alsprofessionelesociaal‐culturelewerkerneemjenietnoodzakelijkdezelfdepositieintenaanzienvanbeidedimensiesvanhetrasterdandepositiedievoor jouworganisatieprimeert.Ookpartners ineensamen‐werkingsverbandnemen langnietaltijddezelfdepositie in.Ver‐schilleninvisie,ervaring,capaciteitencompetentieskunnenzo’nspanningsveldoproepen.Sociaal‐culturelewerkersmetkritisch‐reXlexievecompetentieskunnendeskundigomgaanmetdergelijkespanningsvelden.

569

Sterk sociaal-cultureel werk 5

in strijd tegen armoedeTerugblikkendopdereXlectieoverstrategischeoriëntatiesendemaatschappelijkecontextkunnenwekenmerkenvanenuitdagin‐genvoorsterksociaal‐cultureelwerkindestrijdtegenarmoedeidentiXiceren.Alsuitsmijtergeefikmijnconclusies.Analysevandearmoedeproblematiekvoorafgaandaanen in

steunvansociaal‐cultureleactiemoetstructurelecomponentenvanarmoedeinrekeningbrengen.Zovermijdjedeoorzakenvanarmoedeeenzijdigbijmenseninarmoedezelfteleggenenjeactiesexclusieftothenterichten.Ookniet‐armenenactorenactiefopuit‐eenlopendelevensdomeinenzijnrelevantedoelgroepen.Zelfsdehappyfewvanheelrijkenmagnietbuitenbeeldblijven.Overtrok‐kenrijkdomleidtevengoedtotsocialeuitsluiting,maardanzelfge‐kozenuitsluiting.Ookdatkangeproblematiseerdworden.

Indestrijd tegenarmoedeoverheerstéénstrategischebena‐dering:niet‐armennemeninitiatievenmethetoogopaanpassingvanmenseninarmoede.Ooksociaal‐culturelepraktijkengebruikeneenzogenaamdeactiveringsbenadering.AanvullendontwikkelthetSCWalternatievendieanderestrategischeuitgangspuntenaanne‐men.Daarmeeplaatsjealssociaal‐cultureelwerkervraagtekensbijeeneenzijdigeendeoverheersendebenaderingvanarmoedepro‐blemen.Inzettenopalternatievepraktijkenenopeenverantwoordemixvanstrategischeoriëntatiesblijfteenbelangrijkeuitdaging.Velesociaal‐culturelepraktijkenspelenzichafindevrijetijd.

Daarisopzichnietsfoutaan.Maarsteldathetgeheelvansociaal‐culturelepraktijkenzichexclusiefterugtrektindevrijetijdenzichenkelrichtopvrijetijdsbesteding.DanspeelthetSCWmaarmeeopééndomeinvanhetmaatschappelijkgebeuren.Datistebeperktwiljeimpacthebbenopcomplexearmoedeproblemen.SCWindestrijdtegenarmoedemoetookinzettenopsocialeinclusiebuitendevrijetijdenmethetoogopeenmeerrechtvaardigesamenlevingwegenophetmaatschappelijkedebat.

OrganisatiesuithetSCWdiedestrijdtegenarmoedeoppakken,gaanonvermijdelijkdeconfrontatiemetdeeigenorganisatiecul‐tuur,waardenenopvattingenaan.Meestalblijktsamenwerkingmet

570

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

partnersnoodzakelijktezijn.Partnerschappenmetdeeigenver‐enigingeneninitiatievenvanmenseninarmoedeopenenkansenomindialoogtegaanmetmenseninarmoede.Samenwerkingmetspelersinhetcentrumvanhetmaatschappelijkeveld,waarondersociaaleconomischepartners,kannogsterkerenisnoodzakelijk,zekerwanneerjewiltwegenophetmaatschappelijkedebatoverarmoedeensocialeuitsluiting.Veelsociaal‐culturelepraktijkenzetteninopdialoogmetmen‐

seninarmoedeencreërenruimtevooractorschapvanmenseninarmoede.Jekuntookactiefopzoekgaannaarhetfeitelijkactor‐schapvanmenseninarmoedezelfensociaal‐culturelepraktijkenontwikkelendiedaarnauwbij aansluiten.Omdaarin te slagen,moetjedeeigenbijdragevanmenseninarmoedeaandesamenle‐vingherkennenenerkennen.Huneigenbijdragestartbijdeeigennoden,interessesenervaringenisgebaseerdophunverworvencompetenties.

571

Bibliografie

Algemeenverslagoverdearmoede × (A33q).RapportinopdrachtvandeMinis‐tervanSocialeIntegratiegerealiseerddoordeKoningBoudewijnstichtinginsamenwerkingmetATD‐VierdeWereldBelgiëendeVerenigingvanBel‐gischestedenengemeenten,afdelingmaatschappelijkwelzijn.Brussel:KoningBoudewijnstichting.Brumagne,A.(1221).AnneVanLancker.Jekannietsprekenoverarmoede ×zonderhettehebbenoverrijkom.In:A.Brumagne,A.,Dewulf,J.,Rasking,J.,Vandaele,J.&VandeLooverbosch,M.(eds.),Dearmoedeuitgedaagd.Inter­viewsoverarmoedeenuitsluiting.Leuven:Acco,p.uk‐s1.Bouverne‐DeBie,M.(122k).Eenrechtenbenaderingalsreferentiekader.In: ×Bouverne‐DeBie,M.,Claeys,A.,DeCock,A.&Vanhee,J.(eds.),Armoede&participatie.Gent:AcademiaPress,p.A‐12.DeBlander,R.,Nicaise,I.&VanDenBroeck,G.(122o). × Maatschappelijke

keuzen,structurelearmoedeensocialekost.Leuven:K.U.Leuven–HIVA.Deckmijn,S.(ed.)(1223). × Boekstaven2334.Destaatvanhetsociaal­cultureel

volwassenenwerkinVlaanderen.Brussel:FOV.Dierckx,D.(122u). × Tussenarmoedebeleidenbeleidsarmoede:eenretrospec­

tieveeninterventiegerichteanalysevandeVlaamsebeleidspraktijk.Leuven:Acco.Frans,M.(122A).Sociaal‐cultureelwerkenkansarmoede. × Sporen,A(k),q‐u.Freire,P.(A3u1). × Pedagogyoftheopressed.Harmondswordth:Penguin.Geldof,D.&Driessens,K.(122s).Overculturelearmoede,armoedecultuur ×enbetrokkenheid.ReXlectiesoverparticipatieaanenhetrechtop(eigen?)cultuur.Momenten,(1),12‐1s.Jans,M.&Dierckx,D.(122i).Geabonneerdopdebanenmarkt.In:Vranken, ×J.,Campaert,G.,DeBoyser,K.&Dierckx,D.(eds.),Armoedeensocialeuitslui­ting.Jaarboek233=.Leuven:Acco,p.uA‐so.Janssens,D.(122s).Overdebrug.Menseninarmoedeinhetsociaal‐cultu‐ ×reelwerk.WisselWerk,o(1),q‐3.Kunneman,H.(A33i). × Vantheemutscultuurnaarwalkman­ego.Contouren

vanpostmoderneindividualiteit.Amsterdam:Boom.Lepianka,D.(122u). × Arethepoortobeblamedorpitied?Acomparativestudy

ofpopularpovertyattributionsinEurope.Tilburg:UniversiteitTilburg.Lepianka,D.,VanOorschot,W.&Gelissen,J.(1223).Popularexplanationsof ×poverty:acriticaldiscussionofempiricalresearch.JournalofSocialPolicy,ks(k),q1A‐qks.

572

6|

AR

MO

ED

E

BCDEF

FG‐DI

GJIKLLGM

LKNEO

BJKEPQ

JLR

LOFKSCLQ

LLOBC

DEFGLI

EJBGIEJEOR

Maeseele,T.&DeDroogh,L.(1223).Heefthetrechthulpnodig? × Alert,ko(A),ok‐o3.Smits,W.&Elchardus,M.(1223).Vlaanderensociaalbekabeld.In:Vander‐ ×leyden,L.,Callens,M.&Noppe,J.(eds.),DesocialestaatvanVlaanderen2334.Brussel:StudiedienstvandeVlaamseRegering,p.1ko‐1us.Thys,R.,DeRaedemaecker,W.&Vranken,J.(122q). × Bruggenoverwoelig

water. Ishetmogelijkomuitdegeneratie­armoede tegeraken?Leuven:Acco.VanDenEeckhaut,G.(1222).Verenigingenwaarinarmenzelfhetwoord ×hebben.Overparticipatievanarmenaanhetbeleidinhuneigenorganisa‐ties.Vorming,Ai(1),su‐A2o.VanRegenmortel,T.(1223).Empowermentalsuitdagendkadervoorsoci‐ ×aleinclusieenmodernezorg.JournalofSocialIntervention:Theoryandpractice,As(q),11‐q1.VanRobaeys,B.,Perrin,N.,Vranken,J.&Dewilde,C.(122i).Armoedebij ×allochtonen:eenverkenning. In:Vranken, J.,DeBoyser,K.&Dierckx,D.(eds.),Armoedeensocialeuitsluiting.Jaarboek233(.Leuven:Acco,p.k2k‐kAs.Vos,I.(122k). × Cultuurparticipatieenmaatschappelijkkwetsbaregroepen.Brussel:CultuurNetVlaanderen.Vranken,J.(122A).Unravellingthesocialstrandsofpoverty:differentiation, ×fragmentation,inequalityandexclusion.In:Andersen,H.T.&VanKempen,R.(eds.),GoverningEuropeancities.Socialfragmentation,socialexclusionandUrbanGovernance.Aldershot:Ashgate,p.uA‐32.Vranken,J.(1221).Doordemangel.Eenvoorbeschouwingbijinterviews. ×In:Brumagne,A.,Dewulf,J.,Rasking,J.,Vandaele,J.&VandeLooverbosch,M.(eds.),Dearmoedeuitgedaagd.Interviewsoverarmoedeenuitsluiting.Leuven:Acco,p.AA‐A3.Vranken,J.(1223).Inleiding.12A2:hetEuropesejaarvandeBestrijdingvan ×ArmoedeenSocialeUitsluiting?OfvanArmoedeenSocialeUitsluiting?In:Vranken,J.,Campaert,G.,Dierckx,D.&VanHaarlem,A.(eds.),Armoedeensocialeuitsluiting.Jaarboek2334.Leuven:Acco,kA‐q3.Wildemeersch,D.(1223).Kwestiesvanburgerschap.Naarbuitentredenen ×hetverschilopenhouden.In:Bultynck,M.(ed.),>(3°participatie.Brussel:Demos,p.1iq‐1sk.

573

Wyckmans,J.&Dierckx,D.(1223). × Verbodenvooronbevoegden.Naarlokale

netwerkenvoormeerparticipatieaancultuur,jeugdwerkensport.Leuven:Acco.Zimmerman,M.A.(1222).Empowermenttheory:psychological,organizati‐ ×onalandcommunitylevelsofanalysis.In:Rappaport,J.&Seidman,E.(eds.),Handbookofcommunitypsychology.NewYork:KluwerAcademic/PlenumPublishers,p.qk‐ik.