SLSLSLSLM HUKUKU ARATIRMALARI M HUKUKU ARATIRMALARI M HUKUKU ARATIRMALARI M HUKUKU ARATIRMALARI DERGSDERGSDERGSDERGS

Say: 4 Yl: 2004

ORYANTALST SLAM HUKUKULARI ZEL SAYISI

www.islamhukukuarastirmalari.com www.islamhukukuarastirmalari.org

Sahibi / Publisher / Mustafa ZDEMR

Mehir Vakf Genel Bakan / General Director of Mehir Wakfi / Editr / Editor-in-chief /

Prof.Dr. Saffet KSE

Say Editrleri/Guest Editors/ Y.Do.Dr. Murteza BEDR- Dr. Muharrem Kl

Editr Yardmcs / Associate editor / Dr. Muharrem Kl

Yayn Kurulu / Editorial Board / Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Y.Do.Dr. Abdsselam ARI -

Do.Dr. Nasi ASLAN - Y.Do.Dr.Tevhit AYENGN - Dr. Tuncay BAOLU - Y.Do.Dr. Murteza BEDR - Y. Do.Dr. Recep CC - Dr.A. Hakan AVUOLU - Prof.Dr. amil

DACI - Do.Dr. Nihat DALGIN - Do.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Tekin GKMENOLU - Y. Do.Dr. Menderes GRKAN - Dr. Hasan HACAK - Y.Do.Dr. Abdurrahman HAKALI - Dr. Cengiz KALLEK - Y. Do.Dr. Ali KAYA - Dr. Hseyin

KAYAPINAR - Dr. Muharrem KILI - Prof.Dr. Ferhat KOCA - Do.Dr. smail KKSAL - Do.Dr. kr ZEN - Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN Y.Do.Dr. zzet SARGIN

- Y.Do.Dr. Haluk SONGUR - Dr. Mustafa YAYLA - Y.Do.Dr. Kemal YILDIZ

Danma Bilim Kurulu / Advisory Scientific Board / !

-#$ Prof.Dr. Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN -

Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Do.Dr. . Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif AYDIN - Prof.Dr. Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr. Ali BARDAKOLU - Prof.Dr. Abd-laziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BEER - Prof.Dr. brahim ALIKAN -Prof.Dr. Orhan

EKER - Prof.Dr. Hamdi DNDREN - Prof.Dr. . Kfi DNMEZ - Prof.Dr. Celal ERBAY - Prof.Dr. Mehmet ERDOAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman

ESKCOLU - Prof.Dr. Beir GZBENL - Prof.Dr. Hasan GLE - Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOAK - Prof.Dr. Salim T - Do.Dr. Ah-

met ZEL - Prof.Dr. Mehmet ENER - Prof.Dr. Salih TU - Prof.Dr. Mustafa UZUNPOSTALCI - Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ

e-mail: saffetkose@selcuk.edu.tr

ISSN 1304-1045

KAPAK: Dr. Muhittin OKUMULAR

BASKI - CLT elale Matbaa ve Cilt

(0332) 342 08 36 Mart 2005 Konya

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGSislamhukukuarastirmalar.com islamhukukuarastirmalari.org

Journal of Islamic Law Studies

) ')* ,$ Say / Number / : 4 Yl / Year / -: 2004

Nisan ve Ekim aylarnda ylda iki say kar. Hakemlidir

Yayn lkeleri 1- Dergide yaymlanmas istenen yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr: slam hukuku ile

ilgili ada bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat, son dnem, daha nce yaam ya da ada slam hukukularnn ve eserlerinin tantm, nceki fukahann yazm olduklar risa-

lelerin neri ve tercmesi, sempozyum ve tez deerlendirmeleri vb. konularda olmaldr. 2- Aratrma ilm metotlara uygun olmaldr.

3- Aratrmaya ngilizce veya Arapa zet eklenmelidir. 4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu grnden sonra yaymlanr.

5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve ierik bakmndan sorumluluu yazarlarna aittir. 6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine iade edilmez.

Principles and Regulations For Publication

1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence 2- Research should concentrate on issues,

-questions and contemporary problem, -history of Islamic jurisprudence,

-its literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past

Islamic legists / jurists about various subjects, -notes on symposiums, conferences, congresses or theises etc.

3- Research should be followed scentific methods. 4- A satisfied abstract shold be attached to the research to be translated into English or

Arabic. 5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which

indicates principles and procedures of arbitration 6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors

7- Researches which not published, will not be returned.

- 1/. F< -,ABC07 D?E @?< -=>; :6789 234 -0/. -,' ()'&-1

2-;G ;I4AK :6789 ;

NDEKNDEKNDEKNDEKLERLERLERLER Editrden .........................................................................................................................7 Oryantalizm ve slam Hukuku .....................................................................................11

Y.Do.Dr. Murteza BEDRI. Klasik Figrler

Christiaan Snouck Hurgronje ve slam Hukuku le lgili Grleri ........................45 Dr. Hasan HACAK

Joseph Schacht ve slm Hukuku.................................................................................63 Do.Dr. Talip TRCAN

slam Hukukusu ve Hukuk Tarihisi Noel J. Coulson: Hayat, Eserleri Ve Gr-leri 75............................................................................................................................... Prof.Dr. Ferhat KOCA George Makdis ..............................................................................................................87

Dr. Tuncay BAOLU Trk Hukuk ve Kltr Tarihisi Urel Heyd: Hayat, Eserleri Ve Grleri .........117

Prof.Dr. Ferhat KOCA John Wansbrough ve Ahkm Tefsiri ..........................................................................127

Y.Do.Dr. smail ALBAYRAK Sir James Norman Dalrymple Anderson...................................................................141

M.E. Yapp (ev. Dr. Muharrem KILI)

II. ada Klasik Figrler Batda slam Hukuku Aratrmalarnda Farkl Bir Ses: Wael B. Hallaq ..............149 Do.Dr. Bilal AYBAKAN Klasik Oryantalist Gelenee Eletirel Bir Bak: David Stephan Powers rnei ..........175

Dr. Muharrem KILI Norman Calder ............................................................................................................197

Mehmet TOPRAK John Burton (1929- ) The Collection of the Qur'an Adl Eseri zelinde- .........203

Y.Do.Dr. Haluk SONGUR Marie Bernand (1923-1993) ve Fkh Usl le lgili almalar ..........................219

Dr. Ali hsan PALA Baber Johansen: almalarna Dair Tasvr Bir Sunu .........................................231

rfan NCE Mukayeseli Hukuku Olarak John Makdisi .............................................................267

Y.Do.Dr. Haluk SONGUR Harald Motzki: Hayat, lmi ahsiyeti ve The Origins of Islamic Jurisprudence Adl Eseri ......................................................................................................................275

Y.Do.Dr. zcan HIDIR

III. Gen Kuak Oryantalistler Christopher Melchert ve Mezheb: Geleneki Bir Oryantalistin slam Hukuk Tarihi ve Ehl-i Snnet Yorumu ..............................................................................................287

Dr. Ali Hakan AVUOLU A. Kevin Reinhart: Biyografi ve Genel Yaklamlar .................................................321

Dr. Muharrem KILI

Bernard Haykel ............................................................................................................331 Dr. evket TOPAL

IV. eitli Konu ve Figrler Roma Hukukunun slm Hukuku zerine Tesiri Konusunda arkyatlarn G-rleri ............................................................................................................................337

Y.Do.Dr. kr Selim HAS Islam and Human Rights Adl Kitab zelinde Ann Elizabeth Mayerin slm ve nsan Haklar Hakkndaki Grleri ........................................................................353

Y.Do.Dr. Tevhit AYENGNKarlatrmal Din almas Balamnda Bir slam Hukuku Okumas: Jacob Neusner-Tamara Sonn ................................................................................................377

Y.Do.Dr. Fuat AYDIN David Pearl ...................................................................................................................397

Do.Dr. H. Mehmet GNAY Aleksandr Mirza Kzm-Bey (1802-1870) Azeri Kkenli arkiyatTrk Bilim Adam ..................405

Do.Dr. Muhit MERT

V. lke Deerlendirmeleri Amerikan niversitelerinde slam Hukukunun Kurumsal Varl ........................453

Dr. Eyyp Said KAYA Son Dnem Franszca Konuan Bilim Adamlarnn rettikleri Literatrde Modern Hukuk ve Arap Toplumlar .........................................................................................437

Baudouin Dupret (ev. Dr. Muharrem KILI) spanyada slam Hukuku Aratrmalar ..................................................................449

Maribel Fierro (ev. Dr. Ali Hakan AVUOLU) Almanyada slam Hukuku Aratrmalar: slam Hukukuna Dair Son Zamanlarda Yaynlanan Kitaplarn Deerlendirilmesi .................................................................497

Hilmar Krger (ev. Y.Do.Dr. Murteza Bedir)

VI. Bibliyografya ve Ansiklopedi Index Islamcusa Gre Batda slam Hukuku almalar Bibliyografyas (1994-2004) 525............................................................................................................................. Adem YIIN Klasik Oryantalizmin Hlasas: The Encyclopaedia of Islam (New Edition) (FkhMaddeleri zerine Bir Deerlendirme) .....................................................................625

enol SAYLAN - mer Faruk OCAKOLU Batta mamiyye Fkh ile lgili almalar (Bibliyografya) ....................................647

Mehmet TOPRAK Sempozypum Deerlendirmeleri

Zekat Nisab ve Fitre Miktarnn Gncel Parasal Deerinin Belirlenmesi Tar-tmal lmi Toplant (2-3 Ekim 2004, Mudanya-Bursa) .........................................655

Prof. Dr. Ferhat KOCA Tarihte ve Gnmzde Ehl-i Snnet Sempozyumu (3-5 Aralk 2004, Eresin Topka-p Hotel, stanbul)........................................................................................................667

Aye Grdal

editrden

Oryantalizm, Modern Bat medeniyetinin kendi dndaki toplumlar ta-nma, tanmlama ve nihayetinde hegemonyas altna alma abalarnn bir uzan-ts olarak ortaya km ve bu medeniyetin bilimsel kayglar tarafndan yn-lendirilmitir. Bu ama ve kayg ile ortaya kan Oryantalist almalarn, Ms-lman dnyay ilgilendiren ynnn lkemizde son zamanlarda hem felsefi-teorik hem de dier dzlemlerde konu edildiini grmekteyiz. Batl oryantalist almalarn ncelikli varlk nedenini oluturan amalarn belirleyicilii dorul-tusunda, ilk batl slm aratrmaclarnn tekiletiren nyargl bir bak as-na sahip olduklar gzlenmektedir.

Ancak bugn batl slm aratrmaclarnn kendi nyarglarnn belirli oranda farkna varm olmalar sevindirici bir durumdur. Bunun karsnda Mslman zihnin de korku ve nyarglarndan arnabildii oranda daha salklbir iletiim ortamnn domas mmkn olabilecektir. Bilginin nerede olursa olsun alnmasnn gerekliliini ngren bir medeniyete ait oluumuz bizi bu alanda daha cesur davranmaya mecbur klmaktadr. Tabiatyla hakim medeni-yetin hegemonik taleplerini gz ard etmeksizin, tartma ve bilgi retme alanla-rnda etkin bir biimde var olmamz zorunludur. Ne kadar yanl ve hasmane drtlerle hareket ederse etsin oryantalizm kendi medeniyetimize dardan bakabilme imkann bize sunmutur. Yalnzca bu imkan bile, onu hesaba kat-mamz iin yeterli bir gereke oluturmaktadr. Ancak daha da nemlisi, oryan-talizm egemen olan bu medeniyetin bir kompartmandr ve baarsn arkasnda kendisini destekleyen gl bir birikimden almaktadr. Buna karn Mslman dnyann bilimsel abalar, maalesef bu gl destei son yzyllarda kaybet-menin verdii bir zgven eksiklii nedeniyle, bilimsel bilginin teorisi ve yn-temi asndan bir zaaf yaamaktadr. Bu boluun Oryantalist almalar tara-fndan doldurulduunu gryoruz. Bu yzden Mslman dnyann bir an nce kendisini kefetmesi ve bu kefe uygun bir paradigma ve yntem gelitirmesi elzemdir. Ancak bunu gerekletirirken son iki yzyldr yaadklarmz yok saymak mmkn deildir. Bu noktada oryantalizmin metodolojik dzeyde bir katksndan sz edebiliriz.

Oryantalist almalarn, slm hukuku almalarnda bize farkl bir a-lm getirdii aktr. Belki de en nemlisi, slm hukukunun doasna dnk olarak daha derinlemesine bir alma iine girmemizin gerekliliinin ortaya kmasdr. Nitekim bugn lahiyat fakltelerinde okutulan slm hukuku ders-lerinin byle bir aratrma ve bunun getirecei yeni bak alaryla zenginleti-rilmesi bu derslerin gelecei asndan zorunlu grnmektedir. Her ne kadar fkh tarihi, N. Calderin da gzlemledii gibi, fakihlerin fkha dair inceleme ve retim faaliyetinde toplumsal pratii ya da pozitif hukuku dikkate almak zo-runda olmayabileceklerini ve bu olgunun onlar fkh retim faaliyetinden hi

de geri brakmadn gsterse de, bugn fkh hi olmad kadar teori-pratik sorunuyla kar karyadr. Bu sorunu fkh tamamen ya da ksmen bir kenara iterek bertaraf etmek kolayc bir tutumun ifadesidir. Kken olarak fkhn ortaya knn, insan davranlarnn helal, haram, vacib gibi dini nitelikli kategorik hkmlerle belirlenmesine dayanyor olmas nedeniyle, bu kolayc tutum ilgili sorunu zmekten uzak grnmektedir. Kald ki fkh, Eb Hanifeye atfedilen tanma gre, kiinin lehine ve aleyhine olan eyleri bilmesidir ki, bu niteliiyle de Mslman kimliin hayati bir paras olduu aktr.

Peki bununla slm hukukunun kar karya kald sorunu ancak Oryan-talistlerin yardmyla zebileceimizi mi ima ediyoruz? Asla, nk Oryanta-listlerin slma ve zelde slm Hukukuna ilgileri, btnyle tarihsel kayglar-dan hareket etmektedir. Baka bir ifadeyle, zellikle 19. yy. ve 20. yzyln b-yk bir blmnde yaam olan Oryantalistler, slm medeniyetini vadesini doldurmu ve byk lde tarihte kalm bir olgu olarak grmekteydiler. Do-al olarak onlarn bu alana ilgisi bir tarihinin konusuna olan ilgisinden ok da farkl deildir. te tam da bu nokta, Oryantalist almalarn bir katksnn ola-bilecei yerdir. Zira gnmzde Mslmanlarn slm dncesine dnk a-lmalarndaki en temel noksanlklardan birisi ve belki de en nemlisi tarihsel derinlik eksikliidir. slm hakknda ileri srlebilecek hi bir ciddi iddia, Ms-lmanlarn tarihsel tecrbelerini gz ard ederek baar kazanma ansna sahip olamaz. Oryantalist almalar, slmn sosyal, siyasal, kltrel ve entelektel tarihine dardan yaptklar bakla, bu alanlarn anlalmasna son yzylda olduka deerli katklar da bulunmulardr. Son yzyllarda Mslman bak as yer yer olduka ideolojik bir nitelie brnm ve slm tarihini herkes kendi ortodoksisi perspektifinden grme eilimine girmitir. Mesela, slm hukukuna ynelik almalara snni olmayan mezheplerin katklar, ancak Or-yantalistlerin bu ekollerin slm hukuk teorisinin oluumunda oynadklar rol gz nne sermelerinden sonradr ki, Mslmanlarn ilgisine mazhar olabilmi-tir. Bundan da nemlisi, ou Mslman aratrmac iin zellikle son yz elli yl iinde deerini yitirmi olan klasik slmi metinler, Oryantalistlerin bu me-tinler zerinde yaptklar titiz almalar meyvesini verdike, Mslmanlar tara-fndan tabiri caizse yeniden kefedilmitir. Yine bunun kadar nemli bir baka katk da geleneksel Mslman bak asn adeta bir huniyi tersine evirircesine deitiren bak as olmutur. Oryantalistler Mslmanlara, dnce ve ilim tarihlerinin balang, gelime, olgunlama vb. aamalardan getiini, bu aama-larn her birinin kendine zg hususiyetlerinin olduunu ve belirli bir dnce ve alglayn son aamadaki grnmnn ilk aamada ayniyle mevcut olmaya-bileceini hatrlatmtr.

Oryantalist almalar, Mslman akademik evreye tarihsel bir bilin ve derinlik kazandran buna benzer bir ok katklar salamtr. Bu nokta da so-rulmas gereken soru udur: Bir felsefe ve bak as olarak Oryantalizmin ku-ramsal mahzurlarn gz ard etmeden, bu almalarn hem maddi hem de me-

todik katklarn ihmal etmemiz doru olur mu? Bu yzden Oryantalist alma-larn akademisyenler tarafndan ihmal edilmesi bir tarafa, ksa zamanda re-nilmesi ve bir an nce almas gereklidir. Bu, bir yandan bize zaman kazand-rrken dier yandan da baz Mslman aratrmaclarn gnmzde bilerek ya da bilmeyerek Oryantalistlerin ulatklar sonular ou zaman bu arka planvermeden kendi fikirleriymiesine ortaya koymalarnn nne geilmesine, baka bir ifadeyle daha bilinli bir bilimsel ortamn oluturulmasna katk sala-yacaktr.

Bu ama dorultusunda dergimizin Oryantalist slm Hukukular zel saysnda slm hukuku alannda Batda yaplm almalarn bir panoramasnbe ana blme ayrarak sunmaya altk. Klasik oryantalist figrler balntayan birinci blmde, 19. yy.da Bat niversitelerinde slm hukuk almala-rnn ortaya kndan, 20. yzyln ortalarna kadar uzanan geni zaman dili-minde yaayan nemli ahsiyetler yer almaktadr. ada Klasik Figrler bal-n tayan ikinci blmde, halen yaamakta olan ama Oryantalist dnyada fikirleriyle ve yazlaryla klasiklemi olan baz figrler konu edilmitir. Gen Kuak Oryantalistler baln tayan nc blmde ise yeni kuak bilim adamlarndan bir ka rnee yer verilmitir. Drdnc blmde dorudan or-yantalist platformda yer almayan ancak bir ekilde bu kapsamda deerlendiril-mesi gereken eitli isimler ve konular yer almaktadr. lke deerlendirmeleri adn tayan beinci blmde Amerika, Fransa, Almanya ve spanyadaki slm hukuku almalarna dair genel bir panorama sunulmutur. Son olarak, sundu-umuz Oryantalist panoramann tamamlanmas ynnde, Oryantalist alma-larn nemli bir platformu olan Encylopaedia of Islam (ikinci edisyon) zerine bir alma ve bir de iki bibliyografya almas yer almaktadr. Bu noktada zel-likle Index Islamicus temelli bibliyografya almasnn nemli bir boluu dol-duraca kansndayz. Olduka zengin ierikle bu zel sayy okurlarmza sun-mamza ramen, saynn yine de eksik kaldn dndmz bir ok konu ve figrn olduunu belirtmek isteriz. Bu zel saynn bundan sonra yaplacak olan almalara nclk etmesi ve bu eksikliklerinin tamamlanmas temennisiyle

Say Editrleri

Y. Do. Dr. Murteza BEDRDr. Muharrem KILI

ORYANTALORYANTALORYANTALORYANTALZM ve ZM ve ZM ve ZM ve SLM HUKUKUSLM HUKUKUSLM HUKUKUSLM HUKUKUYYYY. Do. Dr. Murteza BEDR. Do. Dr. Murteza BEDR. Do. Dr. Murteza BEDR. Do. Dr. Murteza BEDR

!" #$% " & $$$$% '( ) &*&

($& & )$+, " %+ %$($&*- $. " & $% ) -&&& )" / $&0 + ' $ "$)"$) "&$% "1"+$((+#" $% *& .& )$ & ("(2$& "%$%)"("$&-( $&&"(&- "

(&+$& #$&$$ " "& " ) & $#&&& !" $" .) )"(" " -& # && $# '( ) ) & " +$+ & % " &$..) " "$ +& " $)& ($&($& #& "#-!"($+&$"#-$."$&$%'()&(#&"#-$."$&$%+$+"(

%& & - " *& $% "'("$)+$$)"(""#.&+#$ #-$.""&('&")"$"##- &++(. " $.(# $ "*& ""&%&&"+$%$"0($&*& '( ) %3" "&$% '( ))#$&$$$&$%'()4$&5)&&"

Oryantalizmle ilgili teorik deerlendirmeleri bir tarafa brakarak1 bu kav- Bu yaznn erken bir versiyonu Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batda slm almalarkonulu Sempozyumda tebli olarak sunulmutur. Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batda slm almalar Sempozyumu, (12 Mays 2002, Sakarya), s. 371-389, Ankara 2003. Sakarya niversitesi, lahiyat Fakltesi. 11 Bu makale, Edward Saidin problemletirdii oryantalizm sylemine de yer yer atfta bulunsa da esas olarak oryantalist edebiyatta devam eden slm hukuku alanndaki bir tar-tmay tasviri/diskriptif bir biimde sunmay hedeflemektedir. Konunun Saidyen anlamda tartmas iin bkz. Edward W. Said, Orientalism (New York: Random House, Inc., 1979); Trke ev. arkiyatlk, ev. Berna lner (stanbul: Metis Yaynlar, 1999); Enid Hill Orientalism and Liberal Legalism, Review of Middle East Studies 2 (London: Ithaca Press, 1976), 57-70; Wael B. Hallaqn pek ok yazs yannda zellikle u iki makale: The Use and Abuse of Evidence: The Question of Provincial Influences on Early Islamic Law, Journal of

6$7829:4

ram kabaca Batllarn Bat d toplumlar ve kltrleri (Mslmanlarnki de dahil) akademik almaya ve aratrmaya konu edinmeleri eklinde tanmlaya-biliriz.2 Oryantalist almalarn, 19. yzylda Batl Glerin Dou ve Afrika topraklarnda giritikleri smrge faaliyetleriyle byk lde ayn dnemde balamas, bu almalar doal olarak itham altnda brakmtr. zellikle geen yzyln ikinci yarsndan sonra btn dnyada ilmi ve fikri evrelerde ykselen smrge kart edebiyat, bugn artk anti-Oryantalist bir literatrden sz et-memizi mmkn klacak ekilde Oryantalizm almalarna da yansm durum-dadr. Bu tartmann teorik boyutunun, daha ok Bat akademi ve dnce evrelerinin zellikle sosyal bilimlerin varsaymlarna ilikin yaptklar paradig-ma ii tartmalarn bir uzants olduu bilinmektedir.3 Bununla birlikte Oryan-talizm zerindeki bu teorik tartmalar slm dnyasnda ve lkemizde bazen salkl bir biimde yansm olsa bile,4 genellikle bu teorik kkeninden kopart-larak daha ok smrge kart (ya da Bat kart) duygularn besledii nyarglbir tutumun tezahr olarak gndeme gelmitir. Bu nyarglarn bir neticesinde de lkemizde ve slm dnyasnda oryantalizm konulu yaplm dini-ilmi al-malarn byk ounluu konuya savunmac reflekslerle yaklamakta ve genel-likle de maddi verilere ve bu verilerin bilimsel bir tahliline dayanmaktan ok, nceden belirlenmi fikir ve kanaatleri okuyucuya sunmaktadr. Bu yazda, za-ten toplumumuzda ve akademik dnyada yaygn olan Oryantalizme dnk nyarglar amaya alarak Oryantalist edebiyattan olumlu anlamda yararlan-mann mmkn olup olmad sorusunun ynlendirdii bir bak asyla, Batl-larn slm hukukunun mahiyetine ve kkenine dair gzlemlerinin ksa ve genel bir tarihsel incelemesi yaplacaktr. nce slm hukukunun mahiyetine dair tartmalarn bir anlatsn vereceiz. Daha sonra da bu mahiyet meselesiyle yakndan ilikili olduunu dndmz slm hukukunun tarihsel ve teorik arka planna ilikin oryantalist edebiyatn bir deerlendirmesini sunacaz. Her blmn sonunda sz konusu iki konuyla ilgili baz gzlemler ve yorumlara da

the American Oriental Society, 110 (1989), 79-91; Usul al-Fiqh: Beyond Tadition, Journal of Islamic Studies, 3 (1992), 172-202 (her iki makale de yazarn Law and Legal Theory in Classical and Medieval Islam: [Variorum, 1995] isimli derlemesinde tekrar baslmtr; ve John Strawson Encountering Islamic Law, University of East London, Occasional Papers Series in the Web (Internet adresi: http://www.uel.ac.uk/law/research/jsrps.html). 2 Bu tanm bir ynyle efradn cami ayarna mani olmay hedeflememekte te yandan da Said sonras oryantalist edebiyatta ortaya kan yeni yaklamlar da kapsamas bakmndan byle bir ihtimali de tamamen devre d brakmamaktadr. Ayrca Hilmi Yavuzun deiik yazlarnda zerinde durduu (bkz. aada not 4), zellikle Said ncesi oryantalizmin kendisini Mslman olarak gren biri tarafndan da yaplabilecei gz nnde bulundurul-duunda, bu yaz bilimsel-akademik dou (slm) almas anlamnda oryantalizm kav-ramn kullanmaktadr. 3 Mesela E. Saidin almasnda Michel Foucaultnun etkisi bilinen bir gerektir, bkz. Said, arkiyatlk, 13 vd. 4 Himi Yavuzun yapt eletiriler buna gzel bir rnektir; rnek olarak bkz. Modernleme,Oryantalizm ve slm (stanbul: Boyut Kitaplar, 1998).

*&2.;

$#2" - ($# "

%$$%$#&)$&'": %$& #$%"#(+&"+(+$&&"%#$%'(5)'#$&$"(#((."$&$%"%& "+& "?"@ ($$&+$($& "?"@ '& #!$# "#($&$&" %"+( & ""$$%$&$-$+$&"&".)$&$&!" ++ % ) . " % )" %&( $ " $++$&$(!"&"$%")$&+()$$&'()) -+ A& "& .)$%%& -0( $% ' ())-#(#

B)$#'(5)*&/"

&&$($&0/$$&'$&

!"Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936), Ignaz Goldziher ile birlikte

modern islamoloji-oryantalizm almalarnn kurucusu kabul edilir.1 Batda Hurgronjenin makalelerinden derlenen Selected Works of Snouck Hurgronje adl eserdeki baz Franszca blmleri szl olarak tercme eden Ar. Gr. Dr. smail Tapnar ve bu yazy yayn ncesinde okuyarak fikirleriyle ona katkda bulunan Yrd. Do Dr. Said Polata burada teekkr ederim. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi. 1 Bkz. Mark Batunsky, Carl Heinrich Becker: From Old to Modern Islamology. Commemorating the 70th Anniversary of Der Islam als Problem, s. 295, International Journal of Middle East Studies, Vol.13, No. 3 (Aug. 1981, s. 287-310); Schacht, onu Goldziher ile birlikte teknik anlamda slami ilimlerle ilgili almalarnn balatcs olarak grr. Bkz. J. Schacht, C. S. Hurgronje, s. 192, Der Islam, 23. Band, 1936, Berlin und Leipzig; G.-H. Bousquet and J. Schacht, Selected Works C. Snouck Hurgronje, s. VII, Leiden, E. J. Brill, 1957; A. de Groot da modern slam aratrmalarn balatan oryantalistler olarak bu ikisi ile

&/B

slam hukuku almalarn balatan ana sima olmasnn yannda siyaset adamkimlii ve zellikle Hollandann Endonezya2 smrge politikalarnn belirlen-mesi zerindeki byk tesiri ile smrge oryantalizminin3 de en tipik temsil-cisi grnmndedir. Hurgronjenin oryantalizm tarihindeki yeri ve hayat ile ilgili olarak gnmzde yaplan tartma ve aratrmalar, oryantalizm alannda ortaya koyduu grlerinden daha fazla dikkat ekmektedir. yle ki bu konu zerindeki tartmalar oryantalizm tarihinin baz noktalarda yeniden deerlen-dirilmesini gerektirecek boyutlarda grlmektedir.4

#8 ubat 1857 tarihinde, Hollandann Brabant blgesinde bulunan Breda

ilinin kuzey dousundaki Oosterhout kasabasnda dodu.5 Babas burada papaz idi ve genliinde onun da papaz olmas kararlatrlmt6. Eitimine doduukasabada balad, lise tahsilini ise Bredada yapt. niversiteye girebilmek iin zel hocalardan Latince ve Yunanca dersi ald. 1874 ylnda niversiteden kabul alarak ayn yl Hollanda Leiden niversitesinde Teoloji eitimine balad.7niversitede branicenin yannda semeli ders olarak Arapa ve smi filolojisi okudu. Son derece baarl bir eitim hayat geirerek8 1878 ylnda ilahi-yat/teoloji eitimini tamamlad ve sonrasnda almalarn tamamen oryanta-lizm ile snrlad.9

Het Mekkaanche Feest: Mekkede Hac adyla hazrlad doktora tezini 24 kasm 1880de stn baar ile savunarak doktor unvan kazand. Bu tezde haccn tarihini, slamdaki nemini, hacdaki tren ve adetleri inceleyip haccnArap putperestliinden kalma bir adet olduu sonucuna varmt.

1880-81 eitim ylnda Strasburg niversitesinde eitimine devam ederek burada zellikle Theodor Nldekenin derslerine devam etti. 1881 ylnda Strasburgdan dndnde Hollandann en byk smrgesi durumundaki, halknn byk ounluu Mslman olan Endonezya iin memur yetitirmek birlikte Theodor Nldeke ve Julius Wellhauseni de sayar. Bkz. DA, Hollanda, XVIII, 230. 2 Bu dnemde kaynaklarda Endonezya iin, Hollanda Hindistan (Netherlands India), Hollanda Dou Hindistan (Dutch East Indies), Dou Hint Adalar vb. isimler kullanlmak-tadr. 3 Edward Said, Oryantalizm, s. 528 (trc. Selahattin Ayaz), Pnar Yaynlar, st., 1989. 4 Bkz. P. SJ van Koningsveld, C. Snouck Hurgronje badul-mulhazt havle nettih el-ilmiyye ves-siysiyye f Hollanda, s. 433 (trc. Kasm Smerra, Alam el-Ktb, VII/4, Riyd 1986, s. 433-441). 5 Abdurrahman Bedev, Mevsatul-msterikn, s. 245, Beyrut 1984. 6 Angelo Pesce, Mekke mnz mieti mm ev mecmati C. S. Hurgronje er-ria, s. 9, London, 1986, Immel Publishing. 7 A. Bedev, 245. 8 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI. 9 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI, . Hakk Kad, Hollandda arkiyat Aratrmalar, s. 104. Dou Bat, s. 20, Ankara, 2002, (s. 83-110).

/"

&&$($&.>CD

=

zere kurulan ve Leiden niversitesine bal bulunan bir enstitde slamla ilgili dersler okutmak zere hoca olarak tayin edildi.10 Burada slami ilimler ve slam hukuku dersleri verdi.

1884 ylnda Arap yarmadasna olan mehur ziyaretini yapt. Msrda k-sa bir sre kaldktan sonra Ciddeye geti ve orada Hollanda konsolosluunda Austos 1884den, ubat 1885e kadar (alt ay) kald. Bu esnada bir yandan de gezisinin esas amac olan Mekkeyi ziyarete hazrland.11 Mslman olup Ab-dulgaffr adn alarak12 21 ubat 1885 ylnda Mekkeye ulat. Alt ay da bura-da kald. Burada ulemadan slam hukuku ve usul-i fkh vb. dersler ald. Ancak Austos aynda hac gnleri balamadan adnn kart bir skandal sebebiyle Osmanl ynetimi ondan Mekkeyi terk etmesini istedi.13 O da nce Ciddeye geldi ve sonrasnda Arap yarmadasn terk ederek Hollandaya dnd. Bu sra-da hacc ibadetine sadece gnler kalmt.

Hollandaya dndkten sonra Arap yarmadasnda geirdii dnem ve hazrlad malzemeyle ilgili Mekka kitabn yazarak bunu 1888 ve 1889 ylla-rnda yaynlad. Bu kitap en nemli eserlerinden biri olarak onu sekin oryanta-listler arasna yerletirdi.

Hollandaya gelince, 1886ylnda Leiden de tedris hayatna balad ve ay-rca Delft ehrinde Endonezyada alanlarn eitiminin yapld zel bir ensti-tde ders verdi. W.T. Juynbollun vefatndan sonra 1887 ylnda Delftde onun yerine gemesi teklif edildi ancak o Leidende kalmay tercih etti ve orada slam hukuku hocas olarak tayin edildi.

Snouck Hurgronjenin Leidene profesr olarak tayin edilmesiyle birlikte niversitedeki slamoloji alanndaki almalarn rengi deierek bu almalar modern oryantalizmin domasna zemin hazrlayacak bir ekilde slamn sosyal balam ierisinde aratrlmasna yneldi. Snouck Hurgronjenin bu tarz al-malarnn nemli rneklerinden biri Mekka balkl kitabyd.14

1889 ylnda, 1906 ylna kadar kalaca Endonezyaya gnderildi. Batavia ehrinde Dou Hindistan Adalarnda (Endonezya) yeni alm bir ofis olan Arap ve Yerel Halk lerini Aratrma Brosuna danman olarak atand.15 Grevi Endonezyadaki Mslmanlarla ilgili hassas problemlerin zmnde

10 Angelo Pesce, s. 9. 11 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV. 12 Angelo Pesce, 11. 13 Angelo Pesce, 16. 14 Bkz. . Hakk Kad,104 15 Bkz. Harry Benda, C.S. Hurgronje and the Foundation of Dutch Islamic Policy in Indone-sia, s. 340, The Journal of Modern History, Vol. 30, No: 4 (Dec., 1958, s.338-347),

&/B

Hollanda hkmetine danmanlk yapmakt.16 Hurgronje Endonezyadada iki ayr kimlie sahipti: Bunlarn ilki bir batl

olarak Hollanda smrge idaresinde alan bir yetkili, ikincisi ise halk arasnda sosyal anlamda Mslman17 olarak yaayan bir mhtedi idi.

1891 ylnda Hollanda smrge idaresinin Dou Dilleri ve slam Hukuku Danman oldu. Hollanda smrge glerine kar direniin en youn olduuve Hollandann tam hakimiyeti altna girmemi olan Aede 1891-1892 yllararasnda kald. kinci byk kitab olan De Atjehersi (Aeliler) yazmak iin burada ok geni malzeme toplad. Sonraki yllarda Endonezyadaki diller, etnik yap ve ehirler ile ilgili aratrmalar yapt. Sumatraya seyahat etti. Bu blgenin dilini rendi ve kltrel ve etnografik zelliklerini inceledi.

Endonezyada kald yllar boyunca Hollandann smrge idaresinin s-lami politikalarn etkiledi ve hatta gerek anlamda bu politikann ou noktada kurucusu oldu.18

1906 ylnda, 1889dan beri, on alt yldr yaamakta olduu Endonez-yadan Hollandaya geri dnd. Hollandaya dndnden itibaren Hollanda hkmetinde Araplarla ilgili ve slami ler mstearl grevini devam ettir-di. Bylece lmne kadar ki sre boyunca ilmi hayatnn yannda siyasi hayatkesintiye uramad.19 Bu durum onu salt ilmi aratrma yapmaktan alkoydu-undan 1906 ylndan 1936 ylna kadar ilmi adan nceki almalar kadar nemli eserler vermedii sylenebilir.

Leiden niversitesinin en nemli Arap filologlarndan olan De Goeje 1906 ylnda emekli olunca Hurgronje onun yerine Arapa ve slam Profesr olarak tayin edildi.20 Bu ekilde Leidendeki oryantalist aratrmalarda merkezi rol De Goejeden sonra Van Vollenhoven ile birlikte Snouck Hurgronje st-lendi. Leiden niversitesinde says kabark olan rencilerine slami ilimler ve Ae dili ile ilgili dersler vermekle birlikte ayrca niversite bnyesinde Hol-landa smrgelerinde grev almak zere memur yetitirmek amacyla kurulan Hindoloji blmnde slam dini ile alakal giri mahiyetinde dersler okuttu.

1914 ylnda seri konferanslar vermek zere Amerikaya davet edildi ve burada verdii konferanslar kitap halinde neredildi. Hurgronje, lki 1873 yln-da Pariste yaplan Uluslararas Oryantalist Kongrelerinin 1931de Leidende yaplan 18. toplantsna bakanlk etmitir. Leiden niversitesindeki kariyeri 16 Angelo Pesce, 10. Ayrca bkz., Robert Van Niel, Christiaan Snouck Hurgronje: In Memory of The Centennial of His Birth, s. 592, The Journal of Asian Studies, Vol. 16, No.4, Aug., 1957, (s. 591-594). 17 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV. 18 Robert Van Niel, 592. 19 Robert Van Niel, 592; Koningsveld, 433; . Hakk Kad, 104. 20 Jacques Waardenburg, Islamic Studies in Dutch Scholarship Mapping Islamic Studies, s. 73, Ed. Azim Nanji, 1997, New York, (s. 68-94)

/"

&&$($&.>CD

esnasnda Berlin, Kahire ve Cambridge niversitelerinden kendisine krs tek-lif edilmitir.

Hurgronje 1906 ylnda Leiden niversitesinde igal ettii krsdeki Arapa ve slam profesrlnden 1927 ylnda emekli olarak ayrld.21 Emekli olduktan sonra da derslere devam etti ve lmne bir ay kalana kadar zellikle Ae dili dersi veriyordu.22 Hurgronje 1936 ylnda ksa bir rahatszlk-tan sonra yetmi dokuz yanda vefat etti ve Leiden kadim mezarlnda topraaverildi.

Hurngronje birok oryantaliste hocalk yapmtr. Bunlarn bazlar Arent Jan Wensinck (1882-1939), J. Schacht, Theodorous W. Juynboll, Johannes Heindrik Kramerstir23

$$

%'"("#Yukarda ksaca temas edildii gibi Hurgronje zellikle lkesinin smr-

ge politikalarndaki aktif konumuna karn smrge halk tarafndan Mslman bir alim olarak alglanmas, kendisinin de zel hayatndan hibir ekilde bah-setmemesi ve hayatyla ilgili bilgilerin snrl olmas sebebiyle hakknda baztartmalar yaplmakta olan bir oryantalisttir. Son yllarda zellikle ahsi evrak-larnn ve baz resmi ariv belgelerinin incelenmesiyle onun hayatndaki karan-lk noktalar daha fazla bilinir hale gelmeye balamtr.24 Burada oryantalizm tarihi asndan nem tad iin onun hayatnn baz kapal ynlerine ksaca deinilecektir.

)*&"###Onunla ilgili ilk gndeme gelen tartma Mekke gidii ve Mekkeden s-

nr d edilmesidir. Hurgronjenin Mekkeye gelii byk lde siyasi bir arka plana sahip olup bu seyahatin Hollanda hkmeti tarafndan finanse edildii ve siyasi hedefleri olduu konusunda onun hakknda en iyimser dnen yazarlar dahi sessiz bir kabul tavrn tercih etmilerdir.25 Bu ziyaretin nedenlerinden biri Mekkeye gelen Endonezyal haclarn, Osmanl Padiah II. Abdlhamitin

21 J.Waardenburg, 73. 22 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIX. 23 Wensinck Leidendeki krssnde onun halefi olmutur. Dier rencisi olan Schachtnise, Gotthelf Bergstrsser ile birlikte balca hocas Hurgronjedir. 24 zellikle Leiden niversitesi retim yesi ve oryantalizm tarihisi Van Koningsveld, kendisinden nce konuyla ilgili yaplan tartmalar inceleyerek, Hurgronje zerinde ahsi evraklarna ve yazmalarna varncaya kadar geni apl aratrmalar yapmtr. Koningsveld, 1985 ylndaki bir almasnda Hurgronjenin kimlii zerinde yaplan tartmalarla ilgili Hollandaca, Arapa ve Endonezya dilinde yazlan makale saysnn yz atn ve bu saynnher geen gn arttn ifade eder. s. 433. 25 Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV.

&/B

Panislamizm propagandalarndan ne kadar etkilendiini incelemektir. Koningsveld zellikle Lahey devlet arivlerini inceleyerek bu seyahatin Cid-dede Hollanda aleyhine faaliyet gsteren Endonezyal haclarn tespiti ve ilim adna yaplmasnn Hollanda hkmeti tarafndan kararlatrldn tespit et-mitir.26

Hurgronjenin Mekkeden Osmanl makamlar tarafndan karlmas da birden ok batlnn ilgilendii, Teyma ta diye bilinen, zerinde Aramice dini metin ieren ve yredeki en eski tarihi kalnt olduu sylenen bir tarihi eserin karlmas skandalna adnn karmas sebebiyledir.

Fransz gezgin Charles Huber, 1879 ylnda bu ta bulmu ancak epigrafi uzman olmad iin ta tanmlayamamt. Hber, 1883 ylnda yanna Alman epigrafi ve Sami dilleri uzman Julius Eutingu da alarak blgeye dnd. Hurgronje arkada olan Euting ta ile ilgili bilgileri ve yazlarn kopyasn kay-detti. Bu iki aratrmac Osmanldan izin almakszn yrttkleri bu alma esnasnda ta satn aldlar ve ykleriyle birlikte Haile gnderdiler. Buradan Euting, Kudse; Huber de Haile dnd. Ancak Huber yolda klavuzlar tara-fndan ldrld. Dnemin oryantalistlerinin pek ounun ilgilendii ta ile ilgili olarak Euting ulat bilgileri Huberden ayrldktan sonra Nldekeye ulatrd ve o Eutinga atfla ta ile ilgili neriyatn yaparak onu ilim dnyasna tantt. Ernest Renan ise Fransz Huberin gayretleriyle ortaya karlan bu taile ilgili neriyatn bu ekilde Almanlar tarafndan yaplmasn ve Huberin kat-ksna yer verilmemesini iddetle eletirdi.27 Bu arada Fransz Temps gazetesi, Ciddedeki Fransz konsolosu Lostalottan ald bilgilerle, Huberin bana gelenleri yazd ve Hurgronjenin Almanlar adna ta ele geirmeye altnbildirdi. Sz konusu yaz Arapa ve Trkeye de tercme edildi. Hurgronjenin gerekte slam benimsemediini, kendisini slami ilimlere vakfeden bir Mslmandan ok btn amac eser kaakl olan bir Hristiyan olduu sy-lentisi yayld. Hkmet yetkilileri bunlar zerine Hurgronjeye derhal Mekkeyi terk etmesiyle ilgili emri okudular ve Ciddeye kadar iki polis ona elik etti. Hurgronje Mekkeyi ve Arap yarmadasn terk ederek Hollandaya hareket etti.28

% '&+,Hollandann askeri ve ekonomik adan Endonezyada zirvede olduu bir

dnemde Cavann batsndaki blgede bir ayaklanma patlak vermiti ve Hol-landa gleri Sumatra adasnn kuzeyindeki Ae idaresiyle iddetli bir savaagirmiti. Aelilerin slam adna yapt ve Mekke ulemasnn verdii fetvadan 26 Koningsveld, 434. 27 Angelo Pesce, 15. 28 Angelo Pesce, 15.

/"

&&$($&.>CD

sonra iddetlenen sava Hollandann Endonezyada giritii en kanl arpma-lara sahne oldu. Snouck Hurgronjenin Mekkedeki tecrbesinin ve ilikilerinin devreye sokulmas ve Endonezyada Hollanda adna almas bu esnada gn-deme geldi. Zira o Aeli baz liderleri slam ve din kardei olarak Mekkede tanm onlarn inan ve davalarn anlamt. te Hurgronjenin Endonezya seyahatinin ilk ve esas hedefi Ae blgesi idi. Bir ngiliz gemisiyle ok gizli bir ekilde, Mslman Endonezyal tandklarnn da yardmyla Ae sultan ile grmek iin yola karak Sumatra sahillerine gelmi ve Ae snrnn iine szmay planlamt. Hurgronje hibir yazsnda bahsetmedii bu giriimle devle-tine bilgi aktarmay planlamaktayd. Ancak Aedeki yerel Hollanda komutanbuna izin vermedii iin Ae seyahati yarm kalm, Hurgronje, Aedeki mis-yonunu birka sene sonra (1891-1892) gerekletirebilmitir.29

)--#.)--/Hurgronjenin Mslmanl seiinin Mekkeye ve Kbeye girebilmek,

Mekke ulemasyla yakn iliki kurmak ve bu blgede yaayan Endonezyal halktanmak gayesiyle olduu onun hakknda en ak bilgileri sunmaya alan Koningsveld dnda da ou yazarn kabul ettii bir husustur. O Mslmanl semi ve bunu aka ifade etmitir.30 Mekke ve Endonezyada kald sreler-de de sosyal olarak Mslmandr. Hurgronjenin Hicaz Mslman toplumuna ve Endonezya halkna olan adaptasyonu incelenmesi gereken nemli bir feno-men olarak deerlendirilir. G.-H. Bousquetnin syledii gibi, Hurgronje birinci snf bir oryantalist olmakla birlikte aratrd toplumda yaamak istemesi ve bunu byk bir ustalkla baarmasyla da Oryantalizm tarihinde biricik rnektir. Onun dndaki hibir oryantalist Kbenin glgesinde dini tahsil yapmamtr. O bu blgelerdeki hayatnn her aamasnda tam bir Mslman gibi davrana-bilmitir.31

Snouck Hurgronje Endonezyada iken Mslmanlar asndan Mekkede ders grp orann ulemasyla geni ilikileri olan bir Mslmandr ve Msl-man kyafeti giymektedir. Hatta ona hitaben yazlan baz mektuplarda Cava 29 Hurgronje Ae savanda zellikle yerel ulemaya kar acmasz bir mcadele yrtlmesi gerektiini savunmu ve savan geliimi de onun ikna edici olduunu gstermitir. Ae sava ve Hurgronjenin bu savataki rol hakkndaki kitabnda K. van der Maaten, Hurgronjeyi, Ae savan yrten General Van Heutszun klc olarak niteler. Bkz. . Hakk Kad, 106-107. 30 S Azz b. Haddad el-Cezirnin yazd bu mektupta yle bir ifade vardr: Sen Msl-man olduunu artk herkese duyurdun ve Mekke ulemas da senin Mslman olduuna ahitlik ediyor. Hurgronje Goldzihere yazd bir mektupta ise yle der: Mslman olma-yann insan saylmad bir toplumda bir kiinin Mslmanlarla Mslman olmasn engelle-yecek bir ey olmad kanaatindeyim. Kii bu ekilde davranarak zorunlu olarak ahsiyetini kaybetmez. Bu benim ahsi tecrbemle sylediim bir eydir. Koningsveld, 435. 31 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIV, XVI.

&/B

diyarnn eyhlislam ya da Cava mfts eyh Allame Abdulgaffar32 ifadele-riyle hitap edilmesi ve ondan fetva istenmesi insanlarda onun Mslmanl ile ilgili bir kuku olmadn ortaya koymaktadr. Koningsveld Endonezyallarnonun ifte kimliini bildiklerini gsteren bir belgeye rastlamadn belirtir. yle ki Hurgronje misyonu dorultusunda Endonezyada Mslman toplumun iine iyice girerek iki kez evlilik yapm ve bu evliliklerden ocuklar olmutur.33

'Kitaplarnn dnda iki yz civarnda makalesi olan Hurgronjenin bu

eserleri, idari ve siyasi ilikiler, etnografya ve dorudan slami ilimler eklinde alana ayrlabilir. Ancak bu alanda da merkezi kavram slam ve slam halk-lar ve kltrleridir.

Hurgronje eserlerinin ok byk bir ksmnHollanda diliyle, baz eserleri ise Almanca ve Franszca yazlmtr.

Hurgronjenin temel eserlerini u ekilde sayabiliriz: 1. Het Mekkaansche Feest, Leiden,1880 (Hollandaca) Yukarda ksaca bahsedilen bu eser o dnemde halen hayatta olan

Dozynin slam ncesi Mekkedeki bayram ve panayrlarla ilgili kitabnn bir devam niteliindedir.34 Hurgronje, Dozynin tezine itiraz etmektedir. Buna gre Dozy, Hac ibadeti ve iindeki ritellerin Mekkede bulunan bir Yahudi kabilesinden kopyalanmak yoluyla slama girdiini ileri srerken Hurgronje, Hac ibadetinin kaynann Mekkedeki putperest yerli adetleri olduunu ve bunun Peygamber tarafndan brahim Peygamber arac yaplarak slama mal edildiini ileri srer.35

2. Mekka, Mit Bilderatlas, Den Haag (Lahey), 1888-1889 (Almanca) Basldndan itibaren bir klasik haline gelen bu eser iki ciltten olumak-

tadr: I. Ciltin alt bal, ehir ve Halk (1888, 228 s.); II. ciltin alt bal ise, ada Yaamdandr (1889, 397 s.) Bu ikinci cilt ngilterenin Cidde eski konsolosu J. H. Monahan, tarafndan ngilizceye tercme edilmitir: Mekka, in the Latter Part of the 19th Century: (Daily Life, Customs and Learning, The Muslim of the East Indian-Archipelago), Leiden, (Late E.J. Brill Ltd), London (Luzac&Co.) 1931.36

32 Koningsveld, 436. 33 Bu evliliklerden doan ocuklarnn nesebi Hollanda hukukuna gre tannmyordu. Koningsveld 1982 ylnda Snouck Hurgronjenin olu Yusuf ile Endonezyada grtn bildirmektedir. Bkz. Koningsveld, 437. 34 . Hakk Kad, 104. 35 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI- XII. 36 J. H. Monahan, ngilterenin Cidde eski konsolosu olup, kitabn ikinci cildini yer yer ksal-tarak tercme etmi ve tercmeyi Snouck Hurgronje bizzat gzden geirmitir. Tercmenin

/"

&&$($&.>CD

$ 8# &- #""- %3"$

!$9$=(0'?=)5

Lbnandan ABDye geden Arap asll Hristiyan bir aileden gelen George A. Makdis (1920-2002), Detroitte (Michigan) dodu. lk ve orta re-nimini ABD ve Lbnanda tamamlad. 1947de Michigan niversitesi Tarih ve Siyaset Bilimleri blmnden mezun oldu. 1950de George Town niversite-sinde A Study of the Constitutional Development of Lebanon under the French Mandate adl yksek lisans tezini hazrlad. Doktorasn Fransada Sorbonne niversitesinde yapt. Ibn Aqil et La Rsurgence de LIslam Traditionaliste au XIe Siecle (Ve sicle de lHgire) adn tayan doktora tezi yaymlanmtr. Bu almalar srasnda pek ok ilim adamndan yararlanm olsa da kendilerini stadlar olarak niteledii Louis Massignon ve Henri Laoustun zel bir yeri-nin bulunduuna iaret etmektedir. Doktora tezi devam ederken 1953-59 yllararasnda Michigan niversitesinde dersler verdi. 1959-73 arasnda Harvard niversitesinde, 1973 ylndan itibaren de Pennsylvania niversitesinde hoca-lk yapt ve burada 1990da emekli oluncaya kadar Arapa ve slam ilimler alanlarnda dersler verdi. 1993 ylnda Giorgio Della Vida dln ald. -rencileri arasnda zellikle William Granara, Sherman Jackson, Gary Laiser, Joseph Lowry, Christopher Melchert, Devin Stewart ve Shawkat Mahmood

slam Hukuku.

!&(9K*L5M

Toorawa gibi Pennsylvania niversitesindeki retim yeleri ve aratrmaclar yer alr.1

Makdis klasik dnem slam tarihi alannda almalar yapm, zellikle de slam eitim tarihi, dnce hareketlerinin ve mezheplerin ortaya k ve Hanbellik gibi konulara younlamtr. Bu konulardaki grlerini gelitirir-ken k noktas ve aratrma sahas olarak daima V./XI. yzyl Badad ve Irakn esas alm ve buradan elde ettii bulgular tm almalarna temel tekil etmitir.

Makdisinin bir baka zellii de, aratrmalarnda daima slam ve Batmedeniyetleri arasndaki sreklilii ve benzerlii izlemi olmas ya da mukaye-selerde bulunmu olmasdr. Aratrmalarn genellikle kkenleri slam medeni-yetinde bulunan ve Batya intikal eden eitli uygulamalar, messeseler ve ha-reketler zerinde younlatrmtr. Bu durum, onun eserlerine zgnlk katan ve bugne kadar onlara youn bir ilgi duyulmasna yol aan bir niteliktir. ki medeniyet arasndaki sreklilii izledii aratrmalar zellikle eitim tarihiyle ilgili almalardr ve onu en ok tantan ba eserleri de bu alanda yazlmtr. Aada bu konu daha ayrntl olarak ele alnacaktr.

Makdisinin almalarnda yukarda anlatlanlarn yansra iki yn daha dikkat eker. Birincisi tarih hadiseleri ve messeseleri yorumlama ve anlatma-da bavurduu aktelleme (iinde yaad evrede -yani Batda- kavranmasnkolaylatrc ifade ve benzetmelerle anlatma) abas ve metodudur. Bu sebeple ilk bakta tandk gelen terimlerin Makdisi tarafndan neyi ifade etmek zere kullanldna dikkat edilmesi gerekir. Malum olduu zere tarih hadiselerin aktellenmesinin onlar anlama ve anlamlandrmada msbet ve menf ynleri bulunmaktadr. Onun almalarndaki metodunun dier bir yn, belge esaslaratrmacl ve metin okuma tekniidir. Birok arkiyatnn benimsediisosyolojik/tarih bir konuda ileri srlecek herhangi bir grn madd ve m-ahhas bir belgeye dayal olmas gerektii yaklam, G. Makdisi ve Vil b. Hallk gibi Hristiyan Arap kkenli slamiyatlarda da grlr. Bu yaklamnbir neticesi olarak szkonusu aratrmaclardan Makdisi, bilinen (ya da ismi gnmze gelen) ilk tabakt eserinin bir Hanbelye ait olmasndan yola karak gelimi haliyle (lonca eklinde) teekkl etmi olan ilk fkh mezhebinin Han-bel mezhebi olduu neticesine varrken; Hallk, fi ve ondan sonraki yzylboyunca yazl metinlerde fkh usl ilminden bahsedilmemesi sebebiyle fkh usl ilminin ortaya kn drdnc asr balar olarak belirler. Bu yak-lam dier baz metodik unsurlarla dengelenip desteklenmediinde tek bana sama neticelere gtrebilecek bir yaklamdr. Bir literatr trnn, bir dne-min ayrdedici vasfna ve o dnemdeki fikr tartmalarn mahiyetine dair bir emre olarak grlmesi kabul edilebilir bir eydir; ancak bir ilmin veya messe- 1 Hayat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Cengiz Tomar, Makdisi, George M., DA, Ankara, 2003, c. XXVII, s. 430-1.

>$8#N

senin ortaya kn bir belgenin varlna dayandrmak ve aksi bir belgenin yokluunu (daha dorusu bize ulamam oluunu) bir delil olarak kullanmak, ana-babann ve ailenin varln ocuun doum tarihiyle balatmak gibi para-doksal bir yaklam olacaktr.

Benzer bir durum Makdisinin metin okumalarnda da geerlidir. Makdisi, arkiytlar arasnda yaygn kabul gren baz tezleri, zellikle de Goldziher tarafndan ileri srlen bir ksm grleri tenkid etmek zere kar okumalar yapar ve metinlerin ve yazarlarn szkonusu metinleri yazmadaki siklerinin ve riayet ettikleri hedeflerin tenkid bir tahlili yoluyla ilgin neticele-re varr.2 Szkonusu metin okumalar ve genel olarak slam tarihine ilikin yo-rumlar, baka trl gzard edilebilecek nemli hususlar ortaya karmasbakmndan verimli olmasna ramen nemli oranda maniplatif bir karakter de tar. Bu durum, zellikle onun slam dnce tarihi ile ilgili yorumlarnda ve Hanbellik merkezli gelenekiliin (ehl-i hadis dncesinin) slam dncesi-nin ana akm olarak tavsifinde grlr. Makdisi, metin okumalarn yrtrken gsterdii mahareti, bu konuda kendi bak asn rtc belge ve ihtimalleri grmede gstermez. Netice olarak onun ortaya koyduu eserlerin zgnlk ve zaaflar da genellikle yukarda zikrettiimiz hususlardan kaynaklanr. Aada bu hususlarn ayrntlarna deinilecektir.

$)'@$0$)09$$'+:=:5'9''0'9$Makdisinin en nemli almalar klasik dnem slam eitim tarihi, zel-

de de slam eitim messeseleri ile ilgili kitap ve makaleleridir. Makdisi bu alandaki aratrma ve grlerini olgunlam ekliyle The Rise of Colleges ve The Rise of Humanism adl iki eserinde ortaya koymutur. Makdisi bu eserlerde slam leminde ortaya kp daha sonra Batya aktarldn syledii iki ayrdnce hareketini, iki ayr eitim srecini ve messesesini incelemektedir. Makdisi, slamn klasik dneminde dnce tarihine szkonusu iki hareketin hakim olduu grndedir ve bunlar hmanizm ve skolastisizm olarak ad-landrr.3 O her iki eserde de ayn yaklam benimseyerek, bu hareketleri re-ten kuvvetler, onlarn fikr rnleri, eitimin hedefleri ve metodu, yazlan eser-ler ve bilginin aktarm gibi hususlar eitli ynleriyle inceler. Her iki hareketin de ortak bir kaynaktan, yani Kurn- Kermden kaynaklandn, ancak onlar

2 Bunun bir misali, Gazlnin bir Ear olarak grlemeyecei yahut bunu gsterecek yeterli delilin bulunmad yolundaki yorumudur. O, bir yandan eitli metinlerden tezini ispatlay-acak delilleri toplarken, dier yandan da Gazlnin Earliini ispatlayabilecek delilleri tevil eder. Bk. G. Makdisi, Al-Ghazl, Disciple de Shfi en Droit et en Thologie, Ghazl, la Raison et le Miracle iinde, Table Ronde UNESCO, 9-10 Decembre 1985, Paris, 1985; (ayrca bk. G. Makdisi, Religion, Law and Learning in Classical Islam, Londra, 1991 iinde). 3 Makdisi, The Rise of Humanism in Classical Islam and The Christian West, Edinburgh, 1990, nsz, ix.

!&(9K*L5M

etkileyen hric kuvvetlerin de bulunduunu syler. Her iki hareket de slam leminin dousundan balayarak batsna doru yaylm, ayrca Hristiyan Batda bunlar iktibas ederek kendi evresine uyarlamtr.4 Burada onun kulland terminolojiyle ilgili dikkat ekilmesi gereken bir husus, lkemizde genellikle menf armlar bulunan szkonusu iki terimin, tarihin belli bir dneminde madd anlamyla en stn medeniyet durumunda olan ve eitim alannda da byk katklar bulunan5 slamda eitim alanndaki eilimleri ifade etmek ze-re kullanlm olmasdr. Makdisi muhtemelen, bu terimleri, kitabnda dier terimlerde de ska yapt zere, her iki eilimin ya da hareketin Batdaki ge-limelerin kayna olduunu vurgulamak amacyla semitir.

Makdisinin The Rise of Colleges adl almas, sadece slam eitim tarihi asndan deil, Bat eitim tarihi asndan da ok nemli bir almadr. Eser, ele ald konularn kapsamll ve birinci el kaynaklar kullanmasnn yansra zellikle erken dnem slam eitim sistemine dair zengin bilgiler ve yorumlar sunmaktadr. Eser, her ne kadar kapsad tarih dnemin geniliinden (ve monografi dzeyinde szkonusu geni dnem ve blgelerle ilgili alma eksik-liinden) dolay belirli bir oranda danklk arzetse de imdilik kendi alannda-ki en nemli almalardan biri olmay srdrmektedir.

Makdisi, bu almasnda, ksaca ifade etmek gerekirse, slam leminde yksek retim sisteminin Kurn kaynakl olarak ortaya ktn ve bilginin aktarm, eitimin hedefi ve toplumdaki rol, eitim metotlar, eitimin mfre-dt, messeseleri ve ml kaynaklaryla birlikte bir btn olarak Mslman toplumun kendi dininden, ihtiyalarndan ve i dinamiklerinden kaynakland-n; eitimin nce mescid, ardndan mescid-han ve en son olarak da medrese er-evesinde messeseletiini; bu eitim sisteminin, Badad merkezli olmak zere slam leminin dousunda ortaya kp gelitikten sonra batya doru yayld-n; ayn sistemin Hristiyan Bat tarafndan zellikle XI. ve XII. yzyllarda ge-rekli uyarlamalarla birlikte bir btn olarak Batya aktarldn; Batda skolastisizm denilen eyin asl itibaryla bu aktarmdan kaynaklandn ve -hukuk mahiyetleri bakmndan niversite ile medrese arasnda bulunan baznemli farkllklar dnda- Batdaki yksek retim sisteminin tm temel zel-liklerini slam leminden aktarlan eitim sisteminden tevrs ettiini ileri s-rer. Bunlarn yansra Makdisi ayrntda da birok gr ortaya koymaktadr.

Makdisiye gre mescidler ve medreseler, mmetin ihtiya duyduu fakh-mftyi yetitirmek iin kurulmulard. Ona gre mfredat, retim metotlar,eitimin idaresi ve eitim messeselerinin tm birden sistemde fkhn ve fkhhocasnn ncelikli mevkiini gstermektedir. Sz konusu sistem zel, ferdiyeti ve ahsiyeti idi. zeldi, yani merkez iktidarn nfz alan dndayd. Biztihi 4 Makdisi, a.g.e., nsz, ix-x; ayrca bk. s. 348 vd. 5 Bk. Aydn Sayl, Higher Education in Medieval Islam The Madrasa, Ankara niversitesi Yll, 1947/8, s. 30-69; zellikle bk. a.g.m., Trke zet ksm, s. 69-71.

>$8#N

merkez iktidarn ne eitim messeselerinin kuruluuyla, ne mfredtla, ne retim metotlaryla ne de tedris iczeti vermekle bir alakas vard. Eitim m-esseseleri, kkenlerini din hukuka borlu olan din messeselerdi. Din hukuk ve ona yardmc ilimlerin retimi, sz konusu hukukun kaidelerine gre rgt-lenmiti ve onlara gre idare edilirdi. Yine nih rn din bir gayeye matuftu. Merkez iktidar, tamamen sistemin dnda kalyordu.

Dolaysyla hukuk okulunun [college of law] bir kurucusu vard, tek bir mezhep esas alnarak rgtlenmiti ve orada o mezhebe mensup olan tek bir fkh hocas ders vermekteydi. Bu ferdiyetilik, tedris ve fetv iczetinin ahsi-yeti mahiyeti tarafndan da desteklenmekteydi. Bu ahs iczet, bir tezin veya tezlerin uslne uygun (formal) bir mnzara dahilinde tatminkr bir ekilde savunulmasnn ardndan ilgili fkh hocas tarafndan adaya verilirdi. Hoca, bu iczeti verirken tamamen kendi ahs yetkisine dayal olarak hareket ederdi. O, ister merkez iktidar isterse din bir heyet olsun herhangi bir baka yetki sahibi tarafndan iczet vermeye zorlanamazd.

Collegen nih rn, bilgisini iki ekilde ortaya koyan yeni hocayd.Onun asl vazifesi, mminler tarafndan kendisine sorulduunda, fetv denilen hukuk grlerini aklamakt. kinci ekil ise, lisans talebelerine temel fkhdersini; lisansst talebelerine de fkh bir gre ulama ve onlar muhaliflerin itirazlarna kar savunma metodunu retmekti. Bu vazifeyi icr etmesi bak-mndan ona mderris ve vazifesine ya da kadrosuna da tedrs denilirdi.

Makdisi, kendi grlerini ortaya koyarken Hanebergin 1850 tarihli a-lmasndan beri Bat dillerinde slam eitim tarihi zerine yaplan almalarntespitlerini birletirir, szgeten geirir ve bunlara Arapa olarak yaplan al-malarn tespitlerini ekler. Grlerini ilk olarak uzun bir makalede ortaya ko-yan6 Makdisi, aradan geen uzun sre iinde yneltilen tenkitleri de dikkate alarak baz tashihlerle birlikte grlerini gelitirmi ve bunlar bir kitap haline getirmitir. Sz konusu makalesine kar tenkitler ynelten Abdllatif Tibv,7esas olarak, Makdisinin yeterince delillendirilmemi iddialarda ve genelleme-lerde bulunduunu syler. Tibv, Makdisinin Batl terimleri kullanarak szkonusu eitimi olduundan daha sistemli, kat ve hiyerarik olarak tasvir ettiini, medresenin sadece fkha tahsis edilmesinin szkonusu olmadn, hele geni ilgi alanlar bulunan beinci yzyldaki limler szkonusu olduunda (ki burada zellikle Gazl rneini vermektedir) byle bir ihtisaslamadan bahse-dilemeyeceini ileri srer.

6 Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), c. 24, 1961, s. 1-56.. 7 A. L. Tibawi, Origin and character of al-madrasah, BSOAS, c. 25, 1962, s. 225-238 (bu makale daha sonra u eser iinde de yaynlanmtr: A. L. Tibawi, Arabic and Islamic Themes Historical Educational and Literary Studies, Londra, 1976).

!&(9K*L5M

Sz konusu uzun makalesindeki grlerini gelitirerek yirmi yl kadar sonra kitaplatran Makdisinin almasnn yine de bir takm eksiklikler tad-na iaret etmek gerekir. ncelikle, almasnn arlkl olarak Bveyh-Seluklu devrine younlamasndan ve daha ok Badad merkezli olmasndan kaynaklanan bir snrllk sz konusudur. Her ne kadar erken dnemde kltrel merkez olarak Badadn yeri ve genel olarak slam leminin Dousunun stn-l tartlmaz ise de, Badadda var olan eitim sisteminin ve messeselerin zelliklerinin tm slam eitim tarihine temil edilmesi gibi bir sorun bulun-maktadr. Nitekim Mottahedeh, daha erken dnemlerde Badadn dousunda, Horasan ve Mvernnehirde medrese sisteminin varlna ve en azndan Badad merkezliliin tashih edilmesi gerektiine iaret etmitir.8Mottahedehnin bir baka tenkidi mfredatla alakaldr. Makdisi, daha ok er-ken dnemdeki ve arlkl olarak Arap lkelerindeki medreseleri incelemitir. Misal olarak, medrese mfredatnda tp, Hindistan ve Trkiyedeki (Seluklu ve Osmanl dnemlerini kastediyoruz) medreselerde mevcutken, Arap lkelerinde yer almamtr. Gerekten de Makdisinin mfredatla ilgili olarak medreselerin fkh arlkl olduu ve kelmn dland eklindeki ifadesi Hanbel eksenli bir yneli asndan ve bir dereceye kadar Eyyb-Memlk dnemi iin doruluk pay tayabilir. Oysa genel olarak dou (ran ve Hind) ile Osmanl medresele-rinde kelm, mantk, klasik anlamda nazar felsefenin (riyziyyt, tabiiyyt ve ilhiyyt) eitli ksmlar, lke ve dnemlere gre deiebilen baz farkllklarla birlikte mfredtn bir paras olagelmitir; hatta Osmanl dneminde bir kelam eserinin adyla anlan bir medrese tr dahi mevcuttur.

Makdisinin bu eserindeki nemli bir iddias da Hristiyan Batda skolastisizm olarak adlandrlan eitim sisteminin bir btn olarak ve zellikle collegelarn slamdan alnd yolundadr. Makdisinin kendisinin de sorduuzere,9 byle bir etkinin ve bunu incelemenin ne nemi var? denilebilir. Makdisi byle bir aratrmann gerekesini, tarihi daha iyi anlamak, tarih bir fenomeni, ondan daha da nemlisi Hristiyan Bat medeniyetini daha iyi anla-mak olarak ifade eder. Dolaysyla onun arkiytln benzeri bir garbiytlkyapmak, onlarn metotlarn tersine evirerek eitli etki rneklerini gstermek ve ilgili medeniyeti baka medeniyetlere indirgeyerek zgnln reddetmek gibi bir niyeti yoktur. Her medeniyet dier medeniyetlerin birikiminden istifade eder; bu kanlmaz bir insan vakadr. Tamamyla iine kapal bir medeniyet szkonusu olamaz. Dolaysyla etkileimin varl bir medeniyetin zgnln ortadan kaldrmaz. Bir medeniyet hakknda mhim olan ey, onun kendine has, zgn bir varlk tasavvuruna ve hayat anlayna yani bir dine sahip olmas ve 8 Roy Mottahedeh, The Transmission of Learning: The Role of the Islamic Northeast,Madrasa, La Transmission du Savoir dans le Monde Musulman iinde, nr. Nicole Grandin ve Marc Gaborieau, Paris, 1997, s. 63-72. Mottahedeh, hadis eksenli bir yneli neticesi, douda medreselerin srad bir geliim gsterdiini syler. Ayrca Makdisinin baz yorumlarna da itirazlarda bulunur. 9 Makdisi, The Rise of Humanism, s. 349.

>$8#N

$8#N

$)+:=:5'09$$5+'!''5'?$$'Makdisi, slam dnce tarihi ve buna bal olarak da bata mezhep ve

eitim messeseleri olmak zere dier konularla ilgili grlerini, zelde hicr V. yzyl Badad ve genelde Hanbellik konusundaki almalarndan yola karak gelitirmitir. Onun bak asna bir dereceye kadar Fransz arkiyat-larn (zellikle Louis Massignon ve Henri Laoustun) Hanbellikle ilgili alma-larna duyduu yaknlk ile Goldziherin yorumlarna ynelttii tenkitleri yn vermitir. Fakat belki de en az bunlar kadar nemli bir baka messir, yazarnrnlerini verdii dnemde Arap milliyetiliinin ve Arap nahda tartmalar-nn yol at tarih okumalardr. Gnmze kadar uzanan bu tartmalar, ar-kiyatln da etkisiyle daha ok klasik dneme (kabaca Moollarn Badadtahribine kadarki dnem) younlar ve ayrca nahda iin dnce plannda Gazl mi bn Rd m temel alnmal -ki bunun bir baka versiyonu bn Teymiyye mi Gazl mi eklindedir- sorusu sorulur. Makdisi almalarnda szkonusu tartmalarn ilk versiyonuna deinmezken ikincisi sz konusu oldu-unda deta Seleflii savunma ve onu slam dnce tarihinin merkezine oturtma ura ierisinde olmutur. Ancak o, aka bu tabiri kullanmayp onun yerine ehl-i hadis ve zellikle Hanbel bak asn ifade etmek zere gelenek-ilik (traditionalism) terimini kullanr.

Makdisi, slam dnce tarihini gelenekilik ve aklclk diyalektii iinde okur. Onun anlatt hikayeye gre, bata Yunan felsefesi olmak zere yabanckltrlerin tesirine kar koymak zere gelien felsef teoloji (kelm) ve akl-cln ortaya koyduu din anlay, geleneki fakihler arasnda tepki grm ve finin Risalesi ile ilk ifadesini bulan fkh teoloji ortaya konulmutu; gide-rek iddetlenen mcadele Engizisyon (Mihne) hareketine yol am, bu Engi-zisyona baaryla mukavemet eden gelenekilik zaman iinde kuvvetlenerek fkh mezhepleri eklinde tekilatlanmt. Artk slam leminde cumhru, ana-yolu ve sahih dini (ortodoksiyi) bu mezhepler temsil eder duruma gelmilerdi. Daha sonra aklclk hareketi iinde Snn bir bak as gelitiren Earler yzyllar boyu bata filik olmak zere fkh mezheplerine szmaya ve bylece cumhru temsil eder hale gelmeye almlar, ama geleneki fakihlerin muha-lefeti sebebiyle bunda baarl olamamlar ve hep marjinal bir hareket olarak kalmlard.13

Makdisiye gre Risle, finin Mutezilenin Allah hakkndaki speklas-yonlarna verdii cevaptr ve fi, Rislesinin Mutezile kelmnn panzehiri 13 Makdisi bu hikayeyi eitli makalelerinde ve eserlerinde tekrarlar. Misal olarak bk. Mak-disi, Ashari and the Asharites in Islamic Religious History (I, II), Studia Islamica, c. XVII, XVIII, 1962, 1963, s. 37-80, 19-39. 2-The Juridical Theology of Shfi: Origins and Significance of Usl al-Fiqh, Studia Islamica, LIX, 1984, s. 5-47; Muslim Institutions of Learning, s. 1-56.

!&(9K*L5M

olmasn amalamtr. fi bu kelm anlayna yani Mutezilenin felsef teolo-jisine kar benzer bir ereveye sahip incelikli bir ilim dal vazetmek istemitir. Bunu sadece mslman ilim evrelerinde aklc dncenin giderek byyen etkisiyle mcadele etmek iin deil ayn zamanda kelamn yolunu slam dn-cesinin ana akmndan uzaklatrmak zere yapmtr. finin mesaj, slamnmeselesinin Allahn emir ve nehiylerine riayet zerine younlamak olduuyolundayd. finin panzehir ilmi, onun uslddin olarak -burada dn Allaha itaat anlamndadr- anlad eydi. O, bizzat Allaha dair bir teolojiye kar Al-lahn insanlarn yerine getirmeleri iin indirdii ve onlar kurtulua gtren ykmllkler teolojisiyle; Mutezilenin felsef teolojisine kar kendi hukuk teolojisiyle (juridical theology) kar koydu; gerekte bu bir praksis teolojisi, bir ahlk teolojisiydi. finin Rislesinde ne hukuk felsefesi ne de felsef teoloji yer alr.14

Makdisi, hikayesinin esasn ilk dnemdeki Mihne hadisesi etrafnda r-mekle birlikte almalarnda Mutezileye ok az yer verir; aratrmalarnn b-yk ksmn Hanbellik ve Earlikle ilgili tabakt ve tarih okumalarna ayrr. Earlikle ilgili grlerini, ncelikle Goldziherin hicr V. yzylda (Seluklular dneminde) Earliin zaferi konusundaki grlerini tenkidle gelitirir.15 Badad Nizmiye Medresesinin vakfiyesine ve dnemin teknik terminolojisine dayanarak, Nizmiyede resm bir kelm krss bulunmadn dolaysyla Ear kelmnn orada resm olarak retildiinin sylenemeyeceini ileri sren Makdisi, Nizmlmlkn desteini alan vizlerin gayr resm olarak yap-tklar propagandayla Earlii Badadda kabul ettirmeye altklarn syler. Makdisiye gre, Earliin XI. yzylda, hatta XII. yzylda dahi Badadda muzaffer olduu ve Gazlnin Earlii orada yayd sylenemez.

Makdisi, gelenekilik olarak adlandrd ehl-i hadis dncesinin slam tarihinde ana dnce akmn temsil ettii kanaatindedir. Ona gre bu durum sadece Mutezileye kar mcadelede, erken dnemde byle deildir; aksine Mutezile zayflayp ortadan kalktktan sonra, bata Earler olmak zere dier kelam mezheplerinin tm teebbslerine ramen aklclk karsnda geleneki-lik ana akm olmay srdrmtr. Nitekim o, bir baka makalesinde Earliin Badaddaki baarszlnn ardndan mteakip tarihlerdeki teebbslerini de ele alr.16 Her ikisi de Ear olan bn Askir ve Sbknin eserlerine tenkid metin okuma metodunu uygulayan Makdisi, bu kaynaklarn bir zaferi deil aka bir mcadelenin varln ve devamn gsterdiini syler. Yine ona gre, ayn kaynaklar iki yz bulunan bir Ear imaj yaymakta ve bununla geleneki- 14 Bu konuda bk. Makdisi, The Juridical Theology of Shfi, s. 5-47; Ethics in Islamic traditionalist doctrine, Ethics in Islam iinde, nr. Richard G. Hovannasian, Malibu, Cali-fornia, 1985, s. 49. 15 Makdisi, Muslim Institutions of Learning, s. 1-4. Bu makalenin balca hedefi Goldzi-herin szkonusu grn rtmektir. 16 Makdisi, Ashari and the Asharites in Islamic Religious History (I, II), s. 37-80, 19-39.

>$8#N

=

ler katnda Earlii kabul edilebilir bir hale getirmeyi amalamaktaydlar. Makdisi, Earnin aslnda geleneki bir lim olduunu ve daha sonraki Earlikle alkasnn bulunmadn ileri srecek kadar ileri gider. Bunu yapar-ken de bir yandan Earnin bir ksm eserlerinin (stihsnul-havz) ona aidiyeti-ni sorgular; Makltn bir ve ikinci ciltlerinin ona idiyetinden phelenme-mekle birlikte bunlarn Earnin farkl dnemlerine ait eserler olduunu ileri srer; bir yandan da Earnin kendi rencilerinin varln ve onlarn silsilesi-ni gzard eder. Makdisiye gre bir kelm sistemi, meruiyetinin kabuln salamak, retisini yaymak ve srekli varolabilmek iin bir fkh sistemi tara-fndan benimsenmek zorundayd. Bu sebeple yukarda ad geen Ear limler (zellikle de Sbk), eserlerini fi mezhebine szma amacyla yazmlard.zetle, Makdisiye gre, Mslman teolojisinin17 geliimi ve slam dnce tarihinde Earliin yerine mblaal bir nem verilmi ve gelenekiliin yeri kltlm, nemi gzard edilmitir. Bu hatal hkm, hem Earler hem de ehl-i hadis ailesi hakkndaki cehaletten kaynaklanmaktadr. Hanbeller, Earlerle mttefik olduklarna inandmz, sayca ok daha fazla ve daha ileri-ci olan filere kar mcadele eden kk bir grup deildir. Sesleri Hanbeller kadar kmasa da bizzat ok sayda fi de Earlere muhalefet etmitir. Han-bellerin gelenekiler arasnda sesi en gr kan grup olmalar, mntesiplerinin, homojen bir grup oluturmalar ve tamamen geleneki ve kabul grm bir Snn fkh mezhebinin yeleri olmalar sebebiyleydi. Bildiimiz Earlik yani aklc Earlik (Earnin katksz olarak geleneki olan bnesinin Earliideil), Mslman teoloji dncesindeki ana akm deildi. O, dier birok akm arasnda yer alan bir akmd ve imdi de durum byledir. Ana akm farklbir ynde, yani gelenekilik ynnde aranmaldr.18

Makdisi, bu grleri ileri srmekle birlikte aratrma eksikliine de deine-rek deta bir ihtiyat pay brakr: ncelikle Earliin incelenmesi g ve henz zlmemi sorunlarla dolu bir hareket olduunu ve bu hareketle ilgili yeterli a-lma bulunmadn syler. Ona gre, nemli dnemler, -belki de fkh ve teoloji sahasndaki slam messeselerinin geliiminde en nemli dnem olan- V./XI. yzylcivarnda kmelenen dnemlerdir. Earden (v. 324/935 civar) sonra gelen anah-tar ahsiyetler unlardr: Bklln (v. 403/1012), Cveyn (v. 478/1085), Gazl (v. 505/1111), ehristn (v. 548/1153) ve Rz (v. 606/1209). kinci olarak, geleneki 17 Makdisi bu ifadeyi bir cins terim olarak kullanr, nk ona gre slam dnce tarihinde iki tr teoloji bulunmaktadr: Aklcln yaklamn temsil eden felsef teoloji (kelm) ile gelenekiliin yaklamn temsil eden fkh teoloji. Makdisi, ikincisini temsil eden ilim dalnusluddin olarak ifade eder; yine ona gre fkh usl k siki itibaryla geleneki teoloji anlaynn rndr ve szkonusu bak asn temsil etmeyi srdrmtr. Makdisi son eserlerinden birinde ise slamn klasik dneminde tr teoloji (kelm, fkh usl teolojisi, uslud-dn) bulunduunu ileri srm ancak, zellikle son ikisinin birbirinden farkn yeter-ince aklamamtr, bk. Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, Edin-burgh, 1997, s. 73-5. 18 zellikle bk. Makdisi, Ashari and Asharites (I), s. 37-9.

!&(9K*L5M

hareketin ncs durumundaki Hanbellikle ilgili benzer almalarn yokluu da bir engel tekil etmektedir. nc olarak, slam messeselerinin geliimindeki bu ok nemli dnemde fkh ve kelm birlikte ele almak yerinde olacaktr. nk slam teolojisi fkhla ilikisine dikkat edilmeksizin incelenirse slam nomokrasisi anlalamaz.

Makdisi, yukarda ksaca deinilen Ear ve Earlikle ilgili grlerinin devam mahiyetinde olmak zere bir baka makalesinde19 Gazlnin Earliikonusunu ele alr ve onun fkhta ve usluddinde finin talebesi olduunu, onun Earliini gsteren cidd hi bir syleminin bulunmadn ileri srer. Bu incelemesinde Makdisinin metin okumalarnn maniplatif yn daha fazla ne kar. Bir yandan Gazlnin stad ve talebeleriyle iinde yer ald hareke-ti, siyas balantlarn ve mcadelesini, dier yandan ilm almalarn toptan gzard eden bir yaklam sergileyen Makdisi, hynn Kitbul-ilm blmnde sadece mezhep imamlarnn isimlerinin zikredilmesi, te yandan Earnin ve Ear mtekellimlerin isimlerinin orada da ktisdda da gememesinden yola karak Earliine delil bulunmadn ileri srer. Ayrca Gazlnin ktisdda ortaya koyduu grlerin Earlerin grlerinin bir sunumu olduunu, yoksa kendisinin bu grleri benimsediinin ileri srlemeyeceini de ilave eder. Ona gre Batl aratrmaclar arasnda Gazlnin kelamda Ear olduu ek-lindeki hatal anlay zellikle A. von Mehren ve Goldzihere dayanmaktadr.

Makdisi, bir yandan da geleneki dncenin fi ile bn Teymiyye ara-sndaki be asr boyunca yerinde durmadn itiraf eder. Aksine bu dnce gelimi ve yle bir noktaya varmtr ki, hareketin ilk nderleri grm olsalar-d kendi manev vrislerinin benimsedii mevkflardan (tavr/duru noktas)bazlarn kabullenmekte zorlanrlard. bn Akl pek de haksz olmayarak Mutezillikle sulanmtr. Genellikle ar muhafazakr eilimli, uzlamaz bir geleneki olarak grlen, hatta ar bir tecsim grn benimsemekle sula-nan bn Teymiyye de bir geleneki iin en hafif ifadesiyle arpc olan retileri dile getirmitir. Onun tl illetler anlay, genellikle d illiyet [occasionalism] felsefesinin hkim olduu dnlen bir slam anlay iinde olduka artcbir durumdur.20 Makdisinin burada grd deiime ramen sreklilik ve balanty Ear ile Earlik arasnda grmemesi ilgin bir elikidir.

Makdisiye gre bata Mihne dnemi olmak zere Abbsler devrinde or-taya kan fikr atmalar ve fkh mezheplerinin oluumu, aklclk (rationalism) olarak tavsif ettii kelam hareketlerle gelenekilik arasndaki atma ve diyalektikten kaynaklanr. Fakat Makdisi bu fikr gruplamay sadece o dneme tahsis etmeyip mteakip tm slam tarihine temil eder ve bunun izlerini srmeye alr. Bu bak asndan hareketle bir takm ilgin aratrma-lar yapmasna ve nemli saylabilecek bulgulara ulamasna ramen, mteakip 19 Makdisi, Al-Ghazl, Disciple de Shfi, s. 45-55. 20 Makdisi, Ethics in Islamic Traditionalist Doctrine, s. 48.

>$8#N

devirlerdeki -o devirler asndan- daha nemli atma ve younlama alanlar-n gzard etmesi, slam dnce tarihinin tek bir devr mcadele erevesinde aklanamayacak olan gelime srecini yorumlamada nemli bir zaaf tekil eder. Gerekte szkonusu geliim sreci, uzun dnemli farkl mcadele kat-manlar halinde geliip zenginleen ve her yeni fetret dnemiyle birlikte yeni bir mcadele katmanyla kendini izhr eden bir karakter arzeder.

Bir misal vermek gerekirse, bizzat Makdisinin youn olarak aratrd hicr beinci asrdaki slam dnyasnn fikr atmalarn, neredeyse asr n-ceki atma taraflar ile izah etmeye almak son derece ksr bir bak asdr. Makdisi eskinin devam mahiyetinde olarak ehl-i hadisin bata Mutezile olmak zere tm kelm hareketlere muhalefetini ve bu muhalefetin zellikle Badad merkezli tezhrlerini izlerken, o dnemde bir yandan Btnlere dier yandan filozoflara kar gelien ortak kelmleme (ve -Makdisinin tabirine bir ben-zetme yaparsak- aklleme) eilimini gzard eder ve kendisinin klasik ve mo-dern dnem tarihi ve aratrmaclarna ynelttii tenkitlere sebep olan benzer tavrlar ortaya koyar. Makdisi nedense, bu dnemdeki ehl-i hadis mensuplarnn(Ferr ve bn Hazm bata olmak zere) kelm, cedel ve fkh usl eserleri ortaya koyduklarn, Zhir, Hanbel ve sn-aerlerin ilk kez -kelimenin tam anlamyla- kelam eserleri yazdklarn, son ikisinin ilk fkh usl eserlerinin bu dnemde yazldn, Mturd kelmnn bu dnemde mezhepletiini grmez-den gelir. Bylece Hanbelliin Badaddaki siyas etkisinden yola karak V. yzyldaki Snnliin zaferinin Earlie (ve dier kelamclara) mal edileme-yecei gibi bir sonuca varr.

Makdisinin bak asndaki nemli hatalardan biri de, her bir dnce hareketi iin farkl bir ilim dal ve literatr aram olmasdr. Bu nedenle o, fkhusln gelenekilerin kelm ilminin mudili olmak zere gelitirdii bir ilim dal olarak grmek istemitir. Oysa fkh uslnde yazlan her eserin temelinde akdev/kelm bir mevkf ve bu mevkftan kaynaklanan mukaddemeler bulunur. Bu mukaddemelerin varlna bakarak o ilmin kendisine has mevzuunu gzardetmemek gerekir. Makdisi aklclk-gelenekilik atmasn aklamaya ve buna ynelik yorumlar gelitirmeye alrken tam da byle bir karkla dmtr. Bu durum onun slamn klasik dneminde, zellikle de V./XI. yzylda tr teoloji bulunduunu ileri srd son eserlerinden birinde de devam etmitir.21 Burada o, kelm, uslul-fkh ve uslud-dni ayr teoloji olarak grr. Buna gre kelm nce Mutezilenin, ardndan da onlarla birlikte Earlerin teolojisini temsil eder. Uslul-fkh ise buna panzehir olmak zere fi tarafndan kurulan ve geleneki fakihler tarafndan devam ettirilen fkh teolojiyi temsil eder. Uslud-din ise hem aklclar, hem de gelenekiler tarafndan kullanlan ve ilgili yazara gre konularnn arl deien bir teoloji trdr. Mesela bn Akl, Mutezile ve Earlerden farkl olarak kendi uslud-dinini kapsam bakmndan 21 Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 73-5.

!&(9K*L5M

sk bir ekilde snrlamtr. Bir baka yerdeki ifadesinden, Makdisinin bu ay-rm bn Aklin el-Vzhnda szkonusu terimi birbirinden ayran bir ifadeye dayandrd anlalmaktadr.22 Hakikatte ortada byle farkl teolojilere tahsis edilmi ve birbirine rakip ilim dallar bulunmamaktadr, aksine ayn alanda (yani kelm alannda) farkl yaklamlar szkonusudur ve isimlendirmedeki farkllklar, ilgili gr sahiplerinin kendi hassasiyetlerini veya stlhlar kul-lanmadaki tercihlerini yanstmaktadr.

1')';'AMakdisi zellikle fkha ynelik bir alma yapmamtr; onun fkhla ilgili

grleri yukarda bahsedilen slam tarihi okumasyla ilikilidir ve o erevede gelitirilmitir. Yine ayn sebeple fkh konusunda kapsaml ve ayrntl bir de-erlendirme yapmam, belli baz konular hakknda grler belirtmitir. Bu alandaki yorumlar zellikle fkhn ve fakihlerin hric evreyle ilikileri ve s-lam medeniyeti iindeki mevkileri noktasna younlar. Ele ald meseleler arasnda finin Rislesi, fkh uslnn ortaya k siki, mezhep, mnzara, hilf ve icmnn fonksiyonu, fkh eitimi (metot, mfredt ve messeseler), mftlerin ve fkhn slam toplumundaki yeri ve ictihad konular yer alr.

Makdisi, bir dnce sistemi olarak fkhn din ilimler iinde iki u ara-snda orta bir mevkide yer aldn ve slamda meruiyetin fkh alannda tesis edildiini ileri srer. Ona gre, bir uta kelm olarak adlandrlan, Mutezil biimi iindeki felsef teoloji, akln nceliini savunmu ve Hadis verilerinin ancak aklla desteklendikleri srece kabul edilebilir olduunu ileri srmtr. teki uta ise abartl bir fideizme dayanan ar gelenekilik, akla yer brak-makszn Kurna ve [Hz.] Peygamberin Snnetine snmtr. Fkh ise orta yolu tutmu ve vahyin nceliini onun hizmetisi olarak grd aklla yumu-atmtr. Fkh hareket, ar olduunu dnd bu iki hareket arasnda ileri-ci bir gelenekilii benimseyerek lml bir aklclk eklindeki bir orta yolu tutmutur.23

Makdisi, fkh usl ilminin kkenlerini ve tarihi geliimini inceledii ma-kalesinde24 fkh uslyle ilgili drt soruna (kkeni, ad, ana unsurlar ve gayesi-ne) ksaca deinir. Makaledeki ana gayesini afinin Risaleyi yazmadaki ana sikini incelemek olarak; temel tezini ise afinin hedefi, gelenekilik iin kelama kar panzehir olarak kullanlabilecek bir ilim ortaya koymakt eklinde ortaya koyar.25 finin Rislesinin sonra gelen usl eserlerinden, zellikle de mtekellimlerin eserlerinden farkl olarak hibir kelam veya hukuk felsefesi

22 Bk. Makdisi, a.g.e., s. 85. 23 Bk. Makdisi, The Guilds of Law in Medieval Legal History, s. 237-8. 24 Makdisi, The Juridical Theology of Shfi, s. 5-47. 25 Makdisi, a.g.m., s. 12.

>$8#N

sorununu (hsn-kubh, akl-vahiy ilikisi, hazr-ibaha, teklfu m l yutk, vb.) ele almadna deinir. Ona gre fkh usl balangta mahza gelenekiydi.26 Ar-dndan usldeki deiimi ele alr ve asrlk geliimin hric sebeplerine dei-nir. Aklcln zaman ierisinde, aslnda gelenekiliin mdafaas iin kurulmuolan fkh uslne szdn ileri srer. Makdisi, finin kurduu usl ilminin hukuk ve teolojik olmak zere iki boyutu olduunu, kendisinden nce ilk boyu-tun ele alndn, kendisinin ise ikinci boyut zerinde durduunu syler.27 Bu ikinci boyutun gzard edilmesi sebebiyle fkh usl yazmnda mtekellim metodu ve Hanef metodu eklinde bir ayrm yaplm ve ilkini fiye nisbet etme hatas ilenmitir; oysa -ona gre- fkh usl, finin gelenekiliin hiz-metine koyduu bir silaht ve finin aklclk safna yerletirilmesi uygunsuz-du.28

Rislenin bu teolojik boyutuyla ilgili alt tesbit iinde29 zellikle kelam ve hukuk felsefesi sorunlarnn bulunmamas tesbitini finin kelam aleyhtarl ile aklamaktan ziyade henz fkh uslnn teekkln tamamlam oluuyla aklamak daha isabetli ve tarih vakaya daha uygun olurdu. Nitekim Makdisinin kendisi de bir baka yerde fi ile bn Teymiyye arasnda geen uzun dnemde geleneki dncenin de byk bir deiim geirdiini ifade etmitir.30 slam hukuk sisteminin ilah iradeci bir sistem olduu ve onda tabi hukuka yer bulunmad iin sonraki dnemlerde ortaya kan hukuk felsefesiy-le ilgili eitli konularn aklcln fkh uslne szmas olarak nitelenmesi de tashihe muhtatr. Bu konuda Earler -Makdisinin ifadesini kullanrsak- tam anlamyla geleneki davranrken, gerek V. asrdaki Hanbellerin bir ksm, ge-rekse bn Teymiyye Muteziller gibi aklclk safnda yer alr. Akas, aklclk-gelenekilik ikilisi mteahhir dnemler bir yana V. asrdaki gelimeleri anlama-da bile yetersiz kalmaktadr. Makdisinin fkh uslyle ilgili yorumlarndaki belki de en nemli hatas kelm ile fkh usln kar karya getirmesi ve on-lar ayn rol oynamada birbirlerine rakip ve alternatif ilimler gibi gstermesin-dedir. Ayrca finin eserinden sonra ilk kapsaml ve bamsz eserin Ebul-Hseyin el-Basrnin Mutemedi olduunu sylemesi nemli bir hatadr. nk ondan nce IV. asrda bata Cesssn Fusl olmak zere ok sayda fkhusl eseri yazlmtr ve bunlarn bir ksm gnmze ulamtr.

Makdisi son eserlerinden birinde yine fkh usl konusundaki bu gr-lerini tekrarlam ve onun slamn klasik dneminde en stn din ilim dalolduunu ileri srmtr. Ona gre, fi ile balayan ve geleneki teolojinin ifadesi olan fkh usl bn Aklin elinde geliiminin zirvesine ulam, daha sonra bn Teymiyye ailesinin eliyle XIV. yzylda da canlln srdrm, fakat 26 Makdisi, a.g.m., s. 17. 27 Makdisi, a.g.m., s. 40. 28 Makdisi, a.g.m., s. 42. 29 Bk. Makdisi, a.g.m., s. 41-2. 30 Bk. Makdisi, Ethics in Islamic Traditionalist Doctrine, s. 48.

!&(9K*L5M

zamanla iktidarn mft-fakhlerin bamszln kstlayan uygulamalaryla giderek donuklam ve XVI. yzylda arn dnemine gelindiinde artk vazi-fesini yerine getiremez hale gelmitir. Artk klasik dnemde icmya giden s-rete tartma ve gr ayrlklarnn (hilf) oynad rol bir kenara braklarak ittifaka vurgu yaplmtr.31 Makdisiye gre, bn Akl, finin at yoldan devam etmitir ve el-Vzh da -finin tavrna benzer ekilde- kendi dnemi-nin kelamclarna (Mutezile ve Earler) kar bir panzehir olarak yazmtr.32

Makdisi, kuatc bir tarih yorumu getirmedeki yetersizliine karn daha alt dzeyde mezhep33 ve fkh eitim messeseleri ile ilgili daha nemli ve dik-kate deer grler ortaya koymutur. Onun mezheple ilgili k noktas, Batlaratrmaclar arasnda slamn klasik anda (kabaca XIII. yzyl ncesinde) -Bat'da lonca denilen trden- korporasyonlarn var olup olmad tartmas-dr.34 Makdisi, bata Claude Cahen olmak zere bir ksm aratrmaclarn eer klasik dnemde korporasyon mevcut olsayd, onun varln ispatlayan delil ve belgelerin imdiye kadar ortaya konulmu olmas gerekirdi eklindeki itirazna mezhep erevesinde bir delil getirdii kanaatindedir. Ortaada slamdaki meslek birlikler ile Hristiyan Batdakileri birbirinden farkl klan husus, s-lamda daim hukuk ekil olarak vakftan baka bir ekil bulunmazken, Batda buna ilaveten tzel kiilik temeline dayal korporasyonun bulunmasyd. Byle olmakla birlikte Ortaadaki Batl korporatiflerin hukuk ekil bakmndan slama bir ey borlu olmamalar, sosyal ierikleri yani dier kurucu unsurlarszkonusu olduunda da durumun byle olduu ve dolaysyla korporasyonun klasik ada bulunmad anlamna gelmemektedir. Mesela klasik ada medre-sedeki meslek personel yaps, Ortaa ngilteresindeki collegeda ve ngiltere ve Fransadaki dier korporasyonlarda (zanaat tekilatlarnda) da grlmekte-dir.35

Makdisi, mezhebin ortaya k ve rol konusundaki grlerini de gele-nekilik aklclk diyalektiinden yola karak yorumlar. O, fkh ve fkh mez-heplerini gelenekiliin kalesi olarak grr. Ona gre fkh mezhepleri, gele-nekiliin aklcla (zelde Mutezileye) kar gelitirdii bir messesedir ve mezhep saysnn azalmas da yine dmana kar saflar sklatrma ihtiyacndan kaynaklanmtr. limlerin rgtl gruplar halinde biraraya gelmelerinin sebe- 31 Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 260. 32 Makdisi, bn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 69. 33 Bu konuda bk. Makdisi, La Corporation lpoque Classique de lIslam, Presence de Louis Massignon: Hommages et Temoignages. Textes Reunis par D. Massignon lOccasion du Centenaire de L. Massignon iinde, nr. G. Makdisi, D. Sourdel ve J. Sourdel-Thomine, Paris, 1987, s. 35-49; Ortaada Yksek retim, s. 37-47; The Guilds of Law in Medieval Legal History, s. 233-252; The Rise of Humanism, s. 1-45. 34 Ortaa sonlarndan modern dnemlere kadar ise slam leminde korporasyonlarn var olduklar genel bir kabul grmektedir. 35 Makdisi, La Corporation lpoque Classique de lIslam, s. 35-49; The Guilds of Law in Medieval Legal History, s. 233-252.

>$8#N

$8#N

nan ve talka eklinde bir eserle ortaya koyan bir renci doktora belgesi (iczetut-tedrs) almaya hak kazanyordu.

Makdisiye gre, zerk loncas, dlayc [exclusivist] collegelar, tekelci doktora belgesiyle bir btn olarak bu yeni meslek sistem, slam leminde yk-sek renimde gerek bir inklbt. Ortodoksiyi belirleyen fukah icmnnhammaddeleri durumunda olan hukuk grler, sadece szkonusu loncann -uslne uygun ekilde mezun olmu- hukuk bilginleri tarafndan ortaya konu-lurlard. nk sadece onlar hukuk grlerini savunmak zere mnzara konusunda eitim grmlerdi. Doktora belgesi almak isteyen hevesli mslman genler, szkonusu loncann hukuk eitim sistemine tabi olmak zorundaydlar. Onlar, onbe yandayken yardmc humanist ilimlerle birlikte drt yllk temel hukuk eitimine balarlard; bu lisans eitiminden sonra, baa-rl olmalar halinde, normal olarak otuz ya ortalarnda doktora belgesi alrlar-d.

Makdisi, Batda akademik zgrlk konusunu ilerken bu zgrln kkenlerini fkhla ilikilendirir ve yine tarih hadiseleri aktelletirme metodu-nu uygular. Ona gre, mftnin (fakh, mctehd) sahip olduu zgrlk tam anlamyla akademik bir zgrlkt ve gnmzde akademik zgrl savu-nanlarn teminat altna almaya altklar hususlarn ou slamda -fakih szkonusu olduunda- teminat altna alnm durumdayd. Ancak bu zgrlk, doktora tez savunmas eklinde gnmze gelmi olan ve skolastik metot olarak adlandrlan bir tartma metoduna dayal retim yelii belgesinden (tedris iczeti) kaynaklanan bir yetkiye dayanyordu ve bu yetki olmakszn akademik zgrlk de szkonusu olamazd. Mft, mderris ve kd olarak grev yapan-larda olduu gibi istendiinde yetkileri elinden alnabilecek bir kii deildi. Makdisiye gre mft ile msteft arasnda tamamen ferdiyeti ve zel (devlet aygtndan bamsz) bir iliki bulunmaktayd; her ikisinin de tam bir zgrlvard ve mft geimini, beyan ettii hukuk gr (fetv) karl ald cretle salyordu. Ancak belli bir dnemden (hicr yedinci yzyl civarndan) itibaren iktidarn maal mft tayin etmeye balamas ve avmn fetv masrafndan ka-nmak iin bu atanm mftye bavurmaya balamas bu zgrln ortadan kalkmasna yol at. Sonunda zgrce gr alveriine dayal olan ve icmya gtren sre tesirsiz hale getirildi ve mnzara/tartma mahza bir okul al-trmas seviyesine dt. Sre iinde slam toplumu tedricen dinamizmini kay-betti ve statik hale geldi.40

40 Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Makdisi, Freedom in Islamic Jurisprudence: Ijtihad, Taqlid, and Academic Freedom, La Notion de Libert au Moyen Age: Islam, Byzance, Occi-dent, Paris, 1985, s. 79-88.

!&(9K*L5M

5%'B$Makdisi, Hanbellii slamn klasik dnemindeki geleneki hareketin

merkezine yerletirir. Dolaysyla yukarda gelenekilikle ilgili anlatlanlar Han-bellik iin de geerlidir. Burada Makdisinin yine Hanbellik erevesinde m-tlaa edilebilecek olan iki cz alanla ilgili almalarna deinilecektir. Bu alanlardan biri V./XI. yzylda yaam ndegelen Hanbel fakihlerinden bn Aklin hayat ve dncesi, dieri ise Hanbellik ve tasavvuf ilikisidir.

Makdisi, ilk konuda yaklak 35 yl arayla iki alma yaymlamtr. Bun-lardan Ibn Aqil et La Resurgence de LIslam Traditionaliste au XIe Siecle (Ve siecle de lHegire) (Dmak, 1963, xxxiv+602 sayfa) adn tayan ilk alma onun doktora tezidir. Eser, bn Aklin hayatn, yaad dnemi ve o dnemin Badadn tantan bir biyografi almasdr. alma yedi blmden olumak-tadr. lk blmde bn Akl ve yaad dnemle ilgili birincil kaynaklar tantl-m, ikinci blmde V./XI. yzyldaki siys durum incelenmitir. nc b-lmde dnemin Badadnda bulunan eitli snn ve i mezhepler ele alnm ve ndegelen temsilcileri teker teker tantlmtr. Drdnc blmde V./XI. yzylda Hanbel hareketinin durumu ile Snnliin canlan konusu ilenmi-tir. Beinci blmde bn Aklin hayat ve dncesi ele alnm; hayat anlatlr-ken her ilim dalndaki statlar, yetitirdii renciler ayrntl olarak tantlm-tr. te yandan onun dncesi hakknda ayrntya gidilmemi ve baz konular-daki grlerinin anlatlmasyla yetinilmitir. Altnc blmde bn Aklin eser-lerinin bir bibliyografyas verilmi, yedinci ve son blmde ise bn Aklin uslul-fkh ve uslud-dn dallarndaki grleri anahatlaryla incelenmitir.

Makdisi, Ibn Akil: Religion and Culture in Classical Islam (Edinburgh, 1997, xvi+292 sy.) adyla yaymlad ikinci almasnda, ilk eserinde ok ksa olarak iledii bn Aklin dncesini ele almay amalamtr. Eser ana blmden olumaktadr. Birinci ana blm bn Aklin hayatna ve yaad dneme ayrlmtr ve kendisinin de ifade ettii zere41 bir takm deiikliklerle birlikte yukardaki eserinden alnmtr. bn Akl ve Skolastisizm balntayan ikinci ana blm hukuk loncasnn (guild of law) ortaya kn, skolas-tik hareketi ve bn Aklin dncesindeki ana eilimleri ele alr. Makdisinin bu blmde hukuk loncas, tabakt literatrnn mezhepleme olgusuna delleti ve skolastik hareket hakknda syledikleri yukardaki blmlerde zikredilen grlerinin tekrar mahiyetindedir. Burada yeni olan bn Aklin dncesiyle ilgili yapt incelemedir. Makdisi, bn Aklin el-Vzhn esas alarak onun uslul-fkh konusundaki grlerini ksaca tantp szkonusu eserin dnemin yksek retim mfredtyla ilikisini incelerken, uslud-din ile ilgili grleri-ni bilginin temelleri, akl, hakikat, ilh sfatlar, hsn-kubh, nbvvet, med ve

41 Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. xv (nsz).

>$8#N

=

geleneki akde eklinde alt balklar aarak daha ayrntl bir ekilde ele alr. bn Akl ve Hmanizm baln tayan nc ana blmde ise edeb al-malarnn ynetimle olan balantsn ve bn Aklin edeb bal altnda yer alan ilim dallar ve konularla ilgili grlerini inceler. Makdisi, ikinci ve nc b-lmlerde bn Aklin dncesini anlatrken esas olarak onun el-Vzh ile Kitbul-Funnunu kullanmtr.42 Genel olarak deerlendirmek gerekirse bu eser, Makdisinin The Rise of Colleges ve The Rise of Humanism adl eserlerinde gelitirdii grlerin etkisini tar ve onlarn bn Akl zelinde ilenmesinden oluur. Makdisi, bn Aklin dncesinin onun akl ile vahyi uzlatrma teeb-bsnn rn olduu kanaatindedir. Yine, el-Vzh fiden beri gelen gele-neki teolojinin geliiminin zirvesi, bn Aklin dnce alanndaki en byk katks ve hatta skolastik hareketi temsil eden en temel eser olarak grr.43 Makdisinin bn Akl ile ilgili yaplmasn ok arzulad bir alma da onunla Thomas Aquinasn grleri ve almalar arasnda mukayeseli bir aratrma yaplmasdr. nk o, skolastisizm balamnda bu iki dnrn dnceleri arasnda byk bir yaknlk bulmaktadr.44

kinci konuyla ilgili olarak Makdisi, Batl aratrmaclar arasnda Hanbe-llerin tasavvufa ve tarikatlara husmet duyduklar yolunda XIX. yzyldan itibaren ortaya kan kanaatin tashihiyle ilgilenmi ve bu yolda eitli makaleler yazmtr. Onun bu konudaki almas ve yorumlar yukarda bahsedilen gele-nekiliin (ehl-i hadis dncesinin) slam tarihindeki ana akm olduu yolun-daki tezinin mtemmimi ve devammahiyetindedir. Tasavvufun, -H. Laoust gibi bir ka hari Batl aratrmaclar tarafndan kendi dnemine kadar ileri srl-d gibi- yabanc kaynakl, slama dardan ithal edilen ve dolaysyla Hanbel mezhebinde olduu gibi kat Snnliin saflarnda muhalefete yol aan bir ge-lime olarak grlemeyecei, aksine slamn kendi zengin rh menbalarndan kaynakland grnde olan Makdisi, Hanbellerin bu alandaki tenkidlerinin bizzat tasavvufa deil daha ok vahdet-i vcd ekolne ynelik olduunu sy-ler.45

Makdisi bu meyanda bata The Hanbali School and Sfism [Hanbel mezhebi ve tasavvuf] balkl tebliinde olmak zere Hanbelliin tasavvufa dman olduu tezinin artk savunulamaz olduunu gstermeyi amalam ve eitli makalelerinde Hanbellerin yzyllar boyu tarikat mensubu olduklarnortaya koyup onlarn tarikat silsilelerini incelemi, kaynaklarda yer alan aleyh-teki yorumlarn Hanbellerin muhaliflerinden kaynaklandn, kendi tavrlar-

42 Nitekim o, kitabnn nsznde de bunu ifade etmitir, bk. Makdisi, a.g.e., s. xiii. 43 Makdisi, a.g.e., s. xv, 69, 260. 44 Makdisi, a.g.e., s. xv-xvi. 45Ayrntl bilgi iin bk. Makdisi, The Hanbali School and Sufism, Boletin de la Asociacion Espanola de Orientalistas XV., Madrid, 1979, s. 115-126; Ibn Taimya: a Sfi of the Qdiriya Order, American Journal of Arabic Studies I, Leiden, 1974, s.118-129; Hanbalite Islam, Studies on Islam iinde, trc. ve nr. Merlin L. Swartz, Oxford ve New York, 1981, s. 216-274.

!&(9K*L5M

nn ve beyanlarnn byle bir dmanln varln gstermek bir yana tam ak-sini ispatladn ileri srmtr. Ona gre, artk Hanbellerin tasavvufa d-man olduklar tezi bir kenara braklmaldr. Bu erevede bn Kudme ve bn Teymiyyenin tasavvuf ve tarikatlarla olan balantsn da incelemitir. bn Teymiyyenin tasavvufla ilikisi hakknda yazd makaledeki esas amacn, bn Teymiyyenin szde tasavvuf dmanlnn doruluk deerini test etmek ve onun da kendi tarz iinde sflikte Gazlden geri kalr yannn olmadn ileri srmek olarak aklar. Ona gre bn Teymiyye henz Gazl hakknda bile elde bulunmayan, tasavvufa mensubiyetini gsteren ekl belgelere sahiptir.46Bir baka makalesinde de bn Kudmenin tarikat silsilesini incelemitir.47

+'@'9'5+$9)'Yukarda Makdisinin eitli konulardaki grleri genel hatlaryla sunul-

maya allm ve bunlara dair eitli deerlendirmeler yaplmtr. Burada onun genel olarak tarihilii hakknda ksa bir deerlendirmede bulunacaz. Makdisinin en gl olduu alan messese tarihilii ve belge tarihiliidir. En nemli iki eseri eitim tarihiyle ilgilidir; bunlarda yksek retim messeseleri-nin ortaya k ve geliimini ele almtr. Bunun yansra bir messese olmasitibaryla mezhebi incelemitir. Makdisi eitli tahkik almalar yapt gibi, dier almalarnda da ou kere yazmalar zerinde almtr. Makdisinin bu iki alandaki almalar yeni ve daha kapsaml almalar iin nemli almlar getirmitir.

te yandan slam dncesi tarihi konusunda onun aratrmalarnn s-lamn klasik dnemiyle ve daha ok ehl-i hadis dncesi erevesinde youn-latn ve buradaki grlerinin ok da isabetli olmadn gryoruz. Makdisinin ehl-i hadis dncesini slam dnce tarihinin merkezine alarak yapt okuma, Henri Corbinin ilii merkeze alan