S LC

S LC LCH S GIO DC

S LCLCH S GIO DC

Tc gi: ON HUY ONH

LI NI U

Tp ti liu ny trnh by mt cch s lc lch s gio dc th gii t thi s khai n hin ti, gm 36 chng v chia lm nm phn:

Phn th nht l Gio dc s khai v gio dc c i. Phn ny gm c su chng, t chng 1 n chng 6. Chng 1 trnh by v nn gio dc s khai Ai Cp, Mesopotamia, Bc Trung Hoa, Maya, Aztec v Inca. T chng 2 n chng 6 trnh by v nn gio dc c i n , Trung Hoa, Do Thi, Hy Lp v La M. Trong s cc nn gio dc ny; ni bt nht l nn gio dc c i Hy Lp vi cc trit gia tin khi, ng hng u ca nhn loi v cng l cc nh gio dc ni ting nh Aristotle, Socrates, Plato; chnh nn gio dc ny khai nguyn nn gio dc ty phng sau ny; nn gio dc c bit, thin v lun l o c ca Trung Hoa cng l ngun gc ca nn gio dc ng .

Phn th hai l Gio dc trung i. Phn ny gm c ba chng, t chng 7 n chng 9. Chng 7 trnh by nn gio dc trung i Ky T Gio; chng 8 trnh by nn gio dc trung i Byzantine; chng 9 trnh by nn gio dc trung i Hi Gio. Nn gio dc Hi Gio ni bt nht v sn xut c nhiu hc gi ni ting, khi s cc pht minh khoa hc k thut v quan trng nht l chuyn tip cc kin thc v trit hc, nhn vn, khoa hc ca nn gio dc c i Hy Lp n nn vn minh ty phng sau ny.

Phn th ba l Gio dc thi Phc Hng. Phn ny gm c bn chng, t chng 10 n chng 13. Chng 10 trnh by nn gio dc u Chu thi Phc Hng vi vic khi s chng trnh gio dc nhn vn v khoa hc do nh hng nn gio dc c i Hy Lp qua vn hc v gio dc Hi Gio; cng quan trng khng km, giai on ny nh du s thnh lp cc i hc ng ngha ca nhn loi, bt u t , n Php v cc nc u Chu khc. Chng 11 trnh by nn gio dc Chu trc khi tip xc vi ty phng; l nn gio dc ca n , Trung Hoa v Nht Bn; ni dung ca chng ny khi s t trc thi trung i v chm dt sau thi trung i. Chng 12 trnh by nn gio dc nhn vn u Chu ti , cc nc Bc v Ty u do nh hng vn hc Hi Gio. Chng 13 trnh by v nn gio dc thi Canh Tn thuc giai on Phc Hng vi quan nim mi v gio dc thc dng, gio dc tm l v gio dc bng ngn ng dn tc m khng phi ting La Tinh.

Phn th t l Gio dc cn i, th k th 17 n th k th 19. Phn ny gm c by chng, t chng 14 n chng 20. Chng 14 cp n gio dc u Chu th k th 17, vi s hnh thnh cc quan im v trit l gio dc, do s ng gp ca cc nh gio dc ni ting nh Ratke v Comenius. Chng 15 trnh by nn gio dc u Chu vo th k th 18, nh du vic m u ca chng trnh gio dc quc gia, vi s ng gp ca cc nh gio dc ni ting nh Locke, Vico, Rousseau... Chng 16 trnh by nn gio dc ti cc thuc a M Chu ti th k th 18. Chng 17 trnh by nn gio dc ty phng th k th 19 vi c im l s xut hin ca cc quan im trit l gio dc hin i qua cc nh gio dc ni ting nh Pestalozzi, Froebel, Herbart... Chng 18 trnh by s pht trin h thng gio dc quc gia Ty phng vo th k th 19. Chng 19 trnh by ngnh s phm ti cui th k th 19. Chng 20, chng cui cng ca phn th t trnh by nn gio dc n v Nht Bn chu nh hng ty phng ti cui th k th 19.

Phn th nm l Gio dc hin i, th k th 20 ti ngy nay. Phn ny di nht vi mi su chng, t chng 21 n chng 36. Chng u tin ca phn ny, chng 21, trnh by cc quan im gio dc hin i, quan trng nht l quan im gio dc ly hc sinh lm trung tm. Cc chng khc ln lc trnh by nn gio dc ca nhiu quc gia, thuc nhiu khu vc. Chng 30 l chng di nht ca cun sch, trnh by nn gio dc Vit Nam t khi s n hin ti. Chng cui cng, chng 36, trnh by vi t chc gio dc quc t.

Vi trn nm trm trang sch, son gi khng dm c tham vng trnh by mt cch chi tit v y lch s nn gio dc th gii, mt s chi tit chc chn khng c cp ti, mt s chi tit khng c cp n mt cch su rng. V vy, chng ti ch xin trnh by mt cch s lc vi ch ch nu ra nhng nn gio dc tiu biu, cc quan im gio dc qua cc thi i t s khai ti hin i, cng nh cc h thng gio dc, ng hu ng gp kin vi cc nh gio dc cng nh cc gio sinh.

Vi cc tc phm c dng lm ti liu tham kho cho tp ti liu ny, son gi thnh thc co li vi cc tc gi v khng xin php ring tng qu v; v mc ch gio dc, xin qu v lng th cho.

Ln u tin c xut bn, tp ti liu ny chc chn c nhiu khuyt im. Son gi hn hoan n nhn nhng kin ph bnh xy dng ca c gi.

Son gi xin cm t.

Ma xun nm 2004Son gi

S LC LCH S GIO DC

Gio dc c th nh ngha nh l s truyn t nhng gi tr vn ha v kin thc trong x hi. Vi nhn nh ny, gio dc c nh ngha tng t nh x hi ha ca cc nh khoa hc x hi. Tr em d bt c thi i no: c xa hay hin ti, bt c ni no: u Chu hay Chu, sinh ra u khng c vn ha. Gio dc c thit lp hng dn tr em hc hi v mi phng din ca vn ha, ng hu c th thch nghi vi i sng trng thnh tng lai trong x hi, hot ng tch cc hon thnh nhim v cng dn.

Trong x hi s khai, t chc gio dc hu nh khng c, khng trng, khng thy. Thay vo , tt c cc sinh hot x hi c coi nh trng hc v hu ht cc bc ph huynh l thy dy. X hi cng ngy cng pht trin v tr nn phc tp, s truyn t kin thc gia th h ny v th h k tip, mt s ngi khng chuyn mn khng th thc hin c. V vy cn phi c mt t chc vi nhn s c o to ng ra thc hin vic truyn t vn ha. T chc ny l trng hc, nhn s ny l gio vin.

Vi thi gian, x hi bin chuyn khng ngng, trng hc c t chc thnh h thng; gio dc khng ch hng vo cc sinh hot i sng hng ngy: c, vit, tnh ton, m cn phi hng dn hc sinh suy tng v cc vn tru tng, dng c tng tng, tr phn on, pht huy sng kin c th cm nhn c nhng bin chuyn phc tp trong x hi. Vic tip nhn kin thc ny m ng cho hc sinh khm ph mt cch su rng vn ha ca x hi bin chuyn hn l ch c quan st v m phng trc kia. T chc x hi dn dn c hon thin v cc nh gio dc c gng thit lp cc quan im tng qut v gio dc. Do , l thuyt v trit l gio dc c hnh thnh, t chc gio dc c hon b vi thi gian cho ti ngy nay.

Phn 1. GIO DC S KHAI V GIO DC C IChng 1. GIO DC S KHAI

Danh t gio dc trong x hi s khai ch c ngha l x hi ha. l qu trnh truyn t vn ha rt gii hn. Vn ha ca x hi s khai ch l ci v tr nh b chung quanh vi cc sinh hot rt gii hn v vnh cu, c truyn t t i ny n i sau vi rt t hay khng thay i. Nh vy, gio dc trong x hi ny ch l nhng sinh hot rt n gin v lc hu sinh tn trong i sng hng ngy. Gio dc ny hng dn tr em tr thnh phn t tt theo ngha ca b lc, trung thnh vi cng ng v nhn mnh vo giai on tui tr. C nhiu b lc s khai nn rt kh trnh by mt cch c h thng vic dy d con em. Tuy vy, mt s c im c ghi nhn v cc nn vn ha ny. Tr em thng tham d cc sinh hot ca ngi ln v vic ny c nh nhn chng hc ngi M Margaret Mead gi l "cm thng, m phng, ha hp". Theo b, tr em cc b lc s khai trc tui dy th c hc hi v thc hnh cc k thut cn bn ca i sng b lc. Thy dy chnh l cha anh trong cng ng. Hot ng gio dc ny c tnh cch ng nhin v khng cn t chc. Tuy nhin, sau tui dy th, nhiu b lc t chc vic hc tp ca cc thiu nin mt cch chi tit hn. Thy dy c th l ngi cng cng ng hay khc cng ng trong b lc. Cc thiu nin thng c tp trung trong cc tri hc tp ring bit. Chng trnh gio dc gm c cc gi tr vn ha, tn gio, l nghi, tp tc. D nhin, chng trnh ny nm trong khun kh, gii hn kin thc ca b lc v tn gio l chng trnh gio dc quan trng nht. Tuy nhin, nhiu nn gio dc s khai rt tin b vi trng hc v gio vin, ging dy nhng kin thc v y hc, thin vn...

Nhng nn gio dc s khai tin b v khc bit l Ai Cp v Mesopotamia, bt u vo khong nm 3000 TTL v ko di n 1500 nm. Tip theo l nn gio dc Bc Trung Hoa. Ngoi ra cc b lc Maya, Aztec, Inca Nam M Chu cng c mt nn vn ha, gio dc rt c bit vo giai on ny.

I. Gio dc s khai Ai Cp (3000TTL-1500 TTL) - Gio dc tn gio, o c.

Gio dc trong giai on ny ca Ai Cp l c quyn ca gii tu s. H l giai cp tr thc c th lc ln v chnh tr. H m trch cc mn hc quan trng nh tn gio, y hc, khoa hc. Cc mn hc khc nh th cng, xy dng, kin trc do nhn vin cng quyn m nhim.

Gio dc s khai Ai Cp t chc hai loi trng do cc tu s v nhn vin cng quyn m trch. Mt trng o to tu s v mt trng o to cng chc. Tr em nam t nm tui c hc c, vit, tnh ton cn bn ti tui 17 ti trng o to cng chc. Sau thi gian hc tp, cc em c gi i thc tp ti cc vn phng cc em d nh cng tc trong tng lai. Tu vin l ni o to cc tu s vi thanh nin t 17 tui tr ln dnh cho con em gia nh qu tc. Thi gian hc tp ko di nhiu nm. c v hc thuc lng l phng php ging dy quan trng. Chng trnh gio dc l tn gio, o c. K lut y rt kht khe vi mc ch o to mt giai cp cao qu cho x hi.

Gio dc s khai Ai Cp rt c in. Tuy nhin, ngi Ai Cp xa cng c p dng phng php thc hnh ti cc vn phng cng quyn.

II. Gio dc s khai Mesopotamia (3000TTL-1500TTL) - Gio dc o to tu s, nhn vin

Mesopotamia thuc min Trung ng, ngy nay l cc quc gia Syria, Iraq v Th Nh K (Turkey). Gio dc s khai Mesopotamia pht trin ng thi vi gio dc Ai Cp v cng c mt chiu hng tng t nhng khi sc hn. Gio dc c mc ch o to tu s v cng chc. Chng trnh hc gm c c, vit, lut, y hc, chim tinh hc. Thng thng, thiu nin thuc giai cp thng lu c o to tr thnh cng chc. l cc nh su tp c nhim v ghi chp, sao lc cc loi giy t, sch v. H cng l th th v gio vin. Trng o to tu s l cc tu vin, con em cc nh qu tc c theo hc y. Chng trnh gio dc nng v tn gio v cc mn hc khc.

Mt c im ca nn gio dc ny l vic pht trin h thng th vin. Th vin l trung tm o to tu s do cc tu s uyn bc t chc v iu hnh nm trong cc tu vin. Phng php hc tp vn l ghi chp, ghi nh v ging dy c nhn. Vic ghi chp, su tp cc bn tho l cng tc kh khn lu di tr thnh cc nh su tp. Thi gian hc tp ko di nhiu nm v k lut nghim khc.

Khng c du hiu no v vic gio dc cao ng. Tuy nhin, s hiu bit rng ri ca cc tu s, h thng th vin m u cho chng trnh gio dc cao ng sau ny.

III. Gio dc s khai Bc Trung Hoa (1766 TTL-1000 TTL) - Gio dc lun l, o c

Gio dc s khai Bc Trung Hoa khi s t triu i nh Thang (1766-1122 TTL), triu i phong kin u tin ca Trung Hoa. Ch Hn c t nn mng vo giai on ny tc l trn 3.000 nm trc y. Khc vi gio dc tn gio ca Trung ng, gio dc Bc Trung Hoa l mt nn gio dc th tc ch trng c bit vo lun l, o c. Con ngi phi sng trong khun kh o l vi trch nhim gia c nhn vi c nhn v gia c nhn vi gia nh, x hi. Ngay t thi xa xa nht ca nn vn ha ny, tnh thng yu gia nh, tnh thn thin xm lng, l nghi v m nhc l nhng ch quan trng ca gio dc.

Trng hc c thit lp vo u nh Chu (1122 -256 TTL) ti th ph cc vng hu v ti kinh . T chc gio dc ti cc a phng nu c rt n gin ti cc th trn. Sch gio khoa c vit trn cc thanh tre, thanh g cng knh v nng n. Phng php gio dc l tp c v hc thuc lng.

IV. Gio dc dn tc Maya (1000 TTL-250) - Gio dc tn gio

Gio dc dn tc Maya khi s t khong nm 1000 TTL ti Nam M Chu, nay l cc nc Guatamala, Honduras, El Salvador v pht trin cc thnh vo nm 250. Ngi Maya sng ch ra mt h thng ch vit kh tinh vi. Nin lch c Maya rt tin b do cc thy tu bin son cn c vo s chuyn ng ca qu t quanh mt tri v gm c 365 ngy, s ngy ny c chia thnh thng, mi thng 20 ngy, cn li 5 ngy l nhng ngy cui nm. Ngi Maya tin tng rng nhng ngy cui nm l nhng ngy khng tt nn h n chay, sng m bc trnh ri ro. Nin lch ny chng t dn tc Maya c trnh hiu bit kh cao v ton v thin vn, khng km g nin lch Julian do hong La M Julius Caesar ch th bin son vo nm 46 TTL v mc .

Vi s ch trng c bit v tn gio, dn tc Maya knh trng thy tu v gii ny c cng ln trong cng cuc gio dc. Gii tu s rt hnh din v s hiu bit su rng, o c cao v nhiu ngi tr thnh c vn cho cc vua cha. Chc v tu s thng c cha truyn con ni v phi tri qua nhiu giai on hc tp kh khn lu di vi cc mn hc: c, vit, lch s, tn gio, thin vn. Hun luyn tm linh l c im ni bt nht ca nn gio dc Maya. T km ch, nhn ni, khim tn, thn thin, chng mc l nhng c tnh qu bu cn ghi su trong tm tr sau ny thc hin trong i sng x hi v trong cc l nghi tn gio. pht trin k lut t gic, cc tu s tng lai phi chu ng mt thi gian di chay tnh, kh hnh v chng t thi t gic, h tham gia tch cc trong cc nhm lao ng. Ngi Maya khng c trng hc cho cc hc sinh khi cn nh. Cc em hc tp mi kha cnh v cuc sng qua vic quan st v thc hnh vi ph huynh. Ngy nay, ngi Maya sinh sng cc nc Guatamala, Honduras, El Salvador v vn gi c cc c tnh vn ha c truyn, ng thi cng hp th c nn vn ha tin b ca cc quc gia trn.

V. Gio dc dn tc Aztec - Gio dc truyn khu

Theo lch s, dn tc Aztec sng du c, du canh t xa xa v nh c ti khu vc ngy nay l New Mexico, th ca Mexico vo nm 1200. T xa xa, ngi Aztec c h thng dng hnh nh cc con vt thay cho ch vit. H bo tn vn ha bng cch truyn khu ghi nh cc bin c, nin lch, kin thc tn gio. Tu s v cc bc lo thnh chu trch nhim v gio dc. H cng chnh l tc gi cc bi th, cc bi thnh ca dy d con em. Hc sinh t 10 tui c hc hi v th nhc. Cc bng v c p dng cc hc sinh d dng ghi nh cc con s v s kin. Ngi Aztec xy dng nhiu n i rt c gi tr v kin trc v lch s cn tn ti ti ngy nay. Hin ti dn tc ny tr thnh mt nhm thiu s ti Mexico.

VI. Gio dc dn tc Inca - Gio dc truyn khu

Dn tc Inca l nhng b lc sng t xa xa ti khu vc ngy nay l pha nam Peru. Ti nm 1200, h thnh lp mt tiu quc v t nm 1438 h tr thnh mt quc Nam M Chu. Ngi Inca xa khng c ch vit v cng nh ngi Aztec, h p dng vic truyn khu truyn b gio dc vn ha.

Nn gio dc s khai Inca c chia lm hai loi: dy ngh cho thng dn v dy vn ha cho qu tc. Va mi sinh ra, a tr tr thnh con ca x hi v ti 5 tui, cc em c dy d ti cc trung tm gio dc. Nng nghip l ngh chnh ca Inca v ngh ny c dy cho con em thng dn. Con em qu tc c gio dc ring bit v gm c bn giai on hc tp: giai on th nht hc v ngn ng ni, giai on th hai v tn gio, giai on th ba v lch s, giai on th t v khoa hc, thin vn. Gio vin y l cc tu s li lc. Sau thi gian di hc tp, hc sinh phi thi u vi nhiu bi thi kh khn tr thnh nh qu tc. Ngi Inca cng lm ra nin lch, c nhiu kin thc v xy dng, giao thng. Dn tc Inca ngy nay tr thnh mt nhm thiu s sng ri rc ti nhiu quc gia thuc gii t di pha ty i lc Nam M Chu.

Chng 2. GIO DC C I N - GIO DC TN GIO

Gio dc s khai khi s c nghn nm trc ty lch, ko di ti nhng nm u ty lch ti cc khu vc Ai Cp, Mesopotamia, Bc Trung Hoa v Nam M Chu. Sau thi gian ny, x hi bin chuyn v tr nn phc tp hn. Do , t chc gio dc cng thay i theo. y l giai on gio dc c i n , Trung Hoa, Do Thi, Hy Lp, La M. Trong chng ny, chng ta tm hiu nn gio dc c i n .

I. nh hng n Gio (Hindu)

n Gio l tn gio c nht th gii, xut hin c nghn nm trc ty lch. Hu ht tn o ny sng ti n v chim ti 83% dn s. n Gio chi phi t tng, giai cp x hi, i sng, phong tc dn n. Khc vi cc tn gio khc, n Gio khng do ai sng lp m dn dn hnh thnh qua nhiu nm. Kinh thnh Veda c tn hc tp cu nguyn hng ngy. n Gio th cng nhiu thn. Cc thn ny l cc nhn vt lch s, cc nhn vt trong huyn thoi, cc sinh vt v cc hin tng thin nhin. Tn o n tin tng rng con ngi cht i nhng linh hn khng cht m u thai kip khc. Mun trnh khi kip lun hi, tn phi sng thnh tht, knh trng thn thnh, thy tu, tn trng ti sn mi ngi vi hy vng c hng ci phc sau khi lm chung. Ngi theo o n cu nguyn hng ngy, dng l vt vi thc phm, hoa qu, hng nn ti cc n th. Nhng cuc hnh hng xa c t chc hng nm ti cc n th ni ting. c bit l vic tm nc sng Hng H (Ganges) xa b ti li. L hi cng c t chc nh k, ko di nhiu ngy vi nhiu mu sc v l vt v trang phc. Giai cp tng l ng u x hi. H va l thy tu, va l thy dy hc, c cc giai cp khc knh trng mt cch c bit.

n c mt nn vn ha c nht th gii. Vo khong 2000 nm TTL, ngi Aryan xm lng t n, nh bi ngi a phng, chinh phc hon ton lnh th v to dng mt quc hng mnh. Theo vi thi gian v vi s pht trin ca t chc x hi, thnh phn tr thc bao gm nhiu tu s n Gio c nh hng ln ti chnh quyn v dn dn h thnh lp mt giai cp ring vi nhiu c quyn gi l giai cp Brahmin hay giai cp tng l, ng u trong x hi. Mt nhm khc gm cc nh qu tc, cc s qun to thnh giai cp qu tc, giai cp th nh hay giai cp Kshatriya. Giai cp th ba l giai cp a ch, thng gia hay giai cp Vaisya. Giai cp cui cng chim i a s dn n l Sudra hay Untouchable, giai cp th thuyn, cng inh, nng dn, n l. T th k th 16, s phn bit giai cp trn cng thm su rng. Tnh trng ny ko di cho ti nm 1950 khi lut chng k th giai cp ra i. Nhng trn thc t, tnh trng k th vn tn ti nhiu t cho ti ngy nay.

Tn gio l ngun gc cc sinh hot trong x hi c n . N khng nhng bao gm vic t l, th cng m cn chi phi cht ch h thng t tng, t chc chnh quyn, gio dc qua vic hc tp kinh Veda hay kinh thnh n Gio.

V phng din gio dc, tr em khi cn nh c cha m gio dc ti gia. Ln ln c gio dc ti nh cc tng l. Cc em c hc tp min ph k c n . b li hc sinh gip thy vi cc vic nh nh dn dp nh ca, sn sc gia sc, vn cy. Thng thng ph huynh hc sinh ng gp thc phm v h thuc thnh phn kh gi. Con em giai cp tng l i hc vo lc 8 tui, con em giai cp qu tc i hc vo lc 11 tui v con em giai cp a ch i hc vo lc 12 tui. Con em giai cp cng inh d nhin khng c iu kin v kh nng i hc v ming n h cn cha ni g n vic hc hnh. D c kh nng i hc chng na, thi k th cng ngn cm vic ny. Tr em n ch c gio dc ti gia.

Chng trnh gio dc gm c tp c kinh Veda, tp ht cc thnh ca, hc cc mn hc khc nh thin vn, khoa hc, ngn ng ty theo trnh . i vi con em tng l, vic hc tp kinh Veda c ch trng c bit. Trong sut thi gian hc tp, hc sinh phi tun theo k lut nghim khc, y phc gin d, n chay trng, ng trn tm g cng, sng c thn. Thi gian hc tp ko di ti 12 nm. Hc sinh mun hc tp thm, thi gian ny khng c gii hn. Sau thi gian hc tp ti nh cc tu s, hc sinh xut sc c theo hc ti cc trung tm tng t nh cc trng cao ng do cc tu s hc gi thng thi m trch. y, hc sinh c tham d cc cuc tho lun.

Phng php hc tp khc bit ty theo mn hc. Vi kinh Veda, hc sinh phi tp c cho ng, nhn mnh vo cch pht m. Tip theo phi nh v tm lc c ngha ca kinh thnh. Vi cc mn hc nh lut, trit, thin vn, ton, hc sinh phi hiu v ghi nh c. Vi nn gio dc cao ng, hc sinh c ng gp vo cc cuc tho lun, c ngha l h c php t cu hi v thy gii ngha rng ri. Tuy nhin, hc thuc lng vn l phng php cn bn.

II. nh hng Pht Gio

Vo khong th k th 6 TTL, nhng l nghi v tp tc do vic hc tp su rng kinh Veda lm tng thm mt cch thi qu vai tr vn quan trng ca giai cp tng l, gy bt mn trong dn chng. Gio dc tr thnh c quyn ca giai cp ny, gy chia r gia giai cp ny v cc giai cp khc. y l nguyn nhn ca vic pht trin hai tn gio mi. l Pht Gio v o Jain vo khong nm 500 TTL.

Ngi sng lp ra Pht Gio l Siddharta thuc dng Sakya Thch Ca, sinh ti pha bc n vo th k th 6 TTL v mt vo nm 480 TTL. ng l con nh qu tc, c v con, nhng thy s kh cc ca trn th, b vinh hoa ph qu i tu, tm hiu ngha tn gio ri i chu du khp ni truyn b l tng tn gio ny. ng c nhiu ngi tin theo, tn l Pht T hay Bhudda. Bhudda l ting Phn, ngn ng ca n , c ngha l t gic (t mnh tnh ng), gic tha (cu ngi khc) v gic hnh (hon thnh trn vn). Thch Ca nhn ra cuc i l b kh vi sinh lo bnh t v con ngi mi mi chm m vo ci trm lun. S kh cc ny khng phi mt kip m ht kip ny n kip Khc, lun qun trong vng lun hi nh bnh xe quay ht vng ri tr li. l ci nghip nhn qu. iu ta nhn kip ny l ci qu ca kip trc v l ci nhn ca kip sau. C nh vy ta chu cnh nghip bo karma mi mi. Ci kip nhn qu ca con ngi chnh l lng tham. Mun dit lng tham, dit dc, ta phi dc ch tu hnh, hnh ng theo lng tm, theo chnh o, dit c kip nhn qu, c gii thot ra ngoi vng lun hi, khng cn nghip bo, khng sinh khng t na v ti c ci nt bn nirvana. Tm li, Pht T cho i l b kh v mc ch lp o ca ng l cu chng sinh ra khi cnh trm lun, nghip chng.

o Jain l tn gio ln th 6 trong hin ti n . Tn gio ny khi s t xa xa, pht trin mnh vo th k th 6 TTL v c nhiu tn l nhng ngi giu c. Ngi theo o Jain tin tng ba iu quan trng: kin thc, lng tin v hnh ng. Hnh ng quan trng nht vi nm li th: khng gian tham, khng mng ti sn, khng st sinh, chn tht, tit hnh. Cc tu s nam n n mc gin d. Ti sn ca h l ci chi v ci bt. Ci chi qut sch ng x, xa b ti li, trnh dm ln sinh vt; ci bt kht thc. H n chay trng. o Jain c nhiu n i p , hng nm thu ht nhiu du khch hnh hng.

Hai tn gio trn khng cng nhn gi tr ca kinh Veda v phn i giai cp tng l n Gio v giai cp ny chim c quyn tn gio, gio dc. H m trng ging dy cho con em mi giai cp khng phn bit giu ngho, tn ngng. Pht Gio t chc mt h thng gio dc tu s ring trong cc cha n.

Mt bin c quan trng xy ra. l s xut hin ca triu i Nanda v triu Maurya. Cc vua cha hai triu i ny ch trng nhiu ci tin x hi c i n chu nh hng qu su xa ca kinh Veda. Cc ci tin ny thuc cc phn din chnh tr, i sng hng ngy v gio dc. Nh vy, nhiu tng l t b c quyn gio dc, tr v vi nhim v tn gio. Giai cp qu tc t b mt phn c quyn binh b v giai cp cng inh c c hi ngoi ln khi ch n l. Cc bin chuyn trn a n vic ci tin gio dc. Trng hc c thit lp ti nhiu ni. Gio vin khng phi ch l tng l m cn l hc gi na. Trung tm gio dc Taxila ni ting trong giai on ny. y cha phi l mt i hc, song l mt trung tm gio dc cao ng vi nhiu hc gi gim st v ging dy cc trng khc nhau.

Vo th k th 3 TTL, Pht Gio c s ng h nhit thnh ca vua Asoka v pht trin mnh m khp ni. Khi vua ny mt, n Gio ti pht trin v t th k th 1, c Pht Gio ln n Gio u ng gp vo cng cuc gio dc i chng v gio dc tn gio. Nh vy, cha miu khng nhng l ni hc tp ca gii tng ni, m cn l ni hc tp ca cc hc sinh tiu hc, trung hc na.

III. Gio dc c i n Gio dc cao ng tin b

Trong khong 500 nm t th k th 4 n th k th 8, nn gio dc n c t chc kh hon b do sng kin ca cc vua cha. y l giai on ca i hc Nalanda. Nalanda khng nhng l mt trng i hc c i ca n, m cn l mt trung tm nghin cu Pht Gio thuc tiu bang Bihar pha bc. i hc ny khi s hot ng t th k th 6 TTL v pht trin mnh m vo cc th k 4,5,6,7. Ti khong nm 1200, quc Hi Gio chinh phc n v Nalanda b ph hy. Nhng cuc kho c gn y tm ra di tch mt dy nh gm 10 khu hc tp vi kin trc c truyn n . i hc Nalanda vo lc cc thnh c hng nghn sinh vin, vi c s hc tp tri rng c 100 lng. V ni ting nn c nhiu sinh vin ngoi quc mun ghi danh theo hc. Cc sinh vin ny phi tham d nhiu bi thi v kt qu l c rt t sinh vin nc ngoi c thu nhn. Hng ngy, cc sinh vin c nghe ging gii v nhiu ti nh kinh Veda, kinh Pht, lun l hc, trit hc, thin vn, ton hc, y hc.

Mt s th trn c t chc trng tiu hc v trung hc do cng ng a phng i th. Cc tn gio tip tc ng gp vo cng cuc gio dc ti cc n cha cho dn chng v tng ni. Gio dc ngh nghip cng c xut hin. Ph n vn ch c gio dc ti gia.

n vo giai on ny thc hin c nhiu tin b trong cc lnh vc ton hc, khoa hc, thin vn. Aryabbatta (476-550) l nh ton hc li lc. ng cng l nh thin vn v cn l thi s na. V thin vn, ng nhn nh rng qu t hnh trn, quay quanh trc v quay quanh mt tri, v ton hc, ng a ra quan im v s khng v h thng thp phn. ng tnh ra c cn s v tm ra c tr gi ca Pi l 3,1416. Khi n phng phi thuyn khng gian (tu v tr) u tin vo nm 1975, t tn ng cho phi thuyn ny.

IV. Gio dc c i n v Chu

Gio dc c i n c nh hng ln n nn gio dc, tn gio Tch Lan, Trung Hoa v ng Nam . Vic ny c thc hin qua cc quan h, giao lu vn ha, thng mi. Nhiu nh thng thi n c mi sang ging dy ti Trung Hoa, Ty Tng (Tibet). Nhiu hc gi, sinh vin Trung Hoa sang hc ti n . Vn ha, gio dc n cng nh hng nhiu n vng ng Nam nht l vic pht trin Pht Gio. Pht Gio Min in, Thi Lan, Vit Nam, Campuchia bt ngun t n . Ngoi ra, khu vc ny cng l ni nhiu ngi n n kinh doanh. Trong khi Pht Gio pht trin mnh m ti cc nc Chu khc th ti n , n Gio qu mnh, dn dn gt nh hng Pht Gio ra ngoi v Pht Gio y ch cn l mt tn gio nh.

Chng 3. GIO DC C I TRUNG HOA GIO DC LUN L O C

Gio dc c i Trung Hoa rt ph hp vi x hi nng nghip, ly gia nh lm gc. Vo thi k ny, giy cha c pht minh, sch c ghi chp trn cc thanh tre, g ghp li v vic s dng vn cn rt gii hn. V vy, tp c v hc thuc lng l phng php ging dy quan trng. Lun l, o c l mc ch chnh ca gio dc, l si dy lin lc mt thit gia c nhn, gia nh v x hi. Thn tnh, l , trung tn, chung thy, thnh tht l nhng c tnh qu bu. Chnh quyn tc l cc vua cha c bn phn m mang gio dc, o to nhn ti phng s x hi.

I. Gio dc c i i Chu (1111-255 TTL)

y l thi i phong kin. Cc vng hu cai tr dn chng, t ai v tun lnh, tn ph hong m h coi l thin t tc l con tri sai xung tr thin h. Trng hc c thit lp ti kinh ca hong v th ph ca cc vng hu dy d con em qu tc v con em quan li. Con em dn gi nu c kh nng, iu kin c gio dc ti cc trng a phng sau khi lm lng ng ng. Cc trng ny do t nhn t chc v ging dy. Con gi c cha m dy d ti gia v bn phn v c hnh ph n oan chc rng khi ln ln, h s hon thnh bn phn lm v, lm m trong mt x hi ly gia nh lm gc. Chng trnh hc tp ca con em hong tc, quan li gm c su phn: l nghi, m nhc, vn hc, tnh ton, bn cung, ci nga. Con nh dn gi ch c hc tp c, tp vit.

Vo cui i Chu, x hi phong kin bt u tan v. Chnh quyn trung ng ca thin t khng kim sot c cc vng hu. Tnh hnh bt n nh ny cng vi cc kh khn khc nh lt li, i km, gic gi l c hi cho cc trit gia, hc gi, s phu a ra cc gii php ci tin. Do , nhiu hc thuyt t tng mi xut hin. Trong s ny ni bt nht l hc thuyt Khng T, Lo T v php tr ch ngha ca Hn Phi T. Mi hc thuyt c mn v c s gio dc ring.

1. Hc thuyt Khng T

Khng T (551-479 TTL) tn l Khu, ngi nc L, mt vng hu nh Chu, nay thuc tnh Sn ng. ng lm quan i T Khu coi vic x n. Sau khng c vua tin dng, t quan, i chu du cc nc ch hu trong 14 nm m khng c vua cha no bit n kh nng. ng tr v nc L nghin cu, su tm trit hc ng thi, dy hc v son sch gii by t tng. ng khng c nh sng lp mt mn phi trit hc m ch l su tp, gp nht, bn bc v o lm ngi c t trc. Thc s, ng li mt kho tng sng tc ln lao: mt phn do ng vit, mt phn do mn su tp v nhng li ng dy. Vi s nghip ny, ng qu xng ng c ngi sau tn l ng t ca Khng Hc hay Nho Hc. Nhng tc phm v li ging dy ca ng bao gm:

1.1 T Th (bn cun sch)

B ny do cc mn su tp v gm c:

1. i Hc

Sch dy v o ngi qun t, gm c hai phn: phn kinh chp cc li pht biu ca Khng T, phn truyn l li gii thch ca Tng T, mt mn ca Khng T.

2. Trung Dung

Sch ghi chp nhng li tm huyt ca Khng T v tr, nhn, dng, thnh do cc mn truyn li v chu ni ng l T T chp thnh sch.

3. Lun Ng

Sch ghi chp li bn lun gia Khng T v cc mn v cc vn lun l, trit hc, chnh tr, hc thut do cc mn su tp.

4. Mnh T

Sch do Mnh T vit v bn lun v hc thuyt Khng Hc. Mnh T (372-289 TTL) tn tht l Kha, ngi nc Chu nay thuc tnh Sn ng, hc tr ca T T. ng thng sut Khng Hc, li c ti hng bin, chu du cc nc ch hu, mun em kh nng gip vua, tr nc nhng khng c ai tin dng. ng v qu m trng dy hc v vit sch Mnh T. Qua sng tc ny, ng cp n vn lun l, qun t, chnh tr, kinh t. V lun l, ng bn lun v tnh thin, gio dc, tn tm (gi ly lng thnh), tr tr (kin tr), dng tnh (nui ly kh phch), v nhn cch ca ngi qun t hay i trng phu hay i nhn, ng bn v cc c tnh nhn, ngha, l, tr, tn. V chnh tr, ng ni: vua phi trng nhn ngha khi tr dn. V kinh t, ng a ra phng lc v canh nng, mc sc, cng ngh, ng khng nhng l mt nh t tng li lc m cn l mt vn gia i ti. Vn ng hng hn, khc trit. T tng ca ng nm trong khun kh v ni tip t tng Khng T.

1.2 Ng Kinh (nm cun sch)

B ny do Khng T va su tm va sng tc. Nguyn c su kinh nhng do vic t sch ca Tn Thy Hong (xem cc phn sau), kinh Nhc tht lc, ch tm c mt chng, a vo kinh L gi l chng Nhc K.

a. Kinh Thi (th)

B ca dao ca Trung Hoa do Khng T su tp.

b. Kinh Th (ghi chp)

B lut l ca Trung Hoa t nm 2357 ti nm 771 TTL (t Nghiu Thun ti Chu) do Khng T su tp.

c. Kinh Dch (thay i)

B sch v thut tng s do Khng T ging gii, ph bnh.

d. Kinh L (l nghi)

B sch v cc l nghi, tp tc trong gia nh, lng x, triu nh do Khng T bin son.

e. Kinh Xun Thu

B s nc L t nm 722 TTL n nm 481 TTL do Khng T bin son.

2. Hc thuyt Lo T

Theo S K ca T M Thin th Lo T h L tn Nh, ngi nc S nay thuc tnh An Huy. Khng r nm sinh v nm mt nhng chc chn ng sng ng thi vi Khng T v c ln hai trit gia c gp nhau v bn v ch l. ng c lm quan cho nh Chu v l tc gi o c Kinh, mt tc phm, ni ln tn ch, mc ch ca hc thuyt Lo T. Theo o c Kinh th o l mt nguyn l rt huyn diu v sinh ra tri t, vn vt. Ngi mun theo o phi v vi thanh tnh; khng mu cu cng danh ph qu; b cc ham mun; sng theo thin nhin, hp vi cng bng, l phi. Nhiu hc gi, s phu chu nh hng li sng tiu du, phng khong, chn ng cng danh ph qu, cu ly cnh an nhn thnh thi ca Lo T. Trong khi , ngi bnh dn li tin cc iu thn tin, ph thy, ng bng do s gii thch sai lm ca hc thuyt ny.

3. Hc thuyt php tr ca Hn Phi T

Hn Phi T (?-233 TTL) l trit gia ni ting ca lch s c i Trung Hoa. ng l con chu vng hu nh Hn vo cui i Chu. Nguyn l mn hc thuyt Khng T, ng lp hc thuyt t tng ring ph hp vi tnh hnh chnh tr v ca ch phong kin ng thi. ng vit nhiu bi nghin cu v quan im php tr v c nhiu ngi ch , c bit l Tn Thy Hong, hong u tin ca nc Trung Hoa thng nht. Khi Tn Thy Hong tn cng vng hu nh Hn, Hn Phi T c c i lm s thn ha gii. Tn thu phc c ng v vi Tn, ng b quan li trong triu dm pha, nghi k. ng b bt v buc ti ung thuc c cht.

Theo Hn Phi T, nh cm quyn cn phi thay i chnh sch ty theo hon cnh lch s, x hi trong nc. Gi kh kh mt lut l c l li thi. Thay i chnh sch p ng vi hnh vi, thi ca dn chng v con ngi vi bn tnh c hu ch k, thin cn. Cnh thanh bnh, thnh tr khng th thc hin c vi nhng c tnh tt ca ng qun vng m vi quyn hn ca chnh quyn v dn chng phi trit tun theo lut l. ng a ra ngh v lut php nghim minh nh st nhn gi t (git ngi phi ti cht) v phn thng cho nhng ngi c cng. ng cng nhn mnh n hnh vi ca dn chng, phi hng v mc tiu lm tng thm quyn hnh ca vua cha.

4. Gio dc Khng Hc khi s - Gio dc lun l o c

Trong s cc hc thuyt t tng cui i Chu, hc thuyt Khng Hc ni ting nht vi h thng gio dc tri rng khp ni v c nh hng ln ti vn ha, phong tc, tp qun v t tng lun l o c ca hc thuyt ny rt ph hp vi li sng tnh cm gia nh ca ngi Trung Hoa. Mt sinh hot khc na ca gio dc vo giai on ny l ng trc s e da v, cc vng hu cho mi cc s phu Khng Hc khp ni n ging dy, truyn b vn ha trong lnh th ca h. Vic ny to nn mt sinh hot gio dc rt phong ph trn ton lnh th quc gia v c nh hng ln lao n i chng.

Kt qu vic ging dy ca mn phi Khng Hc, qua cc c s gio dc ca triu nh, ca cc vng hu v ca cc nho s, a n vic pht trin mt cch ng k v ngn ng, vn hc, kinh truyn. Khng T c T Th, Ng Kinh; Lo T c o c Kinh; Hn Phi T c cc bi nghin cu v php tr ch ngha. Nn gio dc Khng Hc trong giai on khi s v cui i Chu li kh nhiu ti liu v t chc chnh quyn, v gio dc, v trau di nhn cch, o c khng nhng c gi tr cho x hi Trung Hoa m cn c nh hng ln ti cc nc ln cn cng nh trit hc Hy Lp ng thi c nh hng su rng n vn ha ty phng.

II. Gio dc c i i Tn (221- 206 TTL) - Gio dc php tr

Sau nh Chu n nh Tn. Nhiu hc thuyt t tng pht trin trong thi k c i v hc thuyt php tr ca Hn Phi T c Tn Thy Hong Tn p dng hc thuyt ny mt cch trit ; ng hu tp trung quyn hnh vo trung ng; bi bc, kch cc hc thuyt khc; to dng mt chnh quyn trung ng chuyn ch, thng nht v hng mnh. Chnh sch ny b cc s phu Khng Hc phn i kch lit v xm phm vo quyn t do t tng ca hc, lm o ln np sng tnh cm ca ngi dn Trung Hoa. chm dt i lp, vua Tn ra lnh cm xut bn, lu hnh, ct gi sch truyn Khng Hc. S phu phn i chnh sch nh vua, lu gi sch truyn c, b bt, b chn sng, s s phu, hc gi b chn sng vo nm 213 TTL khong 460 ngi. Ngi i sau ln n nng n chnh sch t sch chn sng hc tr ca Tn Thy Hong. Nh Tn p dng chnh sch php tr mt cch tn nhn a n vic sp triu i ny vo nm 206 TTL v hc thuyt t tng php tr cng co chung. Nh Tn tuy b ch trch v chnh sch php tr nhng triu i ny t nn mng cho mt chnh quyn trung ng mnh, thng nht t nc, m ng cho cc triu i sau cng c quyn hnh v bnh trng th lc, pht trin nh hng ra nc ngoi.

V phng din gio dc, Tn Thy Hong n gin ha v ph thng ha ch vit, xut bn sch gio khoa cho cc lp v lng, sn xut bt lng v thc hin vic vit trn la thay cho vic vit ln thanh tre, g. Ngoi ra, triu i ny cn h thng ha phng php o lng, pht hnh tin t, m mang ng s, sng o.

III. Gio dc c i i Hn (206 TTL-220) - Gio dc lun l o c ca Khng Hc hng thnh

Nh Hn thay th nh Tn v duy tr, pht trin nhiu ci cch ca nh Tn. Tuy nhin, iu quan trng nht i ngc li chnh sch ca nh Tn l ti p dng cc t tng Khng Hc, thay th cho t tng php tr. Nhng sch cm trc kia nay tr thnh quan trng v tr thnh sch gio khoa chnh thc. Triu nh ra lnh tm ti nhng sch c b cm on ang c ct giu, ghi chp li, xut bn dy hc v ph bin trong dn chng. Chnh sch mi ca triu nh m ng cho vic su tp v ph bnh cc tc phm c in, v phng din ny, Trung Hoa i trc kh xa cc nc ty phng. ng thi, vic pht minh ra giy vit, cng gip cho vic sng tc, ph bnh, gio dc thm ph bin.

Thi k ny cng xut hin nhiu thi s, trit gia, s gia, ngh s. Ni bt nht l s gia T M Thin (Xem mc I, mc 2 trn). ng c coi l cha ca ngnh s hc Trung Hoa v l tc gi b S K, trnh by lch s Trung Hoa t khi thy n th k th 1 TTL. Mt b th mc c son tho v xut bn, lit k tt c cc sch xut bn. y l b th mc c in. B t in Hoa ng u tin cng c xut bn.

Cc t tng ca Khng Hc c cao v p dng vo vic t chc cng quyn cng nh gio dc. V vy, rt nhiu s t, vn gia, trit gia, thi s c khuyn khch vic sng tc v t t vo hng ng cc mn ca Khng T. Cc vua nh Hn tuy cng nhn cc t tng Khng Hc nh l nhng nguyn tc cn bn o to nhn ti v iu hnh gung my cng quyn, nhng khng c vic ngn cm s ph bin v pht trin cc hc thuyt t tng khc.

Trng hc c t chc t kinh ti cc th trn. c bit l cc trng t c m ti cc t gia do cc nho s Khng Hc m trch ti khp ni trong nc. Cc trng ny ng gp vo vic gio dc mt cch ln lao cng nh truyn b t tng Khng Hc trong i chng. Mt im quan trng na y l Quc T Gim, mt i hc quc gia c thit lp ti kinh vi rt ng s t theo hc. Chng trnh gio dc bao gm sch gio khoa cn bn l cc kinh truyn ca Khng Hc, cng thm vi m nhc, binh b. Nh vy, su ngnh hc t trc vn c duy tr.

Di triu i nh Hn, lnh th c m rng, giao thng pht trin trong nc cng nh ra nc ngoi. Nh vy, Pht Gio c truyn vo Trung Hoa t n . Nhng t tng Pht Gio u tin c l c truyn vo qua cc thng gia, s gi, tng ni.

Vo th k th 1, hong Trung Hoa c s gi sang n nghin cu v Pht Gio v em v nhiu kinh Pht. Sau , cc tng ni Pht Gio n v cc s phu Trung Hoa son v dch nhiu kinh Pht sang ting Trung Hoa. Tng ni n khng nhng sang truyn o m cn mang theo c nhng kin thc v ton hc, thin vn, y hc truyn b. Kin trc, m nhc Trung Hoa nh hng n . Tuy vy, trong khong hai th k sau khi c gii thiu vo Trung Hoa, Pht Gio vn cha c ph bin v Khng Hc qu mnh, chi phi mi lnh vc trong i sng dn chng. Hn na, quan im v x hi v cuc sng c thn ca cc tu s Pht Gio xa cch vi t tng gia nh, sinh con ci ca Khng Hc. Bn cnh , cc mn ca Lo T li c nhng nghin cu v Pht Gio v c im tng ng.

Sau nh Hn, Trung Hoa lm vo tnh trng chin tranh v mi ti th k th 6, Pht Gio mi c mt th ng v khi s pht trin mt h thng t tng mi vo i sng tinh thn dn chng Trung Hoa. Tuy nhin, Pht Gio ch l tn gio, Khng Hc dy v o lm ngi v t tng ny vn ph bin nht trong x hi c Trung Hoa.

IV. c im gio dc c i Trung Hoa - Gio dc lun l o c nhng thiu khoa hc

T tng hc thuyt Khng T chim u th trong chng trnh gio dc c i Trung Hoa mc d Khng Hc ch ang trong tnh trng pht trin. Chng trnh su mn hc vn dc duy tr, nhng mn hc tnh ton qu s ng, cn mn v b th dc cng dn b qun lng v tinh thn trng vn khinh v. Sau , chng trnh Khng Hc tr thnh c tn. Chng trnh ny nhn mnh vo lun l, o c, c mc ch ging dy v o lm ngi. V ch trng vo o c nn t tng Khng Hc thin v l tng m khng quan tm n thc t. Hc sinh, s t thi ua hc hi v bn phn trung thnh vi thin t, hiu tho vi cha m, nhng h khng c hc hi g v ng li n nh x hi. Mnh T c cp n ng li n nh kinh t, nhng cc mn khng hc hi c g. Mt s pht minh v giy vit, bt vit cng do sng kin c nhn ch khng do chng trnh gio dc sng to ra.

Chng 4. GIO DC C I DO THI GIO DC TN GIO

Ngi Do Thi l con chu ging ngi thng c gi l Hebrew, ng t l Abraham sng vng t Palestine t khong nm 1800 TTL v to thnh vng quc Do Thi (Israel). Nm 135 TTL, th Jerusalem b quc La M chinh phc v thng tr khu vc ny ti th k th 6. Vng quc Do Thi tan v, ngi Do Thi tn mt i mi ni khp th gii, pha ty ti tn Ty Ban Nha, pha ng ti tn Trung Hoa. Ngi Do Thi rt bo th, on kt, thng minh nhng li rt chi ly, t m. Thm vo , tn gio v vn ha khc bit, nn i n u h cng b bc i, xa lnh, nu khng b n p. T th k th 7, quc Hi Gio Rp thng tr Trung ng. Ngi Do Thi tuy sng lu vong khp th gii, vn vng v qu c v hy vng c ngy ti lp quc. Nm 1907, thnh ph Tel Aviv (nay l th Israel) c thnh lp v mt s t ngi Do Thi t cc ni tr v mc d c s chng i ca ngi Rp. Trong Th Chin Th II (1939-1945), 6 triu ngi Do Thi (2/3 dn s Do Thi u Chu) b c Quc X st hi. Sau th chin ny, vi s chp thun ca Lin Hip Quc, nc Do Thi c ti lp, sau gn 2.000 nm vong quc. Vic ti lp quc gia Do Thi a n tranh chp, chin tranh gia quc gia ny v khi cc quc gia Rp chung quanh. Trong hin ti, c khong 13 triu ngi Do Thi sng trn khp th gii: 6 triu ti M, gn 6 triu ti Israel, mt s sng ti cc nc Argentina, Canada, Nga (Russia), Anh, Php v mt s t ti nhiu nc khc. C nhiu ngi Do Thi l cc nh t ph, cc nh bc hc ti danh, cc chuyn gia li lc cc ngnh, hng nm ng gp mt ngn khon ln lao pht trin chnh quc.

II. Do Thi Gio (Judaism)

Do Thi Gio l tn gio c ca th gii, ch th c mt thng . Ky T Gio v Hi Gio cng nh Do Thi Gio, cng th mt thn, cng pht xut t Trung ng. Tuy nhin, cc tn gio ny khc nhau v tn iu v ng li hnh o. Kinh thnh Do Thi Gio c tn trit tn trng v l nhng li ging dy lun l, o c ca thng v cc gng sng trong lch s. Kinh thnh ny gi l kinh thnh cu c old testament, khc vi kinh thnh tn c new testament ca Ky T Gio. Ngoi kinh thnh, Do Thi cn c b sch talmud dy v l nghi, lch s, lut o. Ngi Do Thi cu nguyn ti nh v ti thnh ng. Tu s Do Thi rabbi l ngi lnh o tinh thn, c hun luyn trong nhiu nm v c tn knh trng. Ngy th by hng tun l ngy thnh sabbath, tn ngh vic v cu nguyn. Do Thi Gio cn c nhng ngy hnh hng v nhng ngy l ngh khc na. Khc vi nhiu tn gio khc, o Do Thi l o ca ngi Do Thi. Sau ny, o cho php nhng ai c m l ngi Do Thi c php nhp o. Gn y, h cho php nhng ai c cha l ngi Do Thi cng c nhp o. Tuy nhin, trn l thuyt, h chp nhn nhp o cho bt c ai.

III. Gio dc c i Do Thi - Gio dc tn gio

Gio dc c i Do Thi bt ngun t gia nh. Ngi m dy d con ci khi cn nh, c bit l con gi. Ngi cha c trch nhim cung cp nhng gng sng v o c, chuyn cn cho cc con, c bit l con trai vo lc tui tr v trng thnh. Nh vy, lin h cha m, con ci thay th cho lin h thy tr nn gio dc c i n . Nn gio dc ny rt khun mu, nghim khc, gm c vic trng pht th xc.

V nh c khu vc Palestine, ngi Do Thi chu nh hng vn ha Trung ng v pht trin mt nn gio dc c bit t khong nm 1.000 TTL. l vic o to mt giai cp chuyn nghip c nhim v ghi chp, sao lc, thit lp cc hp ng, qun l s sch kinh doanh. H l nhng ngi sao lc. Dn dn, di triu i vua David v Slomon, h c giao ph vic son tho, lu gi vn th, n lnh triu nh. Sau ny, vic o to cc nh sao lc cn bao gm nhiu kin thc khc na ngoi vic ghi chp.

Chng trnh gio dc c i Do Thi chuyn ch vo vic ging dy kinh thnh. Hc sinh phi tp c v hc thuc lng tng chng. Kinh thnh v nhng li gii thch c ghi chp ri ng thnh sch vi cc trnh ring bit: tiu hc, trung hc, cao ng. Trng hc v mt s trung tm gio dc cao ng c thit lp ti kinh v cc thnh ph ln. Kinh thnh khng nhng ng vai tr quan trng trong nn gio dc Do Thi m cn chi phi i sng hng ngy ca dn chng. Vic rn luyn t m ny gip Do Thi tn ti trong gn 2.000 nm lu vong v vn duy tr c cc c im v tn gio, gio dc vn ha cho ti ngy ti lp quc nm 1948.

Chng 5. GIO DC C I HY LP GIO DC CAO NG HNG THNH

I. Ngun gc

Lch s c i Hy Lp (Greece) khi s vo khong nm 1400 TTL. Gio dc ch trng vo vic o to cc nh sao lc cng nh ngi Do Thi. Sau th k th 8 TTL, khi ngn ng Hy Lp c pht trin, x hi bin chuyn v s xut hin ca cc thin anh hng ca Iliad v Odyssey ca Homer, th nn gio dc Hy Lp thay i. Con trai cc nh qu tc c o to trong cc vng ph theo chiu hng cc thin anh hng ca tr thnh cc qun nhn can m, dm hy sinh bo v lnh th. m nhc, th cng c hc tp. Cc thanh nin ny sau tr thnh cc phn t u t, cc anh hng ca ch .

Thi k ny cng nh du s xut hin cc thnh ph tiu quc. Mi thnh ph l mt quc gia nh v ngi dn khi trng thnh s tr thnh con ca quc gia, khng cn ty thuc gia nh na.

II. Gio dc thnh ph tiu quc Sparta - Gio dc binh b

Sparta l mt thnh ph tiu quc c i Hy Lp, pht trin mnh vo th k th 8 TTL. Vic gio dc khng nhng c thc hin trong lp hc m cn c thc hin qua cc hi h inh m, sinh hot tn gio, qua cc cuc vui chi khiu v, thi ua m nhc. Hun luyn th cht cng ng mt vai tr quan trng trong gio dc. Lc s Sparta ot c nhiu huy chng trong th vn c i Hy Lp. Tuy nhin, hc tp qun s v cng dn gio dc ng vai tr quan trng nht vi mc ch o to cc chin s dng cm, sn sng ng gp, hy sinh cho t quc.

Vo khong nm 500 TTL, gii lnh o bo th thng th Sparta, gio dc cng dn v th cht nhng ch cho vic hun luyn c quyn binh b. Gio dc ph n c mc ch o to ngi m tng lai vi thuyt u sinh, loi b tr em m yu, tt nguyn. Tr em t nh ti 7 tui c ngi m dy d ti gia. T 7 n 20 tui, cc em c quc gia gio dc v hon ton trong tay chnh quyn. Thiu nin ty theo tui c phn phi hc tp trong cc n v do cc chin s tr tui m trch. y l cc trung tm gio dc tp th, thot ly gia nh, sng cuc i hon ton qun ng vi ng phc gin d, ng trn t, n ung thiu thn v nhiu khi phi t mu sinh. Thm vo , k lut qu nghit ng, thiu nin phi t v v tranh ginh sinh t vi ng bn. Vic hun luyn c vo ban ngy ln ban m vi cc mn binh b, chin tranh v phi tun lnh thng cp mt cch m qung. Vic gio dc binh b khc kh ny gip Sparta tn ti trong nhiu th k. Cui cng, quc La M chinh phc tiu quc ny vo nhng nm u ty lch. Ngy nay, tn ti mt thnh ph mi, nh Sparta, gn thnh ph c, pha nam Hy Lp.

III. Gio dc thnh ph tiu quc Athens (Nh in) - Gio dc cao ng pht trin

Vo khong th k th 6 TTL, thnh ph tiu quc Nh in (Athens, nay l th ca Hy Lp) khng chp nhn chng trnh gio dc binh b ca Sparta. Cng dn Nh in vn tn trng lut php v sn sng bo v lnh th nhng nhng gi tr v i sng v vn ha con ngi vn c tn trng. Hun luyn binh b ch l ngnh th dc, th thao ca gio dc. Quan im ny chng t thnh ph ang hng v vic pht trin dn ch. Nhng cng ng qun rng dn n l v ngoi kiu vn b loi ra ngoi vng sinh hot chnh tr. Nn dn ch lc thnh hnh nht vo khong th k th 4 TTL vn ch l sinh hot ca 10% dn s. Ngi dn Nh in vn hng v cc thn tng trong anh hng ca ca Homer nhng khng ch trng vo kha cnh hip s m vo vic hc tp th dc th thao, lc u ph bin trong cc gia nh qu tc thng lu, sau lan truyn n mi gii.

1. Gio dc tui tr

Gio dc tui tr xut hin vo khong u th k th 5 TTL ti cc t gia. Cc gia nh kh gi n gia s dy d con ci. Ti y, tr em c hc c v vit trn sp. Vi trnh cao hn, cc em c hc tp ti cc trng v th, kch, lch s, cc thn thoi Hy Lp. Thm vo , cc em cn c hc cc mn th dc th thao, u vt ti cc sn vn ng.

Ngnh lun l o c khng b qun lng. Vi l tng con ngi Nh in "khn ngoan v o c", gio vin ch trng c bit n vic theo di hnh kim ca hc sinh v trong khi ging dy lun lun hng v mc ch ny qua bt c mn hc no. Th vn, lch s truyn t cc kin thc n hc sinh; cng thm vi tinh thn thng v qua cc thn thoi, o to c mt giai cp thanh nin c kh nng v c cho Nh in.

2. Gio dc cao ng vi cc nh gio dc Sophist, Socrates, Plato, Isocrates, Aristotles

2.1 Gio dc Sophist - Gio dc din thuyt chnh tr

Mt khuynh hng gio dc cao ng mi xut hin vo cui th k th 5 TTL do cc nh gio dc Sophist cm u. Cho n giai on ny, gio dc cao ng rt gii hn. Cc nh gio dc Sophist nhn ra rng mt nhu cu mi v gio dc xut hin Nh in ng thi vi s pht trin cc sinh hot chnh tr. V vy, tham d vo cc sinh hot ny l tham vng hng u ca cc thanh nin Hy Lp.

Sophist l cc nh gio dc chuyn nghip t bn ngoi ti, gii thiu mt hnh thc gio dc mi, ging dy vi phng php trc tip, thc t v thnh cng. l vic din thuyt trc cc mn v mi gii vi cc ti v chnh tr. Sau din thuyt l i thoi. Cc nh gio dc ny khng trnh by cc vn tru tng nh s hin hu ca con ngi m a ra nhng ng li thc hin sinh hot chnh tr trong i sng hng ngy. Din gi trnh by quan im c nhn, i thoi vi thnh gi quan im ny c chp nhn hay b tc. Hai phng php gio dc c p dng y: ngh thut l lun v ti hng bin thuyt phc. Kt qu l nhng kin thc ca din gi c truyn t v mn , thnh gi ghi nhn ty tin p dng.

2.2 Gio dc Socrates - Gio dc i thoi tho lun ph bnh

Socrates (476-399 TTL) l trit gia tin khi v cng l nh gio dc kh knh ca Hy Lp. ng sinh ra v ln ln ti Nh in. Cuc sng gin d, t tng trit hc, chng trnh gio dc v ci cht bi thm lm ng tr thnh mt hnh nh bt t v cao qu nht trong lch s Hy Lp. Gn nh sut i, Socrates sng trn ng ph ging dy. Vi trang phc n gin, n ung tit , ng cng hin c cuc i cho l tng "thnh thc" v c hnh. ng nhn nh rng bn cht tt p ca con ngi a n hnh ng chnh ng. Ti li, sai tri xut hin v thiu suy tnh, km hiu bit. ng tuyn b rng "cuc sng khng suy tnh thc khng ng sng" the unexamined life is not worth living.

Socrates ging dy trn ng ph, khu bun bn, trong vn ng trng. Phng php ging dy ca ng l i thoi. ng t cu hi mn , thnh gi tr li. Sau , ng nhn nh v cc cu tr li ny, vch ra iu hay, iu d. Phng php ging dy ca ng c ngi sau gi l "Phng Php Socrates", hai hoc nhiu ngi tho lun tm ra S tht. ng sng nhng ni cng cng, tip xc hng ngy vi cc mn , tranh lun rng ri vi cc trit gia, chnh tr gia, vn gia, thi s v mi phng din v vch ra nhng u im, khuyt im ca h. ng cho rng nhiu ngi t cho l thng thi nhng khng a ra c nhng sng kin no ng k chng t s thng thi. Socrates t cho rng ng hiu bit hn nhiu ngi v ng lun lun t tm hiu ci yu km, ci ngu dt, ci nhm ln tin b. Vic t kim tho ca ng nhc mi ngi t kim tho, t tm ra ci dt. ng b ngi ng thi kt n l kiu cng.

i vi tn gio, ng c thi thiu knh trng cc thn thnh v gio iu. i vi giai cp lnh o, ng tuyn b "H phi l nhng ngi bit th no l lnh o m khng phi l nhng ngi ch c bu ra lnh o". ng c ch cc nh lnh o l ngu dt. Quan im v thi ca ng b gii lnh o buc ti l u c tm hn thanh thiu nin, i ngc li truyn thng c truyn Hy Lp. ng b bt v b kt n t hnh. ng sn sng chp nhn ci cht, t chi s gip ca bn hu v mn c nh a ng ra nc ngoi lnh nn. ng can m nhn chn thuc c ung trc mt cc mn vo nm 399 TTL.

Socrates khng li tc phm no. Tt c cc chi tit chng ta bit v ng u do cc mn v ngi ng thi ghi chp li. Nhng ngi ny l s gia Xenophon, trit gia Plato, tc gi Aristophanes v trit gia Aristotle. Xenophon v Plato l mn ca Socrates, Aristotle l mn ca Plato, Aristophanes l nh vit kch.

Chng trnh gio dc cao ng thnh ph tiu quc Athens (Nh in) hon b hn vi s xut hin ca cc nh gio dc cng l trit gia nh Plato, Isocrates v Aristotle.

2.3 Gio dc Plato - Gio dc l lun thin v l tng

Plato (427-347 TTL) l nh gio dc v trit gia ni ting ca Hy Lp c i. ng cng c coi l mt t tng gia quan trng, c nh hng ln ti lch s vn ha ty phng. ng sinh ra trong mt gia nh th tc k cu ti Nh in. Sau khi chng kin ci cht ca thy dy l trit gia Socrates, ng tht vng, b i chu du nhiu nc trong nhiu nm. Nm 387 TTL, ng tr v Nh in thit lp Hc Vin Gio Dc Academy. Academy c th coi l mt loi i hc u tin ca nhn loi, ging dy cc mn thin vn, sinh hc, y hc, ton, chnh tr. ng lm gim c v ging dy ti y trong 40 nm cho n ngy ng mt (347 TTL). Plato li nhiu tc phm. c im trong cc tc phm ca ng l hnh thc i thoi dialogue gia hai hoc nhiu ngi. Tng cng c 35 tc phm i thoi v mt thi phm.

Cc tc phm i thoi ca Plato cho thy nhng nt quan trng v phng php gio dc ca ng. Phng php gio dc ny c da trn cn bn l lun. L lun chnh xc loi b nhng sai lm, h . Theo ng, mc tiu ti hu qua i thoi l tm ra chn l. Chn l ni lin cc thc th hin hu. Chng trnh gio dc ca Plato c trnh by qua tc phm i thoi ni ting nht Cng Ha Republic. ng cho rng th gii bao gm hai lnh vc: thc th v tinh thn. Thc th c th cm nhn c qua cc gic quan. Tinh thn bao gm cc kin thc ch c th cm nhn qua tr c. Lnh vc thc th li c th chia lm hai phn: s thc hin nhin v nhng iu ta tin tng s n. Theo Plato, hu ht nhn loi b cu thc trong th gii thc th. Mt s nh c th vt qua gii hn ny v i vo lnh vc tinh thn nh hc hi c gng. Vi nhiu nm hc tp, phn tch, l lun, nhm thiu s ny c th cm nhn c mt cch r rng cc t tng tru tng nh: thm m, cng bng, bc i, lng tm... ng cho rng ch c nhng c nhn hon tt chng trnh gio dc tinh thn ny mi c kh nng thc hin cc sinh hot chnh tr, gi nhng chc v iu hnh cng quyn. Plato tin tng rng mt chnh quyn tt p ch c th n t mt x hi c gio dc, trong "vua cha l cc trit gia v cc trit gia l vua cha", v vai tr lnh o, ng hon ton ng vi s ph Socrates.

Trung tm gio dc Academy ca Plato thu ht c nhiu nh thng thi tham d vo cng tc ging dy v o to c nhiu nh lnh o cng nh cc trit gia, hc gi. Aristotle, trit gia ni ting hng u ca Hy Lp, ngang hng vi Socrates v Plato, chnh l mn xut sc nht ca Plato. Academy tn ti mi ti nm 529, sau trn 9 th k hot ng.

Ngoi gio dc, Plato cn cp n cc t tng khc v lun l, chnh tr, tn gio, v lun l, Plato nhn nh rng mi ngi u mu cu hnh phc nhng h khng bit lm th no thc hin iu ny. Theo ng, hnh phc l kt qu tt yu ca mt tm hn lnh mnh. Do , ng khuyn mi ngi nn sng trong c hnh v c hnh em li s thnh thi cho tm hn. V vy, vn cn bn y l s hiu bit, l kin thc. C kin thc, hiu c hnh phc v hiu c c hnh tc l c th mu cu c hnh phc.

V cng bng, l phi, Plato l lun rng th chu bt cng cn hn hnh ng bt cng v bt cng a n mt tm hn bnh hon, ti li. i vi k vi phm lut php, ng cho rng th nhn s trng pht cn hn l trn trnh v nhn s trng pht em li hi ci v thc hin c s trong trng ca tm hn.v trit l chnh tr, Plato nhn nh con ngi c ba yu t: tinh thn, ch, tham vng. Tinh thn kim sot tham vng vi s tr gip ca ch. Cng tng t, x hi c ba hng ngi: vua cha, ngi bo v lut php v dn chng. Vua cha cai tr dn vi s tr gip ca cc nh bo v lut php v tn gio, Plato tin tng rng sau khi cht, th xc tan bin nhng linh hn vn tn ti, nhp vo th xc khc v tr li trn th.

T tng, trit l ca Plato qu tt p, cao qu nh nhng gio iu tn gio nn hu th mnh danh trit l Plato l mt th "trit hc l tng". Sau ng, mt s trit gia thc t ha trit hc l tng ny v c gi l "Trit Hc Plato Mi".

Trit hc Plato c nh hng ln lao n vn ha ty phng v cc trit gia, hc gi sau ng hc tp t tng ny trong sut thi Trung i cng nh thi Phc Hng v nhiu mn phi trit hc chu nh hng su xa t tng Plato.

2.4 Gio dc Isocrates - Gio dc l lun thin v nhn vn

Isocrates (436-338 TTL) l nh gio, nh vn sinh ti Nh in. ng o to c nhiu s gia, vn gia, trit gia cho tiu quc ny. Chng trnh gio dc ca Isocrates thc t hn Plato v cp n nhiu kha cnh ca cuc sng, trong khi Plato cp nhiu n tinh thn, tr tu. Chng trnh gio dc ca Isocrates l chng trnh gio dc nhn vn, bao gm vic hc tp cc thn thoi c ca Homer; phn tch, nghin cu su rng cc tc phm c in v tip theo l thc tp. Thm vo l th dc, m nhc, ton.

Hai chng trnh gio dc ca Plato v Isocrates khng mu thun m thc ra c nh hng h tng. C hai chng li chng trnh gio dc thc hnh nhng ch gii hn vo chnh tr ca nhm Sophist. Isocrates khuyn khch vic hc tp ton hc cn bn nh l mt vic hun luyn tinh thn gip vic hc tp th dc th thao d dng hn. Hc ton hc cng m rng thm tm hiu bit v trit hc trong vic thm nh gi tr cuc sng, v phn Plato, ng cng cng nhn cng dng ca ngh thut vit vn v tnh cch sng to ca vn hc. Hai nn gio dc xut hin ng thi, cng p dng phng php tranh lun, tip din trong nhiu nm, lm phong ph ha nn gio dc c i. Isocrates li nhiu bi din vn.

2.5 Gio dc Aristotle (Aristote) - Gio dc l lun thc t v a dng

Aristotle (384-322 TTL) l nh gio dc, trit gia, khoa hc gia Hy Lp c nh hng ln lao n vn ha ty phng. ng v thy dy Plato c coi l hai trit gia li lc nht ca nhn loi. ng sinh trng ti mt thnh ph pha bc Hy Lp. Lc 18 tui, nhp hc Academy ca Plato v hc tp ti y trong 20 nm. Aristotle l mn xut sc nht, khi thy dy mt vo nm 347 TTL, ng t bit Academy v tr thnh thy dy trong su nm (342-336 TTL) cho thi t Alexander ca Macedon, mt quc gia pha bc Hy Lp. Alexander sau ny tr thnh hong Alexander The Great sau khi chinh phc Hy Lp, quc Ba T v Ai Cp. Nm 334 TTL, Aristotle tr v Nh in m Trung Tm Gio Dc Lyceum, mt th i hc tng t nh Academy. Sau khi Alexander mt vo nm 323 TTL, gii lnh o Nh in bt bnh v vic ng lm thy dy cho k xm lng Alexander trc kia, buc ti ng l thiu thi knh trng thn thnh. Vi ci gng t hnh ca Socrates, ng lnh nn sang thnh ph khc v mt nm 322 TTL.

Tc phm ca Aristotle gm c ba loi: cc tc phm i thoi tng t nh i thoi ca thy dy Plato, sng tc khi ng theo hc ti Academy; cc nghin cu, ph bnh v cc s kin lch s. C hai loi tc phm ny u tht lc. Tuy nhin, nhiu chi tit ca cc tc phm trn c Aristotle cp n trong loi tc phm th ba vn cn tn ti. l cc bi ging, cc sch gio khoa do ng bin son khi dy ti Lyceum. c bit nht l tc phm Chnh Tr Hc Politics.

Qua cc tc phm cng nh qua s nghip gio dc, Aristotle cp n nhiu kha cnh ca trit hc. ng xng ra phng php l lun khc trit, gy gn Tam on Lun trong lun l hc. Tam on Lun l mt li l lun gm c ba phn, hai mnh i trc v phn th ba l kt lun. Th d: "L ngi ai cng phi cht, Socrates l ngi, Socrates cng phi cht". Ngoi ra, ng cn cp n nhiu vn nh v tr, siu hnh hc, o c chnh tr, ph bnh vn hc, tm l, sinh hc, gio dc.

Vi trit l v v tr, iu quan trng nht, theo Aristotle l "s bin i". c th hiu c nim tru tng ny, ng nhn nh rng cn phi phn bit c gia "hnh thc" form v "bn cht" matter ca s vt. Th d: mt tc phm iu khc c "hnh thc" l mt ngi v cht ng cu to thnh tc phm l "bn cht". S bin i xut hin nu cht ng c thnh mt hnh thc khc m khng phi l ngi. c th nhn nh bin i mt cch r rng hn, Aristotle nghin cu nguyn nhn ca bin i. ng phn bit bn nguyn nhn: vt liu, hiu qu, kin to v kt qu. Nguyn nhn ca vt liu l cht ng cu to thnh tc phm. Nguyn nhn ca hiu qu l hot ng ca nh iu khc. Nguyn nhn ca kin to l hnh thc cht ng to dng ra. Nguyn nhn ca kt qu l thit k trong u c nh iu khc.

Quan nim tn gio v v tr ca Aristotle bao gm tm linh hc v sinh vt hc. Trong tc phm "V Linh Hn On the Soul, ng nghin cu nhiu phng din ca linh hn cng nh s lin quan gia linh hn v th xc. ng lin h tm linh vi sinh vt hc v ng cng l nh sinh vt hc u tin ca nhn loi. ng su tp c rt nhiu ti liu v s cu to, thay i, sinh l ca ng vt v thc vt. ng cng phn tch c cc thnh phn khc nhau ca cc b phn thn th.

V siu hnh hc, Aristotle c gng tm hiu cc s vic khng bao gi thay i; nghin cu cc nguyn tc cn bn, tng qut ca thc ti v kin thc. Theo ng, mt s kin quan trng khng thay i l thng , nghin cu v thng l khoa thn hc. ng gi ngnh hc ny l ngnh "Trit Hc Khi Thy" m khng phi l "Siu Hnh Hc". T ng sau ny c cc trit gia sau ng nhiu th k s dng.

V o c chnh tr, Aristotle cho l ngnh nghin cu v kin thc thc nghim, gip con ngi hnh ng chnh ng v sng trong hnh phc. ng l lun rng mc tiu ca cuc sng l mu cu hnh phc, mi ngi s tm c hnh phc khi hon thnh nhim v. Vy iu quan trng l mi ngi phi tm hiu nhim v ring. ng tuyn b rng "con ngi l mt sinh vt c l tr" rational animal ngha l phi bit suy tnh. Do , theo ng, cuc sng ca con ngi l mt cuc sng bit l lun v phn on.

V phng din gio dc, Aristotle l nhp cu ni gia nn gio dc cc thnh ph tiu quc v nn gio dc Hy Lp thng nht di quyn cai tr ca mn ng l hong Alexander the Great. ng chia s mt s quan im gio dc ca thy dy l Plato, tin tng rng gio dc phi do chnh quyn kim sot vi mc ch chnh l rn luyn cng dn. Tc phm Chnh Tr Hc ca ng m u bng cc dng ch sau y "Khng ai c th nghi ng c rng cc nh lm lut phi ch trng c bit vo vic gio dc tui tr hn bt c vn no khc... Cng dn phi c rn luyn theo ng li t chc chnh quyn ng thi". ng cng e ngi nh Plato v quan im dn ch v tuyn b ng h dn ch c gii hn.

V tm l gio dc, Aristotle phn bit bn giai on ph hp vi tm l ca tng la tui: giai on 1 t s sinh ti 7 tui, giai on gio dc ti gia; giai on 2 t 7 ti 13 tui, hc tp c, tp vit, tnh ton, th dc, m nhc; giai on 3 t 13 n 17 tui, hc sinh c hc tp cc kin thc thit thc hn nh ton, khoa hc, vn hc, ng php, a l, m nhc; giai on cui cng t 18 tui tr ln, giai on gio dc cao ng vi mt s hc sinh xut sc, trau di su rng cc kin thc v ton, khoa hc, sinh hc, o c, trit hc, vn hc. Nh vy, chng trnh gio dc Lyceum ca Aristotle thc t v bao qut hn chng trnh gio dc Academy ca Plato.

Sau khi Aristotle mt, chng trnh gio dc ca ng c cc mn tip tc truyn t trong nhiu th k. Nhng t th k th 6 n th k th 11, trit hc Aristotle b qun lng v vn ngn ng, thiu cc bn dch sang ting La Tinh l ngn ng ng thi ca Ty u. Tuy nhin, trit hc ny vn c bo tn vi vn ha Hi Gio Rp v tt c cc tc phm ca Arisrotle c dch sang ngn ng Rp t trc. Chnh vn ha ny gii thiu trit hc Aristotle vi cc bn dch t ting Rp sang ting La Tinh v c cc trit gia, hc gi Ty u trn trng n nhn. Thomas Aquinas (Xem chng 10, mc I, 5), mt trit gia, hc gi Ky T Gio khen ngi Aristotle "qu thc l mt trit gia" vi quan im v thng rt gn vi quan im Ky T Gio. Nhiu trit gia khc ca tng ng l "bc thy ca cc nh tr thc". Nhiu trng i hc mi c thnh lp u Chu vo thi trung i c khoa trit hc Aristotle. Ti thi hin i, cc trit gia, hc gi tip tc chu nh hng t tng ca ng v cc t tng ny thm nhun vo ngn ng, vn ha, khoa hc, trit hc ty phng. Nh vy, s nghip vn ha ca Aristotle thc l ln lao.

IV. Gio dc c i Hy Lp - Gio dc cao ng hng thnh c v trit hc, nhn vn ln khoa hc

Sau thi k cc thnh ph tiu quc, Hy Lp thng nht di quyn cai tr ca Alexander the Great v bao gm c quc Ba T (Iran) v Ai Cp (Egypt). Sau khi Alexander the Great mt (323 TTL), quc Hy Lp b phn ha nhng gio dc, vn ha Hy Lp vn tn ti v ph cp trn ton quc mc du gp chng i ca cc nn vn ha khc. Vo th k th 12, Ba T phc hng nhng vn ha Hy Lp vn nh hng ti y.

1. C s gio dc

Cc c s gio dc a phng cung cp ni hc tp cho cc hc sinh trung v tiu hc t 7 n 17, 18 tui, s hc sinh ny vn cn rt t v l con em cc gia nh qu tc, thng lu, kinh doanh thnh th. Cng nh giai on cc thnh ph tiu quc, cc c s gio dc c thit lp ti cc thnh ph ln. Sau khi thng nht Hy Lp, Alexander the Great pht trin dn dn mt h thng gio dc khng nhng ti cc thnh ph ln m cn cc cng ng nh khc na trn khp lnh th quc ph bin vn ha, gio dc Hy Lp. Vic to dng quc Hy Lp mi khng hon ton loi b vai tr quan trng ca cc thnh ph tiu quc. Cc thnh ph ny khng cn c lp nh xa nhng vn c giao ph trch nhim hnh chnh v gio dc. Cng dn c kh nng ti chnh ca cc thnh ph ng gp mt cch ng k vo chng trnh gio dc a phng. Do , mt s c s c t nhn ti tr tr thnh c s gio dc hon ton dn lp. Vai tr ca ca chnh quyn thnh ph ch cn l kim sot v t chc cc i hi th dc, th thao, l hi, m nhc.

2. Gio dc th dc th thao

Chng trnh gio dc th dc, th thao ca Hy lp c i c ni ting t xa. l c im ca nn vn ha Hy Lp, khc hn vi cc nn vn ha khc m h ch l lc hu, t nht l ti cc thnh ph ln, vn ng trng cho tng loi tui khc nhau, i khi cho tng gii tnh khc nhau c thit lp. l nhng sn th thao ngoi tri, hnh vung, chung quanh l cc phng c dnh cho lp hc, gia l phn tranh ti cc mn th thao. Chng trnh gio dc cn bn bao gm th dc v in kinh. Mn ci nga dnh cho con em gia nh qu tc. Mn th thao vi cc loi bng rt gii hn. Chng trnh gio dc th dc, th thao ny tip tc nhng gim dn vo u ty lch v n th k th 4 th gn nh bin mt v nhng ch cho cc mn gio dc vn ha.

3. Gio dc tiu hc

Tr em t 7 ti 14 tui c hc vit, c, tnh ton khi s vi cc gia s ti t gia, sau ti cc trng tiu hc. Lp hc t gia i khi ch c mt, hai, c khi trn mi hc sinh. Phng php tp c phn tch c p dng. u tin, hc sinh tp c t ch alpha (ch u ca vn Hy Lp) n ch omega (ch cui ca vn Hy Lp). Tip theo, c ngc li t di ln trn. Cui cng l c t u v cui vo gia. Sau , hc sinh c hc c cc vn n gin, n vn phc tp, tng ch, tng cu, c ln ting cc t kh v nhn mnh vo cch pht m. Vi li hc tp ny, phi tri qua nhiu nm hc sinh mi c th c c cc bi vn kh v cc su tp ni ting. Sau tp c l tp vit, tp lm vn cng theo mt chiu hng tng t. Chng trnh gio dc ton cn rt gii hn, n thun con s: tn cc con s, s l, s chn, s nguyn, phn s.

4. Gio dc trung hc

Hc sinh c hc ton v vn hc ti mt s trng hc ti mt s th trn v cc thnh ph. Chng trnh ton khng c g thay i t thi Pythagoras (Pythagore) v bao gm s hc, hnh hc, thin vn. V vn hc, gio vin ging gii cn k v thn thoi Homer v cc thn thoi khc, th v vn xui cng c hc. Tip theo li ging l bi tp. in hnh nht l tm tt bi vn c ging gii. Chng trnh gio dc vn hc cha c ci thin v phi i n th k th 1 TTL, chng trnh ny mi c son tho v p dng. T y, hc sinh c hc ng php, ging vn, tp lm vn cng vi chng trnh ton hc. Cng t y, vic chuyn ch vo vn hc lm qun lng ton hc. Ch c mt ngnh ca ton hc l thin vn hc cn c ch trng v mn hc ny rt ph thng v c sn sch gio khoa. Phi i n th k th 4, ngnh ton hc mi c phc hi.

5. Gio dc cao ng hng thnh

Gio dc cao ng thi c i Hy Lp xut hin di nhiu hnh thc.

5.1 Cc trung tm hun luyn thanh nin

y l chng trnh hun luyn binh b, vn ha cho cc thanh nin 17, 18 tui, ko di hai nm, sa son cho h bc vo cuc sng thc t. Cc trung tm ny l di tch cn st li ca chng trnh gio dc thnh ph tiu quc. Dn dn, vic hun luyn binh b nhng ch cho vic ging dy th dc, th thao, gii tr.

5.2 Bo tng vin, th vin Alexandria

C th coi bo tng vin v th vin Alexandria l bo tng vin v th vin u tin ca nhn loi v ln nht ng thi. y cng l mt trung tm hc hi, nghin cu ca cc hc gi li lc. Mi hc gi c mt s mn ring hng dn, ging dy, thc tp. Chnh cc hc gi cng s dng cc ti liu, sch bo ca th vin nghin cu, sng tc, pht minh. Ngi ta cho rng nh ton hc Euclid ging dy ti y.

Trong hin ti, th vin ny c mt su tp ln nht v c knh nht th gii v cc sch c.

5.3 Cc trng y khoa

Cc trng y khoa pht trin ng k t thi Hippocrates. Hippocrates (460-380 TTL) c coi l ng t ca ngnh y khoa, ni ting vi gn 80 bi nghin cu y hc tm thy trong th vin Alexandria vo khong nm 200 TTL. Cc bi nghin cu ny u lin quan n Hippocrates. Tuy nhin, ngi ta khng th chng minh c Hippocrates hoc ai l tc gi. Sau ny, bc s ni danh Galen (Xem phn tip theo) vit v Hippocrates chng minh c rng ng t ca y hc c nhng khm ph v thn th con ngi v s tun hon ca mu. Y hc Hippocrates thch thc y hc m tn ph thy ng thi. ng tuyn b rng: bnh tt c nguyn nhn nn phi hc hi, thc tp, tm ra nguyn nhn cha bnh. Bc s Hippocrates m trng y khoa ti o Cos v ging dy y nhiu nm. Trong hin ti, cc sinh vin tt nghip y khoa phi tuyn th trc hnh nh ng t Hippocrates.

Bc s Galen ni nghip Hippocrates. Galen (129-210) l bc s ni danh trong lch s y hc. ng khm ph ra cc vi mch (mch mu nh ly ty), thc hin cc th nghim phu thut trn thn th ng vt. Sch gio khoa v phu thut ca ng c coi l sch gio khoa cn bn ca ty phng cho n hin ti. Nhn nh v sinh hc ca ng c gi tr n th k th 16. Y hc bnh l ca ng c gi tr n th k th 19. Bc s Galen m trng y khoa ti Pergamum. ng li nhiu tc phm y hc.

Cc trng y khoa trn khng th so snh c vi cc trng y khoa hin i. y ch l cc trung tm hc hi, thc tp vi s hin din ca mt s bc s, cc mn v bnh nhn. Cc sinh vin y khoa hc hi, thc tp, khm nghim cc bnh nhn di s hng dn v kim sot ca cc thy. Mt vi trung tm ging dy y khoa xut hin Cnidus.

5.4 Cc pht minh khoa hc k thut

y l cc pht minh v khoa hc thc nghim, ton hc, c kh, a hnh vi cc khoa hc gia, cc nh pht minh Archimedes, Ctesibius, Hero.

a. Archimedes (287-212 TTL).

Nh pht minh, khoa hc gia, ton hc gia c i Hy Lp. Nhiu s gia tn ng l ng t ca ngnh khoa hc thc nghim. Archimedes khm ph ra nguyn tc n by v nguyn tc rng rc. Mt ln, ng tuyn b "hy cho ti mt im ng, ti c th di chuyn qu a cu". Li tuyn b ny cng nh nguyn tc n by ca ng gip ngi sau di chuyn c cc vt nng. ng khm ph ra phng php o th tch, nguyn tc v thy tnh hc, tnh ra tr gi ca Pi, t ra s m c gi tr hn s m ng thi. ng sng ch ra my bm tay vi l so to bn nm trong mt ng di. Quay l so, nc theo l so chy ra pha u ng v chy vo rung. ng cng sng ch ra my bn . Nhiu tc gi c i cp n vic ng thit k mt h thng ng knh p dng tia phn chiu nh sng mt tri lm chy thuyn ch qun. Archimedes sinh ti Syracuse, thnh ph quan trng vo bc nht thi c i Hy Lp, hc ti Alexandria, tr v sinh sng, nghin cu cc pht minh ti qu. Khi La M chinh phc thnh ph Syracuse, ng b git lm khi ang nghin cu v hnh hc vi cc hnh v trn bi ct b bin. Tng La M ch th bo v ng nhng qun s khng nhn ra.

b. Ctesibius (?-270 TTL)

Nh vt l hc, nh pht minh Hy Lp. ng l nhn vt tng trng cho ngnh c kh ca Alexandria. ng pht minh ra sc p ca khng kh trong my bm. Pht minh ny gip vic bm nc t sng lch vo rung. ng c nhiu ngi bit n vi pht minh ng h nc. Nhng git nc nh u lm ni qu phao c mi nhn cho bit s di chuyn ca thi khc. ng cng c nhng khm ph v thy li. Cc tc phm pht minh ca Ctesibius tht lc nhng c nh pht minh Hero (Xem phn k tip) nhc n. Nhng pht minh ny t nn mng cho cc pht minh k tip sau ny.

c. Hero (?-62)

Nh pht minh, nh ton hc c i Hy Lp. ng c nhc n nhiu qua "Cng Thc Hero". Cng thc ny gip ng pht minh ra my hi nc u tin. ng l tc gi tc phm hnh hc Metrica gm c 3 tp, tht lc v mi ti nm 1896 mi tm thy. Tp 1 ni v din tch v cn s, tp 2 v th tch, tp 3 v th tch v din tch. ng vit tc phm Dioptra cp n vic o c a hnh v thin vn hc. ng cng da vo cc tc phm ca Ctesibius vit tc phm C Hc Mechanics gm c 3 tp, cp n cc loi my mc.

Cc nh ton hc, cc nh khoa hc, cc nh pht minh thi c i Hy Lp hot ng mt cch m thm v tuy khng ng gp trc tip vo cng cuc gio dc cao ng nhng t nn mng cho cc pht minh k tip v chng trnh gio dc cao ng sau ny.

5.5 Cc mn phi trit hc

Ngnh trit hc pht trin ng k. Ngnh ny c ging dy vi mt thy v mt vi mn hoc mt trung tm vi nhiu thy v s ng cc mn nh Academy ca Plato v Lyceum ca Aristotle. Ngoi vic ging dy cc ngnh trit hc c i ca cc trit gia Socrates, Plato, Aristotle..., mt vi ngnh trit hc mi c h thng xut hin v c nghin cu, hc hi. l ch ngha khc k v ch ngha hng th.

a. Ch ngha khc k Stoicism

Trong giai on ny, c mt nhm hc gi xng mt khuynh hng t tng mi. l ch ngha khc k. Ch ngha ny rt thnh hnh t th k th 4 TTL n th k th 4 ti Hy Lp v La M. Khc vi cc ngnh trit hc ng thi thin v ch , v chnh v quyn hn ca vua cha, cng dn v cp rt t n cc kha cnh x hi, n cuc sng con ngi. T tng ca hc phi khc k th hin mt cch r rng mt kha mt c im khc ca vn ha c i Hy Lp. l vic cc trit gia hc phi ny nghin cu hc hi v s khn ngoan, v o l, v nhn phm, v lng hy sinh, v mc tiu cao p ca cuc sng mu cu hnh phc, thc hin l tng ca con ngi. Vic ging dy trit l y khng phi ch l s hc hi, truyn t; m cn l vic trau di nhn cch, rt kinh nghim t mt cuc sng gng mu, thnh thin. Cuc sng cao p v ng li suy tng thin v l tr ny thc hin c vi mt nhm tr thc ng c ngi ng thi v hu th knh phc. ng u ch ngha ny l cc trit gia Zeno, Chrysippus, Seneca, Epictetus v honh La M Marcus Aurelius.

Zeno (335-265 TTL). Hc gi sng lp hc phi khc k, trc l thng gia, sau tr thnh trit gia. ng cho rng con ngi ch tm c hnh phc khi t b c nhng ham mun, lo s, ti li, ch k v sinh sng, hot ng theo lng tm trong tnh tng thn tng tr ph hp vi trt t thin nhin. ng li nhiu tc phm.

Chrysippus (280-206 TTL). ng l trit gia ng hng u ca ch ngha khc k sau. ng chuyn nghin cu v l lun, h thng ha hc thuyt. ng li trn 700 bi nghin cu

Seneca (004 TTL-065). Chnh tr gia, trit gia hc phi khc k. ng chuyn nghin cu v cc vn lun l, o c. ng li nhiu tc phm.

Epictetus (50-138). Nguyn l dn n l, sau tr thnh trit gia hc phi khc k ti La M. B trc xut, ng sang sinh sng v ging dy trit hc ti Hy Lp. ng chuyn nghin cu v cc vn lun l, o c.

Marcus Aurelius (121-180). Hong La M (161-180) v cng l trit gia hc phi khc k. ng thnh tm, nhit thnh vi hc thuyt ny. ng c bit n nhiu vi tc phm Suy Nghim Meditations, mt cun nht k v nhng cm ngh trit hc khc k. Ni dung Meditations cha ng nhng hng dn ca Marcus v cuc sng tt p cng nhng kh khn do cuc sng em li. Meditations l mt tc phm xut sc ca hc phi.

b. Ch ngha hng th Hedonism

Mt hc thuyt mi khc na cng xut hin trong giai on ny. l ch ngha hng th. Ch ngha ny tin tng rng con ngi c nhiu ni lo lng, kh cc; mun qun nhng ni kh ny, mi ngi nn c cuc sng thanh thn, vui chi chng mc, ha mnh vi thin nhin. Quan im ca hc phi ny tng t nh quan im ca hc phi Lo T ca Trung Hoa cng xut hin mt thi gian. Ch ngha ny do trit gia Epicurus cm u.

Epicurus (342-270 TTL). Trit gia c i Hy Lp, sng lp ra hc phi hng th. Quan im ca ng v vui th, t do, tnh bn c nh hng ln ti th gii Hy Lp, La M c i. Epicurus cho rng con ngi b hai yu t m nh. l lng tm v ti li. qun i ni m nh ny, chng ta nn c mt cuc sng chng mc, thanh thn, cng bng, ph hp vi thin nhin, to tnh bn v trnh au kh. Epicurus m trng dy hc tai Nh in t nm 306 TTL cho n ngy ng mt. Trng hc ca ng rt c bit gm c cc lp hc v vn cy, ph hp vi tn ch v mc ch ca ch ngha. c bit na l trng ny c thu nhn n sinh. Ch ngha hng th thnh hnh t th k th 4 TTL ti th k th 4.

5.6 Cc trng hng bin

Ngnh hng bin cn pht trin mnh m hn c ngnh trit hc. Ngh thut hng bin bao trm tt c cc sinh hot x hi cho n vic iu hnh cng quyn, di s hng dn, ging dy ca cc nhm hc gi ti cc trung tm gio dc hng bin. Ngh thut ny c th hin qua cc bi din vn trc khn gi, cc bi din thuyt trc cng chng, cc bi ging trong lp hc v tt c cc ti d l chnh tr, trit hc, th vn hay s k. Ngay c cc nh thin vn, cc y s cng c th tr thnh cc nh hng bin qua ngh thut din ging. Ngh thut hng bin tri qua nhiu th k kinh nghim vi k thut trnh by, tnh cch chun xc, tinh thn h thng ha v mi ngy mt tin b.

Tin trnh hc hi ngh thut hng bin gm c bn phn: khm ph l tm ra cc tng, cu trc l sp xp cu v t, luyn tp l luyn tr nh v thc hin l ngh thut trnh din trc khn gi. Vic thc hin l mt ngh thut din t tinh vi, thay i ging ni cho ph hp vi ni dung. Quan trng hn l c ch, nt mt, thi khi trnh by sao cho xng hp. Tt c cc phn trn cn phi c chun b vi tng chi tit nh nht, ngh thut dng t, ngh thut trnh by sng t v phi c ging dy mt cch r rng, t m. Chng trnh gio dc ny vi l thuyt cc sch gio khoa, cc bi nghin cu ca cc hc gi, vi vic hc hi qua ngh thut trnh by ca cc nh hng bin, cng thm vi vic thc tp kh cng ca cc sinh vin di s hng dn tn tnh ca cc ging vin cng chnh l cc nh hng bin ni ting ng thi. Ngh thut ny i hi ngi sinh vin nhiu nm hc hi. Trong thc t, ngi sinh vin sau khi tt nghip, dn dn trng thnh trong ngh nghip, vn tip tc hc hi thm qua kinh nghim bn thn.

C hai ngnh trit hc v hng bin hot ng tch cc gy thanh th v thu ht sinh vin. S cnh tranh ny cn mnh hn s cnh tranh gia Plato v Isocrates trc kia. Tuy nhin, cng nh thi trc, s cnh tranh em li li ch pht trin tt p cho c hai ngnh hc v trit gia cng l nh hng bin v nh hng bin cng l trit gia. S pht trin tt p ny din ra trong nhiu th k ca thi c i Hy Lp, ko di n c thi La M chinh phc vo nhng th k u ca ty lch. Th Nh in ng hng u trong c ngnh hng bin l trit hc. Cc trit gia, cc nh hng bin y hn hoan n tip cc hc gi La M n hc hi, nghin cu vn ha Hy Lp. Ti hng bin ca cc hc gi, trit gia Hy Lp vn tip tc ni ting mc u c s hin din ca cc nh hng bin mi trung tm Rhodes vo th k th 1 TTL v Smyrna vo th k th 2.

Di thi La M chinh phc, Alexandria ni danh vi cc ngnh y hc, th vin, bo tng vin; nay cnh tranh vi Nh in v trit hc v hng bin. Nhiu trung tm gio dc cao ng mi c thit lp Beirut, Antioch v kinh mi ca quc La M l Constantinople.

Vi s xut hin ca cc trung tm gio dc cao ng v khoa hc, y khoa, trit hc, hng bin v vi s ng gp ca cc hc gi, trit gia hng u ca nhn loi, cng vi s hin din ca mt s ng sinh vin, chng t thi k c i Hy Lp c mt c s gio dc cao ng rt pht trin vi tm mc i hc. Ring vi ngnh ton, k thut, tuy cha c cc c s gio dc chuyn bit; nhng nhng pht minh, nhng nghin cu sng tc v ton, khoa hc, k thut; ng gp mt cch su rng cho cc pht trin v chng trnh gio dc khoa hc, k thut tng lai.

Chng 6. GIO DC C I LA M

Thi k c i La M ko di t nm 753 TTL ti nm 476 v c th chia lm ba giai on. Giai on xy dng t nm 753 TTL ti nm 509 TTL. Giai on cng ha t nm 509 TTL ti nm 31 TTL. Giai on cui l giai on quc t nm 31 TTL ti nm 476. quc La M kim sot mt vng t rng ln m ngy nay l cc quc gia pha nam u Chu, ko di ti Chu v c min t pha bc Phi Chu. Sau nm 476, quc La M phn chia thnh hai: quc pha ty vi nhiu vng quc, pha ng tr thnh quc Byzantine (Xem chng 8) v quc ny tn ti cho ti nm 1453 khi quc Th Nh K (Turkey hay Ottoman Empire) chinh phc kinh Constantinople. Cc vng quc pha ty dn dn tr thnh cc quc gia c lp nh ngy nay Ty u.

I. Gio dc c truyn La M

Gio dc c i La M trc th k th 6 TTL ch c th ghi nhn qua c on. X hi La M giai on ny b giai cp qu tc v in ch hon ton chi phi. Gio dc y l mt nn gio dc nng nghip thc hnh, ch dn v vic qun tr rung t, kim sot cng vic hng ngy ca dn n l. Khc vi lut l theo tp tc ca Hy Lp, La M p dng lut php thnh vn, thc t hn, i hi cng dn phi bit v trit tun theo. Gio dc ny cng bao hm tnh cch lun l, tn trng vic bo tn di sn tin nhn mt cch t m v khe kht. Gi l gio dc nng nghip nhng chi phi c sinh hot thnh th v thng mi, kinh doanh vo giai on ny vn khng ng k. V da vo lut php thnh vn, nn nn gio dc c truyn La M c ph bin nh mt lut l ti hu, khng ai thc mc. Vic ny cho thy thanh thiu nin La M xa thc s tham d mt cch trc tip vo i sng hng ngy; khc vi c tnh l tng, anh hng m thng ca Hy Lp. La M l mt x hi nng nghip nhng cng l mt x hi binh b na. V vy, ngoi vic hc tp vn ha, hc sinh cn c gio dc th cht hng n vic hun luyn qun s vi cc mn hc nh s dng v kh, tp luyn thn th, ci nga, bi li, nho ln.

Ngi La M, khc vi ngi Hy Lp, t nhn gia nh l trung tm im, ni con tr ln ln v c gio dc. Nh vy, vai tr dy d con ci lc tui th ca ngi m rt quan trng. i vi con gi, vai tr ny cn tip din vo tui trng thnh na. Khc vi con gi, con trai t 7 tui tr ln thuc quyn gio dc ca ngi cha. Ngi cha hng dn con trai thc tp ngh nghip trong nhiu nm, d l nng nghip hay bt c ngh nghip no khc. Nhiu con trai nh ca cc nh qu tc theo cha khp ni hc hi, k c khi hi hp trong quc hi. Gio dc gia nh chm dt vo lc 16 tui khi ngi con trai khi s mc y phc trng ca ngi ln. H c gi i thc tp ngh nghip vi mt ngi bn ca gia nh c kh nng gio dc ngh nghip chuyn mn hoc chnh tr. Tip theo l ngha v qun s. Khi u vi t cch qun nhn, dn dn vi hc hi v kinh nghim, tr thnh cp ch huy. Nh vy, ngi thanh nin La M c o to theo truyn thng gia nh v x hi. Vi Hy Lp c, gio dc c nh ngha nh mt s noi gng cc anh hng trong thn thoi ca Homer; vi La M c, gio dc c coi nh l mt s noi gng cc bc huynh trng. La M thc t hn, trong khi Hy Lp l tng v cao qu hn.

II. nh hng gio dc c i Hy Lp

Gio dc c i Hy Lp c nh hng ln ti gio dc c i La M v nh hng ny cn mnh m hn sau khi La M chinh phc Hy Lp vo nm 146 TTL. Ngi La M nhn thc c nhng c im ca vn ha Hy Lp: trng thnh hn, phong ph hn v nm ly c hi ny hc hi v ngn ng, ngh thut hng bin, sinh hot chnh tr ca Hy Lp. Nh in tr thnh mt trung tm vn ha v cc nh qu tc La M nhn ra rng ti hng bin l mt v kh quan trng ca mt chnh khch. Ngi La M chp nhn gio dc Hy Lp qua hai hnh thc: mt l chp nhn ton b chng trnh gio dc nh l mt ngi Hy Lp; hai l pht trin mt nn gio dc chuyn tip song ng (dng c ting Hy Lp v La Tinh) vo chng trnh gio dc La M nhng chng trnh, phng php gio dc ca Hy Lp. D nhin, gio dc song ng ch c th p dng cho con em cc nh qu tc, cc nh lnh o v h c sn kin thc cn bn cng nh kin thc ngn ng La Tinh. Nhng con em khc ch c th hc ngn ng Hy Lp trc khi hc ngn ng La Tinh. Nh vy, chng trnh gio dc ton b, hc ting Hy Lp trc khi hc ting La Tinh, khng pht trin kh quan nh chng trnh song ng. Tip theo , cc thanh nin La M c theo hc cc trng cao ng, c bit l cc trng hng bin. Nhiu thanh nin khng tha mn vi vic hc tp ti La M m li mun c hc tp ti Nh in nh mt tr thc Hy Lp. T nm 118 TTL, trng cao ng Ephebic Nh in l ni hc tp ca nhiu thanh nin t chnh quc sang. Cicero, sau ny tr thnh nh hnh bin v chnh khch li lc La M theo hc cc trit gia, cc nh hng bin ni ting ti Ephebic v Rhodes.

Vic chp nhn vn ha Hy Lp vo chng trnh gio dc La M khng phi hon ton m phng m cng c nhng ci tin. Ngi La M khng p dng ton din nn do dc th dc th thao Hy Lp. La M, vic gio dc ny c ngha l gio dc th cht. Theo kin trc La M, cc trung tm th dc th thao ch l nhng h bi cng cng. La M cng c nhng trung tm trnh din m nhc, v, kch ngh nhng y ch l ni trnh din chuyn mn hn l ni hc tp ca gii tr v c rt t thanh nin qu tc tham d. V vy, ti ny khng nm trong chng trnh gio dc i chng. Ta cng nn nh rng m mhc, th dc, th thao Hy Lp vo thi im ny cng ang i vo tnh trng suy thoi.

La M chp nhn gio dc ngoi ng Hy Lp song song vi chng trnh gio dc cc mn hc c chuyn sang ngn ng La Tinh. T u, cc nh qu tc duy tr vic gio dc cc em nh ti gia. Nhng khi nhn nh c tnh trng pht trin x hi Hy Lp, chp nhn nn gio dc mi. Nn gio dc ny c ba giai on.

1. Gio dc tiu hc

Rt kh xc nh thi gian xut hin cc trng tiu hc ti La M. Tuy nhin, vi s xut hin ca ch vit vo th k th 7 TTL cho ta phng on c mt hnh thc gio dc vo giai on ny. Sau khi chinh phc Hy Lp, La M p dng chng trnh gio dc Hy Lp, hon ton khng quan tm n vn tm l, k lut nghim khc, phng php ging dy phn tch, c xui, c ngc, c t u v cui vo gia, vn n, vn phc tp, t, cu, bi vn...nn tin b rt chm. Cng mt hnh thc tng t p dng cho vic tp vit, lm vn, tnh ton cn bn.

2. Gio dc trung hc - Sch gio khoa v nh gio dc Quintilian

2.1 Cc sch gio khoa

T th k th 3 ti cui th k th 1 TTL, cc trng trung hc La M pht trin theo ng li tng t nh cc trng Hy Lp. Chng trnh ging dy thin v th vn v tin trin chm cng nh s tin trin ca vn hc La Tinh. Vo thi k ny, vi s xut hin ca Livius Andronicus, mt tc gi bi hi kch v anh hng ca dch thin anh hng ca Odyssey ca Homer t ting Hy Lp sang ting La Tinh. ng cng dch nhiu bi kch khc na ca Hy Lp. Tc phm Odyssey tr thnh sch gio khoa cho cc trng trung hc La M v cng l tp th u tin bng ting La Tinh gii thiu vn ha Hy Lp vo i sng tinh thn thanh thiu nin La M. Tip theo , Ennius vi thin anh hng ca ni ting Annales, trnh by lch s La M t khi thy n ng thi. Tc phm ny cng tr thnh sch gio khoa v c th so snh ngang hng vi Odyssey v phng din gio dc.

Gn ti thi ty lch, chng trnh gio dc cc trng trung hc vn cha c g thay i mc du c s xut hin ca tc gi li lc Virgil vi thin anh hng ca ni ting Aeneid v hai thi phm khc l Elogues v Georgic cng khng km gi tr. Cc thi phm ny c chn lm sch gio khoa v Virgil tr thnh thi s ln nht ng thi. Thi php ca ng gn nh trn vn v c ni dung ln hnh thc. Nh gio dc ni ting La M Quintilian (Xem mc 2.2 k tip) ngh rng chng trnh gio dc La Tinh nn da trn cc thi phm ca Virgil. Thi phm ca ng cng c cc nh ph bnh nhc n qua nhiu th k v c nh hng ln ti vn hc Ky T Gio thi trung i.

Ngoi ra, khng th khng nhc n s xut hin ca tc gi bi hi kch Terence. Cc tc phm ca ng cng c chn lm sch gio khoa. nh hng ca ng v chng trnh gio dc ng thi v sn khu u Chu sau ny rt ln. Ngn ng ca ng c cng nhn l thun ty La M. Tc phm ca ng c hc tp, bnh lun qua nhiu thi i.

Nh vy, cho ti gn thi ty lch, vi cc tc phm hng bin ca Cicero v cc tc phm anh hng ca cng nh cc tc phm bi hi kch ca cc tc gi khc, nn gio dc c i La M c nhng bc tin ng k v phng din ngn ng, t tng. Tuy nhin, nn gio dc ny vn cn chu nh hng nng n nn gio dc Hy Lp. Phng php ging dy cng ging nh Hy Lp. l vic gii ngha cn k ni dung bi vn trong sch gio khoa v tip theo l bi tp. Trn l thuyt, hc sinh c hc by mn bao gm ton, khoa hc v vn hc l ng php, ging vn, tp lm vn, l lun, s hc, hnh hc v thin vn. Nhng trn thc t, cng nh Hy Lp, vic gio dc ton, khoa hc b qun lng v qu ch trng vo vn hc v hng bin.

2.2 Nh tm l gio dc Quintilian

Vo th k th nht ca ty lch, xut hin mt nh gio dc ln ca La M. l nh tm l gio dc Quintilian. ng c nhng tng v sng kin mi v gio dc. ng nhn nh rng gio vin phi p dng cc phng php gio dc khc bit ty thuc vo c tnh v kh nng tip nhn kin thc ca hc sinh. Nh vy, hc sinh mi c gio dc mt cch thch ng v gio vin c hc sinh knh trng. Kt qu l tui tr tip nhn gio dc mt cch hng hi, nhit thnh. ng chng li vic trng pht th xc. y l nhng nhn nh rt xc thc v tm l gio dc m ngy nay ang c p dng. Quintilian l nh tm l gio dc u tin.

3. Gio dc cao ng - Trng hng bin

Ti La M cng nh ti Nh in, gio dc ngh thut hng bin cng ngy cng tr nn quan trng vi s ng gp ca Cicero v Quintilian. V ngh thut hng bin tr thnh quan trng v ph bin nht trong i sng hng ngy ca dn La M nn h thy khng cn thit phi pht trin mt ngnh hc no mi khc; nu c, cng ch em li li ch cho mt thiu s rt nh, tr trng lut v trng tc k. V vy, ta khng thy c mt trng cao ng trit hc mc du h khng thiu g trit gia. Sinh vin mun theo hc ngnh ny phi n Nh in, v sch gio khoa ngnh hng bin, cc sch bng ting Hy Lp vn c p dng v ngn ng La Tinh cha kh nng din t. Cng tng t, v y hc v khoa hc, ta khng tm ra sch bng ting La Tinh tr nhng sch n gin.

III. Gio dc La M - Trng lut, trng tc k v vic s dng ngn ng La Tinh

1. Trng cao ng lut php - Ngnh gio dc lut php u tin ca nhn loi

La M c ngnh cao ng lut php m Hy Lp khng c. y l im c bit. a v mn lut trong sinh hot x hi La M rt cn thit, c th cn hn c hng bin v cung ng cho thanh nin mt ngh nghip tng lai nhiu ha hn v c phng din ti chnh ln a v x hi. Do , ngnh hc ny c thnh lp o to cc nh lut php tng lai. Khi u, y ch l mt ngh thc tp gia mt ngi ang hnh ngh lut s v mt s mn tng t nh ngh y khoa ca Hy Lp trc y. Cc mn hc tp qua vic nghe thy ging gii, quan st thy tip xc vi thn ch, chng kin thy bin h trc ta. Vo thi k ny, La M p dng ch cng ha, lut php v t chc cng quyn mi ngy mt pht trin. Do , trng cao ng lut php c thnh lp vo th k th 2. Song song vi vic thnh lp trng lut, nhiu ti liu ging dy c son tho v trng lut La M vo th k th 3 rt hon b. Cc tc phm lut c su tm cc hc gi gii thch, ph bnh; tng t nh vic su tm v ph bnh vn hc trc kia Nh in. Kinh La M l trung tm ging dy lut php ln nht, tip theo l Beirut Trung ng. Ngn ng ging dy lut php l ting La Tinh m khng phi l ting Hy Lp. V l mt trng em li tng lai tt p cho sinh vin trong t chc cng quyn cng nh ti ta n nn nhiu thanh nin Hy Lp cng mun theo hc mc du h gp kh khn v vn ngn ng. H phi hc ngn ng La Tinh m t trc h cho l mt ngn ng mi r.

2. Trng tc k

Vo cui thi La M, vi s pht trin ca h thng cng quyn, mt ngnh hc mi c thnh lp. l trng tc k v y l trng cao ng u tin thuc loi ny. H thng tc k c Marcus Tillius Tiro, th k ca nh hng bin La M Cicero, pht minh vo nm 50 TTL v c p dng ti th k th 8. T y, ngnh ny suy thoi v gn nh bin mt. Ngnh ny c phc hi ti Anh quc vo nm 1588. Ti nm 1837, h thng tc k ca Pitman (1813-1897) c p dng rng ri v nm 1888, h thng tc k Gregg (1867-1948) c p dng vo nhiu ngn ng.

Ngnh gio dc cao ng La M c khuyn khch v pht trin tuy khng ton din nhng li c mt vi ngnh m Hy Lp khng c. Vo cui th k th 1, La M c hai chc gio s i hc, mt cho ngnh hng bin Hy Lp, mt cho ngnh hng bin La Tinh. Ti cui th k th 2, ti Nh in c mt chc gio s hng bin v bn chc gio s trit hc dnh cho bn ngnh: hc thuyt Plato, hc thuyt Aristotle, hc thuyt khc k v hc thuyt hng th.

3. Vic s dng ngn ng La Tinh

Gio dc La M chu nh hng su xa ca gio dc Hy Lp v tn ti trong nhiu th k vi cng mt chnh sch, mt phng php. Tuy nhin, mt vi thay i c thc hin. Chnh quyn trung ng nhc nh, ch th cc a phng v trch nhim gio dc; quyt nh v lng bng v quyt nh v vic tuyn chn gio vin. Vi ngnh cao ng, nhiu trng c thit lp ti La M v Nh in. Ti nm 425, nhiu trng cao ng cc loi c thit lp ti Constantinople, kinh mi ca quc v c 31 chc gio s dnh cho cc ngnh vn hc, hng bin, trit hc v lut hc. Nh vy, vo cui thi quc La M, cc trung tm gio dc cao ng thuc mi ngnh c nit lp ti nhiu thnh ph nh Hy Lp v cn hn Hy Lp cc trng lut, trng tc k.

Mt s kin ni bt lin quan n vic s dng ngn ng Hy Lp v ngn ng La Tinh. Lc u, c rt t thanh nin Hy Lp hc ting La Tinh. Mt s c hc ch vi mc ch ghi tn theo hc ngnh lut ti cc trng cao ng. Trong khi , c nhiu thanh nin La M li hc ting Hy Lp c th theo hc cc ngnh hc khc nhau. Theo vi thi gian, s ngi s dng ting Hy Lp mi ngy mt gim v ngn ng ny ch l ngn ng ca gii tr thc. Trong khi , ngn ng La Tinh mi ngy mt phong ph v l ngn ng ca i chng. Cng tng t, song ng Hy Lp - La Tinh c p dng ti cc trng, th nay ting La Tinh thng th v l ngn ng ca cc tc phm vn hc, ca cc sch gio khoa v vn hc, lut hc, hng bin, trit hc, khoa hc. Ngi ta c cc tc phm ca Cicero, Virgil, Quintilian... thay th cho cc tc phm ca Homer. Vo th k th 5, th k cui cng ca La M trc khi tan r, cc sch gio khoa ngnh y hc cng c bin son bng ting La Tinh, dch t ting Hy Lp. Nh vy, vo cui thi La M, nn gio dc ny c a phng ha, t nht l v phng din ngn ng.

Gio dc Hy Lp chi phi nng n gio dc La M. Tuy nhin, vo cui thi i ny, ngn ng La Tinh tr thnh ngn ng chnh thc trong vic ging dy ti cc cp lp k c cc trng cao ng. Ngi La M khi s mt nn gio dc ring bit sau khi b Hy Lp chi phi trong nhiu th k. La M c nh tm l gio dc u tin, v phng din gio dc cao ng, La M cng c nhng pht trin u tin trong vic thnh lp trng lut v trng tc k. y, La M cn tin b hn c Hy Lp. Tic thay, quc La M phn hoa sau v nn gio dc ny cng chu nh hng khng t.

Phn 2. GIO DC TRUNG IChng 7. GIO DC TRUNG I KY T GIO GIO DC TN GIO

Ky T Gio chnh thc khi s t nm u ty lch. Theo kinh thnh, Maria c chng l Giu Se, sinh ra Ky T (Christ) nhng vn cn trinh tit. Nm 33 tui, Ky T b ngi Do Thi ng inh cht trn cy thnh gi; nhng sng li, hin vinh trn tri. Cuc sng trn th vi nhng li truyn ging, ci cht, s phc sinh ca Ky T c cc mn v tn tn vinh. Ky T Gio khi s pht trin. Tn ch ca o l tn knh thng Ky T, yu ngi nh yu chnh bn thn, cng bng v bc i. Khong 200 nm u, tn gio ny b cc hong La M bc i v cm on. Ti nm 313, o ny mi c t do truyn o v hnh o. Di thi trung i, t th k th 5 n th k th 15, Ky T Gio bnh trng rng ln v gio hong tr thnh nhn vt quan trng nht ca Ty u. Quyn th ca gio hong chi phi cng quyn cc vng quc. Thi k ny cng chng kin s pht trin mau chng ca cc trng nh th, cc trng chng vin v vai tr quan trng ca gio dc tn gio trong chng trnh gio dc ca cc vng quc Ty u.

Ky T Gio thi trung i cng c nhng kh khn ni b. Vo th k th 14, gio hi c ti 2, 3 gio hong; tranh chp quyn li, gy hoang mang trong gio dn. T chc hnh chnh gio hi qu rng ln, cn nhiu ti chnh iu hnh nn phi ku gi gio dn ng gp v bn cc chc tc trong nh th. Gio hong, hng y, gim mc sng cuc i th tc, xa x, vng gi nh cc vua cha, lng qun hon ton tn ch cng bng bc i; nhiu thnh ng, dinh th c xy ct qu tn km trong khi i a s gio dn sng ngho tng c cc nh dn n l. Qu ch trng vo vt cht nn cc nghi l tn gio rm r tr thnh v ngha. y l nhng l do ca phong tro "Canh Tn Ky T gio" Reformation ra i vi s xut hin ca gio phi Tin Lnh, ly khai vi Ky T Gio. ng trc tnh trng ny, Ky T Gio t chc phong tro "Chng Canh Tn" Counter Reformation on kt gio hi. Nhng trn thc t, nh hng tn gio, tinh thn ca Ky T Gio suy gim nhiu, gio hi phn ha. T th k th 15, sau phong tro Canh Tn, Ky T Gio chia lm ba ngnh: Ky T Gio Chnh Thng hay Chnh Thng Gio Eastern Orthodox, thnh hnh ng u; Ky T Gio La M hay Gio Hi La M, thnh hnh Nam u, Nam M Chu v gio phi Tin Lnh thnh hnh Bc u, Bc M. Gio phi Tin Lnh li chia thnh nhiu nhm khc na.

I. T th k th 1 n th k th 4 - nh hng gio dc c i Hy Lp

Sau khi ra i, Ky T Gio pht trin trong gii ngho tng. Nhng gii ny hu ht l dn n l, cng inh khng c kh nng gio dc con em. T th k th 2, gio hi c nh hng v pht trin trong gii tr thc, qu tc v gii c thm quyn. Cc gii ny u mong mun con em c gio dc chu o. Nhng cc trng trong giai on ny u ging dy ngn ng, vn ha Hy Lp, khng c lin quan g n Ky T Gio. H min cng gi con em theo hc cc trng ny v d sao chng na, cc kin thc trong gio dc c i Hy Lp gip o to gii tr thc. Hn na, quan im v v tr v thng ca Ky T Gio v c i Hy Lp rt tng t. Tinh trng ny ko di ti nm 313, khi hong La M Constantine (275-337), mt Ky T Gio tn tng cho php m cc trng o u tin.

II. T th k th 5 n th k th 8 - Gio dc chng vin v gio dc nh th

Gio hi Ky T Gio vo giai on ny c t chc hon b hn, nht l ti khu vc Ty u, khu vc ni ting La Tinh. Cc tu vin c thnh lp v tr thnh cc trung tm gio dc quan trong ca gio hi. Mt s trng khc c thit lp trong khu vc nh th. Dn dn, cc c s gio dc nh th pht trin nhanh chng v thu ht c nhiu hc sinh, k c cc tu s tng lai ln con em cc qu tc. Trong khi , cc trng chng vin ch o to tu s. Thi k ny cng c c s gio dc cho cc n tu. Trn l thuyt, chng trnh gio dc Ky T Gio bao gm bn c im: kin thc tng qut, c cng bng, lng can m v lng thnh. Nhng trn thc t, kinh thnh l chng trnh gio dc quan trng nht cho c tu s ln gio dn. Nh vy, nn gio dc Ky T Gio y l nn gio dc tn gio; vn hc, khoa hc hon ton vng bng.

III. Gio dc thi Charlemagne - Gio dc th tc khi s

Hong Charlemagne chinh phc c u Chu v to dng mt quc hng mnh. ng ng gp mt cch rng ln vo chng trnh gio dc. Khi ln ngi nm 768, ng ra ch th gio dc thn trng hng ng tu s. Theo ng, c th gii thch kinh thnh, cc tu s phi hiu bit tng tn ngha kinh thnh v phi thng tho ngn ng La Tinh truyn gio. Cc tu s c c ti hun luyn ng thi vi vic o to cc tu s mi. Kt qu l thnh phn tu s c kh nng kin thc su rng hn trc. Song song vi vic o to tu s, Charlemagne cng ch th o to gii tr thc. Nhiu trung tm gio dc cao ng c thit lp v thu ht nhiu thanh nin trn ton lnh th quc. cung ng cho nhu cu gio vin, ng cho mi cc hc gi t nc ngoi, c bit l Aleuin t Anh quc sang ging dy ti kinh Achen (nay l mt thnh ph ca c). Alcuin (732-804) l nh gio dc, hc gi, tu s Ky T Gio. ng gii thiu phng php gio dc ca Anh vi vic h thng ha chng trnh ging dy, khuyn khch vic hc tp nhn vn hiu bit rng ri v cc hc thuyt. ng li 300 l th rt c gi tr v phng din lch s, gio dc v mt tp th.

ng thi vi Alcuin, mt s hc gi khc t Anh, , Ireland, Ty Ban Nha vi kin thc rng ri n hp tc v to thnh mt ban ging hun c thc lc ging dy ti cc trng cao ng kinh . Cng ti y, hong , cc hong thn, cc hc gi bn lun v cc ti nh trit hc, thn hc, s hin din ca con ngi. Nhn nh c s quan trng ca sch v, Charlemagne cho thit lp th vin hong gia su tp, ghi chp, in n cc ti liu tr gip cho hot ng gio dc. Ngoi kinh , mt s trung tm gio dc cao ng khc cng c thit lp ti cc thnh ph ln. Tic rng, sau khi Charlemagne mt, quc ny tan r v chng trnh gio dc ca ng cng chm dt.

IV. nh hng chng trnh gio dc ca Charlemagne ti Anh

Ti nc Anh, vua Alfred (849-899) xng mt chng trnh gio dc tn gio nh hng Charlemagne. Khi ln lm vua nm 871, ng nhn ra c nn vn ha suy i sau nhiu nm chin tranh. Do , c rt t ngi hiu c ting La Tinh trong cc bui l nh th cng nh phin dch c t ting La Tinh sang ting Anh. ng cho mi cc hc gi ti cng tc vi triu nh trong cng cuc gio dc. Chnh nh vua v cc hc gi phin dch sang ting Anh cc tc phm tn gio ca cc hc gi Ky T Gio.

Vic canh tn gio dc tn gio ny c tip tc sau i vua Alfred v a n vic canh tn gio dc ti cc chng vin, gip cc tu s hc tp d dng l thuyt tn gio. Trong s cc tu s ny, ni bt nht l Aelfric (955-1010). ng c coi l tc gi vit vn xui ni ting nht ng thi. ng bin son cun ng php ting Anh, t in t ng chuyn mn, t ng thng dng ting La Tinh, i thoi song ng La Tinh - Anh ng v cun Thuyt Ging Ky T Gio Catholic Homilies. Cc tc phm ca Aelfric c hc tp su rng trong cc chng vin vo th k th 11.

Ti c, cng c mt s hc gi cng cc mn ti mt s chng vin hc tp v thin vn, trit hc v cc ti khc ca cc tc gi c in vo th k th 10 v u th k th 11.

V. Cc hc gi Ky T Gio

Vo thi trung i, c xut hin mt s hc gi Ky T Gio. Cc hc gi ny c nhng nghin cu, sng tc v tn gio; tr Boethius, ngi c nhng nghin cu v trit hc Plato v Aristotle.

1. Augustine (350-430)

Hc gi, tu s Ky T Gio. Tc phm ca ng c nh hng ln ti t tng tn gio thi trung i. ng sinh trng ti Algeria, ging dy thut hng bin ti La M v Milan (). ng theo Ky T Gio vo nm 386 ri tr thnh tu s, gim mc ti cho ti ngy mt. Trong tc phm t truyn "Li Th Ti" Confessions, ng trnh by cuc sng ca chnh ng vi nhng tranh u, dn vt bn thn. Vi tc phm "Thnh Ph Ca Thng " City of God, ng trnh by lch s nhn loi l mt cuc u tranh gia nhng ngi nng nh vo thng v nhng ngi nng nh vo chnh bn thn. Cng trong tc phm ny, ng trnh by tn ch, mc ch ca o vi ba phn chnh: thng v linh hn, ti c v n sng, thnh ng v nghi l. ng tin tng thng hin hu trong linh hn mi ngi; con ngi lin h thng xuyn, trc trip vi thng ; c nh vy mi khng b ti li, dc vng li cun. Vi ti c v n sng, ng cho l con ngi s c chn la v ban n sng nu bit thng yu, cu nguyn thng . Vi thnh ng v nghi l, ng cho l con ngi ch nhn c n trn ca thng khi h nhp o v nhn c cc l nghi tn gio. T tng ca Augustine qu l nhng li truyn gio v d nhin c hc tp ti cc chng vin thi trung i.

2. Boethius (470-524)

Chnh khch, hc gi, trit gia Ky T Gio, tc gi tc phm ni ting "Nim An i Ca Trit Hc" The Consolation of Philosophy, chu nh hng trit hc Plato. Trong tc phm ny, ng cp n s khn ngoan v tnh yu thng nh l ngun gc hnh phc con ngi. Boethius c d nh phin dch sang ting La Tinh tt c tc phm ca Aristotle v Plato km theo l li ph bnh. Nhng ng ch thc hin c c mt phn. l vic din dch cc t tng lun l hc logic ca Aristotle vi su tp nghin cu. Nhn dp ny, ng cng sng tc hai tp nghin cu v tam on lun. Cc tc phm ca Boethius tr thnh sch gio khoa cho cc trng cao ng sau ny. Ngoi vic sng tc, Boethius cn l mt nhn vin cao cp trong chnh quyn, b nghi ng c lin h vi ngoi bang v b x t hnh nm 524. Ngi trong t v trong khi i ch hnh quyt, ng sng tc tc phm The Consolation of Philosophy trn t an i.

3. Orosius (414-?)

Nh thn hc, s gia Ky T Gio. ng l tc gi b s "B S By Tp Chng Li T Gio" Seven Book of History Against the Pagans. y l b bin nin s theo quan im Ky T Gio t ngy nhn loi c to dng v lch s La M t khi s ti nm 417. Orosius trnh by nhng thm ha m nhn loi phi gnh chu trc ty lch. ng tranh lun chng li li buc ti rng thm ha cui thi quc La M do cc Ky T Gio tn tng gy ra. Sch ny rt ph cp vo thi trung i u Chu chu nh hng ca Ky T Gio. Sau ny, ch c phn sau nm 378 l c gi tr lch s.

4. Bede (672-735)

Tu s, s gia Ky T Gio. ng c bit n qua tc phm Lch S Tn Gio Anh Ecclesiastrial History of English People. Tc phm ny c nm tp ghi li nhng bin c tn gio Anh t nm 55 TTL ti nm 597. V ti liu, ng da vo nhng th t v kinh nghim bn thn. Sch c qu nhiu php l nhng c gi cng c th tm thy y mt s chi tit lch s. Ngoi ra Bede cn vit cc tc phm