sünnet hadis, uygulanagelen söz ve sünnet HADİSLERLE İSLÂM MUKADDİME III.HADİS ve SÜNNETİN...

95

HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

III. HADİS ve SÜNNETİN ANLAŞILMASINDA TEMEL İLKELERİslâm’ın ilk asırlarından günümüze kadar “sünnet” ve “hadis” söz-

cüklerine yüklenen anlamlar farklı olmuştur. Sözlük anlamına uygunolarak sünnetdahaçokdavranış ile ilgilibirkavramolarakgörülürken;hadissözlüveyazılırivayetlerinadıolarakanlaşılmıştır.BuçerçevedeHz.Peygamber’insözvefiillerininsözlürivayetlerihadis,uygulanagelensözvefilleridesünnetadınıalmıştır.Bunagörehadislerivesünnetianlamanıntemelilkeveesaslarınıikiayrıbaşlıkaltındaelealmakmümkündür.

Sünnet vehadisinnasıl anlaşılması veyorumlanması gerektiğiko-nusu,İslâmtarihiboyuncaMüslümanbilginlerinüzerindedurduklarıenönemlikonulardanbiriolmuştur.Hadisvesünnetinanlaşılmasınayöne-likbuilmîçabalargünümüzaraştırmacıları tarafındandabilimselyön-temlerlesürdürülmektedir.

A. HADİSİN ANLAŞILMASIBubölümdehadisanlaşılmasındakitemelilkeveesaslardörtbaşlık

halindeözetolaraksunulacaktır.

1. cilt tamamlandı2017..indd 95 22.2.2017 13:26:23

i. GenelİlkeveEsaslarii. HadisMetinleriBağlamındaÖzelİlkeveEsaslariii. MetinDışındakiUnsurlarlailgiliİlkeveEsaslariv. HadislerinAnaKonularınıDikkateAlmak

HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

96

i. Genel İlke ve EsaslarHadislerin İslâm’ın Bütünlüğü İçerisinde Okunması, Anlaşılması ve

DeğerlendirilmesiHadislerisağlıklıbirşekildeanlamanıntemelilkeveesası,“din”,

“vahiy”, “Kur’an”, “peygamberlik” ve “sünnet” bütünlüğü içerisindesağlıklı bir sünnet-hadis anlayışına sahip olmaktır. Şüphesiz İslâmdininin bilgi kaynaklarını teşkil eden temel dinîmetinler içerisindehadisler,enöndegelenmetinlerdirveçokönemlibiryertutar.Ancakhiçbirhadis,dinîmetinleriçerisinde,diğerlerindenbağımsızmüstakilbirmetindeğildir.Ziraherhadis,“sünnet”olarakadlandırılanveHz.Peygamber’in örnek yaşantısını ifade eden bütünün sözlü veya yazı-lıparçasıdır.Sünnetise,peygamberliğinzorunlusonucudur.Birpey-gamberiherhangibirinsandanayıranenönemlihusus,Allah’tanva-hiyalmasıdır.Kur’an,İslâm’ınyegânemukaddeskitabıdır.Dolayısıylahadisleri Kur’an ile birlikte düşünmek ve bütüncül olarak ele almakhadislerinanlaşılmasıiçinhayatîönemihaizdir.Bubağlamdahadisler,İslâm’ıngenel esasları ilediningenel çerçevesi, vahiy,peygamberlik,sünnetingenelesasları,İslâmdinininAllah,âlem,varlık,bilgi,ahlâkve insan tasavvuruyla iç içe geçmiş bir anlam ilişkisine sahiptir. Bunedenlehadisler,ancakbubütünlükiçerisindeokunduğundasağlıklıbiranlamamümkünolabilir.

Hadisleri Kur’ân-ı Kerîm ile Birlikte Ele AlmakBir hadisianlamayaçalışırkenvedeğerlendirirkengözönündebulun-

durulacakilkelerdenbiriside,ohadisinKur’an’labirlikteelealınmasıdır.Hadisteifadeedilenhususlar,öncelikleKur’an’ınsarih/açıkâyetleriyleveyageneliylekarşılaştırılırvehadis,Kur’an’ınbütünlüğüaçısındanelealınır.Allah’tangelenvahyiinsanlaraulaştırmakiçinelçiseçilenHz.Peygamber,hiçkuşkusuzKur’an’ıendoğrubiçimdeanlayanveveuygulayankişidir.BunedenleilkeselolarakKur’anilehadislerarasındabirçelişkiveaykı-rılıktan sözedilemez. İmam-ıA’zamEbûHanîfe’nin ifadesiyle, “Allah’ın


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

97

167EbûHanîfe,Nu’mânb.Sâbit,el-Âlim ve’l-müteallim,(İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri” içinde),s.26-27(Krş.Ünal,İsmailHakkı,İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu,s.85).168En’âm,6/164.169B1288Buhârî,Cenâiz,32;M2150Müslim,Cenâiz,23rivayetileilgilibaşkaaçıklamalarveyorumlardavardır.Bkz.ez-Zerkeşî,el-İcâbe: Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler,s.38-42;Görmez,Mehmet,Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu,s.175.170Bukonudadetaylıbilgiiçinbkz.Çakın,Kâmil,Hadislerin Kur’an’a Arzı Meselesi, AÜİFD,S.XXXIv(1993),s.237-262;Polat,Selahattin,Hadis Araştırmaları,s.267-276;Keleş,Ahmet,Hadislerin Kur’an’a Arzı,s.193-257.171B514Buhârî,Salât,105;M1143Müslim,Salât,270.172ez-Zerkeşî,Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler,s.57.

Resûlü,Allah’ınKitabı’namuhalefet etmez;Allah’ınKitabı’namuhalefetedendeAllah’ınResûlüolamaz.”167

Hadislerin Kur’anla karşılaştırılması fikri, Hz. Peygamber’in vesahâbenin ileri gelenlerinin bu yöndeki uygulamalarına dayanmak-tadır. Rivayet edildiğine göre İbn Abbâs bir gün Hz. Âişe’ye gelmişveHz.Ömer’dennaklenHz.Peygamber’in,“Allah, geride kalan yakın-larının arkasından ağlaması nedeniyle mümine azap eder.”buyurduğunusöylemişti.BununüzerineHz.Âişe,“حسبكم ”�لقر�آن “SizeKur’anyeter.”diyerekbukonudaKur’an’dakibilgileridegözönündebulundurma-larını tavsiyeetmiş,ardındansuçunşahsiliği ilkesineatıftabulunan,“Hiçbir günahkâr başka bir günahkârın günah yükünü yüklenmez.”mealin-dekiâyeti168okuyarakilgilihadisineksikveyanlışolaraknakledildi-ğinibelirtmiştir.169

HadislerinKur’an’lakarşılaştırılmasıilekastedilen,herhadisindoğ-rudanKur’an’dabirteyidininveyakarşılığınınbulunmasıdeğil,Kur’an’lakarşılaştırılanhadisinKur’an’ınsarihâyetlerineyahutbelirlediğiilkelereaykırı olmamasıdır.AncakhadislerinKur’an’lakarşılaştırmasınınyapıl-masıveuyumununtespitedilmesiişlemi,bukonudayeterlidüzeydebilgibirikimigerektirenhassasbiriştir.BusebeplehadislerinKur’anilekarşı-laştırılmasınınuzmanlıkgerektirenbirişolduğuunutulmamalıdır.170

Hadisleri Hz. Peygamber’in Sünneti ve Sîreti ile Birlikte AnlamakHadislerin, ancak Hz. Peygamber’in sünneti ve sîreti (hayat tarzı)

ışığındaelealındığızamanendoğrubiçimdeanlaşılabileceğiunutulma-malıdır.Hz.Peygamber’insünnetlerinintanıklarıolansahâbîler,hadisle-rideğerlendirirkensıksıkbuyöntemebaşvurmuştur.RivayetedildiğinegöreHz.Âişe,EbûHüreyre’dennakledilen,“Kadın,eşekveköpeknamazıbozar.”rivayetiniduyuncabunaitirazetmişve“Allah’ayeminederimkibenAllahResûlü’nünönünde,sedirinüzerindeyatarkenonunnamazkıl-dığınıgördüm.Bazenihtiyacımoluyor,Resûlullah’ırahatsızetmemekiçinayaklarınınyanındançıkıyordum.”diyerek171sözkonusurivayetintakrirîsünneteaykırıolduğunuifadeetmiştir.172

Hadisleri Tarihî Değeri ile Birlikte AnlamakBir hadisin anlaşılmasını kolaylaştıracak unsurlardan biri de onun

tarihboyuncanasılanlaşıldığıdır.Başkabirifadeyle,birhadisinİslâm’ın


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

98

173“W.C.Smith,Kur’an’ınanlamının,Müslümanlarıntarihiçindebumetindenanladıklarışeyolduğunu

ilerisürer.”Tatar,Burhaneddin,Hermenötik, İnsanYay.,İstanbul,2004,

s. 82.174Ünal,İsmailHakkı,İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı

ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu,s.131.

175Bukavramlarvekonuhakkındakapsamlıbir

çalışmaiçinbkz.Çakan,İ.Lütfi,Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları,

s. 151.

bütünlüğüiçindekianlamı,Müslümanlarıntarihiçindebuhadismetin-denneanladıklarıiletamolarakkavranabilir.173Bunedenlehadisleride-ğerlendirirkenonlarıngerekMedinedevrinde,gerekse sonrakidevirler-denasılanlaşıldığını,gündelikhayatınasıletkilediğini,davranışanasıldönüştüğünü, bireylerin ve toplumunhayatında nasıl bir etkimeydanagetirdiğinitespitetmekoldukçaönemlidir.“MedineliilkMüslümanlarınuygulamasıvetatbikatı”mânâsınagelen“amel-i ehl-i Medine”nin fıkhîko-nulardahükümkaynağıolarakMâlikîMezhebi’ndeözelbiryeriolmasınınnedenibudur.Hanefîfakihlerininfıkhîhükümlerekaynaklıkedendelillerarasındatoplumdayerleşikhalegelmişolan“marufsünnet”i174dedikkatealmalarıburadanilerigelmektedir.

Hadis rivayetleri, tarihboyunca İslâmcoğrafyasınınmuhtelifböl-gelerinde pek çok anlayışın oluşmasına ve şekillenmesine de katkıdabulunmuştur.Meselâ, resim/tasvirkonusuyla ilgilihadisler, İslâmme-deniyetindekisanatalgısınıderindenetkilemiş,İslâm’aözgüözelsanatdallarınavücutverdiğigibievrenselsanatformlarınadaözgünkatkılarsunmuştur.

Hadisleri İslâm’ın Evrensel-Küllî Esasları ile Birlikte Anlamak İslâmdinininaklîçıkarımlarvenaklîdelillervasıtasıylaoluşan te-

melilkeveesasları,evrenselküllîkaidelerivardır.Hadisler,İslâmdininininanç,ibadet,ahlâkvehukukesaslarınıbelirleyentevhid,hak,adalet,eşit-lik,maslahat,kolaylık,uygulanabilirlik,insanonurunasaygıgibipekçoknaklîveaklîdeliledayananküllîtemelesaslarıışığındaanlaşılmalı;haya-tınvarlıksebebi,insanınyaratılışgayesivediningönderilişhikmetigibimakâsıdu’ş-şerîabağlamındadeğerlendirmeyetâbitutulmalıdır.Hadislerinşâri’ingenelmaksatlarıileümmetinumumîmaslahatlarınıbelirleyentemelesaslarlauyumiçerisindeolmasınadikkatedilmelidir.Hz.Peygamber’dennakledilensahîhbirhadisinbuküllîesaslaraaykırıdüşmesisözkonusuolamaz.Şayetbirhadisilesözkonusuilkelerarasındabirihtilâfveçelişkiolduğu tespitedilirse,budurumdacemve telif (uzlaştırma), tercih, nesh, tevakkufveterkgibihadisbilginlerininhadislerarasındakiihtilâfıngide-rilmesineyönelikolarakuyguladıklarıilmîbakımdanuzlaştırmayöntemidevreyegirer.175Zirasözkonusubuilkelerkat’î bilgi,haber-ivâhidlerisezannî bilgi ifade eder. Kat’î/kesin olan ile zannî/ihtimalli olan çatışırsa,elbettekat’îolantercihedilir.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

99

176ez-Zerkeşî,Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, s.115.177Bkz.Bigiyef,MusaCârullah,Kur’ân-ı Kerîm Âyet-i Kerimelerinin Nurları Huzurunda Hâtun(Çev.MehmetGörmez),KitâbiyâtYay.,Ankara,2000.178Bkz.EbûŞehbe,Muhammed,Sünnet Müdafaası (Difâ’ an es-Sunne) (Çev.MehmetGörmezveM.EminÖzafşar),I,110.

Hadisleri Aklî Çıkarım İlkeleri ile Birlikte AnlamakHadismetinlerinideğerlendirmedebaşvurulanyollardanbirideriva-

yetleriaklınaçık,genelveherkestarafındankabuledilenilkelerinearzet-mektir.Öncelikle,Hz.Peygamber’eaidiyetisahîholanbirrivayetin,aklınsarihilkeleriyleçelişmeyeceğidüşüncesiningenelanlamdakabulgördüğüvurgulanmalıdır.Budurumdaaklaaykırıhadislermerdûdveyamevzuola-rakdeğerlendirilmektedir.Meselâ,EbûHüreyre’nin,“Kim bir cenaze yıkar-sa gusletsin, kim de cenazeyi taşırsa abdest alsın.”şeklindekirivayetiniduyanHz.Âişe,“Müslümanlarınölülerinecismiki?Birtahtaparçasını(tabutu)taşımakla birisine ne (diye abdest) almak gereksin?” demekten kendinialamamıştır.176Ancakhadislerinakılölçütlerinearzedilmesindebazıhu-suslaradikkatedilmelidir.Herşeydenönceburadasözkonusuolanakıl,aklıselimdir;yaniyönlendirilmemiş,tarafgirliktenuzak,safvedışetkiler-denkorunabilmişakıldır.Hadislerinmuhatabıolankişilerinbeşerolmala-rındankaynaklananöznelliklerinedeniylebazenakılölçütlerininkişidenkişiyedeğişenbirdurumarzettiğiaçıktır.Bunedenleaklaarzederekbirhadisireddetmedenöncemümkünolantümyorumimkânlarınıdeğerlen-dirmekihtiyatlıbiryaklaşımolur.Diğeryandanhadislerdeaklınkavra-masınırınıaşankonulardavardır.Gaybailişkinrivayetlervemüteşâbihhadislerbucümledendir.Buhadislerisırfaklaarzederekdeğerlendirmekuygunbiryaklaşımdeğildir.

Hadisleri Hz. Peygamber’in Gönderiliş Gayesi Çerçevesinde DeğerlendirmekBütün hadisleri, özellikle de yaratılışın başlangıcı, dünyanın sonu,

gelecekteortayaçıkacakfitnevekargaşalar,olağanüstüdurumlarvemu-cizelerleilgiliolanhadislerilepozitifbilimlerleilgilirivayetlerianlamayaçalışırkenveyorumlarken,öncelikleHz.Peygamber’ingönderilişgayesi-ni, tebliğ etmeklemükellef olduğubilgilerin alanını veüstlendiği temelvazifeyidikkatealmakgerekir.Onunvazifesi,yaratılışınnasılbaşladığı(bed’ü’l-halk)venasılbiteceği(kıyamet)üzerindenyaratılmışlarınhidayetvesaadetiileilgiliesaslarıtebliğetmektir.Onunilgialanı,birtabiphas-sasiyeti ilecenininannerahmindekaçgündeteşekkülettiğini,embriyo safhalarınınnelerdenibaretolduğunubildirmekdeğil,bukonularüzerin-denAllah’ınkullarınayaratıcılarınınkudretveazametinianlatmaktır.177 Hz.Peygamber’iiyitanıyanlaronunbüyüklüğünüsineğinkanadındates-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

100

179Bkz.Sıbâî,Mustafa,es-Sünnetü ve mekânetuhâ fî’t-

teşrîi’l-İslâmî,s.221.180Kannevci,Ebû’t-Tayyibes-SeyyidSıddîkHasan,el-Hıtta fî zikr-i sıhâhi’s-sitte,s.

65;Kandemir,Yaşar,“Câmi”,DİA,vIII,s.94.

pitettiğipanzehirdedeğil178kızgınçölünbereketsiztoprağındameydanagetirdiğitoplumunnezahetindeveotoplumuhertürlümânevîkirlerdennasılarındırdığında(tezkiye)ararlar.Onubilenler,büyüklüğünüacvehur-masının hangi hastalıklara şifa olduğunu tespit edişinde değil179 hasta-lıklı kalpleri nasıl tedavi ettiğinde görecek, onunbedenleri tedavi edenbiri (tabîbü’l-ebdân)olmayıp,kalpleritedaviedenbirdoktor(tabîbü’l-kulûb) olduğunuanlayacaktır.HattaonunbüyüklüğünüsadeceBurakilesemayanasılyükselip(urûc)yedikatgöktenasıldolaştığındadeğil,aşağılarınaşa-ğısına(esfel-i sâfilîn)yuvarlanmışinsanlığıyüksekdeğerlerenasılkavuş-turduğundaveyagetirdiğideğerlerin,insanlığınsüflîbirhayattanulvîbirhayatayükselişiiçinnasılbirmi’racvazifesigördüğündearayacaktır.

MeşhurTatarâlimiŞihâbüddinMercânî’ye(1889)göreİslâmPeygam-beri’nin en büyükmucizesi, onun getirdiği davete uygun olarak ortayakoyduğuhayattarzıdır.O,bumucizeyleyeryüzününenbereketsiztop-raklarında,bedevîbirtoplumdanmedenîbirtoplummeydanagetirmiştir.BinaenaleyhResûl-iEkrem’ingetirdiğidaveteuygunolarakyaşamışolma-sı,örnekbirhayatsergilemesi,rivayetlerdeyeralanveonaatfedilenbütünolağanüstülüklerdendahaüstünvedahamuteberdir.

ii. Hadis Metinleri Bağlamında Özel İlke ve EsaslarHadis Metinlerini Konu Bütünlüğü İçerisinde DeğerlendirmekHadislerokunurkenkonubütünlüğünedikkatedilmelidir;yanibir

hadisi o konuda vârid olandiğer hadislerle birlikte ve bir bütünola-rakelealmakgerekir.Hadislerintasnifedilmeyebaşlandığıhicrîikinciasırdanitibarenbellibirkonuyailişkinhadisleribirarayatoplayanki-taplarınyazıldığıbilinmektedir.Meselâ,câmîtürüeserlerhadislerdeyeralansekizanakonuyuiçinealır.Bukonularşunlardır:İman;ibadetvemuâmelât(ahkâm);ahlâkvenefisterbiyesi(rikâk);yeme,içmeveseferâdâbı; tefsir, tarih ve siyer; fizikî, insanî ve ahlâkî nitelikler (şemâil);fitenvemelâhim;peygamberlerinveashâbınmenkıbeleri.180Ayrıcafıkhîhadisleri içeren sünen tarzı kitaplar da kaleme alınmıştır. Bir tek ko-nuylailgilirivayetleritoplayanmüstakilhadiseserleridederlenmiştir.Ancakbu,birkonudakibütünrivayetlerinbueserlerdetoplandığıanla-mınagelmemektedir.Dolayısıylabelirlibirkonudakihadisleribiraradagörmek için,aslîve tâlîbütünhadiskaynaklarındaki ilgili rivayetleribirliktedeğerlendirmekgerekir.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

101

181el-Hatîbel-Bağdâdî,el-Câmi li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’,II,212.182Özafşar,M.Emin,Hadisi Yeniden Düşünmek,s.228.183M901Müslim,Salât,59;M902Müslim,Salât,60;D974EbûDâvûd,Salât,177-178.184B1Buhârî,Bed’ü’l-vahy,1;Buhârî,Talâk,11(babbaşlığında);B54Buhârî,Îmân,41;Buhârî,Îmân,41(bâbbaşlığı);B5070Buhârî,Nikâh,5;B2529Buhârî,Itk,6;B6689Buhârî,Eymânve’n-nüzûr,23;B6953Buhârî,Hıyel,1;B3898Buhârî,Menâkıbü’l-ensâr,45.185Özafşar,M.Emin,Hadisi Yeniden Düşünmek,s.138-139.

Hadisleri Farklı Rivayet ve Tarikleri ile Birlikte Anlamak Ahmedb.Hanbel:“Birhadisinbütüntariklerinibirarayagetirmediği-

nizsüreceonuanlayamazsınız.Hadisinfarklıtarikleribirbiriniaçıklar.”181 demiştir.Hz.Peygamber’denrivayetedilenhersözüveyaondannakledilenherhadiseyipekçokkaredenoluşanbirresmebenzetecekolursak,bütünbukareleribirarayagetirmedennakledilensözüveyahadiseyibütünyön-leriilegörebilmeveanlayabilmeimkânıoldukçasınırlıdır.Ancakrivayetle-rinbütünkareleritamamlanmışresminiverenherhangibirhadiskitabıdamevcutdeğildir.Buaçıdanbakıldığındahadiskaynakları,resmitamamla-yankareleriihtivaetmesiaçısındanhiçkimseninmüstağnikalamayacağıeserlerdir.Ancak resmi tamamlamak için aynıkonudakihadisleri topla-makyetmez;ayrıcakonusuvekaynağıaynıolanrivayetlerintektekfarklıtariklerininbirarayagetirilmesidegerekir.Busayedeherbirisnadınak-tardığıparçametinlerbirleştirilmişve“bütünresim”imkânnispetindebirarayagetirilmişolur.Buişlemesnasındaaynızamandarivayetmetinlerininaslındakimeaitolduğu,metninkimlertarafındanşekillendirildiği,tarihîsüreçiçindeortayaçıkanrâvitasarruflarınınrivayetmetinlerinenasılak-settiğidetespitedilmişolur.Buişlemiçinhicrîikinciasırdanintikaledenhadis, tarihve fıkıhkaynakları iledahasonrakimusannef,câmî,müsned,sünenvemu’cemgibibütüneserler,verisunabilecektir.Anahadiskaynakla-rımızınhepsininbubakımdankaynakolmadeğerivardır.Esasenbuişlemgelenekselhadistetkiklerindedebelliorandauygulanmıştır.182

Hadislerin Mânâ Olarak Rivayet Edilmiş Olabileceğini Dikkate Almak Hadislerin anlaşılması ve yorumlanması çalışmasında göz önünde

bulundurulmasıgerekenönemlihususlardanbiride,hadislerinbüyükbirkısmının“lafzen”değil“mânâ”ilerivayetedilmişolmasıdır.Hadisriva-yetinin şifahî/sözlü aktarıma dayanan karakterinden dolayı hicrî ilk üçasırdahadislerinbüyükkısmımânâolarakrivayetedilmiştir.Meselâ,Hz.Peygamber’inKur’ansûreleriniöğrettiğigibisahâbeyeöğrettiğiteşehhüdduasıdahilafızlarıazçokfarklıolandokuzayrırivayetilebizegelmiştir.183 Yinemeşhurbirrivayetolan,“Ameller niyetlere göredir...”hadisi,sadeceHz.Ömer’dennakledilmesinerağmenBuhârî’ninel-Câmiu’s-sahîh’indedokuzfarklıyerdenakledilir184verivayetlerinhementamamındahaberinlafızla-rıbirbirindenfarklıdır.185


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

102

186B877Buhârî,Cum’a,2;M1951Müslim,Cum’a,1.187İbnBalabân,el-İhsân fî

takrîbi Sahîhi İbn Hibbân,Iv,28.

188İbnBalabân,a.g.e.,Iv,30.189B903Buhârî,Cum’a,16;M1959Müslim,Cum’a,6;D352EbûDâvûd,Tahâret,

128.

Hadislerinmânâolarakrivayetedilmişolmalarıgerçeği,birkonudapekçokisnadıbulunanbirrivayetin,burivayetlerdensadecebirisininha-kikatiyansıttığıanlayışınınyerine,bütüntariklerinsenedvemetinolarakeşitderecedegözönündebulundurulmasıgerektiğinigöstermektedir.

Hadislerin Vürûd (Söyleniş) Sebeplerini Tespit EtmekKur’ân-ıKerîm’dekisûreveâyetlerinpekçoğununbir iniş sebebi

yanisebeb-i nüzulüolduğugibi,hadislerindebirsöylenmenedeniyanisebeb-i vürûdu vardır. Hadisin sebeb-i vürûdu, bazen hadis metnininiçinde,bazenhadisinbaşkatariklerinde,bazendehadiskaynaklarınınmuhteliftürlerindeyeralabilir.Siyervemağazigibitarihkaynakların-da da bulunabilir. Hadisin söylenme nedeni, hadisin anlaşılmasında,açıklanması ve hadisten hüküm çıkarılmasında yönlendirici ve bazendebelirleyicibirroloynar;esbâb-ıvürûd,birhadisinneanlamageldi-ğinihadisinsöylendiğisomutdurumuveşartlarıdikkatealaraktespiteimkânvermektedir.

Bukonudacumagünügusülabdestialmaklailgilirivayetoldukçadik-katçekicidir.Hz.ÂişeveİbnAbbâsgibisahâbîlerinnaklettiğinegöreHz.Peygamber,bircumagünühutbeirâdederkenşöylebuyurmuştur:“Sizden biriniz cumaya gelmek istediği zaman gusletsin.”186 Hadiskülliyatındabusözüteyitedenpekçokhadisnakledilmiştir.Sahâbeden,Hz.Peygamber’inbusözühangibağlamda söylediğinibilmeyenler, sözün ifade ettiğihükmüfarklıdeğerlendirmiş,sözübağlamındankoparmayarakdeğerlendirenlerise farklıyorumlamışlardır.Meselâ, İbnÖmer’egörecumagünüguslet-mekhemkadınlarahemdeerkeklerefarzdırveyıkanmanınterkedilme-sicaizdeğildir.Nitekimondannakledilenbirrivayet,Hz.Peygamber’inkendisözünüdeğil,busözdenonunanladığınıyansıtmaktadırkirivayetşöyledir:“Cumagünügusletmek,(akıl)bâliğolanhererkekvekadıniçindinîbiryükümlülüktür.”187SahâbedenEbûSaîdel-Hudrî’nindebenzergörüşteolduğuaktarılır.188

Hadisleritarihselvetoplumsalbağlamlarıilebirliktedeğerlendirensahâbîler,Hz.Peygamber’incumagünügusletmeyiemretmeyesevkedensebeplerüzerindedurmuşlardır.Hz.Âişebunuşöyleifadeetmiştir:“İn-sanlar (o günlerde) kendi işlerini kendileri görürlerdi.Cumaya günlükişkıyafetleriylegelirlerdi.Onlara, ‘Keşkebugün içinyıkansanız (ne iyiolur)’denildi.”189


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

103

190D353EbûDâvûd,Tahâret,128.191Bkz.el-Aynî,BedruddinEbûMuhammedMahmudb.Ahmed,Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî,vI,165.192B880Buhârî,Cum’a,3;M1960Müslim,Cum’a7;D347EbûDâvûd,Tahâret,127.193İbrâhîm,14/4.

İbnAbbâs,cumagünügusletmenin,tamameninsanilişkileriaçısın-dan,insanlarırahatsızetmemekiçinemredildiğinianlatmıştır.Irak’tanikikişi,birgünkendisinegelerekcumaiçinboyabdestialmanındinîbiryü-kümlülükolupolmadığınısormuşlar,İbnAbbâsdabununşartolmadığınıancakgüzelbirdavranışolduğunuifadeettiktensonraHz.Peygamber’inbusözühangibağlamdasöylediğinişöyleizahetmiştir:“(Hz.Peygamberzamanında)İnsanlardarlıkvemeşakkatte idiler.Yündenelbiselergiyer-ler,bedenençalışırlardı.Mescitleridardı,tavanıbasıktıvebirgölgeliktenibaretti.Sıcakbirgünde,Resûlullah(sav)mescidegeldi.Yünelbiseleriçe-risindeinsanlarterlemişlerveortalığaterkokusuyayılmıştı.Bukokudanrahatsızolduklarıdabelliydi.Resûlullah (sav)budurumugörünce, ‘Ey insanlar! Bugün (cuma günü) geldiğinde yıkanın. Bulabildiğiniz koku ve yağların en güzelini sürünün.’ buyurdu. Aradan zaman geçti. YüceAllah, (mallar,elbiseler,hizmetçilerleonlara)bollukverdi.Müslümanlarbaşkaelbiselergiydiler, bedenen çalışmaya ihtiyaçları kalmadı, mescitleri genişletildi.Böylecebirbirlerinerahatsızlıkverenterkokusudaortadankalktı.”190

Şuhâlde cumagünügusletmek sadece cumanamazı ve cumagü-nünehürmetenyapılmasıgerekenbiryükümlülükdeğil, aynı zamandatopluyerlerdeinsanlarırahatsızetmemekiçinyerinegetirilmesigerekenbiriştir.191NitekimHz.Peygamber,başkahadislerde,cumanamazınage-lenlerden, dişlerini temizlemelerini, en güzel elbiselerini giymelerini vegüzelkokularsürmeleriniistemiştir.192

Hz. Peygamber’in Üslûbunu ve Anlatım Tarzını BilmekHadislerinsağlıklıbiçimdeanlaşılmasıvedeğerlendirilmesiiçinyapıl-

masıgerekenişlemlerdenbirisideHz.Peygamber’inüslûbunuveanlatımtarzınıdikkatealmaktır.AllahTeâlâ,Kur’an’da,“Kendilerine apaçık anla-tabilsin diye her peygamberi kendi milletinin diliyle gönderdik.”193buyurmuş-tur.Hz.Peygamber’inAraptoplumunamensupolmasıitibariylehadislerArapçaolarakifadeedilmiştir.Hz.Peygamber,çocukluğunusafArapça’nınkonuşulduğu Benî Sa’d yurdunda, gençliğini ise ticaret amacıylaHicazYarımadası’nınfarklıbölgelerindegeçirmişti.Ayrıcarisâletinitebliğeder-kenfarklıboyvekabilelerehitapetmişti.Bütünbunlar,Arapça’nınbütünlehçeveağızlarınaaşinaolmakonusundaonakatkıdabulunmuştu.HattaHz.Alibirdefasındadayanamayıp,“EyAllah’ınResûlü!Biz,aynıdede-nintorunlarıyız;oysagörüyorumkiArapboylarıilekonuşurkenbenden


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

104

194Sem’ânî,EbûSaîdAbdülkerimb.Muhammed,

Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâ, s.5;Rivayetinbağlamı,

tariklerivesıhhatihakkındabkz.Aclûnî,Keşfü’l-hafâ ve

müzîlü’l-ilbâs,s.70.195M1167Müslim,Mesâcid,

5;B2977Buhârî,Cihâd,122.196Câhız,el-Beyân ve’t-tebyîn,

II,17.197B50Buhârî,Îmân,37;M93Müslim,Îmân,1.

farklıbirdilkullanıyorsun.”deyince,o,“بني ربي فاأحسن تاأديبي Beni Rabbim“ ”�أدedeplendirdi (dil ve edebiyat bakımından yetiştirdi) ve bunu ne güzel yaptı.”194 buyurmuştu.AllahResûlübusözüyle,kendisinesözlerinenedebîolanınıyaniKur’an’ıindirenYüceAllah’ınbukonudakiyardımınaişaretediyor-du.AllahResûlü,“Bana sözün özü (cevâmiu’l-kelim) verildi.”195derkendedilkonusundasahipolduğuayrıcalığadikkatçekiyordu.

ArapEdebiyatı’nınenünlüisimlerindenCâhız(255/869),el-Beyân ve’t-tebyînadlıeserindeHz.Peygamber’indilveüslûbunuedebîaçıdanşöyletasviretmiştir:“Hz.Peygamber’insözleri,azharflerleçokanlamlarifadeeden,yapmacıklıktanuzak,zorlamalardanberîsözlerdir.Dilikullanırkenuzatılmasıgerekenyerdeuzatmış,kısaveözolmasıgerekenyerdedeçokvecizifadelerebaşvurmuştur.Konuşmaları,hikmetmirasınadayanan,is-metledonatılmışsözlerdenibarettir.Söyledikleri,bizzatAllahtarafındanteyitedilmişveo(sav),beyankonusundabaşarılıkılınmıştır.Allah,onunsözlerinemuhabbetkatmışveonlarıkabuleşayankılmıştır.O,heybetletatlılığı,özlüifadeilegüzelanlatıyıbirliktesunmuştur...”196

Hz.Peygamber,kendihadisleriniöncedenoturupkalemealmadığıveyayazdırmadığıgibikonuşurkendebüyükölçüdeyazıdilideğil,tabiîolarak konuşmadili kullanmıştır.O, ayrıca anlattıklarını açık seçik veözlü olarak tasvir etmeye uygun, açık ve düzenli cümle yapısına sahipyüksekbirdilkullanmış,bununlabirliktegünlükdilikullandığızaman-lardaolmuştur.Hz.Peygamber,dindilininbütünçeşitlerinebaşvurmuş-tur.Bizâtihiümmetinebirşeyiemredenyahutherhangibirhusususarihifadelerleyasaklayanhadislerinyanısıraçokdeğişikvesilelerle,muhtelifmaksatlarla,çeşitlimuhataplarayönelikolarakdilinfarklıimkânlarınıdakullanmış,bazenserbestifadeveüslûbutercihetmiştir.Özetlehadisme-tinleri,dilveüslûpaçısındanyeknesakbirmahiyetarzetmemekte,bilakisfarklı,zenginbirüslûpözelliğisergilemektedir.

Hz. Peygamber’in Kavram Dünyasını Bilmek Hadisleridoğru anlamanın ilkelerindenbirisideHz.Peygamber’in

kavram dünyasını tespit etmektir. Hadislerde hayır-şer, birr-ism, haram-helâl, salah-fesad, maruf-münker, tayyib-habis, hasene-seyyiegibisözvedav-ranışlara “değer biçen” kavramların yanı sıraküfür, şirk, hidayet, dalâlet, iman, İslâm, ihsan gibi “tasvir edici”kavramlarda sıkçayer alır. SonüçkavramCibrîlhadisiolarakbilinenbirrivayette197Hz.Peygamber’indiliy-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

105

198Buüçkavrametrafındayapılmışönemlibirçalışmaiçinbkz.SachikoMurata&WilliamChittick,İslâm’ın Vizyonu,(Çev.TuranKoç),İnsanYay.İstanbul,2000.199Hadislerdekikavramlarınsemantiktahliletâbitutulmasınınönemihakkındabkz.MehmetGörmez,“HadisveSemantik”,GünümüzdeSünnetinAnlaşılmasıSempozyumu’ndasunulantebliğ,[29-30Mayıs2004Bursa],Kur’anAraştırmalarıvakfı[KURAv]Yay.,s.231-239.200Bukonudahadislerdeki“nasihat”kavramınısemantiktahliletâbitutanbirçalışmaiçinbkz.Görmez,Mehmet,“Hz.Peygamber’inBirHadis-iŞerifindeDinTanımı”,Diyanet İlmi Dergi (Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed-Özel sayı),s.331-338.201M6641Müslim,Birr,106;D4779EbûDâvûd,Edeb,3.202Sabbâğ,Muhammed,et-Tasvîru’l-fennî fi’l-hadisi’n-nebevî,s.60-86.

letanımlanmıştır.198Bukavramlarınlüğavibirtahliletâbitutularakanlamiçeriklerinintespitedilmesi,199Hz.Peygamber’indinvedünyagörüşünüanlamakiçinhayatîönemesahiptir.200

Hz. Peygamber bazen içinde yaşadığı toplumun günlük dilde kul-landığı kelime ve kavramlara yeni anlamlar yüklemiş, dar olan anlamçerçevelerini genişletme yoluna gitmiştir. Hatta bazen kelimelerin ifadeettiği anlamı tersineçevirdiğiolmuştur.Hz.Peygamber’indiliyleanlamdaralmasınaveyaanlamgenişlemesineuğrayankelimelerolduğugibian-lamkayması geçirenler de olmuştur.Hz. Peygamber’in kavramlaştırmayoluylabirhakikatinasılyerleştirmeyeçalıştığı,Abdullahb.Mes’ûd’danrivayetedilenşuhadisteaçıkçagörülür.BunagörebirgünHz.Peygamber,“Sizce pehlivan kimdir?”diyesorar.Yanındabulananlar,“Pehlivan,hiçkim-senin güreşte yenemediği kimsedir.” diye cevap verirler. BununüzerineHz.Peygamber şöyleder: “Hayır öyle değildir; asıl pehlivan, öfkelendiğinde nefsine hâkim olan kimsedir.”201GörüldüğügibiHz.Peygamber, toplumun“pehlivanlık”kelimesineyüklediğimaddîanlamımânevîleştirmiş;güçvekuvvetinpazularıngüçlüolmasındadeğil,iradeyehâkimolmada,öfkelianlardadengeyiyitirmemedeolduğunuifadeetmiştir.

Hadislerdeki Teşbih, İstiare, Mecaz, Kinaye gibi Edebî Anlatım Tarzlarını Bilmek

Hz.PeygamberinsanlarıdinedavetederkenArapdilininbütünan-latımözelliklerinebaşvurmuştur.İslâm’ıntemelhakikatleriniaçıkveya-lıncümlelerle ifadeedebilmek içindolaysızanlatımtarzınabaşvurduğugibi,Arapdilindekiteşbih, istiare, mecaz, kinayegibianlatımtarzlarındandayararlanmıştır.Anlatmakistediklerinibazencanlıtasvirlerlebelleklereyerleştirmeyeçalışmış,bazendeherdilvegelenekteolduğugibikıssalar ve temsilî hikâyelernakletmiştir.Ayrıcabütündillerdesoyutmefhumlarıanlatabilmekiçinsomutlaştırmayoluylaanlamaktarmalarınabaşvuruldu-ğudabirgerçektir.Somutlaştırma,anlatımgücünüartırmakiçinyapılanbirdeyimaktarmasıdır.Bu,anlatılmasıgüçdüşünceveduyguların,soyutkavramların,somutkavramlararacılığıylaanlatılmasıdır.202Hz.Peygam-berdebilhassatasavvuralanımızındışındakalansoyuthakikatlerianlat-makiçinbuyolabaşvurmuştur.

Hz. Peygamber’in üslûbunu ve anlatım tarzını iki kısma ayırmakmümkündür:


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

106

203M113Müslim,Îmân,21;T2609Tirmizî,Îmân3.

204İM224İbnMâce,Sünnet,17.205M3464Müslim,Nikâh,56;B6951Buhârî,İkrah,7.

206Koç,Turan,Din Dili,s.112.

207el-Basrî,Ebu’l-HuseynMuhammedb.Ali,el-

Mu’temed fî usûli’l-fıkh,I,16.208Aliel-CârimveMustafaEmin,el-Belâğatü’l-vâdıha

li’l-beyân ve’l-meânî ve’l-bedî’,s.123.

209el-Basrî,Ebu’l-Huseyn,a.g.e.,I,29.

210B3331Buhârî,Enbiyâ,1;M3644Müslim,Radâ’,60.

a)Dolaysız Anlatım:Buanlatımtarzı,dahaçokHz.Peygamber’inaçıkemirveyasaklarında,geçmiş,gelecekvemevcutdurumileilgiliöğreticivebilgilendiricihaberlerinde,hutbelerinde,yazışmalarındave tavsiyele-rindegörülmektedir.Hükümbildirenönermelerdahaçokbuyollaifadeedilmiştir: “İslâm, beş esas üzerine bina edilmiştir.”203, “İlim kadın erkek her Müslüman’a farzdır.”204 ve “Mümin, müminin kardeşidir.”205gibi.

b) Dolaylı anlatım:Birdurumuifadeedebilmekiçinaçıkveyalınifa-deleryerine,onuanlaşılırkılmakveyainsanınzihnineyerleştirmekiçinbaşvurulanbiranlatımtarzıdır.Edebî tasvirler, teşbih, mecaz, istiare, kinaye, mesellervekıssalar,dolaylıanlatımınilkaklagelenörnekleridir.

Dolaylıanlatımınenönemlitarzı,teşbih, istiarevemecazdır.Hakikat,birkelimenindildevazedildiğianlamıdır.Mecazisebirsözünhakikian-lamıilealınmasınıimkânsızkılanbirengeldendolayıbaşkabiranlam-dakullanılmasıdır.206Mecazınkelimeanlamı“geçiş”tir;mecazda,hakikîmânâdanbaşkabirmânâyakaymavegeçmesözkonusuolduğuiçinbuadıalmıştır.207 Kinaye isebellibirkelimeninhemhakikianlamınahemdemecazî anlamına karşılık gelecek şekilde kullanılmasıdır. Daha çoktemsilîdiliandırır.208

Hz. Peygamber’in, anlatım tarzı olarak mecaz, kinaye ve istiareyefazlasıylabaşvurduğubilinenbir gerçektir.Mecaz ifade edenhadislerinsayısı,ŞerifRadî’nin(406/1016)kalemealdığıel-Mecâzâtü’n-Nebeviyyeadlıeserdekiüçyüzhadistenibaretdeğildir.Ayrıcabutürhadislerinyanlışvefarklı anlamalarayolaçtığıdayinebilinmektedir.EbûHuseynel-Basrî,bunun sebebini şöyle izah eder: “Mecazda, hakikatte olmayan hazifler(eksiltmeler)vemübalağalar(abartılar)vardır.”209Buhazfvemübalağaza-manlahakikatedönüştüğüiçindirkimecazifadeedenbirçokhadisyanlışanlaşılmıştır.

Hadislerdeki mecazî anlatımın örneklerinden biri şu rivayette yeralır:BuhârîveMüslim’inEbûHüreyre’dennaklettiğinegöreHz.Peygam-berşöylebuyurmuştur:“Kadınlara iyi muamele edin; çünkü kadınlar kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Kaburga kemiğinin en eğri (ve hassas) tarafı üst ta-rafıdır. Düzeltmeye kalkışırsanız kırarsınız; tamamen terk ederseniz eğri kalır. Kadınlara hayırla muamele edin.”210

Buhadisilafzîmânâsıylaanlamayaçalışırsakkadınınyaratılışmad-desinintoprakdeğil,kaburgakemiğiolduğuanlaşılır;ancakmecazîola-rakyorumlarsakdahabaşkabiranlamıolduğuortayaçıkar.Kazanlıâlim


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

107

211Bigiyef,M.Cârullah,Uzun Günlerde Rûze,24.Ayrıcabkz.Görmez,Mehmet,M. Cârullah Bigiyef,s.141.212M3643Müslim,Radâ’,59.213B6202Buhârî,Edeb,111;M6040Müslim,Fedâil,73.214İbnHacer,Fethu’l-bârî,v,340.215Buyeminingeçtiğibazırivayetleriçinbkz.B14Buhârî,Îmân,8;M7438Müslim,Zühd,16.216Genişbilgiiçinbkz.Candan,Abdurrahman,“İslâmHukukundaYeminveAhlâkîlik”,İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi,Sayı:Xv,2010,s.431-452.217M7506Müslim,Zühd,69;D4804EbûDâvûd,Edeb,9.

MusaCârullahBigiyef’e(1949)görebuhadistenkadınlarınkemiktenya-ratıldığıkastedilmemiştir.OnagöreHz.Peygamberbuhadisle,hanımla-rınhassasvekırılganolduklarınıifadeetmiş;onlarazulmetmemek,hu-kukunasaygıgöstermek,varsakusurlarınıaffetmek,bazencefalarınadakatlanmakgerektiğinisöylemiştir.211

Aynışekildebuhadisindeasılanlamı,bütüntarikleritoplandıktansonraverilse,hakikatortayaçıkacakvebirteşbihvemecazolduğuan-laşılacaktır.KaldıkibeşayrıtariklerivayetedilenhaberinbeşideEbûHüreyre’yedayanmaktadır.Müslim’inyerverdiğidiğerbirtarikişöyledir:“Kadın kaburga kemiği gibidir; düzeltmeye kalkışırsan onu kırarsın; onu kır-mak, boşamaktır.”212Hz.Peygamber’in,vedaHaccı’ndahanımlarıtaşıyandevelerisürenEnceşeisimliHabeşliköleyesöylediğisözdeyukarıdakihadisinbirbenzeridir.Enesb.Mâlik’inrivayetinegöreEnceşe,develerisüratlice sürüp de üzerlerindeki hanımlar sarsılınca Resûlullah, “Ence-şe! Kristallere dikkatli davran!”213demiştir.Öncekihadistehassaskaburgakemiğinebenzetilenhanımlar,buhadistedeincelikvezarafettekristaleteşbihedilmişlerdir.

Hadislerdeki Deyimleri Anlamak HadislerasılitibariyleArapdilindedillendirildikleriiçin,bazıhadis-

lerdeArapdilineözgüdeyimselifadeleryeralmıştır.Buifadelerinanlaşıl-masıiçinhemoifadeninbulunduğuhadisinbağlamı,hemdesözkonusuifadenin o dönemdekimânâ ve kullanımı tespit edilmelidir.HadislerdesıkçazikredilenveAraplaraözgübiryeminifadesiolan214 “فو�لذى نفسى بيده” (Bucanıbu tende tutanayeminolsunki)215 tipikbirdeyimsel ifadedir.Yeminin,sahibinezdindekiöneminivurgulamakiçinkullanılanbuyeminkalıbı,“BucanAllah’ınizniylebubedendedurduğusürece...”gibibiran-lamifadeetmekteveyeminileifadeedilecekhususun,yeminedenkişininvarlığınaeşdeğerbirönemdeolduğunuimaetmektedir.Diğeryandanye-mininputlarayadadiğervarlıklaradeğil,sadeceAllahadınaolacağınabirgöndermedebulunmaktadır.216

SahâbedenMikdâdb.el-Esved’inrivayetettiğibirhadistededeyim-selbirifadekullanılmıştır.BunagöreHz.Peygamberşöylebuyurmuştur:“Sizi yüzünüze karşı öven meddahlarla karşılaşırsanız yüzlerine toprak saçın.”217 Mikdâdb.el-Esved,mecazîolan“yüzlerine topraksaçın” ifadesinihaki-katehamlederekanlamıştır.BiradamHalifeOsman’ınhuzurunagirerek


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

108

218Hattâbî,EbûSüleymanHamdb.Muhammedb.

İbrâhim,Meâlimü’s-sünen,Iv,103.

219Beled,90/6.220Hüseynî,İbnHamza,

el-Beyân ve’t-ta’rîf fî esbâb-i vurûdi’l-hadîsi’ş-şerif,I,33.

221Butespitkıssalarkonusundaenkapsamlı

araştırmayıyapanMuhammedHasanez-Zîr’e

aittir.Eserininadı,el-Kasas fi’l-hadîsi’n-nebevî’dir.(Mektebetü’l-medenî,Riyâd,

1985).222Sabbâğ,Muhammed,et-

Tasvîru’l-fennî,s.492.223Zîr,el-Kasas fi’l-hadîsi’n-

nebevî,s.333.224Zîr,a.g.e.,s.333.225Zîr,a.g.e.,s.333.

yüzünekarşıkendisiniövmeyebaşlamıştır.BununüzerineMikdâd.b.el-Esvedyerdenbiravuçtoprakalarakadamınyüzüneserpmiş,arkasındandaazöncenaklettiğimizhadisiokumuştur.OysailkhadisşârihlerindenHattâbî’nin(388/998)debelirttiğigibiherşeydenönceburadakimeddah-lık,kişiyiyaptığıbiriyiliktendolayıtakdirvetebriketmekdeğildir;herhan-gibirmenfaateldeedebilmekiçin,halkın“yağcılık”dediğişeyiyapmaktır.AyrıcaArapçada“yüzetoprakserpmek”tabiri,“kişiyeistediğişeyiverme-yipmahrumbırakmak”,demektir.YineArapçada“topraktanbaşkabirşeyiyok”demek,fakir,mahrum,hiçbirşeyiolmayandemektir.218Kur’an’dada,“Toprağa (bağlı) miskin”219hiçbirşeyiolmayanfakiranlamındakullanılmış-tır.Zemahşerî(ö.538/1143)de,“Yüzüne toprak serpin!”ifadesinin,mecazîolarak“Onumahcupedin!”demekolduğunusöyler.220

Hadislerde Kıssa ve Temsilî Anlatımları BilmekHadislerdedolaylıanlatımınönemlibirifadetarzıdakıssalarvetemsilî

hikâyelerdir.Hz.Peygamberbirhakikati anlatmak içinbazenherdil vekültürdemevcutolankıssalarave temsilîhikâyelerebaşvurmuştur.An-cakbunlarınhadiskülliyâtıiçindeçokfazlabiryertuttuklarısöylenemez.Tekrarları bir tarafa bırakılacak olursa,Kütüb-i Tis’a’da (muteber dokuzhadiskitabında)toplamyüzotuzdokuzkıssaolduğugörülür.221

Bukıssaları,muhtevaitibariyleüçkısmaayırmakmümkündür.Bun-larınbirkısmıgerekrüyadagerekseuyanıkkenHz.Peygamber’inyaşadığıtecrübelerdir;vahyinbaşlangıcıvemi’racileilgilikıssalardaolduğugibi.222 Bu tür kıssaların sayısı on beşi geçmez.223 Bunların bir kısmı ise gaybî kıssalardır.Gaybîkıssalarıdaikikısmaayırmakmümkündür:Geçmişteyaşanantarihîkıssalar,gelecektemeydanagelecekbüyükhadiseler.Tarihîkıssalar,ikitarzdanakledilmiştir:Bazılarıgeçmişpeygamberlereveüm-metlerineatfedilmiş,bazısıisehiçbirisimverilmedenanlatılmıştır.Bunlardahaçokhikmetihtivaedenhadiselerdir.Teferruatlıbirbilgilendirmesözkonusudeğildir.224

Fiten ve melâhim hadisleri arasında sayılabilecek olan ve gelecekileilgilikıssalar,dahaçokkıyametgünü,âhiretâlemi,Deccal,Ye’cûcveMe’cûc,Hz.İsa’nınnüzulü,mahşersahneleri,cennetvecehennemtasvir-lerindenoluşmaktadırlar.225

Geçmişileilgilitarihîkıssalaragelince,bunlarınbirkısmıKur’an’daanlatılankıssalarıntekrarıveyaizahımahiyetindedir.Kur’an’laaynıbilgile-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

109

226Zîr,a.g.e.,s.194.227Bkz.Râmehürmüzî,Kitâbü emsâli’l-hadîs,(tah.AhmedAbdülfettâh),s.8.228Râmehürmüzî,a.g.e.,s.5.229İbnKayyimel-Cevziyye,Emsâlu’l-Kur’âni’l-Kerim,s.8.230İbnHanbel,Iv,203;Heysemî,Mecmau’z-zevâid,vIII,264.231Bkz.Râmehürmüzî,Kitabu emsâli’l-hadîs,s.110.232B6144Buhârî,Edeb,89.233HM6872İbnHanbel,II,199;NM253Hâkim,Müstedrek,I,110(1/76).234MK13541Taberânî,el-Mu’cemü’l-kebîr,XII,319.235HM6872İbnHanbel,II,199;NM253Hâkim,Müstedrek,I,110(1/76).236B7466Buhârî,Tevhîd,31.237HM11355İbnHanbel,III,39.

riihtivaedenkıssalarınbirerhakikatolduğukabuledilir.AncakKur’an’ınverdiğibilgilerindışındabilgilerihtivaedenkıssalarıntarihleveöncekidinîmetinlerlemukayeseedilmesi,bunlarınanlaşılmasıiçinönemarzeder.

Hz. Peygamber’den nakledilen kıssaların bir kısmı ise temsilîdir. Temsilî kıssalar yaşanmamış hadiselerdir. Bunlar bir hakikati anlatmak,onutoplumunzihninevehafızasınayerleştirmekiçinbaşvurulanbirdo-laylı anlatımtarzıdır.226Ancakyaşanmadığıhaldebirgerçekliğiifadeetmekiçinyaşanmışgibinakledilenkıssalarınveyatemsilîhikâyelerinanlaşılma-sıherzamankolayolmamıştır.Mecazlarhalkınelindehakikatkesbettiğigibibutürkıssalardazamanlatarihîhakikatleredönüştürülebilmiştir.

Hadislerdeki Meselleri (Emsâlü’l-Hadîs) BilmekHz.Peygamber’indolaylıanlatımtarzıolaraksıkçabaşvurduğuun-

surlardanbirisidemesellerdir. Hadislerdegeçenmeseller,hakikatianlat-makiçinbaşvurulanbirizahveaçıklamatarzıdır.227HemKur’an’dahemde hadiskülliyatında,zihinlereuzak,soyutbirbilgiyisomutaindirgeye-rek anlatmak için bu yola başvurulmuştur.228 İbn Kayyim el-CevziyyeKur’an’dakırküçaçık,onbirgizlimeselinyeraldığınıbelirtmektedir.229 Ancakhadiskülliyatındabunlarınsayılarıçokdaha fazladır.Ahmedb.Hanbel’inrivayetinegöreAbdullahb.Amrb.el-Âs,“BenResûlullah’tanbinmeselezberledim.”230demiştir.Bunlardantoplamyüzkırkkadarını,Râmehurmuzî(360/970)Emsâlü’l-hadîsadlıeserindebirarayagetirmiştir.Temsilîhikâyelerinanlaşılmasındayaşananproblem,emsâlinanlaşılma-sındadayaşanmıştır.Bunlarda,bazı râviler tarafındanâdetayaşanmışhikâyelerevekıssalaradönüştürülmüştür.231

Hz. Peygamber’in, mümini değişik varlıklara benzettiği ve onunfarklıyönlerinevurguyaptığıhadisleri,hadislerdekimesellerinengüzelörneklerindendir. Buhadislerdemümin,muhtelif benzerlik yönleri açı-sındanhurmaağacına,232 balarısına,233güzelkokusatankimseye,234al-tınparçasına,235yeniyeşermişekine236veyularındanbiryerebağlanmışata237benzetilmiştir.

Hadislerdeki Sayı ve Miktarları BilmekHadis rivayetleri içerisinde çokluk, azlık, uzaklık, yakınlık ve

imkânsızlık(muhâl)gibişeyleriifadeederkenkullanılanrakamlar,mesa-feler,ölçüvetartıbirimleriyanlışanlamalaramüsaitolanhususlardandır.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

110

238Sabbağ,Muhammed,et-Tasvîru’l-fennî,s.564-575.

239Aynî,Bedreddin,Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-

Buhârî,Iv,144.240M113Müslim,Îmân,21;

T2609Tirmizî,Îmân,3.241D461EbûDâvûd,Salât,

16;T2916Tirmizî,Fedâilü’l-Kur’ân,19.

“Miskal-i zerre, hardal tanesi, iğne ucu, yarım hurma, karış, arşın, deniz köpü-ğü”gibiifadelerbucümledendir.Bilhassahadislerdegeçenaltmış,yetmiş,yüzveyediyüzrakamları,bazıanlaşılmaproblemlerineyolaçmıştır.Busayılar,Arapçadaçoklukvemübalağaifadeettiğihalde,bunlarıkesinra-kamlarolarakdeğerlendirenlerolmuştur.238

Buhârî üzerine yazdığı şerhi ile meşhur olan Bedreddin el-Aynî(855/1451)bukonudaşöyledemiştir:“لز�ئد� ,”�لتخصيص بالعدد لا يدل على نفي “Hadislerdebelirlibirsayıilesınırlandırmayapılması,osayıdandahafaz-lasınınanlaşılmasınaengeldeğildir.”239Başkabirifadeylehadistebelirti-lensayımutlakbirkesinlikvesınırlamaifadeetmez.Buçerçevede,“İslâm beş esas üzerine bina edilmiştir.” hadisi,240 bu beş esasın dışında İslâm’ınherhangi bir esası olmadığı anlamına gelmediği gibi, adalet ve ahlâkgibiesasların İslâm’ınesaslarındanolmadığımânâsınahiçgelmez.Yinemeselâ,“Müslüman’ın Müslüman üzerindeki hakkı beştir.”hadisi,bubeşhak-kındışındaMüslümanlarınbirbirlerinekarşıbaşkahakkıyoktur,demekdeğildir.Hadislerdekibutürdensayılar,konularıbizimzihnimizeyaklaş-tırmak,vurgulamakvesınıflandırmakgibigayelereyöneliktir.

ŞahveliyullahDihlevî’ye görede terğîb ve terhîb yani teşvik edicivesakındırıcınitelikteolanhaberlerdebeyanedilenmiktarvesayılardaHz.Peygamber’inamacısınırlayıcılık(hasr)değildir.Onagöreaşağıdakihadis,sözüedilenbuesasdoğrultusundaanlaşılmalıdır:“Ümmetimin se-vapları bana arz olundu; içinde kişinin mescitten çıkardığı çer çöp de vardı. Bana ümmetimin günahları da arz olundu. Onlar arasında, bir adamın Kur’an’dan ezberleyip de sonra unuttuğu sûreden daha büyüğünü görmedim.”241

Diğeryandanhadisrivayetlerindekisayısalifadeleriçerisinden,ilgiliolduğukonuyagörekesinbirrakambelirtenlerdevardır.Namazrekâtları,zekâtmiktarları,oruçgünlerigibi farz ibadetlerle ilgiliolanlar ilemirastaksimivecezalargibifıkhîmeselelerleilgiliolanhadislerdekisayılar,ke-sinmiktarbelirtensayılardır.

Hadislerde Melek ve Şeytan Temsillerini Bilmek Din,maddeilemânâyı,şehâdetilegaybı,dünyaileâhiretibirleştire-

rekdeğerlendirdiğiiçin,bazenmaddîdünyamızdagörülmeyenvarlıklaradaçeşitlinedenlerleatıflardabulunur.BucümledenolarakHz.Peygam-ber,bazıhadislerindeolumsuzvekötüşeylerişeytanla irtibatlandırmış,bunamukabiliyivegüzelişleridemeleklereisnadetmiştir.Böyleceinsan-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

111

242B3295Buhârî,Bed’ü’l-halk,11;N90Nesâî,Tahâret,73.243Butürgerekçelerinbirkısmınınrâvilerinkendilerinceyaptıklarıyorumolupsonradanhadiseidracedilmişolabileceğiunutulmamalıdır.MeselaburivayetsadeceMüslim’debeşayrıtarikleEbûHüreyre’denrivayetedilmiş,bunlardansadecebirindeyukarıdakigerekçeyeyerverilmiştir.Nesâî’deyeralanrivayetsadecebugerekçelirivayettir.244M7490Müslim,Zühd,56.245İM968İbnMâce,İkâmetü’s-salavât,42.246B3289Buhârî,Bed’ü’l-halk,11;T2746Tirmizî,Edeb,7.247M7491Müslim,Zühd,57.248İbnBalabân,el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân,vI,124.249Bkz.İbnBalabân,el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, Iv,122.250İsfehânî,Müfredât,s.261.251B2038Buhârî,İ’tikâf,11;M5678Müslim,Selâm,23.

larıyapmayayönlendireceğidavranışlarımelekkavramıile,sakındırmakistediğitutumlarıdaşeytankavramıileilişkilendirerekpekçokkavramınmânâvemuhteviyatınısomutlaştırmış,pekçoktutumvedavranışındaiyilikvekötülükkaynağınıbunlarabağlayarakanlaşılmasınıkolaylaştır-mıştır.Meselâ,şuhadisielealalım:“Sizden biriniz uykudan uyandığında, (ab-dest alırken) üç defa burnunu temizlesin; zira şeytan insanın genzinde geceler.”242 Hz.Peygamber’intemizlikkonusundaeğitimemuhtaçbirtoplumasabahkalktıklarında burunlarını temizlemeleri gerektiğini söylemesini anlaşı-labilirbirhusustur;ancakgösterilengerekçeyizahirîanlamıylaanlamakmümkündeğildir.243

Hadislerdebuşekildeşeytanileirtibatlandırılanhususlar,sadecete-mizliktenibaretdeğildir.Meselâ,toplumiçindeiyikarşılanmasada,insanvücudununtabiîbirhareketiolanesnemedeyineşeytanlailişkilendiril-miştir.EbûHüreyre’ninrivayetettiğibirhadisteHz.Peygamberşöylebu-yurmuştur:“Esnemek şeytandandır. Sizden biriniz esneyeceği zaman mümkün olduğu kadar yutkunsun244 veya elini ağzına koysun.”245EbûHüreyre’dengelenbirrivayettedeesnemeesnasındaçıkansesin,aslındainsanınkarnındagülenşeytanınsesiolduğuifadeedilir.246EbûSaîdel-Hudrî’dengelenbirrivayetteiseinsanesnerkenağzıaçılıncakarnınaşeytangirer.247Fakatbusonrivayetegöreesnemeyiengellemeemriolağanzamanlardadeğil,na-maziçerisindedir.Buhadisdebiröncekigibiinsanınatalet,gevşeklikverehavetanındaesnediği,bununiseşeytanınvesvesesinezeminhazırladığışeklindeyorumlanmıştır.248

Hz.Peygamber’in,hadislerdeolumsuzvekötüşeylerişeytana,iyivegüzelişleridemeleklereisnadederkençoğuzamanhakikîmânâyıkastet-mediği,şeytanvemeleğibirertemsilolarakkullandığıanlaşılmaktadır.Ni-tekimEndülüslüâlimEbûBekirİbnü’l-Arabî(543/1149)bunuşöyleözet-lemiştir:“İslâmdinindeçirkinolanherdavranışşeytana,güzelolanherişdemeleklerenispetedilmiştir;ziraşeytankötülüğün,melekiseiyilikvegüzelliğinvasıtasıdır.”249Râğıbel-İsfehânî(502/1108)de,insandakikötühuyların(ahlâk-ızemîme)şeytandiyeisimlendirildiğinibelirtmiştir.”250

HicrîbeşinciasırdabazıkimselerzamanınbüyükâlimiEbûHâmidGazâlî’ye(505/1111)gelerekbirhadisianlamaktagüçlükçektiklerinisöy-lerlerveondankendilerinebunuizahetmesiniisterler.Sorduklarıhadisinanlaşılamayankısmışöyledir:“Şeytan insanın damarlarında kanın dolaştığı gibi dolaşır.”251Tabiîkisorulansorularsadecebuhadistenibaretdeğildir;


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

112

252B2038Buhârî,İ’tikâf,11;B6219Buhârî,Edeb,121;

M5678Müslim,Selâm,23;D2470EbûDâvûd,Sıyâm,

79.253Özafşar,Hadisi Yeniden

Düşünmek,s.342-376.254B5931Buhârî,Libâs,82;

M5573Müslim,Libâsvezînet,120.

buna benzer beş on soru daha vardır. Ancak asıl öğrenmek istediklerihususlarınbaşında,şeytanıninsanıniçindeveyakanındanasıldolaştığı-dır.Gazâlî’yesorulanhadisinaçıklamasınagelince,aslındahadis,bağla-mındankoparılmadanvürûdsebebi ilebirliktezikredilirse sorun teşkiledenbir tarafınınkalmayacağıgörülür.Müslim’inEnesb.MâlikveHz.Safiyye’denrivayetettiğinegöre,birgünHz.Peygambermescitteitikaftaiken,hanımıSafiyyeakşamvaktionuziyaretetmeyegider;kendisindenayrılacağızamaniseHz.Peygamber,onuuğurlamakister.Yoldaensardanikiadamlakarşılaşırlar.HerikisideResûlullah’ıgörünceadımlarınıhız-landırırlar.BununüzerineHz.Peygamber,“Durun!”derveonlarayakla-şarak,“Bu yanımdaki kişi (eşim) Safiyye bnt. Huyeyy’dir.”deyince,ensardansahâbîler, “Sübhânallâh!Biz sizinhakkınızdanasılkötüdüşünebiliriz?”derler. İşte bunun üzerineHz. Peygamber, “Şeytan insanın damarlarında kanın dolaştığı gibi dolaşır.”252derveinsanınkötüdüşüncevevesveselerekapılabileceğineişareteder.

iii. Metin Dışındaki Unsurlarla ilgili İlke ve EsaslarHadislerde Doğrudan Yer Almayan Metin Dışı Unsurları Dikkate AlmakHadisrivayetlerisadeceisnadvemetindenibaretdeğildir;dolayısıy-

laburivayetlerinanlaşılmalarısadecedilinsınırlarıiçindegerçekleşmez.Hadisler, içindevâridoldukları fizikselçevrevemekân, söylenmelerineneden olan sosyokültürel zemin ve ait oldukları tarihî bağlam ışığındakendigerçekliğineuygunolarakanlaşılabilirler.Hz.Peygamber’inöyleifa-delerivardırki,bunlarancakozamanıntabiîvecoğrafîşartları,toplumsalyapısıvetarihselortamıgözönünealındığındaanlamlıolabilmektedir.253 Buşartlarıngözardıedilmesihalinde,rivayetinişaretettiğianlamyage-nelleştirilmekteyahadisgüncelleştirilememekteyahutyüzeyselbiryakla-şımlareddedilmektedir.

Meselâ,Abdullahb.Mes’ûd’unnaklettiğinegöreHz.Peygamber,yü-zündekitüylerialdıran,saçlarınabaşkalarınınsaçlarınıekleten,kaşlarınıaldıran,dişleriniinceltenvevücutlarınadövmeyaptırankadınlarınilâhîrahmetten uzak olduklarını söylemiştir.254Oysa hadiste kınanan husussıradanbirgüzelleştirmeişlemideğildir.Hadisekonuolandavranışınogünküsosyalvetarihselortamiçindefarklıbirkarşılığıvardır.Bunagöre,câhiliyedönemindekötü şöhrete sahipbazıkadınların sırfkarşı cinsindikkatini çekmek amacıyla bu kabil işler yaptıkları ve bu da kötü ka-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

113

255Özafşar,a.g.e.,370-371.256İbnKuteybeed-Dineverî,Uyûnü’l-ahbâr, Dârü’l-kütübi’l-mısriyye,Iv,102;HÜ5/192İbnü’l-Esîr,en-Nihâye fi garibi’l-hadisi ve’l-eser,v,425.257Hz.Peygamber’inbütünhadislerininvahyedayandığıdüşüncesinedelilolarakgösterilen53.NecmSûresi’nin4.âyetihakkındabirdeğerlendirmeiçinbkz.Koç,MehmetÂkif,“53/NecmSûresi’ninTefsirindeBazıTarihîSorunlarÜzerine”, İslâmiyât,vI-1,s.165-171(2003).258İbrâhîm,14/11;Kehf,18/110;Enbiyâ,21/34;Fussilet,41/6.259Bkz.B401Buhârî,Salât,31;M6614Müslim,Birr,88.260Kamer,54/24;İbrâhîm,14/10.

dınlarınâdetiolarakşöhretbulduğu içinbu işleriyapanlarınkınandığıanlaşılmaktadır.255NitekimmüminlerinannesiHz.Âişe,saçlarınabaşka-larınınsaçlarınıekletenlerhakkındakendisinebirsoruyöneltildiğindeşukarşılığıvermiştir:“Saçekletenlerdenkasıtsizinanladığınızgibideğildir.Saçıdökülenbirkadınınsaçınayündenmamulkıllarıeklemesindebirsa-kıncayoktur.Ancak(Peygamber’inkınadığıkimseler),gençliğindefuhuşyapan,saçıdökülüpihtiyarladığındaisekafasınasaçekleterek(veyasunîbirsaçkullanarak)fuhuşyaptıranlardır.”256

Hadisin Hz. Peygamber’in Bilgi Kaynakları Açısından Değerini Tespit Etmek Hadisin sağlıklıbir şekildeanlaşılabilmesi içingereklihususlardan

biride,ilgilihadisinHz.Peygamber’inbilgikaynaklarıylailişkisininortayakonmasıvekaynağınınvahiyolupolmadığınınbelirlenmesidir.Peygam-berimizinsözlerindenhangisininvahiykaynaklıoluphangisininolmadı-ğıhususundasahâbedönemindenitibarentartışmalargörülmüştür.Onunbütünhadislerininvahyedayandığısöylenirse257budurumdaörneklikvetebliğidışındakalanbirözelliğindensözedilemez.Eğerhadislerindenbirkısmıkendibeşerîre’yveictihadınadayanıyorsabutakdirde,sözlerininbağlayıcılıkderecesinitayinetmekgerekir.

ŞahveliyullahDihlevî,Hz.Peygamber’dengelenbilgileri ikikısmaayırır:

a)Hz.Peygamber’inrisâletiyleilgiliolan,onuninsanlığatebliğetmek-leyükümlüolduğuhususlar.Kur’anbununbaşındagelir.Hukuk,ibadetveahlâkınanailkeleridebukısmagirer.Dihlevî’yegöre,Hz.Peygamber’inKur’andışındaâhiretâlemineilişkinverdiğibilgiler(acâibu’l-melekût) de yinebutürdendir.

b)Hz. Peygamber’in risâlet sahasına girmeyen, tebliğ etmeklemü-kellefolmadığı,ancakbirinsanolaraksöyledikleriveyaptıkları.Peygam-ber(sav)debirfertolaraktoplumiçindeyaşamıştır.Dolayısıylaonundagündelikhayatıvesadeinsanlarınyaşantısıgibibiryaşantısıvardı.Bü-tünbukonulardahiçbirsözsöylemediğini ilerisürmekmümkündeğil-dir.Bunoktadayapılmasıgerekeniş,onunpeygamberlikgöreviileinsanoluşuarasındakidengeyigörmekvemuhafazaetmektir.Kur’an,onunbirbeşerolduğunuvurgulamış,258kendisidesıksıkbuözelliğiniönplanaçıkarmıştır.259Beşerdenbirpeygamberolamayacağıiddiası,müminlerdendeğilmüşriklerdengelmiştir.260


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

114

261M6126Müslim,Fedâil,139;M6127Müslim,Fedâil,

140.262Berirehakkındabkz.

Aşıkkutlu,Emin,“Berîre”,DİA,v,s.503-504.

263T2124Tirmizî,vesâyâ,8.264T1155Tirmizî,Ridâ,7.

265D2235EbûDâvûd,Talâk,19-20.

Resûlullah’ın bazı tasarrufları, onun yalnızca bir insan olarak ak-lına, kişisel görüşüne ya da zan ve tahminine dayanmaktaydı.Meselâ,Medine’ye geldiğinde, hurma ağaçları üzerinde bulunan bazı adamlarıgörmüşveonlarınneyaptıklarını sormuştu.Ona,erkekhurma filizini,dişisine koymak suretiyle hurmaları aşıladıklarını söylediklerinde Hz.Peygamber,“Onun bir fayda vereceğini zannetmiyorum, bunu yapmasalar bel-ki daha iyi olur.”buyurdu.Bununüzerineonlardabunuyapmaktanvaz-geçtiler; ancakbu seferhurmalarınmeyveleri az, verimleridüşükoldu.Kendisinedurumanlatıldığındao,şöylebuyurdu:“Ben sadece bir tahminde bulundum; şayet (aşılama) bir fayda veriyorsa yapın. Bilin ki ben de sizin gibi bir insanım. Benimki sadece bir zan idi. Zan (da bulunan) hata da eder, isabet de. Ancak ben size, Allah diyor ki, diye başlayan bir ifade nakledersem bilin ki ben, asla Allah’a yalan isnad etmem.”261

AncaközenlevurgulamakgerekirkiHz.Peygamber’intebliğetmek-lemükellef olduğu alanı, dinî ve dünyevî veya dünyevî ve uhrevî diyebiribirindenkopukikikısmaayırmakvePeygamber’insöyledikleriniveyaptıklarınısadecedinîveyauhrevîkısmayerleştirmek,getirdiğidineveodininilkeveesaslarınaaykırıdır.

Hadislerin Dinî Hükümler Bakımından Bağlayıcılık Derecesini BelirlemekHz. Peygamber’in hadislerindeki hükümlerin bizler için ne derece

bağlayıcılık ifadeettiğinin tespit edilmesideonların sağlıklıbir şekildeanlaşılmasıiçinönemlidir.Hz.Peygamber’insözlerininteşrîbakımındanbağlayıcılıkdereceleri,tarihboyuncaMüslümanâlimlerarasındatartışı-lagelmiştir.SahâbîlerdenkimileriHz.Peygamber’insözlerininbağlayıcılıkdurumunusorgulayıponlarıayırmakcihetinegitmiş;söylediğisözünilâhîvahyinsâikiylemiyoksaşahsîgörüşveictihadınagöremiortayaçıktığınısormaktançekinmemiştir.

Meselâ,İbnAbbâs’ınanlattığınagöre,arasıraHz.Âişe’ninhizmetindebulunanBerîre262ismindebircariyevardı.BirgünHz.Âişe,Berîre’yibe-deliniödeyereksahiplerindensatınaldıvehürriyetinekavuşturdu.263AzatedilmedenönceMuğîsb.CahşadındabirköleninhanımıolanBerîre,264 hürriyetine kavuştuktan sonra evliliğini sürdürüp sürdürmeme konu-sundadinîbakımdantamamenserbestolduğunuöğrenincekocasındanayrılmayakararverdi.265AncakhanımınıçoksevenMuğîs,kendisindenayrılmamasıiçinMedinesokaklarındaağlayaağlayaonunpeşindendola-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

115

266MA13010Abdürrezzâk,Musannef,vII,250;B5283Buhârî,Talâk,16;İM2075İbnMâce,Talâk,29.267D2231EbûDâvûd,Talâk,18-19.268Erul,Bünyamin,Sahâbenin Sünnet Anlayışı,s.277-278.

şıyordu.ÇaresizMuğîs,sonolarakHz.Peygamber’egeldive“EyAllah’ınResûlü!NeolurbenimiçinBerîreilekonuşuver.”diyerekondanyardımis-tedi.BununüzerineHz.PeygamberBerîre’yiçağırarak,“Ey Berîre! Allah’tan kork! O senin hem kocan, hem de çocuğunun babası, ne var ona geri dönsen?” diyerekonukocasınadönmeye teşvik etti. Bunları dinleyenBerire, “EyAllah’ınResûlü!Emirmibuyuruyorsun?”diye soruncaHz.Peygamber,“Benyalnızcaaracılıkyapıyorum.”cevabınıverdi.BununüzerineBerîre,“Benimonaihtiyacımyok!”dedivekocasındanayrıldı.266

Berîre’nin,Hz.Peygamber’intalebininemirolupolmadığınısorma-sı,onun,Hz.Peygamber’inemrininbağlayıcıolduğunubildiğinigösterir.Ancako,Resûlullah’ınricasınarağmen,onunburadaherhangibirisigibiyalnızca bir aracı konumunda olduğunu öğrendiğinde kararından vaz-geçmemişvekocasındanayrılmayıyeğlemiştir.Hz.Peygamber,onunbukararlılığınıgörünceamcasıAbbâs’a,“Ey Abbâs! Muğîs’in Berîre’ye olan şu sevgisiyle, Berîre’nin ona olan bu nefretine şaşırmıyor musun?”267 diyerekhay-retiniifadeetmiş,ancakHz.Peygamber’inaracılığınıkabuletmemesindendolayıBerîre’yi,neResûlullahnedeMüslümanlarayıplamışlardır.

Özellikle fakihsahâbîler,Hz.Peygamber’in tasarruflarını,bağlayıcıolupolmamasıaçısındanayırtetmeihtiyacıhissetmişlerdir.Hadisvesün-netinsağlıklıbirşekildeanlaşılıpyorumlanabilmesiaçısındangünümüz-dedeilmîkriterlerçerçevesindebenzerayrımlarıngözönündetutulmasıgerekmektedir.268

Hadislerde Konu Edinilen Varlık Mertebelerini Dikkate Almak Hz. Peygamber vahyemazhar olan bir insan olarak, bizim görme-

diklerimizi gördüğü, bizimhissetmediklerimizi hissettiği içindir ki, sa-deceşehâdetâlemindendeğilgaybvemelekûtâlemindenyanifizikötesiâlemdendehaberler vermiş ve insan aklınınbuhaberleri anlamada veyorumlamada zaman zaman zorlandığı olmuştur. Onun haber verdiğiyaratılışınbaşlangıcı,vahyinkeyfiyeti,kıyamet,haşr,cennet,cehennem,melek,cin,şeytangibikavramlaraynızamandaKur’an’dadabildirilmiş-tir.AncakHz.Peygamber’inbazenKur’an’daolmadığıhaldehaberverdiğibirtakımvarlıklardayokdeğildir.

BukonudaözellikleİmamGazâlî’ninkaydettiğihususlardikkatçe-kicidir.OnagörePeygamber’itasdiketmeninanlamı,onunhaberverdiğişeylerinvarlığınıkabuletmektir.varlığınbeşayrımertebesivardır:


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

116

269B4730Buhârî,Tefsîr,(Meryem)1;M7181Müslim,

Cennet,40.270Meryem,19/17.Bkz.

Görmez,Mehmet,“GazâlîFelsefesindevarlık

MertebeleriBakımındanHadislerinAnlaşılmasıveYorumlanması”,AÜİFD,S.

XXXIX,1999,s.360.271Görmez,a.g.m.,s.361.

a)Zâtî varlık (el-vücûdü’z-zâtî): Zâtîvarlıkhakikivarlıktır.varlığınbiz-zatkendisidir.

b) Hissî varlık (el-vücûdü’l-hissî):Birşeyinmaddeolarakvarolmasıdır.Meselâ,gözlegörülenvarlıklarhissîvarlıklardır.

c)Hayalî varlık (el-vücûdü’l-hayâlî): Hayalîvarlık,duyularlazihnencan-landırılanvarlıkların,hissenmüşahadeedilemeyenlerinsuretidir.Hayalîvarlık,tasavvurolarakinsanzihnindemevcuttur,fakatdışâlemdemevcutdeğildir.

d) Aklî varlık (el-vücûdü’l-aklî):Aklîvarlık,birşeyinruhu,mânâsıvehakikatidemektir.Aklınkavradığıbuşey,aklîvarlıktır.

e) Şibhî varlık (el-vücûdü’ş-şibhî): Şibhîvarlık;nesuretiylenehakikatiy-le,nehistenehayaldenedeakıldabirşeyinbizâtihivarolmasıdır.Sadecebenzetmeyoluilebirşeyindildevarkılınmasıdır.

Gazâlî,hadislerdehaberverilenvarlıklarıvarlığınbubeşmertebesiy-leizaheder.Örneğin,BuhârîveMüslim’inEbûSaîdel-Hudrî’denrivayetettikleribirhadiste269Hz.Peygamberşöylebuyurmuştur:

“Ölüm (kıyamet günü) güzel bir koç şeklinde getirilir ve (cennet ile cehen-nem arasında tutulur). Bir münadi, ‘Ey cennet ehli!’ diye seslenir ve cennet ehli koşuşarak gelir ve (koç şeklindeki ölüme) bakarlar. ‘Bunu tanıyor musunuz?’ diye sorar. Onlar da, ‘Evet bu ölümdür.’ derler ve hepsi onu görmüş olurlar. Sonra mü-nadi, ‘Ey cehennem ehli!’ diye seslenir. Onlar da koşuşarak gelir ve ona bakarlar. Onlara da, ‘Bunu tanıyor musunuz?’ diye sorar. Onlar da, ‘Evet, bu ölümdür.’ diye cevap verirler ve hepsi onu görmüş olurlar. Sonra bu koç (onların gözü önün-de) kesilir. Sonra (aynı münadi), ‘Ey cennet ehli burada ebedîlik (hulûd) vardır, ölüm yoktur. Ey cehennem ehli size de ebedîlik var, ölüm yoktur.’ der.” (DahasonraResûllullah)şuâyetiokur:“Her şeyin hükme bağlanacağı o onulmaz pişmanlıklar gününün (gelip çatacağı konusunda) onları uyar. Çünkü onlar hâlâ gaflet içindeler ve (o günün geleceğine) inanmıyorlar.”270

Gazâlîbutürhadislerdegeçenvarlıklarıhakikivarlıkolaraktelakkietmenindoğruolduğunukabuletmediğigibi,butürhadislerintamamınımecaz, teşbih veya istiare olarak görmenindedoğruolmadığını söyler.Onagöreölümbizâtihibirkoçşeklinedönüşmeyecekfakathemcennetehlihemdecehennemehlionuhissîbirvarlıkolarakbuşekildetasavvuredecektir.Ölümünkoçadönüşmesiveboğazlanması,hariçtedeğilonlarınduyularındagerçekleşmişolacaktır.Böyleceartıkâhiretteölümünvarlı-ğındanümitlerkesilmişolacaktır.271


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

117

272M788Müslim,Hayız,90;İM485İbnMâce,Tahâret,65.273Hattâbî,EbûSüleymanHamdb.Muhammedb.İbrâhim,Garîbü’l-hadîs,I,80.274İM701İbnMâce,Salât,12;T157Tirmizî,Tahâret,5.275M1412Müslim,Mesâcid,195.276Dihlevî,Huccetüllahi’l-bâliğa,I,537.

Hadislerdeki İllet ve Hikmeti Tespit EtmekHadisleri sağlıklı anlamanın ve yorumlamanın ilkelerinden biri de

hadiste yer alan hükümlerin illetlerini ve hikmetlerini tespit etmektir.Bunutespitetmekiçinsorulmasıgerekensoru“niçin”sorusudur.Zira“ni-çin”sorusu,sadeceanlamayıdeğilaçıklamayıdagerektirir.

KuşkusuzHz.Peygamber’inbirhükümkoyarkendikkatealdığıge-nelveözelbirtakımesaslarvardır.Genelveküllîesaslar,makâsıdü’ş-şerîa olarakbilinendinintemelgayeveilkeleridir.Özelesaslarisehükmünse-bebiniveamacınıifadeedenilletvehikmettir.Birhadistekihükmünbizleriçinnasılbiranlamifadeettiği,hadisindayandığısebep,illetvehikme-tintespitinebağlıdır.Eğer illetdevamediyorsahükümdebâkîkalacak,sebeportadankalkmışsahükümdeortadankalkacaktır.Meselâ,illetvehikmetibilinmezseHz.Peygamber’in,“Ateşte pişen yiyeceklerden dolayı ab-dest alın.”272hadisigereğihemenhemenheryemektensonraabdestalmakgerekecektir.Ancakbu sözemuhatapolan toplumun, bilhassa yağlı yi-yeceklerdensonra,“Kokusu yokluğundan hayırlıdır.”deyipelleriniüzerinesürdüğü,Hz.Peygamber’in,bu toplumusukullanımınaalıştırmakgibibiramacınınolduğubilinir,ayrıca“vudû”kelimesinindeArapçada“elyı-kamak”mânâsınadageldiğitespitedilirse273otakdirdehadis,“Ateşte pişen yiyeceklerden sonra ellerinizi yıkayın.”şeklindeanlaşılacaktır.

ÖğleveyatsınamazlarınıgeçkılmanınfaziletiüzerindeduranHz.Peygamber,274 ikindinamazınınilkvaktindekılınmasıgerektiğinisöyle-miş, bu namazı geciktirmeye dahi razı olmamış ve güneşin batışındanhemenöncekılanıgördüğündeiseşöyledemiştir:“Bu, münafık namazıdır. (Münafıklar) oturup güneşi gözetir, batışına yakın bir vakitte kalkıp (karga gibi) dört defa yeri gagalar ve Allah’ı az zikreder.”275

Aslında bütünlük ilkesini esas alırsak beş vakit namazın beşi deönemlidir.Birinindiğerineüstünlüğüyoktur.ÖyleyseHz.Peygamber’in,ikindinamazınaatfettiğibuönemnasılizahedilebilir?

ŞahveliyullahDihlevî,saltibadetleilgilibukonuyudahiMedinetop-lumununtarihselvetoplumsalşartlarıylaizahetmiştir.BirtarımtoplumuolanMedine’de,insanlarıençoknamazdanalıkoyacakvakit,ikindivak-tidir;zirabuvakit,esnafınçarşıpazara,çiftçinintarlavebahçesinegittiğienuygunvakittir.276


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

118

277N498Nesâî,Mevâkıt,2;İM680İbnMâce,Salât,4.278Dihlevî,Huccetüllahi’l-

bâliğa,I,438.279HM15703İbnHanbel,

III,439.

Gündüz ikivakittemesaiyapılıyordu:Biri,sabahnamazındanson-rakivakittikibuvakittenamazyoktuveöğlevaktigelmeden—iklimica-bı—herkesevineçekiliyordu.Kaylûle (öğleuykusu)Arap’ınvazgeçilmezalışkanlığıydı;hattasıcakiklimdendolayıHz.Peygamber,öğlenamazınınikindiserinliğinedoğrukılınmasınındahaefdalolduğunusöylemişti.277 Çalıştıklarıikincivakitiseikindivaktiydi.İşteDihlevî’yegöre,bumesaiinsanlarınamazdanalıkoyduğuiçinHz.Peygamber,terğîbveterhîbkastıy-laikindinamazınınönemiüzerindehassasiyetledurmuştur.278

Hadislerde Muhatabı ve Muhatabın Konumunu BelirlemekHadislerisağlıklıanlamanınbirdiğerilkesidehadisemuhatapolan

kimselerinbelirlenmesidir.Ziraherhitapönceliklemuhatapiçindir.Ha-dislerdeHz.Peygamber’indoğrudanve ilkmuhatapları,onundevrindeyaşayankimselerdir.Ancakİslâmdinininevrenselliğiveebedîliğigereği,Hz.Peygamber’inherçağdakidolaylımuhataplarıdaunutulmamalıdır.

Hadislerdeifadeedilenbirhükümyadahusus,muhatabınşahsına,durumuna,güçvekuvvetine,yaşına,maddîdurumuna,cinsiyetine,hattamedenîhalinegöredeğişebilmektedir.ÇünküHz.Peygamberbütünsöz-lerindedaimamuhataplarınındurumveihtiyaçlarınıgözetmiştir.Buyüz-denhadisinzengin-fakir,kadın-erkek,yöneten-yönetilendenkimehitapettiğini;bütünümmetemiseslendiğiniyoksayerelinsanlaramıkonuştu-ğunutespitetmekönemlidir.

HiçşüphesizHz.Peygamber’inhitapettiğitoplumdafarklıkabiliyet-lerdeyaratılmış,ilgi,ihtiyaçvekonumlarıbirbirindenfarklıpekçokinsanbulunmaktaydı.Dolayısıylao,gönderildiğitoplumdayerleştirmekistediğiesasveprensiplerikişilerindurumlarınagöredüzenlemiş,sorusoranla-rınherbirineonuniçinyararlıveonaözgügördüğüşeylerlemukabeledebulunmuştur.Bununenaçıkörnekleriamellerinfaziletikonusundakiha-dislerde görülür.Meselâ, soru soranlardanbirinin gururluolduğunuveinsanlardan uzak olduğunu görerek ona insanlara yemek yedirmeyi vetanıdığıtanımadığıherkeseselâmvermeyienfaziletliamelolaraktavsiyeetmiş,kimizamandaelivediliilediğerinsanlararahatsızlıkverenbirinigörerekonadabundanvazgeçmesiyönündetelkinlerdebulunmuştur.Kı-sacasıo,sorusoranlarınhalinegöreenuygundavranışneyseonuöğütle-miştir.Kimine,“Faziletlerin en üstünü, seninle bağını kesenle irtibat kurman, senden esirgeyene vermen ve sana ağır konuşanı bağışlamandır.”279buyurmuş,


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

119

280B5970Buhârî,Edeb,1;M256Müslim,Îmân,140.281N3159Nesâî,Cihâd,32HM7850İbnHanbel,II,288.282İnsan,76/23.283B4993Buhârî,Fedâilü’l-Kur’ân,6.

“Hangiameldahafaziletlidir?”diyesoranbirine,“Vaktinde kılınan namaz-dır.”cevabınıvermiş,280birbaşkasınınsorusunada,“Allah’a iman ve onun yolunda cihad.”karşılığınıvermiştir.281DolayısıylaHz.Peygamber’inaynısoruyaverdiğifarklıcevaplarçelişkiolarakgörülmemelidir.

Hadislerdeki Tedrîcîlik İlkesini Dikkate Almak Hz. Peygamber, hidayet elçisi olarak gönderildiği toplumda iyiliği

hâkimkılmakvekötülükleriortadankaldırmak içinbiryöntemolaraktedrîcîliği esas edinmişve insanlara ilâhîhükümleri aşamaaşama tebliğetmiştir. Kur’ân-ıKerîm’in yirmi üç yılda âyet âyet ve sûre sûre olarakinmesi282 de tedrîcîlik ilkesinin bir sonucudur.GerekKur’an’ın gerekseHz. Peygamber’in, doğrudan muhatap oldukları toplumdaki yerleşmişinançveuygulamalarakarşıenönemlitavrı,seçicidavranıponlarıtoptanreddetmemesidir.İslâm,sözkonusutoplumunitikadî,hukukî,ahlâkîvekültürelyapısınıbirgerçeklikolarakkabuletmişvebuyapıdakiyerleşikinançveuygulamalarınbirkısmınıaynenkabulederkenbirkısmınıta’dil cihetinegitmiştir.Bazısınıkarşısınaalıpmücadeleederkenbazısıilemü-cadeleyitedrîcîlikgereğikademekademeyapmıştır.

vahyinmuhatabıolaninsanlarınyenidininöğretilerinianlamalarını,kabullenmelerinivehayatatatbiketmelerinikolaylaştırmakgibihikmetle-riolantedrîcîlik;namaz,oruçvezekâtgibiibadetlerdeniçki,zina,kumarvefaizgibiyasaklaravenikâhvetalâkgibitoplumsaldüzenlemelerekadarpekçokkonudaizlenilenbirüslûpolmuştur.BuüslûbunönemveişleviniHz.Âişeşöyleifadeetmiştir:

“Kur’an’dan ilk olarak içinde cennet ve cehennem zikrolunanmu-fassalsûrelernâzilolmuştur.İnsanlarİslâmkonusundabilinçsahibiol-duklarızamanisehelâlveharamâyetlerinâziloldu.Eğerilkönce“İçkiiçmeyin.”yasağı inseydi, insanlar, “Bizasla içkiyibırakmayız!”derlerdi.Eğer ilkönce“Zinaetmeyin.”yasağı inmişolsaydı, insanlar, “Bizzinayıaslabırakmayız!”derlerdi.”283

Hz.PeygamberMuâzb.Cebel’iYemen’egönderirkenonatedrîcîlikil-kesinieldenbırakmamasınışusözlerleifadeetmiştir:“Sen kitap ehli olan bir topluluğa gidiyorsun. Onları, ‘Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in O’nun peygamberi olduğuna şehâdet etmeye’ çağır. Eğer bunu kabul ederlerse iz-zet ve celâl sahibi olan Allah’ın her gün ve gecede kılınan beş vakit namazı onlara farz kıldığını bildir. Bunu da kabul ederlerse Allah’ın zenginlerden alınıp fakirlere


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

120

284B1496Buhârî,Zekât,63.285M5114Müslim,Edâhî,37.

286Karadâvî,Yusuf,Sünneti Anlamada Yöntem,s.267.

dağıtılması şartıyla mallarından sadaka vermeyi farz kıldığını bildir. Bunu ka-bul ettiklerinde, sakın (zekât olarak) onların mallarından en iyilerini alma! Bir de mazlumun bedduasından sakın! Çünkü onunla Allah arasında hiçbir perde yoktur.”284Şuhaldehadisrivayetlerinianlamayaçalışırkenveyorumlarkentedrîcîlikilkesigözönündebulundurulmalıverivayetlerinhangiaşamadavâridolduğutespitedilmelidir.

Hadislerde Nesih Olgusunu ve Nâsih-Mensûh Rivayetleri Tespit EtmekTedrîcîlik ilkesinin bir parçası danesihtir.Nesih, şer’î bir hükmün

dahasonragelenşer’îbirdelillekaldırılmasıdır.Bunagöreİslâm’ınbaşlan-gıcındanitibarenvahyininmesivebazıyükümlülüklergetirmesibirtakımsafhalarhalinde gerçekleşmiştir.Her safhada toplumun şartlarıdikkatealınarakbazıözelamaçlarayönelikolarakbazıgeçicihükümlerdevreyesokulmuş,gözetilenamaçgerçekleşincedebuarahükümlerinuygulama-sınasonverilerekasılhükümbelirlenmiştir.BudurumHz.Peygamber’inhadisleriiçindegeçerlidir.Birhükmüneshedenâyeteyadahadise“nâsih”,hükmüneshedilenâyeteyadahadisede“mensûh”denilir.Hadisilimleriarasında sayılan “Nâsihvemensûhhadisler ilmi”,hadis rivayetlerindenhangilerininhükmünündevamettiğinivehangilerininhükümlerininkal-dırılıponlarlaameledilmeyeceğinikonuedinir.

NesheörnekolarakAbdullahb.Büreyde’ninnaklettiğişuhadiszik-redilebilir:Hz.Peygamberşöylebuyurmuştur:“Daha önce kabir ziyaretini size yasaklamıştım; artık kabirleri/mezarları ziyaret edebilirsiniz. Daha önce kurbanların etlerini üç günden fazla elinizde tutmanızı size yasaklamıştım; artık uygun gördüğünüz kadarını elinizde tutabilirsiniz. Daha önce tulumdan başka herhangi bir kaptan şerbet içmenizi yasaklamıştım; artık bütün kaplardan içebi-lirsiniz, fakat sarhoş edici olanından içmeyin.”285

Hadisler Arasında Görülen İhtilafların Çözüm Yollarını Araştırmak Dinîmetinlerdeasılolan,birbirleriyleçelişmemeleridir.Çünküdinî

metinlerhakikati ifade ederlervebumetinlerinkendi aralarındauyumiçindeolmalarıbeklenir.286Buhükümhadisrivayetleriiçindegeçerlidir.Allah’ınResûlü sıfatıylaHz.Peygamber’den sâdır olan sözler çelişkidenve tutarsızlıktanuzaktır.Ancakbazı rivayetlerarasındazahirençelişki-leringörüldüğüdebirgerçektir. İştehadis ilimleri içerisindehadislerdegörülenteâruzveihtilâflarıkonualan“Muhtelifü’l-hadîs”adlıilminvarlık


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

121

287Çakan,İ.Lütfi,Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları,s.34.288Bunedenlerhakkındadetaylıbilgiveörnekleriçinbkz.Çakan,İ.Lütfi,a.g.e.,s.105-138.

sebebibudur.Muhtelifü’l-hadîs,“makbulbirhadisinaynıkonudakendisigibimakbulbirveyabirçokhadiseyahutötekidelilleregörünürdeveyagerçektemânenmuhalifolmasındanvebumuhalefetingiderilmeyolla-rındanbahsedenilimdalıdır.”287Ancakhemenbelirtilmelidirkiikihadisarasındabirçelişkidensözedebilmekiçinhadislerinherikisinindesıhhatvesübutaçısındanaynıdüzeydemakbulsayılmalarıgerekir.

Hadisler arasındaki ihtilâfın sebepleri arasında Hz. Peygamber’infarklıdurumlarda,durumaözgü farklıdavranış sergilemesi,maksadınagöredeğişikifadelerkullanması,fiillerininhükmünüherdefasındaaçık-lamaması,sorularamuhataplarınagörevegerektiğiölçüdecevapvermesigibihususlarifadeedilebilir.Diğeryandanrâvininhadisinbirkısmınıdu-yupdiğerkısmınıduymamışolması,Hz.Peygamber’inmaksadınıyanlışanlaması,hadisinsebeb-ivürûdunavâkıfolmamasıgibirâviyeaitihtilâfsebeplerindensözedilebilir.Ayrıcahadislerinmânâilerivayetedilmişol-ması, rivayette ihtisar,ziyadeyahut tashifinbulunması,hadislerin lafız-larınınveArapdilininkendineözgü inceliklerive teşrîusulünde takipedilentedrîcîlikilkesigibinedenlerdehadislerdegörülenzâhirîihtilâfınnedenlerindendir.288

Hadisâlimlerihadislerarasındaki ihtilâfıngiderilmesindedörtaşa-malıbirusultakipetmişlerdir.Bunlar:

a)Cem’ ve telif: Aralarında ihtilâf olan hadisleri usulüne uygun birşekilde tevil ederekuzlaştırmavebağdaştırma esasınadayanır.Böyleceherikihadisdeyürürlüktekalırveikisiyledeameletmekmümkünolur.Cem’vetelifusulü,hadislerdekiihtilâfamakulbirizahgetirmekiçinhadisilmininvediğerilimlerinverilerinidikkatealmakzorundadır.Dolayısıylahadisâlimlerininkişiselkabiliyetlerineveyetkinliklerinebağlıolaraksı-nırsızşekildeuygulamaörneğiolabilir.

b) Nesih: Hadislerarasındakiihtilâfıncem’vetelifyoluylagiderilmesimümkünolmadığızaman,hadislerdenesih olupolmadığınabakılır.Nesih,şer’îbirhükmündahasonragelenşer’îbirdelillekaldırılmasıdır.Arala-rında teâruz olduğudüşünülenhadislerdenesih söz konusu ise zamanitibariylesonraolanhadisin(nâsih)hükmüdevameder,dahaöncevâridolanhadisin(mensûh)hükmükalkarveonunlaameledilmez.

c)Tercih: Cem’vetelifimümkünolmayan,aralarındaneshinvarlığınadahükmedilememişbulunanmuteârızhadisler,bazısebeplereistinadentercihişleminetâbitutulur.Bunoktadaaralarındazıtlıkbulunanheriki


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

122

289İhtilafıgidermeyollarıhakkındagenişbilgive

örnekiçinbkz.Çakan,İ.Lütfi,a.g.e.,s.159-224.

290Özafşar,Hadisi Yeniden Düşünmek,s.48.

291Abdurrahman,Abdulhâdî,Sultatü’n-nass,

s.22.

rivayet;isnad,rivayet,râvi,metin,lafız,üslûpvemânâgibiölçütleraçısın-dankarşılaştırılırvediğerinekarşıdahaüstünolantercihedilir.

d) Tevakkuf:Yukarıdabelirtilenüçişlemsonucundahadislerarasında-kiihtilâfhâlâgiderilemezse,tevakkufediliryanibukonudakesinbirhük-mevarılmazvebirçözümbulununcayakadarkanaatizharedilmez.289

iv. Hadislerin Ana Konularını Dikkate AlmakAhkâm HadisleriHadisrivayetlerianakonularıve içerikleri itibariyleçeşitli sınıflara

ayrılır.Bunlardanbirişer’îhükümihtivaeden,sosyalvehukukîmeselele-rikonuedinenfıkhîhadislerdir.“Fıkhîhadislerinsanların,Allahile,hem-cinsleriyle, tabiatla vekendileriyle olan ilişkilerini konu edinen;hak vemükellefiyetlerindilegetirildiği,ibâdât, muâmelâtveukûbâtadairhüküm-lerle,fıkhınusulvekaideleriniiçerenrivayetlerdir.”290 Hadisliteratüründebu türdenhükümvekuralniteliği taşıyanahkâmrivayetlerini toplayansünentarzıkitaplarkalemealınmıştır.EbûDâvûd,NesâîveİbnMâce’nines-Sünen adlıeserleri,bu türünseçkinörneklerindendir.Ayrıcamünha-sıranahkâmhadislerini içerenveyabunlarışerhedenmüstakilkitaplaryazılmıştır. İbnHacerel-Askalânî’nin (852/1449)Bülûğü’l-merâm’ı ileel-Cemmâîlî’nin (600/1203)Sahîh-i Buhârî ileSahîh-i Müslim’deki ahkâmlailgili rivayetleri topladığıUmdetü’l-ahkâm adlı eseribu türünönemli ikieseridir.İbnDakîku’l-Îd’in(702/1302)sonesereyazdığıİhkâmü’l-ahkâm şerhu Umdeti’l-ahkâmadlışerhioldukçameşhurdur.

Kur’anvesünnetinİslâmtarihindeMüslümankültüründeveİslâmmedeniyetindebütünsahalaraolduğugibitoplumsalkaidelerevehukukadakaynaklıkettiğibirgerçektir.AncakneKur’an’ınnedehadislerinko-difiyeedilmişbirerkanunmaddelerimanzumesiolmadığıdaaşikârdır.291 Hadisler,sadecekatıkanunmaddelerioluşturmakgayesiylevâridolma-mıştır.Hatta,hadislerinbüyükbirkısmılafzendeğilmânâolarakrivayetedilmiştirvehadislerinlafızlarıonunakledenrâvilerintasarruflarındanazadedeğildir.Buitibarla,yukarıdaifadeedildiğigibihadisleribirerka-nunmetnigibigörüponlarınhercümlesini,herkelimesini,heredatınıvehattaherharfinigramervedilkaideleriçerçevesindeelealıpbunlardanhükümçıkarmakkatıbiryaklaşımtarzıdır.

Aynı şekildedinîmetinlerdenhükümçıkarmayöntemiolanusûl-ifıkhın bu konudaki özel durumlar dikkate alınmadan hadislere tatbik


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

123

edilmesi de isabetli bir yol değildir.Özellikle de inanç ve ahlâkla ilgilihadislerebuusulüntatbikedilmesi,hadislerinmânâvemaksadınaaykırıbazı anlamave yorumlamalara yol açabilmektedir. Bununyerine,hadislafızlarınıda ihmaletmeksizin,hadisin farklı tarikleri,vürûdsebepleri,bağlamı,vâridolduğufiziksel,kültürel,toplumsalvetarihselçevre(metindışıunsurlar)tespitedilmeli,hadisbuçerçevedeanlaşılmayaçalışılmalıvedeğerlendirilmelidir.

Terğîb ve Terhîb HadisleriKur’an’dadabelirtildiğigibiHz.Peygamber’ingörevleriarasındatop-

lumuuyarmakvemüjdelemekdevardır.Busebepleo,hem“beşîr”(müj-deleyici)hemde“nezîr”dir(uyarıcıvesakındırıcı).Bunauygunolarakin-sanlarıuyarırkenyahutmüjdelerkenbaşvurduğuusul,terğîb (iyiliğiteşviketmek) ve terhîb (kötülükten sakındırmak) olmuştur.Din dilinde terğîb ve terhîb;birüslûp,bir ifadebiçimi,biranlatımtarzı,birdeğerhükmü,bir söylem,bir tasrif vedelâlet çeşidi olarak tanımlanmıştır. Buna göredinin;hakikat,iyi,doğru,sevap,güzel,faziletdediğisözvedavranışlaraözendirmek ve teşvik etmek içinkullanılan ifadelere terğîb, dininbâtıl,kötü, yanlış, günah, rezalet olarak nitelendirdiği söz ve davranışlardansakındırmak, korkutmak, çekindirmek amacıyla kullanılan ifadelere deterhîbdenmiştir.

TerğîbveterhîbKur’an’dadayeralanönemlibiranlatımtarzıdır.Va’d ve vaîd, inzâr ve tebşîr, havf ve recâ, sevap ve ikâb, cennet ve cehennem, ma’ruf ve münkergibihususlarayönelikikilianlatımbiçimlerinasılyeraldıysa,terğîbveterhîbifadelerideaynışekildebirlikteyeralmıştır.Ancakterğîb ve terhîbinyoğunolarakkullanıldığıalanhadisrivayetleriolmuştur.Hz.Peygamber’iniyiye,hayra,fazilete,hakka,hakikate,adalete,ahlâkaözen-dirmekveteşviketmek;kötüden,şerden,reziletten,bâtıldan,zulümdenveahlâksızlıktankorkutmak,çekindirmekvesakındırmakiçinsöylediğihadislereterğîb ve terhîb hadisleridenmiştir.

GerekKur’an’dagereksehadislerdebulunanterğîbveterhîbifadele-rininkendinehasbirdili,üslûbuveanlatımtarzıvardır.Bazenterğîbveterhîbamacıyladolaylıanlatımyollarındanteşbih,temsil,mecaz,istiare,kıssa gibi anlatımlar tercih edilirken, bazende “Allah sever.”, “Allah buğ-zeder.”, “Küfürdür.”, “Şirktir.”, “Cennetliktir.”, “Cehennemliktir.”, “Cennet vacip olur.”, “Cehennem vacip olur.”, “Bizden değildir.”, “İman etmiş olamaz.”, “Mü-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

124

292Demir,Mahmut,Terğîb-Terhîb Hadislerinin

Değerlendirilmesi ve Mevzûât Edebiyatındaki Yeri,s.72vd.

293Kandemir,Yaşar,Mevzu Hadisler,s.199-200,183.183.

min değildir.”, “Yazıklar olsun.”, “Lânet olsun.”gibidoğrudanhükümifadelerikullanılmıştır. Bununla birlikte tek başına kullanılan ifadelerden yahutifadelerindili ve üslûbundan söz konusudeğer hükümlerinin terğîb veterhîb için söylendiği sonucunu çıkarmak zordur. Bunuortaya çıkaran,hadismetinleriiçindebulunanbazıkarinelerilebumetinleriniçbütün-lüğüverivayetlerinİslâm’ıngenelilkeveesaslarıışığındaanlaşılmasıveyorumlanmasıdır.Terğîbve terhîbüslûbununbelirlibirkonusuyoktur.Hadislerdehemenhemenherkonudabuüslûbarastlamakmümkündür.Bununlabirlikteinsanlarıiyiye,güzelevedoğruyasevketmemaksadınıtaşıyankonular,bilhassadaamellerinfaziletleriileedepveahlâkailişkinhususlar,terğîbveterhîbinasılkonusunuoluşturmuştur.Azamelkarşılı-ğındaçokmükâfatyahutküçükbirgünahkarşılığındabüyükcezalardilegetirenrivayetlerdeterğîbveterhîbehamledilmiştir.

Terğîbveterhîbhadisleriileilgilienönemlisorun,bunlarınsağlıklıanlaşılması ve yorumlanmasımeselesidir. Usûl-i fıkhın delâlet bahisle-rindenhareketleherkelimedenhattaherharfveedattanhükümçıkaranbiryöntemleterğîbveterhîbifadelerindendeğerhükümleriçıkarımındabulunulduğutakdirde,gâîyorumvemakâsıdü’ş-şerîadikkatealınmadığızamanciddibiranlamvehükümkarmaşasıortayaçıkacaktır.

Terğîb ve terhîble ilgili en önemli sorunlardan birisi de tergîb veterhîbin hadis uydurma sebepleri arasında yer almasıdır.292Hicrî ikinciveüçüncüasırlardanitibarenbazızâhidkimseler,insanlarıiyiye,güzele,doğruya,hayrateşviketmekvekötü,çirkin,yanlışveşerişlerdensakın-dırmakadınaHz.Peygamber’esöylemediğisözleriizafeetmektençekin-memişlerdir.İşlenenküçükbirgünahahaddindenfazlaağırcezalar,küçükbiriyilikvehayrakarşılıkbüyükmükâfatlarıiçermekuydurmahadisle-rin alâmetlerindenolmuştur.Aynıhusus terğîbve terhîbüslûbunundaözelliklerindendir.Ancak,Kur’ân-ıKerîmvemakbulhadislerdekiterğîb-terhîbifadelerigayetölçülüdür.İnsanlarıhaddindenfazlaümideveaşırıbirkorkuyakaptırmadandengelibirdünyaveâhiretsevgisivecanlılığıiçindebulundurmakgayesigözetilmiştir.293

Ahlâk, Fazilet ve Zühdle ilgili HadislerHadislerdenbazılarıahlâk, fazilet,âdâbvezühdile ilgilidir.Ancak

bir bilim alanı olarak ahlâkı hadis kaynaklarında veya hadis kitapları-nınbölümvebâbbaşlıklarındaaramakyanlışolur.Zirabueserleritasnif


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

125

294T1295Tirmizî,Büyû’,59.295M5571Müslim,Libâsvezînet,119.296D2564EbûDâvûd,Cihâd,52.297D4168EbûDâvûd,Tereccul,5.298T1456Tirmizî,Hudûd,24.299D3128EbûDâvûd,Cenâiz,24,25.300EM892Buhârî,el-Edebü’l-müfred,307.301N4446Nesâî,Dahâyâ,41.302M3794Müslim,Itk,20.303T1119Tirmizî,Nikâh,28.304D4097EbûDâvûd,Libâs,28.305D3580EbûDâvûd,Kadâ’(Akdiye),4.306M4092Müslim,Müsâkât,105.307N4427Nesâî,Dahâyâ,34.308DM2572Dârimî,Büyû’,12.309N4427Nesâî,Dahâyâ,34.310T2753Tirmizî,Edeb,12.

edenmusanniflerinzihnindeahlâk,dinvedünyatasavvuruiçindedininbütünündenayrıştırılmışveyalıtılmışayrıbiralandeğildir.Ahlâk,Hz.Peygamber’dengelenherşeydir.Buaçıdanhadisrivayetlerinintamamınınahlâkî yönlendirmevebildirimler içerdiği söylenebilir.Hadiskaynakla-rındabilhassaahlâkaveahlâkîkonularaayrılmışmüstakilkitap,bölümverivayetlerinvarlığıdabirgerçektir.Ancakburivayetlerinsağlıklıolarakanlaşılmasıveyorumlanabilmesiiçindegözönündebulundurulmasıge-rekenbazıhususlarvardır.Şöyleki:

a)Hadisler, tek tekbazıdavranışlardanhangisininahlâkîolduğunu,hangisininahlâkîolmadığınısöyler.Ahlâkîilkeyiörneklerüzerindenverir.

b) Hadisrivayetlerindebolmiktardabulunandeğerhükümleri ilebirdavranışıahlâkîkılantemeldeğerarasındakiilişkiokuyucutarafın-danbirtemelebağlanmalıdır.Zirarivayetlerdeyeralandeğerhükümleriiletemeldeğerarasındaherzamanbirebirörtüşmesözkonusuolmaya-bilir.Meselâ,hadisrivayetlerindeellikadarolumsuzdavranışveinsantipinin “lânetlendiği” ifade edilmiştir. İçki içen,294 takma saç takan,295 kızgındemirlehayvanlaradamgavuran,296 dövmeyapanveyaptıran,297 Lûtkavmininameliniyapan,298ölününardındanferyatvefiganeden,299 âmâbiriniyanlışyönesaptıran,300 canlıbirvarlığıhedefedinen,301 ken-disinibabasındanbaşkasınanispeteden,302 hülleyapanveyaptıran,303 kadınlara benzemeye çalışan erkekler ile erkeklere benzemeye çalışankadınlar,304 rüşvet alan ve veren,305 faiz yiyen ve yediren,306 anne ba-basına lânet eden,307 karaborsacılık yapan,308 arazilerin sınırlarını de-ğiştiren309 vemeclis halkasının ortasına oturan kimseler310 hadislerdelânetinmuhatabı olmuşlardır. Lânet, bir kişininAllah’ın rahmetindenuzakolacağınıbildirmektir.Lânetigerektirendavranışlarabakıldığında,bunlarınbirbirindenfarklıdeğerdüzeylerinesahipolduklarıgörülecek-tir.RivayetlerdekivurgunedeniylegenişMüslümanhalkkitlelerisevapvaadedilendavranışları,ahlâkîsorumlulukgereğitavsiyeedilendavra-nışlaraöncelemiştir.

c)Hadisedebiyatıİslâmahlâkınınenüstilkelerini,değerlerdüzeneğihâlindebirbütünolaraksunmuştur;ancakahlâkfelsefesindeolduğugibibudüzenekiçinsistematikbirtasnifgetirmemiştir.Bunedenle“gayede-ğerler”ile“vesiledeğerler”iokuyucununayırtetmesigerekir.Bubağlamdarivayetlerdentikeldavranışkalıplarıçıkarmakyetmez.Sözkonusudavra-nışkalıplarınıamaçdeğerlervearaçdeğerlerlebirliktedüşünmekgerekir.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

126

311Bukonuhakkındagenişbilgiiçinbkz.Hatiboğlu,

MehmedSaid,Hz. Peygamber ve Kur’an Dışı Vahiy(Gaybi

HadîslerMeselesi).

d) Hadis rivayetlerindedile getirilen ahlâkî davranışlar ilâhî rızayıkazanmayaveilâhîbuyruğariayetetmeyedayanır.Dolayısıylabirmüminiçin değer hükmü ifade eden bir rivayetin yahut rivayette dile getirilentutumvedavranışınkaynağıoldukçaönemlidir.BukaynakbizzatKur’antarafından bütün insanlığa numune-i imtisal olarak gönderilen ve yük-sekahlâksahibiolanHz.Peygamber’dir.Ancakbununyücebirkaynağadayanmasıtekbaşınayeterlideğildir.Bizzatkaynağagiderekgerekriva-yettekideğeryüklüönermeningerekserivayettebizenakledilendavranı-şınahlâk-değerilişkisiaçısındandaanlaşılmayaçalışılmasıgerekir.Hz.Peygamber’in söz, tutumvedavranışlarına yönveren,Kur’an’ın sözünüettiğiyüksekahlâkınilkelerimidir?Yoksayüksekahlâkınasılbelirleyi-cisibizzatHz.Peygamber’insöz,tutumvedavranışlarınınkendisimidir?BaşkabirifadeyleahlâkmıHz.Peygamber’intutumvedavranışlarınıbe-lirlemiştir?YoksaHz.Peygamber’indavranışlarımıahlâkıbelirlemiştir?Elbettekiburadakarşılıklıbirilişkiolduğuaçıktır.Yüksekahlâkîerdem-lerienmükemmelkıvamıilesergilemekiçingönderilenSonPeygamber’insünnetinindeahlâkınbizzatkendisiolduğuunutulmamalıdır.

Fiten ve Gayb ile İlgili Hadisler Hadislerdenbazılarıgelecekteortayaçıkacaksosyalkargaşa,içsavaş

gibiönemliolaylarvekıyametalâmetlerinedairhaberlerikonualır.“Fiten ve melâhim rivayetleri”adıverilenbuhaberleriiçerengenişbirhadisyazınıvardır.Müstakilfitenkitaplarınınyanısırakonuluhadiseserlerininfiten, melâhim, eşrâtü’s-sâa, imâre, meğâzî, menâkıb, sıfatü’l-kıyâmegibibölümle-rindebutürhaberlereyerverilir.Bueserlerdeağırlıklıolarakİslâmtoplu-mundaçeşitlidinîvesiyasîsebeplerleortayaçıkanhertürsosyalkargaşa,savaşveölümlesonuçlananolaylarvekıyamettenöncezuhuretmesibek-lenenalâmetleredairhaberleryeralmaktadır.

Fiten vemelâhimedair haberler genel anlamda gayb ile ilgili riva-yetler arasında değerlendirilmiştir. Gaybî rivayetlerin kaynağı mesele-si veHz. Peygamber’in gayb bilgisinin kaynağı daima tartışma konusuolmuştur.311Bunoktadagaybadairhaberleri icmâlî (genelbilgiler içerenhaberler)vetafsilî(özel/detaylıbilgileriçerenhaberler)olmaküzereikiyeayırarakdeğerlendirmekisabetligörünmektedir.Hz.Peygamber’inileridehalkarasındasosyalhuzursuzluklarınzuhuredeceğinedairgenelifade-lerini, onun şahsî fetânet vebasireti yoluylamüstakbel tehlikelerekarşı


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

127

312Çelebi,İlyas,“FitenveMelâhim”,DİA,XIII,149-153. 313Çelebi,İlyas,“a.g.m.”,DİA,XIII,149-153.314Âl-iİmrân,3/7.

ümmeteyöneliknebevîuyarılarolarakkabuletmekmümkündür.Ancakfitenvemelâhimedairbütünhaberlerin icmâlînitelikteolmadığıbilin-mektedir.Buhaberler arasındabellikişi veolaylarla ilgili ayrıntılıbilgiverenler de bulunmaktadır. Bunlar öncelikle isnad yönünden ve vahiykaynaklıolupolmamalarıaçısındanelealınıpincelenmeli,Kur’an,sünnetvetarihîgerçeklerledeuyumiçindeolupolmadığıgözdengeçirilmelidir.Hz.Peygamber’enispetedilerekonunkendisindensonrameydanagelecekbazıhadiselerhakkındatafsîlîbilgilerverdiğinibildirenbütünrivayetlerihtiyatlakarşılanmalıdır.312

Diğer yandanuzak geleceğe ait haberlerin büyükbir kısmının, ilkfitne döneminde meydana gelen olayların müminler üzerinde uyandır-dığıümitsizlikduygularını yansıttığı görülmektedir.Bu tür rivayetlerdekötülüklerintoplumdagiderekyaygınlaşmasıhususukaderinbirsonucuolarakgösterilmekte,Müslümanlariçinçokkaramsarbirgeleceköngörül-mektedir.Ayrıcaburivayetlerin,özellikleHz.Osman’ınşehitedilmesin-densonraortayaçıkan iktidarmücadeleleri sırasında farklı tavırlar ser-gileyen çevreler tarafından güçlübir savunma aracı olarakkullanıldığı,olaylarakendi tercihleri doğrultusunda yönvermek isteyen zümrelerin,kendilerincebenimsenentavrınHz.Peygambertarafındandaonaylananbiryöntemolduğunubelirtmekamacıylabutürrivayetlerebaşvurduklarıgerçeğidegözdenuzaktutulmamalıdır.313

Müteşâbih Hadisler HadislerdenbazılarıdatıpkıbazıKur’anâyetlerigibimânâsıitibariy-

lemüteşâbihtir.Başkabirifadeylebazıhadislerisadecezahirîanlamlarıiledeğerlendirmekbirtakımgüçlüklereyolaçar.Butürdenmetinlerinanla-mınıyalnızcalafızlarındanhareketletespitetmekoldukçazordur;onlarıanlamakiçinilimdederinleşmişyetkinbilginlerin314konuylailgiliaçıkla-malarınaveyorumlarınakulakvermekgerekir.Kur’ân-ıKerîm’devehadisrivayetlerindemüteşâbihözelliğitaşıyannasslarınbulunmasınınkuşku-suzbazıhikmetlerivardır.Herşeydenöncediningaybîkonularıvekay-nakları,hemkaynakhemdekonularıaçısındanaşkınbirniteliğesahiptirveözellikleAllah’ınzâtınavemelekûtâleminedairbazıhususlarıninsanidrakiniaştığıaçıktır.YüceAllahbuâyetlerleinsanlarıbirimtihanatâbitutar.Diğeryandanmüteşâbihmetinlerinsanı,onlarüzerindedüşünmeyeveaklınıkullanmayasevkeder.Hattamüteşâbiholgusu,dinîmetinlere


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

128

315Yavuz,YusufŞevki,“Müteşâbihü’l-Kur’ân”,DİA,

XXXII,s.206.316B1145Buhârî,Teheccüd,

14;M1772Müslim,Müsâfirîn,168.

317İbnHacer,Fethü’l-bârî,X,134.

zenginlikvederinlikkazandırır.315Şuhaldeçeşitlizamanvecoğrafyalardafarklıkültürlere sahip insanlar tarafındanokunanmüteşâbihhadislerdeokuyucununbilgidüzeyinegörefarklıanlayışlarınortayaçıkmasıtabiîdir.Ancaköylemüteşâbihhadislervardırki,butürdenhadislerinuygunbiryollaaçıklanmasıveyorumlanmasıbirzorunlulukarzetmektedir.Meselâ,EbûHüreyre’denrivayetolunduğunagöreResûlullahşöylebuyurmuştur:“Allah Teâlâ her gecenin son üçte birinde dünya semasına iner ve şöyle seslenir: ‘Her kim dua ederse duasına karşılık veririm, her kim benden bir şey isterse iste-diğini yerine getiririm, her kim benden bağışlanma dilerse onu affederim.’”316

Bu hadis üzerine kelâmcılar ile hadisçiler arasında ve hadisçilerinkendiaralarındahararetlitartışmalarmeydanagelmiştir.Oysabuvebunabenzerhadislerdeanlatılmakistenen,neAllah’ındünyasemasınainişinedearşaçıkışıdır;asılvurgulanmakistenenhusus,onunrahmetkapısınındaimaaçıkolduğu,kullarınahepyakınolduğuvebuyakınlığınbelirliza-manlardadahadaarttığıdır.Nitekimhadisinbütüntarikleribirleştirildiğizamanbuaçıkbirşekildeanlaşılmaktadır.

Tıbb-ı Nebevî ile İlgili Hadisler Birpeygamberolarak insanlara ilâhîhakikatleri tebliğ etmekle yü-

kümlüolanResûl-iEkrem,birinsanolarakdatebliğalanınagirmeyende-ğişikkonulardagörüşbeyanetmiştir.Bukonulardanbirisidetıptır.AllahResûlü(sav)hemkendisihastalanıncahemdeçevresindekilerinsağlıklarıbozulunca,çeşitlitedaviyollarındanveilaçlardanbahsetmişvebunlardanbazılarınıtavsiyeetmiştir.Hz.Peygamber’intıplailgilisözkonusugörüş,önerivetavsiyelerihadisliteratüründe“Tıbb-ı Nebevî”veya“Kitâbü’t-tıbb” başlıklıbiredebiyatavücutvermiştir.

ÜnlühadisâlimiİbnHacerel-Askalânî(852/1449)Hz.Peygamber’in,bedenlerindeğilkalplerintabibiolduğunusöyler:“Tıp(tedavi)ikitürlü-dür:Birincisibedenin tıbbı, ikincisikalbin tıbbıdır.Kalbin tıbbı, ancakResûl-iEkrem’inYüceAllah’tangetirdiği (din) ile olur.Bedenin tıbbınagelince,bukonudahemAllahResûlü’nehemdebaşkainsanlaraaitsözlervardırvebunlarınçoğutecrübeyedayanır.”317

BirrivayetteiseAllahResûlü’nüneşlerindenHz.Âişe’ninyeğeniUrveb.Zübeyr, teyzesiHz.Âişe’ye şöylebir soru sormuştur: “Eyanneciğim!Senin(yüksek)anlayışınaşaşırmıyorum;çünküsenResûlullah’ıneşi,EbûBekir’inkızısın.Şiirvetarihbilginedeşaşırmıyorum;ziraEbûBekir’in


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

129

318HM24884İbnHanbel,vI,66.319İbnHaldûn,Mukaddime, 488.320Dihlevî,Hüccetüllahi’l-bâliğa,I,271.321Hûd,11/38.322Enbiyâ,21/80;Sebe’,33/10.323Görmez,Mehmet,Metodoloji Sorunu,s.175.

kızısınveEbûBekirbukonulardaenbilgilikimseidi.Ancaktıpbilgineşaşırıyorum;bununasıl vekimdenöğrendin?”Hz.ÂişebununüzerineUrve’ninomzunavurarakşucevabıvermiştir:“Urveciğim!Resûlullahöm-rününsonundahastalandığındahertaraftanArapheyetlerigelirdi.Onlar(tıp ile ilgili) önerilerde bulunur, ben deHz. Peygamber’i onlarla teda-viederdim.”318Hz.Âişe’ninsözlerindenanlaşıldığıgibiAllahResûlü’nüntıp ile ilgili söylediklerininbüyükkısmıpeygamberlikvevahiy ile ilgiliolmayıp tamamen içindeyaşadığı toplumun tecrübevebilgibirikiminedayanmaktadır.

İbnHaldûn(808/1405)da tıpla ilgili rivayetlerinHz.Peygamber’inbizebildirmekveöğretmeklemükellefolduğutemeldinîbilgilerindışın-dakaldığınıvebuhadislerinbizimiçinbağlayıcıolmadığınısöylemiştir.O,Resûlullah’ıntıpileilgilitavsiyelerinideğerlendirirkenşöyledemiştir:“Hz.Peygamber,bizediniöğretmekiçingönderilmiştir;netıpnedebaşkabirşeyiöğretmekiçindeğil.”319Dihlevî’yegöredeHz.Peygamber’ininsanolarakyaptıkları,örfveâdetemebniolarakyaptıklarıvetecrübeyedaya-narakişledikleri,risâletgörevinindışındakalanfiillerdirvebutürfiillerbağlayıcıdeğildir.320Hülasa,Hz.Peygamberbizetıp,ziraat,sanat,ticaretgibi şeyler öğretmeye gelmemiştir. Hz. Nuh’a gemicilik,321 Hz. Dâvûd’azırhyapımıvedemircilik322öğretildiğigibiPeygamberimizeöğretilenözelbirişveyasanatolmamıştır.Ancakbudurum,onuntıp,ziraatvesanatileilgilihiçbiraçıklamayapmadığıanlamınagelmez.

B. SÜNNETİN ANLAŞILMASISünnet, esas itibariyle davranışa ve uygulamaya yönelik bir içe-

riğe sahiptir. Ancak bir hareket ve davranışın sünnet adını alabilmesiiçin özgünlük, süreklilik, bilinçlilik, örneklik, doğruluk,mutedillik vekuralsallıkgibivasıfları taşımasıgerekir.323Özelanlamdasünnet,AllahResûlü’nünMüslümanlariçinörneklikteşkiledensözleri,davranışlarıveonaylarıanlamınagelirken,genelanlamdasünnetileHz.Peygamber’ingenelörnekliğiverehberliğikastedilir.Sünnetayrıca“MedinetoplumuvedevletiiçindeHz.Muhammed’e(sav)sosyal,siyasal,ekonomikveahlâkîtümsahalardarehberlikedenesaslar”şeklindebirdinî ilkevedeğerlermanzumesiolarakdatanımlanabilir.Buiçeriğisebebiylesünnet,hadistenfarklıolduğuiçin,sünnetinsağlıklıanlaşılmasıveyorumlanabilmesinindebazıtemelilkeveesaslarısözkonusudur.Bumülâhazalarçerçevesinde


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

130

324Nisâ,4/64.325Âl-iİmrân,3/31.

326En’âm,6/90.327Ahzâb,33/21.

328D4604EbûDâvûd,Sünne,5.

sünnetinanlaşılmasındakitemelilkeveesaslarışuüçbaşlıkaltındaelealmakuygunolacaktır:

• Sünnetinİslâm’dakiyerinibilmek.•Hz.Peygamber’inrehberliğiniveörnekliğinibilmek.•Hz.Peygamber’infiillerininyapıveözelliklerinibilmek.

i. Sünnetin İslâm’daki Yerini ve Değerini BilmekÖzel anlamda Hz. Peygamber’in bir davranışının sünnet olup ol-

madığınıanlayabilmekiçinHz.Peygamber’ingenelanlamdasünnetininİslâm’dakiyerinindoğrutespitedilmesigerekir.Başkabirifadeyle“örnekbirhayattarzı”,“Hz.Peygamber’intopyekûnörnekliği,rehberliğiveön-derliği”mânâsındaki“genelanlamdasünnet”ianlamadan,onunbirdavra-nışınındinîdeğerinianlamakkolayolmayabilir.AncakbudeğeriyalnızcaHz.Peygamber’eitaatetmeyi,324onatâbiolmayı,325onurehberedinmeyi326 veonuörnekalmayı327emredenâyetlerdeyahut“Bana Kitap (Kur’an) ile bir-likte onun bir benzeri de verilmiştir.”328şeklindekihadislerdearamakeksiklikolur.Sünnetindeğeri,İslâmdavetininkenditabiatındasaklıdır.SünnetindeğerinianlayabilmekiçinKur’an’ınonaverdiğideğer,Hz.Peygamber’inonayüklediğianlam,vahyinbirpeygambervasıtasıylaindirilmesininhik-meti,peygamberlerininsanlararasındanseçilmesininanlamıvesünnetinMüslümankültürveİslâmmedeniyetininoluşumundakirolüçokiyitespitedilmelidir.Zirasünnet,mücerretbirbilgikaynağıdeğil,aynızamandaİslâm’ınveMüslümanlarınvarlık,bilgi,ahlâkvebirbütünolarakdeğer-ler sisteminekaynaklık edenhayatîbirdeğerlermanzumesidir. Sünnet,inançesaslarıveibadetlerdengünlükhayatınbütünalanlarınakadarMüs-lümanlarakılavuzlukedennebevîbirrehberdir.Sünnet,kelâmdanfıkha,sanattanedebiyatahattamimariyekadarMüslümankültürününvemede-niyetininkurucuöğesidirveonubirbütünolarakböyleokumak,anlamakvedeğerlendirmekgerekir.

İslâmiyet’indoğuşundankısabirmüddetsonradünyayayayılmasın-da,yerleştiğibölgelerdesürekliliğininsağlanmasındave farklıkültürvecoğrafyalardayaşayanmensuplarıarasındaortakbirsülukveyaşamabi-çimininoluşmasındasünnet-inebeviyyeninrolübüyükolmuştur.İslâm’ınMekke’dekimütevazı başlangıcından bir dünya dini hâline gelişine ka-darkigelişimsürecindeherdurumdabenzerlikarzedenbirkültürüna-sılmeydanagetirdiğiancaksünnetinetkisiyleaçıklanabilir.Sünnet,farklı


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

131

329Nasr,SeyyidHüseyin,İslâm, İdealler ve Gerçekler,s.92-93.330Bukonudabkz.MehmetGörmez,“Klasik Oryantalizmi Hadis Araştırmalarına Sevk Eden Temel Faktörler Üzerine”,s.11-31.

zamanlardavecoğrafyalarda,kadimdinvekültürlerinetkisisürmeyede-vamederkenyerlihayatınalışkanlıkları,örf,âdetvegeleneklerinerağmenmüşterekvekendineözgübir İslâmkültürününmeydanagelmesindekibaşlıcaunsurdur.

DünyanınmuhtelifyerlerinedağılanmilyonlarcaMüslümangünlükhayatlarındaHz. Peygamber’in sünnetlerini örnek almaktadırlar.Müs-lümanlarondörtasırdanberiHz.Peygambernasıluyanmışsasabahlarıöyle uyanmaya, o nasıl yemek yemişse öyle yemeye, nasıl yıkanmışsaöyle yıkanmaya ve hatta tırnaklarını onunkestiği gibi kesmeye gayretgöstermişlerdir.Müslüman toplumları birleştirmek konusunda, günlükhayatınenbasithareketleriiçinbuortakörneğinvarlığındandahabüyükbirgüçmevcutdeğildir.ÇinlibirMüslüman,hernekadarÇinırkındandaolsa,bazıyönlerdenAtlantiksahilindekibirMüslüman’ındavranışınabenzeyenbirtutum,davranış,hareketveyürüyüştarzınasahiptir.Bununsebebi,herikitoplumundaasırlarboyuncaaynıörneğetâbiolmalarıdır.HerikiyerdedeHz.Peygamber’insünnetininruhundanbirşeylergör-mekmümkündür.Butemelbirleştiricifaktör,birörneklikolarakbuor-taksünnetveyayaşayıştarzıöncelikleKur’an’dan,ikinciolarakdadahadoğrudanvedahahissedilirbirtarzdaHz.Peygamber’in,hadisvesün-netindengelmektedir.329

İslâm’ınsimasınadamgasınıvuranveİslâmdünyasındakiortakdinîgörüntüyüverensünnettir.Hattabubirliğinsadeceinançveibadetlede-ğil,yemeiçme,giyimkuşamgibitemelihtiyaçlarınahlâkîesaslarıdâhilhayatıneninceteferruatınakadaryansımışolmasıpekçokoryantalistindikkatiniçekmişvesünnetvehadisi,İslâmtoplumlarınıtahliledeceksos-yalvekültürelantropolojininentemelkaynağıolarakgörmelerinevesileolmuştur.330 İslâm’ın tarihsel deneyimi ve bu deneyim içinde ortaya çı-kanfarklıdüşünceokullarınıanlamada“süreklilik”ve“değişim”anahtarkavramlardır. Zira küçük bir şehir devletinden büyük imparatorluklarauzananİslâm’ıntarihi,aynızamandasüreklibirdeğişimtarihidir.İlkasır-lardadinî,siyasîvesosyalhermeseledeortayaçıkanihtilâflarbudeğişi-meverilecek cevapla ilgilidir.TarihboyuncaHz.Peygamber’in sünneti,İslâm’ınçarpıkdeğişimlerekarşıkullanılanenbüyükmukavemetgücüolmuştur.Zamanzamanmakulveolmasıgerekendeğişimleriçindeha-dislerdenhareketleolumsuztavırlartakınıldığıolmuştur.Siyasî,fikrîvesûfîgeleneğingelişimsüreçleri “heryenilikmuhdes,hermuhdesbid’at,


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

132

331M2005Müslim,Cum’a,43;N1579Nesâî,Îdeyn,22.

332Sünnetvehadis,İslâmPeygamberi’ninsözve

uygulmalarınıtemsilettiğiiçinMüslümanlarher

dönemdebuikimefhumayüksekilgivealâka

göstermişlerdir.Ancakİslâmtarihininüçdönüm

noktasında,builgivealâkadahafazlaartmıştırHerüçdönemdensonra,hadisin

telifvetasnifçalışmalarınahızverilmiştir.Birinci

dönem;ÜçüncüHalifeHz.Osman’ınöldürülmesiylebaşlayan,CemelveSıffînSavaşları’ylaalevlenen,ilkhilâfetdüzeninden

saltanatageçişleneticelenendönemdir.İkincidönem;656/1258yılındaİslâm’ın

hilâfetmerkeziolanBağdat’ınyağmalandığı

veHindikuşDağları’ndanKızıldenizveAkdeniz’ekadarMüslümanların

yaşadığıbütüncoğrafyanınMoğollartarafındanistilâ

edildiğidönemdir.ÜçüncüdönemiseRönesansveSanayiDevrimiile

başlayan,sömürgehareketleriyledevamedenveimparatorluklarınçöküşüile

biten dönemdir.333Ahzâb,33/45;Fetih,48/8;Müzzemmil,73/15;Bakara,

2/143;Nahl,16/89;Hac,22/78.

herbid’atdalâletveherdalâletininsanıgötürdüğüyercehennem”331hadisiileeleştirilmiştir.

Hz.Peygamber’insünnet-iseniyyesi,asr-ısaadetisürekliolarakşimdi-kizamanataşımanınadresiniifadeeder.Zirasünnettarihtekalanveböy-lecemaziolmuşbirşeydeğildir.Sünnetvehadisin,özündeyatanevrenselilkeleribakımındantarihüstübirözelliğivardır.Sünnet-iNebeviyyebil-hassasiyasî,sosyalvekültürelçöküşveçözülmezamanlarındakurtuluşhareketlerininanamalzemesiolmuştur.332Sarsıntıveçöküşünsebeplerisadece inançlarınzayıflamasındaaranmış, inançlarınzayıflığı iseyirmi üçyılsürensaadetdönemininsafveberrakdüşüncelerininkaybolması-nabağlanmıştır.Her çöküş anında yeniden yükselebilmek asr-ı saadetedönüşebağlanmışvebudurumdayapılacaktekşeyin,Hz.Peygamber’inyaşadığızamandiliminivebuzamanahâkimolanhayattarzınıyenidenkeşfederek,osafveberrakinancınanailkeleriniyenidenhayatageçirmekolduğudüşünülmüştür.Hz.Peygamber’iveyaşadığısaadetasrınıkeşfet-meninyolununise,onunsöyledikleriniveyaptıklarınıyanihadislerinivesünnetiniyenidenihyaetmektengeçtiğikabuledilmiş,budaasr-ısaadetinyaşayanbelgeleriolansünnetvehadisinöneminiartırmıştır.Bubağlamdasünnetvehadis,asr-ısaadetisüreklişimdikizamanataşımagayretiniifadeetmişvebaşlangıçdönemindenuzaklaşanümmetikaynaştıranbir araçvazifesigörmüştür.

Aslındailâhîvahiyilenebevîsünnetbirbirindenayrıolarakdeğerlen-dirilemez.Kur’angerekçegösterilereksünnetitoptanreddetmetavrınınilmîveahlâkîbirtemeliyoktur.SünnetiyüceltmeadınaHz.Peygamber’ibeşerüstübirkonumayükseltmegayretidemakbulvemutebergörülemez.

ii. Hz. Peygamber’in Evrensel Rehberliğini ve Örnekliğini Bilmekvahiykaynaklıilâhîöğretilerilebeşerîdüşüncevesistemlerarasın-

dakientemel farklardanbiri, ilâhîöğretilerinnazariyelerüzerinedeğil,peygamberlerinörnekuygulamaveyaşantılarıüzerinebinaedilmişolma-larıdır.YüceAllah,insanlığagönderdiğivahyisayısızyollarlabildiripaçık-layabilirdi;ancakbirinsanındinibizzatyaşayarakinsanlaragöstermesini(şâhid-şehîd)333uygungörmüştür.Busebeplepeygamberinsadecesözlüifa-delerideğil,dinintatbikisadedindesergilediğiörnekfiilleri,tutum,tavırvedavranışlarıdaopeygambereinananlariçinhayatîehemmiyetarzeder.Kur’ân-ı Kerîm’in bildirdiğine göre müminler onun sözlerine uymakla


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

133

334Nisâ,4/64.335Haşr,59/7.336Âl-iİmrân,3/31.337En’âm,6/90.338Ahzâb,33/21.339Ahzâb,33/21.340B631Buhârî,Ezân,18.341M3137Müslim,Hac,51.342Bkz.EbûŞâmeel-Makdisî,el-Muhakkak min ilmi’l-usûl fi mâ yetealleku bi-ef’âli’r-Resûl,s.125.343Bkz.Gazâlî,el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl,II,212.344EbûŞâmeel-Makdisî,el-Muhakkak,s.126.

(itaat),334emirveyasaklarınaboyuneğmekle(inkiyâd)335mükellefoldukla-rıgibiörnekdavranışlarınatâbiolmakla(ittibâ),336onurehberedinmekle(iktidâ)337veonuörnekalmakla(teessî)deemrolunmuşlardır.338ZiraHz.Peygamberonlaragüzelbirörnek(üsve-i hasene)olarakgönderilmiştir.339 AllahResûlübizzatkendiside,“Namazı benden gördüğünüz gibi kılın.”,340 “Hac ibadetinin gereklerini benden öğrenin.”341hadisleriylemüminlerinken-disiniörnekalmalarınıistemiştir.

AllahResûlü’nünvesünnetininbuayrıcalıklıveönemlikonumuge-reği,müminlerarasındaHz.Peygamber’eitaatireddeden,onatâbiolma-yakarşıçıkan,onunrehberliğiniveörnekliğinikabuletmeyenherhangibir kimsenin olamayacağımuhakkaktır. AncakHz. Peygamber’e itaatinmânâsı,onatâbiolmanınanlamıveonuörnek/rehberedinmeninkeyfiye-tikonusundafarklıgörüşveyaklaşımlarvarolagelmiştir.

Hz.Peygamber’inhangifiilininbağlayıcısünnetolduğunubelirlemekoldukçagüçtür.Bugüçlüğünenönemlisebebi,İslâmdinininkenditabia-tındankaynaklanmıştır.Zirayoldainsanlaraeziyetverenbirmaddeyikal-dırıpatmayıimanıntarifiiçinesokmuş,hayatıeninceteferruatınakadarkuşatmışolanbirdininemirveyasaklarınıbuyöndetasnifetâbitutmakgerçektengüçtür.AynıgüçlükHz.Peygamber’infiillerinideğerlendirirkendekendinigöstermiştir.Çünküo,hemsıradan insanlargibiyiyip içen,konuşan,doğupyaşayanveölenbirbeşer;hemdedinîbuyruklarıtebliğ,hükümleribeyanveaçıklama,İslâm’adavetveİslâm’ıöğretmegibigörev-leriolanbirpeygamberdir.Hemilâhîvahyemazharolanveonuiletenbirnebî,hemdekendire’yveictihadıilegörüşbeyanedenbiridir.Hembirbirey,hemdetoplumungelenekleri,örfveâdetlerinidikkatealanbiridir.Ayrıcabiridareci,insanlararasındaçıkandavalarabakanbirhâkim,savaşzamanlarındabirkomutan,camideimamdır.Bütünbuvasıflarıuhdesin-debulunduranResûl-iEkrem’indavranışlarınısünnetolmakbakımındantasnifetmekelbettekolaydeğildir.

Bazı fakihlerHz.Peygamber’inher fiilinin,hatta sükûtve eylem-sizliğinin bile bizim için dinî bir hüküm ifade ettiğini söylerken,342 bazıları bunu kabul etmemiş ve Resûlullah’ın fiilerini çeşitli yönler-den ayrıma tâbi tutmuştur.343Hz. Peygamer’inmücerret fiillerini delilsayanlararasındaher fiilininaynenyapılmasınıvacipgörenlerolduğugibimendupsayanlardaolmuştur.344Bukonudaasılüzerindedurulanhusus,Peygamber’e tâbiolmanınnedemekolduğu ile ilgilidir.Kimisi


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

134

345Gazâlî,el-Mustasfâ,II,218.346Gazâlî,el-Menhûl min

ta’lîkâti’l-usûl, s.226.Gazâlî’ninfarklıyaklaşımıiçinbkz.Gazâlî,Kitâbü’l-erbaîn fî usûli’d-din,s.55.

Peygamber’e tâbiolmak(ittibâ) ileonu taklitetmeyi,onuörnekalmak(teessî)ileonabenzemeyi(teşebbüh)birbirinekarıştırmıştır.BunoktadaAllahResûlü’nütaklitetmekveyaşeklenonabenzemekileonurehberedinmek(iktidâ),onuörnekalmak(teessî)veonatâbiolmak(ittibâ)ara-sındabirayrımyapmakönemkazanmaktadır.

Hz.Peygamber’invefatındansonraonunörnekliğiniverehberliğinidevamettirmeninyolu,sünnetinetâbiolmayabağlanmıştır.Ancakaynıtartışmalardahayoğunolarakbusefersünnetetâbiolmanınanlamıüze-rinde yaşanmıştır. Sünnete tâbi olmaktanmaksat, örneklik kavramınınaslîmahiyetindeolduğugibiseçicidavranarakHz.Peygamber’iörnekal-makmı(teessî),yoksahiçbirayrımyapmaksızınherkonudaonutekrarla-mak(taklit)veonabenzemeyeçalışmakmıdır(teşebbüh)?

Beşinci hicrî asrın en gözde İslâm bilginlerinden İmamGazâlî HzPeygamber’iörnekalmakileonabenzemeyibirbirindenayırmışve“Hz.Peygamber’e saygıgösterip tazimdebulunmak,onabenzemekleolmaz.”demiştir.Bunuşöylebirörnekileaçıklamıştır:“Birkralagösterilensaygı,onunemirveyasaklarınaboyuneğmektir;yoksaobağdaşkurarakotur-duğuiçinbağdaşkurmak,osedireoturduğuiçinsedirdeoturmaksaygıdeğildir.”345Gazâlîel-MenhûladlıeserindePeygamber’ibirebirtaklitetme-ninsünnetolduğuanlayışınıeleştirirveşöyleder:“BazıhadisçilerbütünfiillerindeHz.Peygamber’ebenzemeninsünnetolduğunuzannetmişlerdirki,buyanlışbiryaklaşımdır.”346

Gazâlî’ninburadaeleştirdiğibenzemeveyataklit,ahlâkvefaziletba-kımındanonungibiolmayaçalışmakdeğil,sadeceşekilbakımındanonabenzemeyeçalışmaktır.Onunyedikleriniyemekteşebbühvetaklittir;an-cakhelâlbirşeyionunbelirlediğiedepkurallarıçerçevesinde,israfakaç-madanvetıkabasadoymadanyemekonatâbiolmaktır.Onunkendiörfvecoğrafyasınauygunolarakgiydiklerininaynısınıgiymekteşebbühvetak-littir;ancakgösterişveisrafakaçmadan,tevazuueldenbırakmadan,nezihvetemizbirşekildegiyinmekonatâbiolmakveonuörnekalmaktır.

Hz.Peygamber,dini tebliğ etmekve tamamlamak (teşrî), fetvâ ver-mek(iftâ),dâvalarıhükmebağlamak(kazâ),toplumunabaşkanlıkyapmak(imâmet),iyiyevedoğruyateşviketmek(irşâd),arabulmakveanlaştırmak(sulh),danışanayolgöstermek(istişârî re’y),öğütvermek(nasihat),takvavekemâleğitimivermek,yüksekhakikatleriöğretmek,eğiterekyanlışlardan


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

135

347AllahResûlü’nüntasarruflarınıilkdefaİzzüddînb.Abdisselâm(660/1262)tebliğ,fetva,kazâveimâmetşeklindedörtkısmaayırmıştır.DahasonrameşhurMâlikîfakihiŞihâbüddînKarafî(684/1285)konuyugenişbirşekildeelealmıştır.Çağdaşzamanlardadakonuileilgiliaraştırmalaryapılmıştır.Bkz.İbnÂşur,M.Tahir,İslâm Hukukunda Gaye Problemi,s.48-61;Karaman,Hayrettin,“BağlayıcılıkBakımındanResûlullah’ın(sav)Davranışları”,‘Peygamberimizin(sav)AileHayatı’başlıklıseminerdesunulantebliğ,İSAv,İstanbul,1988(İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri içinde),s.523-538);Erdoğan,Mehmet,Vahiy-Akıl Dengesi Açısından Sünnet,s.264.348DM600Dârimi,Mukaddime,49.349Bkz.Buhârî,AlâeddinAbdulazîz,Keşfü’l-esrâr an usûli’l-Pezdevî,II,310.350Serahsî,Usûlü’s-Serahsî,I,114-115.

sakındırmak (te’dîb) çerçevesinde rehberlik yapmıştır. Bu çerçevedeHz.Peygamber’inbirtasarruftabulunurkenveyabirsözsöylerkenbunuhangisıfatıylayaptığıaraştırılmalıdır.347

Genel olarak sünnet birkaç ana başlık altında sınıflandırılmıştır.SahâbedensonrasünnetibağlayıcılıkaçısındanilktasnifedenâlimlerdenbirisitâbiûnneslininfakihlerindenMekhûl’dür(112/730).Onagöresün-netikikısmaayrılır:

a)Sünneti farîza:Bukısmagirensünnetinmutlakakabuledilmesivegereğininyapılmasıgereklidirveterkedilmesiinkârlaeşdeğerdir.

b) Sünnet-i fazîle:Bukısmagirensünnetegöredavranmakbirfazilet-tir;terkedilmesiisehoşdeğildir.348

Mekhûl’eatfedilenbirbaşkasünnettaksiminegöre,“Sünnet ikikı-sımdır.Birincisiniyapmakhidayettir,ancakterketmektebeisyoktur;Hz.Peygamber’insürekliyapmadığısünnetlergibi.İkincikısmıdayinehida-yettir,ancakterkidalâlettir;ezan,kâmetvebayramnamazıgibi.”349

Hanefîfakihlersünnettasnifindesünnet-i hüdâvesünnet-i zevâidtabir-lerinikullanaraksünnetemahiyetiitibariylefarklıbirbakışaçısıgetirmiş-lerdir.Bunagöre:

a) Sünnet-i hüdâ: Yerine getirilmesi dinî bir emir ve gereklilik olansünnetlerdir.Bunuterkedenkimsebirkerâhetveyakötülük(isâet)işlemişolur.Namazıcemaatlekılmak,ezanvekâmetgibidininşeâirindenolanhususlardakisünnetlersünnet-ihüdâkapsamındadır.

b) Sünnet-i zevâid:Hz.Peygamber’in,Allahkatındanbir tebliğveyaAllah’ındininiaçıklamaniteliğitaşımaksızıninsanolarakyaptığıdavra-nışlara“zevâid sünnet”veya“âdet sünneti”denilir.Hz.Peygamber’ingiyimkuşamveyemeiçmetarzı,kişiselzevkleri,kınailesaçvesakalınıboyamışolmasıbukapsamagirer.Esasenbu fiillerdinîmükellefiyet çerçevesin-dedeğildir.Yapılmasıdinentavsiyedeedilmemiştir.BununlabirliktebirMüslüman,Hz.Peygamber’inbutürdavranışlarınıonaolansevgivebağ-lılığındandolayıyaparsasevapkazanırveövgüyelâyıkolur.Terkedersekınanmazvekötülük(isâet)işlemişolmaz.350

Sünnet,Hz.Peygamber’ingösterdiğihassasiyetbakımındandaikiyeayrılmıştır:

a)Sünnet-i müekkede:Hz.Peygamber’indevamlıyaptığı,bağlayıcıvekesinbiremirolmadığınıgöstermek içindenadiren terkettiği fiillere


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

136

351Abdülmün’imen-Nemr,es-Sünnetü ve’t-teşrî,327.

“müekked sünnet”denilir.Bunlarbirbakımadinîvecibeleriçinkoruyucuvetamamlayıcıbirnitelikdetaşımaktaolupönemyönüylefarzveva-ciptensonragelir.Meselâabdestalırkenağzaveburnasuverme,sabahnamazınınsünneti,ezan,kâmet,cemaatlenamazböyledir.Bunevisün-netleriyerinegetirenkişiAllah’ınhoşnutluğunukazanır,övgüyelâyıkgörülür,sevapeldeeder.Terkedenkişiisecezayavegünahaçarptırıl-masa da dinen azarlanmayı ve kınanmayı hak eder. Öte yandan farznamazlarıncemaatlekılınması,ezangibidinîşiarlardanolansünnetinbireyselolarakterkicaizolmaklabirlikte,toplumolaraktoptanterkedil-mesiveihmalicaizdeğildir.

b) Sünnet-i gayri müekkede: Hz. Peygamber’in ibadet türünden olupbazenyaptığıbazendaterkettiğifiilvedavranışlara“gayri müekked sünnet” denilir.Nafilevemüstehaphattamenduptabirlerideçoğukezbuanlamdakullanılır.İkindiveyatsınamazlarınınfarzlarındanöncekılınandörderrekâtlıknamazlar,vacipkapsamındaolmayaninfakveyardımlarböyledir.Butürsünnetiyerinegetirenkişisevapkazanırvedinenövgüyelâyıkgö-rülür,terkedenkişiisedinenkınanmaz.Buikisünnet(müekkedvegayrimüekked)çeşidine“hüdâ sünneti” de denir.

iii. Hz. Peygamber’in Fiillerinin Yapısını ve Özelliklerini BilmekHz.Peygamber’insünnetini sağlıklıbiçimdeanlayabilmeninönge-

reklerindenbirisideonunfiillerininyapısınıveözelliklerinibilmektir.Al-lahResûlü’nündinîbirdelilveyahükümsayılanhareketvedavranışları-nınbağlayıcılıkdereceleri,yabizzatHz.Peygamber’insözlüifadelerindenyadafiillerinintaşıdığıkarinelerdenhareketletespitedilebilir.

Sünnetin bağlayıcılığını o sünneti bize aktaran lafzın siyakındavefiilinşeklindearamakuygunolmayabilir.ŞayetHz.Peygamber’densâdırolanbirfiil,birinancıveakideyibeyanediyor,bizeinsanıAllah’ayaklaştıracak bir ibadeti öğretiyor, iyilik ve güzelliğe sevk ediyorsayahutyapılan fiil, yüksekahlâkın temelbirumdesi,marufuemirvemünkeri nehiy kabilinden bir şey ise, bir maslahat sağlamak ve birmefsedetiuzaklaştırmakesasınadayanıyorvebizibirkötülüktensa-kındırıyorsa,elbetteofiil,bütüninsanlarınörnekalmasıgerekenbirdavranıştır.Aksi takdirde, adına sünnetdensedebağlayıcıbir tarafıolamaz.Hz.Peygamber’insairdavranışlarıbizimiçinolsaolsamubah-lıkifadeeder.351


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

137

352Bazıörnekleriçinbkz.Aşkar,MuhammedSüleyman,Ef’âlü’r-resûl ve delâletühâ ale’l-ahkâmi’ş-şer’iyye,I,81-82.353Karadâvî,Yûsuf,“el-Cânibü’t-teşrî’îfî’s-sünneti’n-nebeviyye”,(Tebliğ),es-Sünnetü’n-nebeviyye menhecühâ fî binâil’l-ma’rifeti ve’l-hadâra,II,1004-1005.354Bkz.Umerî,NâdiyeŞerif,İctihâdü’r-Resûl,s.120.355B5431Buhârî,Eşribe,32.356T1895Tirmizî,Eşribe,21.357N5093Nesâî,Zînet,19.358M5040Müslim,Sayd,47;İM3241İbnMâce,Sayd,16.

ÖteyandanHz.Peygamber’invefatındansonrahangifiilininbizimiçinnedereceörneklikteşkilettiğihusususahâbedenitibarentartışılmayabaşlanmıştır. Bu hususta sahâbe arasında iki farklı temayül ortaya çık-mıştır:Abdullahb.Ömer’indearalarındabulunduğubazısahâbîler,Hz.Peygamber’inherhareketinitaklitetmeeğilimvegayretiiçindeyken,352Hz.ÂişeveİbnAbbâs’ınaralarındabulunduğudiğerbazısahâbîlerisesünnetisadeceörneklikteşkiledenfiilleretahsisetmiştir.AncakHz.Peygamber’infiilleri ile ilgilisahâbedönemindeyapılantartışmalarla,sonrakidönem-lerdemeydana gelen tartışmalar arasında önemli bir farka burada dik-kat edilmelidir. Sahâbe döneminde yapılan tartışma, bir fiilin bağlayıcıolupolmadığıyahutnederecebağlayıcı(vücûb, nedb, ibâha)olduğudeğil,o fiilin sünnetolupolmadığı ile ilgilidir.Oysa sonrakidönemlerdeHz.Peygamber’inbütünfiilleripeşinensünnetadınıalacakvehangisünnetinbağlayıcıhangisininbağlayıcıolmadığıtartışılacaktır.353

Hz.Peygamber’infiilvedavranışlarınıanlamayaçalışırkenvedeğer-lendirirkenyapılmasıgerekenilkiş,onunhembirinsanolduğunu,hemdeilâhîvahyemazharolanbirpeygamberolduğunugözönündebulun-durmaktır.

Peygamberolarakyaptığıdavranışları,sahâbedenitibarenikikısmaayrılmıştır:Biri,vahyedayanarakyaptıkları;diğeriisekendire’yveicti-hadıileişledikleridir.Sahâbenin,zamanzamanHz.Peygamber’inyaptığıişinilâhîvahyinyönlendirmesiylemiyoksakendiictihadıylamıyaptığınısormacihetinegittiğinedahaöncedikkatçekilmişti.354

Aynışekildebirinsanolarakkendisindensâdırolanfiillerdeikikıs-maayrılır:iradesinindışındagerçekleşenlerveiradesiveseçimidâhilindemeydanagelenler.Sevmekvehoşlanmak,kızmakvenefretetmek,sevin-menincoşku,üzülmeninçöküntügetirmesi,hastalığınelemvermesi,tatlıvehoşyiyeceklerinağızdatatbırakması,çoğukezinsanıniradesidışındameydana gelen fıtrata bağlı sonuçlardır. Binaenaleyh,Hz. Peygamber’inhelvavebalısevmesinin,355soğukvetatlı içeceklerdenhoşlanmasının356 yahutkınakokusundanhoşlanmamasının357 teşriîbiryönüyoktur.Usul-cülerinbunaençokverdiğiörnekkeleretidir.Kelereti,Resûlullah’ınhoş-lanmadığıbiryiyecektir.Nitekimsahâbeonubuhusustaörnekalmamış,hattaHâlidb.velîdbuetiHz.Peygamber’insofrasındayemiştir.358

İnsanın iradesi ve ihtiyarı dâhilindemeydana gelen cibillî hare-ketlerdeböyledir;yemek,içmek,yatmak,oturmak,tedaviolmakgibi.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

138

359Aşkar,Ef’âlu’r-resûl,I,227.360Aşkar,Ef’âlu’r-resûl,I,226.

361Karadâvî,el-Cânibü’t-teşrî’i fi’s-sünne,II,984.

362EbûŞâmeel-Makdisî,el-Muhakkak,84.

363Aşkar,Ef’âlü’r-resûl,I,232.364İbnDakîkel-Îd,

TakiyyüddinEbu’l-Feth,İhkâmü’l-ahkâm şerhu

umdeti’l-ahkâm,I,225.365M3169Müslim,Hac,339;İM3067İbnMâce,

Menâsik,81.

Bunlarinsanıniradesiilekendisindensâdırolmaklaberaber,beşerinzorunlu olarak yaptığı şeylerdir. Aynı şekilde bunların da sünnet vebağlayıcılık ile ilgileri yoktur. İnsanların zorunluolarakdeğildebirihtiyaçolarakbaşvurduğufiillerdebukabildendir.Busebeple,onunyediğimuayyenyiyecekleriseçipyemek,onungibieşeğeveyadeveyebinmek,çamurdaninşaedilenvehurmadallarıylaörtülüevlerdeotur-mak,lifiledoldurulmuşderidenmamuldöşeklerdeyatmakdabağla-yıcıdeğildir.359

Ancakcibillîhareketlerinyapılıştarzıylailgili,meselâ,sağelleyemek,sağtarafauzanıpyatmak,üçnefesteiçmekgibihareketleriemredensözlübirifadevarsabunlarbireredeb/sünnetkuralıolarakkabuledilmiştir.360

Bugünsünnetzannedilennicefiil,Araplarınörfveâdetlerindeniba-rettir.Karadâvîbunuşuşekildeifadeetmiştir:“Bugünsünnetzannedilenbirçokfiil,kendizamanınaveçevresineuygunArapâdetidir.”Onagöre,yerdeoturupyemek,yemeğielleyemek,cübbe,sarıkgiymekgibiAllahResûlü’nünbirçokfiiliâdetnevindenşeylerdir.361

Bilhassanamazvehacgibiibadetleriniçinekarışanâdetleriayırmakoldukçagüçolmuştur.Âdetileibadetibirbirindenancakikitemelunsurileayırmakmümkündür:

a)Kurbet(Allah’ayakınlık)unsuru:BirfiilvedavranıştakurbetyaniAllah’ayakınlaşmakgibibirunsurunolupolmadığınıbelirlemek,ofiilinâdetmi, yoksa ibadetmiolduğunuayırmayayardımcıolacaktır.Birçokfıkıhusulcüsüdebuyolabaşvurmuştur.362

b)Hz.Peygamber’ingayesi:Âdetileibadetiayıracakikincihusus,Hz.Peygamber’ingayevemaksadıdır.BunagöreHz.Peygamber’inbelirlibiramaçgözetmeden,hayatın tabiî akışı içinde yaptığı işler sünnetniteliğikazanmayacaktır.Namazdaistirahatcelsesiveyağmurduasındaridâsınıtersçevirmesibununenbasitörnekleridir.Namazdaikincivedördüncürekâtlarakalkarkendoğrudankalkmayıpbirazoturmayaniistirahatcel-sesi İmamŞâfiî’ye göre namazın sünnetlerindendir.363 Fakat İmamEbûHanîfe ve İmamMâlik’e göreHz.Peygamber yaşlanıpkilo alıncaböyleyapmıştır;dolayısıylabununsünnetilebirilgisiyoktur.364

Bilhassayapılanişlerinzamanıvemekânıkonusu,buhusustatartış-mamevzusuolmuştur.Hz.Peygamber’inbirseferesnasındauygunbiryer-dekonaklamasıveyanamazkılmasıyahutbirağacınaltındaoturmasıdinîbirgayeyemâtufolmadığıhalde,bazılarıncasünnetaddedilmiştir.365Hz.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

139

366Bkz.İbnHacer,Fethu’l-bârî,I,231,571.367MA2734Abdürrezzâk,Musannef,II,118.368Ahatlı,Erdinç,“Hasâisu’n-nebî”, DİA,XvI,s.281.369Bkz:Müzzemmil,73/1-6;İsrâ,18/79.370MA4572Abdürrezzâk,Musannef,III,5;HM2081,Müsned,I,234.371MA4572Abdürrezzâk,Musannef,III,5;HM2081,Müsned,I,234.372M2005Müslim,Cum’a,43.373Ahatlı,Erdinç,“Hasâisu’n-nebî”, DİA,XvI,s.281.374Bkz:Müddessir,74/6;Hicr,10/88;Tâ-Hâ,20/131;Ahzâb,33/51-2.375B1485Buhârî,Zekât,57;M2473Müslim,Zekât,161.376Enfâl,8/41.

Peygamber’inMekke’denMedine’yegiderkennamazkıldığıyerlerbirbirtespitedilmişveburalaramescitlerinşaedilmiştir.Ömerb.Abdülazîzde,Medine’deHz.Peygamber’innamazkıldığımekânlarıtespitettirerekbuyerleremescitleryaptırmıştır.366ÖzelliklesahâbedenAbdullahb.Ömer’inbuyerleredüşkünlüğübilinmektedir.Bunaençokkarşıçıkandababa-sıHz.Ömerolmuştur.Bir sefer esnasındaherkesinbelirli birmekândanamazkılmak için sıraya girdiğini görmüş,Hz. Peygamber omekândanamazkıldığıiçinbunarağbetettikleriniöğreninceşöyledemiştir:“Ehl-ikitap,peygamberlerininkalıntılarınıaraştırarakoralarıkilisevemanas-tıraçevirdikleriiçinhelâkoldu.Öyleyseherkimnamazkılmakistiyorsakılsın,yoksaçekipgitsin!”367

YüceAllahbazıkonulardasadeceResûl-iEkrem’ehasbirtakımhü-kümlergetirmişveonaözgübazılütuflardabulunmuştur.Resûl-iEkrem’emünhasırkılınanve“Hasâisu’n-Nebî”adıverilenbuilâhîhükümvelütuf-largenelliklefarzlar,haramlar,mubahlarvesadeceonalütfedilenüstün-lüklerolmaküzeredörtgruphâlindeincelenmiştir.368

SadeceHz.Peygamber’emünhasırkılınanfarzlararasındateheccüd,369 vitir namazını kılmak,370 kurban kesmek,371 misvak kullanmak, borç-lu olarak vefat edenMüslümanların borçlarını ödemek372 gibi hususlarbulunmaktadır.373BuhususlardaHz.Peygambergibihareketedilebileceğihakkındagörüşayrılığıyoktur.

Diğer yandan ümmete helâl vemubah olduğu halde YüceAllah’ınKur’an’daHz.Peygamberiçinbelirlediğibirtakımyasaklarınyanısıra374 bizzatHz.Peygamber’inrisâletmakamınayaraşırgörmediğiiçinyapmak-tankaçındığıbazıdavranışlarınbulunduğubilinmektedir.Şahsaözelsa-yılabilecekbudavranışlaraörnekolarakHz.Peygamber’inzekâtvesadakamalındanyememesigösterilebilir.Ahlâkî,siyasîvedinîduyarlılıklarsebe-biyleResûl-iEkrem’innekendisinedeailesi,aslazekâtvesadakaalmamışveyememişlerdir.375

Bazı konularda Hz. Peygamber’e özgü mubahlar ve ruhsatlar sözkonusudur.Resûlullah’ıniftaretmedenpeşpeşebirkaçgünoruçtutma-sı (visâl orucu), Yüce Allah tarafından ganimetlerin beşte birinin AllahResûlü’nünşahsınaveyakınlarınatahsisedilmesi376bucümledendir.Hz.Peygamber’etanınanruhsatlarkonusundaümmetinonungibihareketet-mesiuygunolmaz;aksitakdirdebudavranışlarınHz.Peygamber’eözgüolmasınınanlamıkalmaz.


sünnet hadis, uygulanagelen söz ve sünnet HADİSLERLE İSLÂM MUKADDİME III.HADİS ve SÜNNETİN...

Documents

Transcript of sünnet hadis, uygulanagelen söz ve sünnet HADİSLERLE İSLÂM MUKADDİME III.HADİS ve SÜNNETİN...