İSLAM HUKUKU ARAŞTIRMALARI

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS www.islamhukuku.com www.islamhukuku.org www.islamhukuku.net
Journal of Islamic Law Studies Say / Number /24 : Yl / Year / 2014 :
Nisan ve Ekim aylarnda ylda iki say çkar. Hakemlidir. Süreli Yayndr.
Sahibi / Publisher / Mustafa ÖZDEMR
Mehir Vakf / Mehir Foundation / Editör / Editor-in-Chief /
Prof. Dr. Saffet KÖSE Editör Yardmcs / Associate Editor /
Yrd. Doç. Dr. Murat MEK Yayn Kurulu / Editorial Board /
Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Doç.Dr. Abdüsselam ARI - Prof.Dr. Servet ARMAAN - Prof.Dr. Nasi ASLAN - Prof.Dr. Tevhit AYENGN – Doç.Dr. Tuncay BAOLU – Prof.Dr. Murteza BEDR – Y.Doç.Dr. smail BLGL - Prof.Dr. Recep CC - Dr. A. Hakan ÇAVUOLU - Prof.Dr. amil DACI - Prof.Dr. Nihat DALGIN – Y.Doç. Dr. Mehmet DRK - Prof.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Mehmet GÜNAY – Y.Doç.Dr. Necmeddin GÜNEY - Y.Doç. Dr. Menderes GÜRKAN - Prof.Dr. Hasan HACAK – Prof.Dr. Abdurrahman HAÇKALI - Prof.Dr. Abdullah KAHRAMAN – Prof.Dr. Cengiz KALLEK - Prof.Dr. Ali KAYA – Doç.Dr. Saim KAYADB - Dr. Hüseyin KAYAPINAR – Y.Doç.Dr. Necmettin KIZILKAYA - Prof.Dr. Ferhat KOCA – Prof. Dr. Adnan KOUM – Prof. Dr. smail KÖKSAL – Doç.Dr. Murtaza KÖSE- Doç. Dr. Muharrem ÖNDER- Prof.Dr. ükrü ÖZEN – Hasan ÖZER- Doç.Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN - Y.Doç.Dr. zzet SARGIN - Doç.Dr. Haluk SONGUR – Doç.Dr. Osman AHN – Y.Doç.Dr. Murat MEK - Doç.Dr. Hasan TANRIVERD - Prof.Dr. Talip TÜRCAN – Y. Doç.Dr. Mustafa YAYLA - Prof.Dr. Kemal YILDIZ - Doç.Dr. Yaar YT
Danma – Bilim Kurulu / Advisory – Scientific Board / - Prof.Dr. Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYÜZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN - Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Prof.Dr. . Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif AYDIN - Prof.Dr. Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr. Ali BARDAKOLU - Prof.Dr. Abdülaziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BEER - Prof.Dr. brahim ÇALIKAN - Prof.Dr. Orhan ÇEKER - Prof. Dr. Hamdi DÖNDÜREN - Prof.Dr. . Kâfi DÖNMEZ - Prof.Dr. Celal ERBAY - Prof.Dr. Mehmet ERDOAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman ESKCOLU - Prof.Dr. Beir GÖZÜBENL - Prof.Dr. Hasan GÜLEÇ - Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOÇAK - Prof.Dr. Ahmet ÖZEL - Prof.Dr. Mehmet ENER - Prof.Dr. Salih TU - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ
Yayn Takip / Editorial Secretary / Ar. Gör. Huzeyfe ÇEKER
Kitap Tantm / Book Review / Yrd. Doç. Dr. smail BLGL
Özetler / Summaries / Doç. Dr. Haluk SONGUR / Doç. Dr. Saim KAYADB
Bibliyografya Kontrol/ Bibliographic Control / Ar. Gör. Ahmet EKNC
Uluslararas likiler Koordinatörü / Coordinator of Int. Relations / Yrd. Doç. Dr. Necmettin KIZILKAYA- Yrd. Doç. Dr. Necmeddin GÜNEY
Yaz leri Müdürü / Editorial Assistant Abdullah AFAK
e-mail: [email protected] ISSN 1304-1045
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi EBSCO’nun hazrlad Academic Search Complete (ASC)’de indekslenmekte ve EBSCO’nun elektronik tarama motorlarnda yaynlanarak ilim dünyasna sunulmaktadr.
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi Index Islamicus tarafndan taranmaktadr. Journal of Islamic Law Studies (HAD) is indexed by Index Islamicus.
Basm Tarihi: Ekim 2014
6 | Dr. brahim Tüfekçi Yayn lkeleri 1- Dergide yaymlanmas istenen yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr: slam hukuku ile ilgili çada bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat, son dönem, daha önce yaam ya da çada slam hukukçularnn ve eserlerinin tantm, önceki fukahann yazm olduklar risalelerin neri ve tercümesi, sempozyum ve tez deerlendirmeleri vb. konularda olmaldr. 2- Aratrma ilmî metotlara uygun olmaldr. 3- Aratrmaya ngilizce veya Arapça özet eklenmelidir. 4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu görüünden sonra yaymlanr. 5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve içerik bakmndan sorumluluu yazarlarna aittir. 6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine iade edilmez.
Principles and Regulations For Publication 1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence 2- Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of Islamic jurisprudence, -its literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists / jurists about various subjects, -notes on symposiums, conferences, congresses or theises etc. 3- Research should be followed scentific methods. 4- A satisfied abstract shold be attached to the research to be translated into English or Arabic. 5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which indicates principles and proce- dures of arbitration 6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors 7- Researches which not published, will not be returned.
Adres / Address / Musalla Balar Sarnç Sk. No: 2 - Selçuklu / KONYA
Tel: 0332 236 14 60 Fax: 0332 236 14 65
www.mehir.org Mehir Vakf Türkiye Gönüllü Teeküllüler Vakf ve IDSB üyesidir
Abdullah DURMU (Yrd.Doç.Dr.) | Abdullah KAHRAMAN (Prof.Dr.) | Abdullah ÖZCAN (Yrd.Doç.Dr.) | Adil YAVUZ (Prof.Dr.) | Adnan KOUM (Prof.Dr.) | Ahmet KAYACIK (Prof.Dr.) | Ali BAKKAL (Prof.Dr.) | Ali hsan PALA (Doç. Dr.) | Davut LTA (Yrd.Doç.Dr.) | Ferhat KOCA (Prof.Dr.) | Halis DEMR (Yrd.Doç.Dr.) | Harun ÖMÜ (Doç. Dr.) | Hilal ÖZAY (Yrd.Doç.Dr.) | smail BLGL (Yrd.Doç.Dr.) | Kemal YILDIZ (Prof.Dr.) | Mehmet DRK (Yrd.Doç.Dr.) | Mehmet ERDEM (Prof.Dr.) | Mehmet ÖZKAN (Yrd.Doç.Dr.) | Menderes GÜRKAN (Yrd.Doç.Dr.) | M. Rahmi TELKENAROLU (Yrd.Doç.Dr.) | Murat MEK (Yrd.Doç. Dr.) | Mustafa AVCI (Prof.Dr.) | Mustafa BAKTIR (Prof.Dr.) | Nasi ASLAN (Prof.Dr.) | Necmeddin GÜNEY (Yrd. Doç.Dr.) | Necmeddin KIZILKAYA (Yrd.Doç.Dr.) | Nihat DALGIN (Prof.Dr.) | Orhan ÇEKER (Prof.Dr.) | Ömer Faruk HABERGETREN (Yrd.Doç.Dr.) | Recep CC (Prof.Dr.) | Sabri ERTURHAN (Prof.Dr.) | Saffet KÖSE (Prof.Dr.) | Sahip BEROJE (Prof.Dr.) | Saim KAYADB (Doç.Dr.) | Sava KOCABA (Yrd.Doç.Dr.) | Tevhit AYENGN (Prof.Dr.) | Uur Bekir DLEK (Yrd.Doç.Dr.) | Vecdi AKYÜZ (Prof.Dr.) | Yusuf EN (Yrd.Doç.Dr.)
24. Say Hakemleri
1- .
2-
... 3- .
4- 5- 6-
7-
slam Hukukunda Meclis Muhayyerlii | 7
ÇNDEKLER
Editor’den ...................................................................................................................................................................... 9-10
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei The Reflections of The Conception of Usûlu-Din to Usûlu’l-Fiqh: The Instances of Ijma Ar. Gör. Mustafa HAYTA ......................................................................................................................................... 11-32
Fkh Usûlü’nün Mantkla likisi 40-33....................................................................................................................................... .
Kur’ân- Kerim’in Inda slâm eriat Hükümlerinin Sralamas ve Tedrîci Doç. Dr. Harun ÖMÜ ........................................................................................................................................... 41-70
Sosyal Olgu Fetva-likisi: Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil Örnei Relationship between Social Fact and Fatwa: The Example of Newâzil of Ebu’l-Leys Semerkandi Dr. smail GÜLLÜK .................................................................................................................................................... 71-92
bn Haldûn ve Fkh lmine Dair Görüleri Ibn Haldun’s Fiqh Aspect Dr. Emine Gümü BÖKE ......................................................................................................................................... 93-107
Klasik Fkh Usûlünde Taklîdin Bilgi ve Amel Deeri: Genel Bir Bak The Epistemological and Practical Value of the Imitation in the Classical Islamic Legal Theory: A General Approach Dr. Adem YIIN .....................................................................................................................................................109-126
Merûiyet Analizi Balamnda Varlk Yönetim irketleri Asset Management Companies in The Context of Legitimacy Analysis Yrd. Doç. Dr. Ayhan AK .........................................................................................................................................127-148
slâm ktisadnn Karakteristik Özellikleri The Main Characteristics of The Islamic Financial System Dr. Yüksel ÇAYIROLU ........................................................................................................................................149-183
slâm Hukukunda Evlenmeden Doan Haklar Balamnda Nafaka Marriage Alimony in the Context of Rights in Islamic Law Dr. Recep ÇETNTA .............................................................................................................................................185-203
Vesvesenin Talaka Etkisi The Effect of Solicitude on Divorce Prof. Dr. Sabri ERTURHAN ..................................................................................................................................205-218
slam Hukukunda Cenin Hakk ve Onuruyla lgili Hükümler Provisions in Islamic Law Pertaining to Rights And Dignity of Fetus Yrd. Doç. Dr. smail BLGL .................................................................................................................................219-240
slâm Hukuku Açsndan Tayc Annelikte Meruiyet Tartmalar The Legitimacy of Surrogacy Discussions in Islamic Law Aye MEK ...........................................................................................................................................................241-266
Hanefî Doktrininde Hrszlk Suçunda ekil Unsuru ve Cezaî Mesuliyete Etkisi The Formalism Factor in Hanafi Doctrine in Defining The Crime of Theft And its Effects on Criminal Responsibility Dr. Ahmet AYDIN ..................................................................................................................................................267-284
8 | Dr. brahim Tüfekçi
Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ve el-Mâverdî’nin Ahkâmu’s-sultâniyye Adl Kitaplarnn Mukayesesi Prof. Dr. Mehmet ERKAL ......................................................................................................................................297-304
Fkhta Bir Miras Meselesi Olarak Avliyye: Avl Halleri, Kayna ve Çözümlerin Deerlendirilmesi A Noted Fiqh Issue, Awl: Sources, Cases And Solutions Dr. Abdurrahman YAZICI .....................................................................................................................................305-327
Fkhta Haram Hayvanlar Belirleme Sorunu The Question of Forbidden Animals in Fiqh Yrd. Doç. Dr. smail YALÇIN ................................................................................................................................329-345
Tedavi Sürecinde badet (Namaz Örnei) Worship in The Process of Treatment (Example of Prayer) Yrd. Doç. Dr. Ahmet EK .....................................................................................................................................347-370
‘Ka‘b’ Kelimesinin slam Hukukundaki Kullanm ve Abdest Âyetindeki Anlam Use of ‘Ka‘b’ Concept in Islamic Law and Meaning in The Verse That Deals with Ablution Yrd. Doç. Dr. Sava KOCABA ............................................................................................................................371-392
arkiyat Literatüründe Muvatta’n Tarihlendirilmesi: Tartmalarn Odandaki Studies in Early Muslim Jurisprudence Adl Eseriyle Norman Calder (1950-1998) Dating of Muwatta’ in the Orientalist writings: Norman Calder (1950-1998) in the light of his debate-provoking book, Studies in Early Muslim Jurisprudence Dr. Rahile YILMAZ.................................................................................................................................................393-407
Hanefî Mezhebi Kaynaklarnda Vitir Namaznn Hükmünün Hadis Rivayetleri Balamnda Tahlili (Buhârî Örnei) The Analysis for the Provisions of Vitr Prayer In Sources of Hanafi Sect in the Context of the Hadith Narrations (Bukhari Example) Dr. Muhammed Hüsnü ÇFTÇ ............................................................................................................................409-430
bn Teymiyye’de Makâsdu’-erî‘a Balamnda Hadisleri Anlama Yöntemi Yazar: Prof. Dr. Hâlid b. Mansûr ed-Durays Tercüme: Yrd. Doç. Dr. Muammer BAYRAKTUTAR ........................................................................................431-454
Kitap Tantm / Book Review brahim Kâfî Dönmez, Fkh Usûlü ncelemeleri, SAM yaynlar, stanbul 2014, 534 s. Deerlendiren: Fatiha BOZBA ............................................................................................................................455-459
Yaar Sarkaya, Merkez ile Tara Arasnda Bir Osmanl Âlimi: Ebu Said el-Hadimi (1176/1762), Kitap yaynevi, stanbul 2008, 352 s. Deerlendiren: Mehmet Akif ÇELK ....................................................................................................................461-465
Orhan Çeker, Fetvalarm-1, 2. Bask, Konya 2014, 368 s. Deerlendiren: sa TOPUZ ....................................................................................................................................467-474
Abdurrahman Haçkal, slam Hukuk Tarihinde Gayeci çtihat Metodunun Geliimi, Etüt Yaynlar, stanbul 2004, s. 172. Deerlendiren: Betül BADA ..............................................................................................................................475-479
XI. slâm Hukuku Anabilim Dal Koordinasyon Toplants Deerlendiren: Ar. Gör. Ahmet EKNC ........................................................................................................... 481-489
Vefeyât: Prof. Dr. Hüseyin Tekin GÖKMENOLU ...................................................................................... 491-506
Editör’den | 9
Editör’den
Allah’a hamd olsun ki O’nun inayetiyle 24. saymz ilim erbabnn önüne geldi. Bu sa- yda da ilim dünyasna katk salayan deerli makaleler gün yüzüne çkt. Emei geçen herkese teekkürler.
Mustafa Hayta, “Usûlü’d-dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei” balkl makalesinde Büveyhîler döneminde (932–1062) yaam biri iî dieri Mu‘tezilî iki çada ismin usul eserlerini temel alarak usûlü’d-dîn anlaynn usûlü’l-fkh’a yansma- sn siyasi bir meseleyi merkeze alarak icma örnekliinde irdelemektedir. âmil e-âhin “‘Alâkatü usûli’l-fkh bi’l-mantk” balkl makalesinde fkh usûlü’nün mantk ile ilikisini ele almaktadr. Bu balamda Fkh usulü ile mantk arasndaki ilikiye önemli bir izah getiren bu çalma, genel olarak mantn usulcüler nezdindeki konumuna ve onlarn, Yunan mantndan ayrldklar had (tanm) ve istidlaller konusundaki metotlarna açklk getirmektedir. Harun Ömü, “Tertîbü ahkâmi’-erî‘ati’l-slâmiyye ve tederrucühâ fî dav’i’l- Kur’âni’l-Kerîm” balkl makalesinde slam erî‘at’nn anlam, günümüz dünyasnda onun anlalmas ve uygulanmas yönünde ortaya çkan sorunlar ele almaktadr. smail Güllük, “Sosyal Olgu Fetva-likisi: Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil Örnei” balkl in- celemesinde günlük hayatta bireysel anlamda dinin hayatla balantsn kuran kavram olarak ‘fetva’ olgusuna yer vermekte, sosyoloji ilminin ‘sosyal olgu’ kavram ile klasik fkhn ‘nevâzil’ terimi arasndaki ilikiye dikkat çekmekte, konuyu Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil adl eserini merkeze alarak incelemektedir. Emine Gümü Böke, “bn Haldûn ve Fkh lmine Dair Görüleri” balkl makalesinde el-Mukaddime adl mehur eserini esas alarak bn Haldûn’un fkh ilmi ile ilgili görülerini tespite çalmaktadr. Adem Yn, “Kla- sik Fkh Usûlünde Taklîdin Bilgi ve Amel Deeri: Genel Bir Bak” adl makalesinde temel kaynaklar nda özellikle mezheplerin kurumsal yapsn tamamlamasndan sonra slam toplumlarnn bilgi ve amel ilikisini düzenleyen “taklîd” terimini incelemektedir. Ayhan Ak, “Merûiyet Analizi Balamnda Varlk Yönetim irketleri” makalesinde TMSF’na, ban- kalara ve dier malî kurumlara yönelik faaliyet gösteren anonim irketler olan Varlk Yöne- tim irketleri ile ilgili meseleleri fkhî açdan analiz etmektedir. Yüksel Çayrolu, “slâm k- tisadnn Karakteristik Özellikleri” balkl aratrmasnda kayna, gayesi, temel deerleri, mülkiyet anlay, insan ve varla yaklam, ahlâkî ve manevî yönü, topluma vadettikleri, emek ve sermayeye bak, israf ve faiz yasa gibi mevzularda slâm iktisadnn özelliklerini ortaya koymaya çalmakta ayrca slâm iktisadnn dier sistemlerden farkl ilkelere sahip olduuna iaret ederek bunlarn hakkyla uygulanmas halinde ferdî huzurun ve sosyal ada- letin salanmasna katk salayaca tezini ilemektedir. Recep Çetinta, “slâm Hukukunda Evlenmeden Doan Haklar Balamnda Nafaka” balkl tetkikinde evlilikle birlikte doan kocann aile bireylerine kar mali sorumluluklarn ve bu mali yükümlülüü kaldran halleri irdelemektedir. Sabri Erturhan, “Vesvesenin Talaka Etkisi” makalesinde vesvesenin klasik ve modern literatürdeki anlamn irdeledikten sonra talaka etkisini ele almaktadr. smail Bilgili, 2013 yl Kutlu Doum programlar çerçevesinde hazrlayp sunumunu yap- t çalmasnn yeniden gözden geçirilmi ekli olan “slam Hukukunda Cenin Hakk ve Onuruyla ilgili Hükümler” konulu makalesinde ceninin dokunulmazlna, insan onuruna
10 | Editör’den
sahip bir varlk oluuna vurgu yapmakta ve buna bal hükümlere yer vermektedir. Aye imek, “slâm Hukuku Açsndan Tayc Annelikte Meruiyet Tartmalar” konulu makalesinde yapm olduu yüksek lisans tezini esas alarak güncel bir konu olan tayc anne- lik meselesini zengin bir literatüre bavurmak suretiyle fkhî açdan incelemektedir. Ahmet Aydn, “Hanefî Doktrininde Hrszlk Suçunda ekil Unsuru ve Cezaî Mesuliyete Etkisi” balkl makalesinde Hanefî mezhebini esas alarak slam ceza hukukunda haddler kapsamnda ele alnan hrszlk suçunda ekil unsurunu irdelemekte ve cezai mes’ûliyete etkisini tetkik etmektedir. Suat Erdoan, “slam Hukukunda Kiisel ve Toplumsal Hak hlalleri Kar- lnda Öngörülen Cezalar le badet Kapsamndaki Cezalarn Mukayesesi” konulu makalesinde klasik cezalarla ibadetlerin ihmali durumunda öngörülen cezalarn mukayesesini yapmaktadr. Mehmet Erkal, “Dirâse mukârene li-Kitâbi’l-Ahkâmi’s-sultâniyye li-Ebî Ya‘lâ el-Ferrâ’ ve’l-Mâverdî” adl makalesinde âfi‘î fukahasndan el-Mâverdî’nin devletin esas tekilat ve idaresiyle ilgili konular ele alan el-Ahkâmi’s-sultâniyye isimli kitab ile Hanbelî fukahasndan Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’n ayn ismi tayan ve ayn konudaki eseri arasnda mukayese yapmaktadr. Abdurrahman Yazc, “Fkhta Bir Miras Meselesi Olarak Avliyye: Avl Halleri, Kayna ve Çözümlerin Deerlendirilmesi” konulu makalesinde slam miras hu- kukunun temel kavramlarndan birisi olan avliyye meselesini irdelemekte ve bu konudaki hatal anlamalara cevap vermektedir. smail Yalçn, “Fkhta Haram Hayvanlar Belirleme Sorunu” makalesinde hangi hayvanlarn haram klnd yönündeki probleme yaklam farkllklarnn ortaya çkard sorunlara deinmektedir. Ahmet Eki, “Tedavi Sürecinde badet (Namaz Örnei)” balkl makalesinde hastalk gibi olaanüstü hallerde ibadetlerin edasna dair problemleri namaz özelinde ele almaktadr. Sava Kocaba, “‘Ka‘b’ Kelimesinin slam Hukukundaki Kullanm ve Abdest Âyetindeki Anlam” konulu makalesinde Maide suresinin 6. ayetinde namazn art olarak belirlenen abdestte ayan ykanmas emrinde bahsedilen ka‘b’in anlamn ele almakta ve bu konuda Türkçe’deki ifade problemine dikkat çekmektedir. Rahile Ylmaz, “Norman Calder’in Studies in Early Muslim Jurispruden- ce Adl Eseri Çerçevesinde arkiyat Literatüründe Muvatta’n Tarihlendirilmesi” balkl makalesinde yeni kuak oryantalistlerden olan ve fkh alanndaki çalmalaryla öhret bulmu olan Norman Calder’in mam Mâlik’in el-Muvatta’ adl mehur hadis mecmua- s çerçevesindeki deerlendirmeleri ele alnmaktadr. Muhammed Hüsnü Çiftçi, “Hanefî Mezhebi Kaynaklarnda Vitir Namaznn Hükmünün Hadis Rivayetleri Balamnda Tah- lili (Buhârî Örnei)” konulu makalesinde vitir namaznn hükmü (vacip-mendup) ile ilgili yaklamlar Sünnetteki delillerini esas alarak deerlendirmektedir. Halid b. Mansur b. ed-Durays tarafndan kaleme alnan ve Muammer Bayraktutar tarafndan tercüme edilen “bn Teymiyye’de Makâsdu’-erî‘a Balamnda Hadisleri Anlama Yöntemi” balkl maka- lesi Hz. Peygamberin hadislerinin salkl ekilde anlalabilmesi için makâsdü’-erî‘a’nn önemine dikkat çekmekte ve bu konuda slam alimlerinden bn Teymiyye’nin görülerine yer vermektedir.
Dergi kitap tantmlar ve merhum Prof. Dr. Hüseyin Tekin GÖKMENOLU’nun hatra- sna hasrolunan yazlarla son bulmaktadr.
Yeni saylarda bulumak dileiyle… Prof. Dr. Saffet KÖSE
s lam Hukuku Arat rmalar Dergis i , sy. 24 , 2014 , s . 11-32 .
USÛLÜ’D-DÎN ANLAYIININ USÛLÜ’L-FIKHA YANSIMASI: CMÂ ÖRNE
Ar. Gör. Mustafa HAYTA*
Özet: Dini ilimler, tasnife tabi tutulduunda küllî ve cüz’î olmak üzere iki ana kategoriye ayrld görülecektir. Hiç kukusuz kelam, tek bana küllî dinî ilmi temsil etmektedir. Bu tas- nifte fkh usulüne düen konum ise cüz’î dinî kategoridir. Bir disiplinin küllî olmas, onun cüzî alanda yer alan dier disiplinleri etkilemesi ve onlarn temel ilkelerini (mebâdî) ispat etmesi anlamna gelmektedir. Bu temel kabulden hareketle bu çalmada îa’da temel bir inanç ilkesi olarak kendine yer bulan imâmet nazariyesinin fkh usulünde nasl bir etkiye sahip olduu, icmâ delili üzerinden gösterilmeye çallmtr. Bu amaçla Büveyhîler döneminde (932–1062) yaam biri iî dieri mu’tezilî iki çada ismin usul eserleri temel alnmtr.
Anahtar Kelimeler: îa, mâmet, Mu’tezile, cmâ
The Reflections of The Conception of Usulu-Din to Usulu’l-Fiqh: The Instances of Ijma
Abstract: Religious sciences divided into two main category as the küllî (comprehensive) and the cüz’î (specific). Without a doubt, Kalam (theology) represents the category of the comprehensive religious sciences per se. Usûlu’l-Fqh (Methodology of Islamic Law) takes part in the category of specific sciences. Being a comprehensive discipline means that it affects the other disciplines in many ways and provides evidences for their main arguments. From this point of view, Shiah has Imâmet as a comprehensive factor of faith which affects many disciplines including methodology of Islamic Law and it’s tried to be revealed how Imâmet inf- luences these disciplines particularly in the example of Ijma (Consensus). Two contemporary studies are analyzed belonging one to Shiah scholar and other to Mu’tezilî scholar who both lived during the reign of Buwayhiyas (932–1062).
Keywords: Shiah, Imâmet, Mu’tezile, Ijma.
GR
Bir disiplinin ne olduunu ortaya koyarken onun tanmnn, hakikatinin ve ne tür konular ihtiva ettiinin ortaya konulmas kadar mertebesi ve dier ilimlere nispeti de bir o kadar önem arz etmektedir. Denilebilir ki fkh usulü; Kitâb, Sünnet ve icmâ diye bilinen üç asln sabit olma yollarn, shhat artlarn ve hükümlere delalet yönlerini bilmekten ibarettir.1 Gazzâlî, ilimler tasnifinde fkh usulünün mertebesi ve dier ilimlere nispetini öyle betimler:
limler tp, matematik, hendese gibi ‘aklî’; kelam, fkh, fkh usulü, hadîs, tefsir ve bâtn ilmi -yani kalp ve kalbi kötü huylardan arndrma ilmi- gibi ‘dînî’ olmak üzere iki ksma ayrlr. […] Gerek aklî gerekse dinî ilimler
* Çukurova Üniv. lahiyat Fakültesi, slam Hukuku Anabilim Dal/ [email protected] 1 Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî, Mustasfâ: slam hukuk metodolojisi, trc. Yunus Apaydn, Klasik
yay. stanbul 2006, I, 7.
12 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
kendi içerisinde ‘küllî’ ve ‘cüz’î’ ksmlarna ayrlr. Kelam ilmi, dinî ilimler içerisinde ‘küllî ilim’, dierleri ‘cüz’î ilimler’dir. Çünkü müfessir yalnzca Kitâb’n anlam, muhaddis yalnzca hadisin sübut yolu, fakih yalnzca mükelleflerin fiillerinin hükümleri, usulcü yalnzca hükümlerin delilleri, mütekellim (kelamc) ise en genel ey yani “varolan” (mevcûd) üzerinde düünür ve onu inceler. […] Bütün bunlardan anlalmaktadr ki; mütekellimin inceleme ve aratrmas, öncelikle en genel ey’den yani mevcûd’dan balayp detaya doru iner. Bu detay içerisinde, dier dini ilimlerin Kitâb, Sünnet ve Peygamberin doruluu gibi ilkelerini ortaya koyar. […] Öyleyse kelam ilmi bütün dini ilimlerin ilkelerini (mebâdî) isbat görevini yüklenmi olmaktadr. Bütün dini ilimler kelam ilmine nispetle ‘cüz’îdir. Kelam ilmi ise rütbece en yüksek ilimdir. Zira bu cüz’î ilimlere kelam ilminden inilmektedir. […]2
Mademki kelam ilmi, dinî ve küllî bir ilim daldr ve bütün dinî ilimlerin ilkelerini (mebâdî) isbat vazifesi ona dümütür, buna mukabil fkh usulü dinî ancak cüz’îdir, o halde denilebilir ki bir kiinin usûlü’d-din anlay onun fkh usulü yaklamnda doal olarak belirleyici olacaktr. Bu etkileimi ya da belirleyici olma durumunu burada iki farkl usûlü’d-din yaklamna sahip akm üzerinden icmâ örnei özelinde göstermek istiyoruz. Bu ana akm Mutezile ve îa olacaktr. Bu iki mezhebin kelam-usul diyalounu ayn zamanda yaam, ayn hocadan ders alm ve –tevafuktur- ayn ylda vefat etmi iki önemli isim üzerinden yanstmann daha isabetli olaca kanaatindeyiz. Bu isimler, mâmiyye’nin erken dönem, önde gelen fkh, usul ve kelâm âlimi, edebiyatç, Badat’taki Tâlibîler’in nakibi erif Murtazâ ve el-Mu‘temed adl eseriyle tannan Mu’tezile kelâmcs ve fkh usulü âlimi Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’dir. ki ismin icmâa dair görülerine geçmeden önce konunun daha anlalr olmasna temel olmak üzere ksaca her iki müellifin hayatndan ve ilmî kiiliinden, yaad ortam ve evreden bahsetmek yerinde olacaktr. Zira fikirler ve yaklamlar, rengini kuvvetle muhtemel kiinin yaad ortam ve evreden alr ve ondan bir iz tar. Bir baka deyile biyografi, bir kiinin fikirlerini tahlilde yardmc unsurlarn banda gelir.
Müelliflerin yaad ortam ve evre, burada Büveyhîler hanedanlna tekabül etmektedir. iî-mâmî fkh usulünün kemal ve istiklal merhalesinde ulamasnda ya da bu merhalede yaam âlimlerin yetimesinde anlan devletin katks oldukça büyüktür. Bu nedenle bu devletin tantmna, dönemin ulemas özelde de îa için ne ifade ettiine ve salad imkânlara birkaç paragrafla da olsa deinmek yerinde olacaktr.
932-1062 yllar arasnda ran ve Irak’ta hüküm süren Deylem asll bir hânedan olarak tanmlanan Büveyhîler, önceleri Mecûsî ve putperest bir kavimken IV. (X.) yüzyln banda Ali evlâdndan Hasan el-Utrû’un gayretleriyle müslüman olmu ve iîlii benimsemilerdir.3 Deylemî sülalesi birçok müslüman devletin ordusunda
2 Gazzâlî, Mustasfâ: slam hukuk metodolojisi, I, 8-10. 3 Bk. Muharrem Akolu, “Büveyhîler’in Mezhebî Eilimleri/Politikalar Üzerine”, Bilimname: Düünce Platformu,
2009/2, cilt: VII, say: XVII, s. 123-138.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 13
görev alm ve bata Sâmânîler ve Abbasîler olmak üzere baz devletlerin çökü sürecine girmesinde etkili olmutur. Badat’ta zamanla yönetim Büveyhîler’e geçmi; fakat iî Büveyhîler, Sünnî olan Abbasî hilafetine siyasi sebeplerle son vermemitir. Böylece halifelik kurumunu gerek kendi hâkimiyet sahalarnda, gerekse baka bölgelerde nüfuz arac olarak kullanabilecekler hem de Sünnîler ve müslüman devletler nezdinde itibar görmü olacaklard.4
Büveyhî hanedanl; Fars-Huzistan, Kirman, Cibâl ve Irak olmak üzere dört kola ayrlm ve birçok hükümdar tarafndan yönetilmitir. Fakat hanedanlk kuvvet ve kudretinin doruk noktasna ve en geni snrlarna Rüknüddevle’nin de 976’da ölümüyle yerine geçen Adudüddevle (978/983) zamannda ulamtr.
Büveyhîler devrinde Badat önemli bir edebî ve ilmî merkez haline gelmi ve mezhebi ve merebi farkl birçok bilim adam kendine yer bularak öhrete kavumutur.5 Ebû Ali el-Fârisî, Ebû Saîd es-Sîrâfî, bn Cinnî, Ebû Nasr el-Kalvazanî, bn Miskeveyh, air Mütenebbî, Ebû Süleyman es-Sicistânî, Bâkllânî6, el-Fihrist sahibi bnü’n-Nedîm, Nehcü’l-belâga müellifi air ve erif Murtazâ’nn kardei erîf Ebü’l-Hasan er-Radî, air Firdevsî, Dârekutnî, Ebû Nasr smâil b. Hammâd- Cevherî, Hanefî usulcü ve fakih Ebü’l-Hasan el- Kerhî, mam Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed-i sferâyînî, el-Kânun fi’t-tb yazar bn Sînâ, Basra Mu‘tezilesi’nin ünlü kelâmcs ve âfiî fakihi Kâdlkudât Abdülcebbâr (415/1025) Büveyhî hanedanl zamannda yetimi bilim adamlarndan sadece bir kaçdr.7
Sâsânî geleneklerini yeniden canlandrmak isteyen Büveyhîler zamannda daha önce hiç olmad kadar Badat’ta büyük bir iî topluluu meydana gelmi ve bu da çok geçmeden Badat iîler’le Sünnîler arasnda ciddi problemlere yol açmtr. Hükümdar Muizzüddevle’nin ald baz kararlar nedeniyle, söz gelimi 10 Muharrem 352 (8 ubat 963) günü bütün Badat esnafndan kepenk kapatmalarn, kadn-erkek herkesin siyahlar giyerek ehirde dolamasn ve Hz. Hüseyin için matem tutmasn; 18 Zilhicce 352’de (7 Ocak 964) Gadîr-i Hum gününün bayram olarak kutlanmasn emretmesiyle iki toplum arasndaki mücadele ve huzursuzluk dorua ulam ve iddetli kavgalara sebep olmutur. Ancak Adudüddevle anlan kutlama ve merasimleri yasak etmi, dolayyla onun zamannda görece bir huzur ortam olumutur.8
4 Erdoan Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI, 497; Mehmet Azimli, “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmu Bir iî Hanedan: Büveyhîler”, Dicle Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, cilt: VII, say: 2, s. 19-32.
5 Bk. Ahmet Güner, “Büveyhî Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Kütüphaneleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, say: 13, s. 35-63; a. mlf., “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”, Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, say: 12, s. 47-72.
6 Cafer Karada, “Bizans Saraynda Müslüman-Hristiyan Münazaras - Büveyhî Elçisi Bakllânî ile mparator II. Basileios Arasnda Geçen Tartma-,” slâm Aratrmalar Dergisi, 2009, say: 22, s. 1-36.
7 Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI, 499. 8 Abdülkerim Özaydn, “Adududdevle” DA, I, 392-3; Güner, “Büveyhîler Devrinde Badat’ta Kerbelâ/Aure, Gadir
Humm ve Benzeri iî Uygulamalar”, Çeitli Yönleriyle Kerbelâ (Tarih Bilimleri), 2010, cilt: I, s. 325-340.
Hânedan mensuplar arasndaki taht mücadelesi nedeniyle zayflayan Büveyhî hanedanlnn Cibâl kolunun Hemedan ve sfahan’daki ubesini Kâkûyîler; Cibâl kolunu 1029’da Gazneli Mahmud; Kirman kolunu Çar Bey’in olu Kavurd’un yönetimindeki Selçuklular; Badat’taki 110 yllk Büveyhî hâkimiyetini ise 447/1055’te Selçuklu ordusu komutan Turul Bey ortadan kaldrmtr.9
erîf Murtazâ, bu hanedanln hüküm sürdüü bir dönemde 355 (966) ylnda nakiblik10 görevini üstlenen soylu ve saygn bir ailenin ferdi olarak Badat’ta dünyaya gelmitir. Temel eitimini ailesinden alan Murtazâ, mâmiyye fkh ve kelâmn dönemin mehur âlimi eyh Müfîd’den örenmitir. mâmiyye ahbârn bata bn Bâbeveyh el-Kummî’nin kardei Hüseyin b. Bâbeveyh olmak üzere muhtelif hadisçilerden; Arap dili ve edebiyat alannda ilk bilgileri Ebû Nasr Abdülazîz b. Nübâte ve bn Cinnî’den; Mu‘tezile’ye dair bilgilerini ise 389 (999) ylnda hac dönüü Rey’e giderken Badat’ ziyaret eden Kad Abdülcebbâr’dan almtr. Büveyhî hanedan Bahâüddevle döneminde Halife Kadir-Billâh tarafndan kendisine “el- Murtazâ Zü’l-mecdeyn” unvan verilmi, bu nedenle erîf el-Murtazâ diye mehur olmu ve Badat’taki Tâlibîler’in nakibi olarak görev yapmtr. Kardeinin vefat üzerine Murtazâ nakîbü’n-nukabâ olarak tayin edilmitir. Bunun dnda mezâlim konusunda hükmetme yetkisi ve hac emirlii görevi de verilmitir.11
tidalli ahsiyeti, büyük serveti, resmî görevleri, geni bilgisi, edebî yetenekleri, örenci yetitirme ve eser telifi gibi faaliyetleri, erîf Murtazâ’y devrinde Badat’n siyasal ve sosyal hayatnda etkili bir kii haline getirdi. Büveyhî hükümdar- vezirleriyle ve Abbasî halifeleriyle (Tâi‘-Lillâh, Kadir-Billâh ve Kâim-Biemrillâh) iyi ve yakn ilikiler kurmu hatta Büveyhî hanedanlnn zayflama ve hâkimiyetlerini kaybetmeye sürecinde Badat’ta bulunan Türk birlikleri arasnda arabuluculuk görevi de almtr. Özellikle Badat’n Kerh bölgesinde 420 (1029) ylndan itibaren ortaya çkan Sünnî-iî çatmalarnda iîler’in sözcülüünü üstlenmi ve ihtilâflarn çözümü için çaba sarf etmitir. erîf Murtazâ 436/1044 tarihinde vefat etmitir.12
Yaad dönemde mâmiyye îas’nn en yetkili âlimi olarak tannan erîf el- Murtazâ, gerek ifahi gerekse yazl sorulara cevaplar vermi, büyük servetiyle iî örencilerin yetimesine destek olmu ve 80.000 cilt kitap ihtiva ettii söylenen bir kütüphane kurmutur. Velûd bir müellif olan erîf el-Murtazâ’nn kelam, akaid,
9 Edip Akyol, “Selçuklularn Hilafet’le lk Temas ve Büveyhiler’le likileri” , STEM: slam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi, 2012, cilt: X, say: 19, s. 237-252; Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI, 498.
10 Temelde seyyid ve eriflerle ilgili ilere bakan zamanla biat, muayede, klç kuanma ve mevlid gibi merasimlerin yan sra XIX. yüzylda uygulanmaya balanan cülûs ve velâdet günlerinde yer alan ve hilâfetin ilgasyla birlikte kaldrlan bir kurum. Bk. . Tufan Buzpnar, “Nakîbüleraf ”, DA, XXXII, 322-324.
11 Necâî, Ricâlü’n-Necâî, s. 259-60; Muhammed Muhsin Aga Büzürg-i Tahrânî, Tabakatu a lâmi›-î‘a: es-sikatü’l- ‘uyûn fî sâdisi’l-kurûn, thk. Ali Nakî Münzevi, Müessesetü smâiliyyan, Kum 2000, II, 183; Öz, “erîf el-Murtazâ” DA, XXXVIII, 586-7.
12 Ebû Abdullah emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ; thk. Muhammed Nu- aym-uayb el-Arnavut, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983, XVII, 5588-90; Öz, “erîf el-Murtazâ” DA, XXXVIII, 587; Mazlum Uyar, ii ulemann otoritesinin temelleri, s. 34 vd.
gaybet ve imamet inancna dair birçok kitap ve risale kalem almtr. Bu eserlerden en mehurlarn ve alanlarn öyle ifade edebiliriz:
1. el-Cevâmiu’l-fkhiyye (nr. M. Bâkr Hânsârî, Tahran 1276/1859) ve el-ntisâr fkhla; 2. ez-Zerîa fî ilmi usûli’-erîa (I-II, Tahran 1346-1348; nr. Ebü’l-Kasm Gürcî, Tahran 1363) ise fkh usulüyle; 3. el-Mukni fi’l-gaybe (nr. Muhammed Ali el-Hakîm, Kum 1416/1995), el-Mülahhas fî usûli’d-dîn (nr. Muhammed Rzâ Ensârî Kummî, Tahran 1381), e-âfî fi’l-imâme (nr. Abdüzzehrâ el-Hüseynî el- Hatîb, Beyrut 1988) ve ez-Zahîre fî ilmi’l-kelâm (nr. Seyyid Ahmed el-Hüseynî, Kum 1411) ise kelamla alakaldr. Kelamla ilgili bu eserlerden e-âfî fi’l-imâme,13 hocas Kad Abdülcebbâr’n el-Munî’sinde kaleme ald imâmete dair bölümler hakknda bir reddiyedir.14
Mu’tezile’nin eyhi, kelamc, cedelci, ttla yüksek, fasih, beli, selika sahibi, zeki olarak nitelendirilen15 ve Basra’da doan, hayatnn büyük bir ksmn Badat’ta geçiren, tahsilini bu ehirde tamamlayp öretim ve ilmî faaliyetlerini genellikle burada yürüttüü ifade edilen Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî, Basra Mu‘tezile ekolünün mehur âlimi Kad Abdülcebbâr’n önde gelen talebelerindendir.16 Özellikle kelâm ve usûl-i fkh sahasnda temayüz ettii kaydedilen Ebü’l-Hüseyin’in ilmî faaliyetlerini daha çok Badat’ta yürüttüü, bu arada birçok talebe yetitirip asrlar boyu faydalanlabilecek nitelikte eserler verdii bilinmektedir. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî 5 Rebîulâhir 436’da (30 Ekim 1044) Badat’ta vefat etmitir.17
Usûl-i fkh sahasnda mütekellimîn metoduna göre yazlm en önemli eserlerden biri kabul edilen el-Mutemed’i telif etmi olmas onun bu alanda ulat ilmî seviyeyi göstermektedir. Ebü’l-Hüseyin Mu‘tezile’ye ait tabakât kitaplarnda, hocas Kad Abdülcebbâr’n da mensup olduu ve büyük ölçüde Ebû Ali el- Cübbâî ile Ebû Hâim el-Cübbâî’nin görülerinin etkisinde kalan Basra Mu‘tezilesi kelâmclar arasnda saylr. Bununla birlikte onun zaman zaman bu ekolün ve hocalarnn görülerine aykr fikirler ileri sürdüü ve felsefeye fazla dalm olduu ifade edilmektedir.18
13 Bk. Niyazi Kahveci, Mu’tezile ile ia arasnda siyasal tartma: (Kad Abdulcebbar-erif Murtaza), Aratrma Yayn- lar, Ankara 2006.
14 Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî, el-Fihrist, Necef, ts. s. 99-100; Seyyid Münzir El-Hakîm, “Tatavvuru’d-dersi’l-usuliyyi fî medreseti’n-Necefi’l-eref ”, el-Fikru’l-islâmî, Ocak 1375, say: 16, s. 104-106; Murtazâ el-Mutahharî, el-Usul, Dâru’l-vefâ Beyrut 2009, s. 30.
15 Zehebi, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, XVII, 587; Ebü’l-Fazl ehabeddin Ahmed bn Hacer el-Askalânî, Lisanü’l-mizan, i’tina bih: Abdülfettah Ebû Gudde; i’tina bi-ihracihi ve tbaatihi Salman Abdülfettah Ebû Gudde, Mektebü’l- Matbuati’l-slâmiyye, Beyrut 2002, VII, 851.
16 Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb el-Badadi, Târîhu Medîneti’s-selam. thk. beâr avvâr ma’rûf, Dârü’l- garbi’l-islâmî Beyrut 2001, IV. 168-9; Hâkim el-Cüemî, erhu’l-uyûn (Fazlü’l-itizâl ve tabaktü’l-Mutezile içinde, nr. Fuâd Seyyid), Tunus 1974, s. 387.
17 Ebü’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-müluk ve’l-ümem, thk. Muham- med Abdülkadir Ahmed Ata - Mustafa Abdülkadir Ata, Dârü’l-Kütübi’l-lmiyye, Beyrut 1992, XV, 300-1; Ebü’l- Fida madüddin smail b. Ömer bn Kesir, el-Bidâye ve’n-nihâye, tahk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Hicr li’t-Tbaa ve’n-Ner, Cize 1997, XV, 695-6.
18 Ahmet Akgündüz, “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî” DA, stanbul 1994, X, 327.
Usûl-i fkh ve kelâm sahasnda birçok eser telif eden Ebü’l-Hüseyin el- Basrî’nin günümüze ulaan eserlerinden bazs unlardr: 1. el-Mutemed fî usûli’l- fkh. Mütekellimîn metoduna göre yazlm ve kendisinden sonraki birçok usul müellifini etkilemi fkh usulüne dair eserdir.19 2. Ziyâdâtü’l-Mutemed. Müellifin el-Mutemed’e zeyil olarak kaleme ald, emir, nehiy ve neshe dair baz meseleleri ihtiva eden bu risâle, M. Hamîdullah tarafndan el-Mutemed’in içinde neredilmitir 3. Kitâbü’l-Kyâsi’-er’î. M. Hamîdullah, el-Mutemed’in içinde yaymlamtr. 4. erhu’l-Umed. Müellifin, hocas Kad Abdülcebbâr’n usûl-i fkha dair günümüze ulamayan el-Umed adl eserine yazd erhtir.20
Çada erîf Murtazâ’nn hocas kad Abdülcebbâr’a Kitâbü’-âfî fi’l-imâme adl eseriyle reddiyede bulunduunu ifade etmitik. Basrî’nin de Nakzü’-âfî fi’l-imâme adl eseriyle Murtazâ’ya reddiye yazdn belirtelim. Ayrca erîf Murtazâ’nn gaybet konusuyla ilgili Kitâbü’l-mukni’ adl eserine Nakzü’l-mukni’ fi’l-gaybe isimli eseriyle bir reddiye yazd, tabakât kitaplarnda kaydedilmitir.21
Kaydedilen satrlara bakldnda müelliflerin birçok ortak yöne sahip olduu görülecektir. iî Büveyhîler döneminde ayn bölgede yaam olmalar ve ayn ylda ölmeleri, ayn hocadan (Abdülcebbâr) ders almalar, usulcü, kelamc ve edebiyatç olmalar bunlardan sadece bir kaç olarak öne çkmaktadr. Ayn konularda birbirlerine reddiye yazm olmalarna baktmzda canl bir ilmî atmosferin hâkim olduu ve ayn bölgede farkl mezheplere müntesip insanlarn düüncelerini dile getirmede herhangi bir baskyla karlamadklar fark edilmektedir. Denilebilir ki Büveyhîler nsanlara fikir özgürlüü salamak ve bilimsel yaynlar destelemek suretiyle hem kendilerine meruiyet salam hem de devletin egemenliini iyice tahkim etmi oluyorlard.22
Müelliflerin yaad dönem, ilmi kiilii ve eserleri hakknda ksaca bilgi sunduktan sonra icmâ konusundaki görülerine geçebiliriz. Müelliflerin bu konudaki yaklamlarn usul eserlerinden (Zerîa fî ilmi usûli’-erîa; el-Mutemed fî usûli’l-fkh) hareketle ele alacak ve deerlendireceiz.
fade etmeliyiz ki masum imam anlay veya imamet nazariyesi ve bunun bir inanç ilkesi olduu fikri mâmiyye tarafndan kabul görmü, buna karn Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet tarafndan reddedilmitir. Bu, harc- âlem bir bilgi olduundan hem de bunu bütün yönleriyle ele almak, bu makalenin boyutlarn aacandan
19 Örnein Hallikân, Fahreddin er-Razî’nin (606/1210) usul eseri el-Mahsul’ü yazarken Basrî’den etkilendiini be- lirtmektedir. Bk. Ebü’l-Abbas emseddin Ahmed b. Muhammed bn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z- zaman, thk. hsan Abbas, Dâru Sadr Beyrut 1978, IV. 681.
20 Akgündüz, “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî” DA, X, 326-328. 21 Cüemî, erhu’l-uyûn, s. 387; Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ bnü’l-Murtazâ, Tabakatü’l-Mu’tezile,
thk. Susanna Diwald-Wilzer, el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’-arkiyye [Orient-Institut Beirut], Beyrut 1961, s. 119.
22 Bk. Güner, “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”, Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, say: 12, s. 47-72.
burada sadece buna iaretle yetineceiz. eriatn koruyucusu ve zamann imamn bilmek gerektii, dinde imametin bir lütuf olduu, bunun gerek akl gerekse sem’le temellendirilebilecei, gaybet inanc ve gaybetin illetleri, ilk halifelerin yönetime gelme ekilleri ve yetki gasp gibi konular için Murtazâ’nn ilgili eserlerine baklabilir.23 zleyen satrlarda imamet nazariyesinin Murtazâ’nn icmâ anlay üzerindeki etkilerini, Basrî’nin icmân dayanaklarna yönelik düüncelerini ve Murtazâ’nn buna cevaplarn ortaya koymaya çalacaz.
Birçok füru hükmün temelini tekil eden ve bu hükümlere meruiyet salayan, ayrca usul eserlerinin kaynaklar tasnif ve tertibinde kendine üçüncü srada yer bulan icmâ, slam dini müntesiplerine “kolektif uur” kazandrmas yönüyle ayrks bir öneme sahiptir. cmân tarihi ve fikri temelleri ve ortaya çk süreci her ne kadar onun “baz politik ve sosyal ihtiyaçlarn ürünü; slam’n uray emretmesi ve Hz. Muhammed’in uygulamaya koymas ve tavsiye etmesi; Câhiliye Araplarnca benimsenen “es-sünne”, “ûra” ve “nedve” kavram ve kurumlarnn devam; Kur’an’n bir ksm Yahudilere yönelttii tahrif eletirisinden korunma” gibi etkenlere balansa ve açklansa da sünnî usul eserlerinde icmân bir kurum olarak var olmasndaki sâikin ve ona yön veren temel düüncenin “ümmetin hatadan korunmuluu (ismet) ve bunun Müslümanlara verilen ilahi bir lütuf olduu belirtilmitir. “Ümmetin ismeti” tabirinin masum imam inancna sahip ve imam, ümmetin akl ve idrakine önceleyen ia’ya verilen bir tepki olduu hemen fark edilecektir.24
Bu tepkinin Murtazâ tarafndan nasl karlanaca ve imam eksenli icmâ anlaynn nasl temellendirilecei izleyen satrlarda görülecektir. Usulü’l-Fkh ona göre edilletü’l-fkhdr. Bu nedenle fkh usulünden konumak esasnda asl denilen eyin ahkâma delalet keyfiyetinden konumak demektir.25 Ne var ki Murtazâ’nn cmâ hakkndaki görüleri bütüncül olarak deerlendirildiinde ya da kendinden etkilenmi, görülerini imla etmi gözde talebesi Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin el-Udde fî usuli’l-fkh adl eserine bakldnda icmân mahza bir delil veya asl olmad hemen göze çarpar. Bu nedenle icmân “geçerlilii tartmal deliller” kapsamnda deerlendirilmesi daha yerinde olacaktr. Nitekim Tûsî eserinin mukaddimesinde, bazlarnn icmâ, kyas ictihad, iftâ, hazr ve ibâha konularn da fkh usulüne dâhil ettiklerini; ancak bu tertibin mâmiyye’nin anlayna uygun olmadn ifade ederek u satrlar ilave eder:
23 Emâli’l-murtaza: gurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl brâhim, Dâru hyai’l-Kütübi’l- Arabiyye, I-II cilt, [y.y.] 1954; el-Mukni’ fi’l-gaybe, thk. Muhammed Ali Hâkim, Müessesetu ‘ali’l-Beyt, Kum 1995/1416; el-Mülahhas fî usuli’d-din, thk. Muhammed Rza el-Ensârî Kummî, Merkez-i Ner-i Danigahi Kitâbhane-i Meclis-i ura-y slâmî, Tahran 1381; e-afi fi’l-imâme thk. Abdüzzehra el-Hüseyni Hatîb; Racea Fazl Meylani, Müessesetü’s-Sadk, IV cilt, Tahran 1986.
24 brahim Kâfi Dönmez, “cmâ”, DA, stanbul 2000, XXI, 417-9. 25 Ebü’l-Kâsm Alemülhüda Ali b. Hüseyin erif el-Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, thk. Ellecnetü’l-ilmiyye fî
müessesti’l-imâm es-Sadk, ner: müessestü’l-imâm es-Sadk, Kum 1429, s. 33.
[…] masumun icmâ ehli içinde yer aldn ve onun için hata etmenin mümkün olmadn, her zaman ve dönemde muhakkak bir imamn bulunduunu ve bunu bilmenin yolunun da nakil deil akl olduunu dikkate alrsak bize göre icmâ, fkh usulü içinde ele alnmamaldr.26
1. CMÂIN MAHYET
Murtazâ, icmâa dair herhangi bir tanm sevk etmeden ihtilaflar ve farkl yaklamlar zikrederek konuya giri yapmakta ve icmân kaynak deeriyle ilgili olarak “kabul edenler” ve “etmeyenler” eklinde iki yaklamdan bahsetmektedirler. Buna göre bütün kelamc ve fukaha kabul edenler snfnda; Nazzâm27 ve ona tabi olanlar, ayrca baz Hâricî bilginler kabul etmeyenler snfnda yer almaktadr. Murtazâ bunlardan baka adn açkça zikretmedii baz insanlarn hataya yatkn fertlerin bir araya gelmesiyle hata mefhumunun zail olmayaca illetinden hareketle icmâ hüccet kabul etmediini de aktarmaktadr. Yine baz kimselerin, tahminden dolay bir ey üzerine icmâ edilmise buna tabi olmann caiz olmad; yok eer nas dayanak yaplarak icmâ edilmise bu durumda icmâa gerek bulunmad; kyas gerekçe yaplmsa ayet, bu durumda yaklamlar, anlaylar ve kyas konusundaki farkl tutumlar nedeniyle haddi zatnda icmân gerçekleemeyecei vb. sebeplerle icmâ hüccet kabul etmediini ifade etmitir.28
Basrî, icmâ bir eyi (emr/umur) yapma (fiil) veya yapmama (terk) üzerinde bir cemaatin/her asrn ümmetinin ittifak etmesi olarak tanmlamakta, ayrca bu ittifak “doru ve hüccet” olarak nitelendirmektedir.29 Murtazâ da baz rezerv koymak suretiyle icmân hüccet olduunu kabul eder. Buna göre, icmâ gerek bütün ümmetin gerek müminlerin gerekse de itibarl âlimlerin icmâ olsun hüccet niteliine sahiptir. u kadar var ki bu yaklam, talil ve delalet açsndan Basrî’nin kabulünden farkllk arz eder. öyle ki, Murtazâ’nn icmâ kabul gerekçesi (talil), hiçbir asrn masum ve eriatn koruyucusu bir imamdan hâli olmayaca ve yaplan icmâa dâhil olduu düüncesidir. Ayrca imam gerek münferit olsun, gerekse cemaat içinde bulunsun o kabih ilemez ve hatadan korunmutur. Dolaysyla burada icmâa deer veren ve onu bir kaynak yapan etken ümmetin ismeti deil, imamlarn zatdr. Bu nedenle, imamn kavline muhalif oluan icmân hüccet deeri yoktur ve batldr.30 Oysa Basrî’ye göre her ne kadar bireyler yanlsa da cemaat/ümmet bütünüyle hataya dümez ve ümmetin beraberce alaca bir karar, zorunlu bilgi oluturacaktr.31 O halde Murtazâ ve Basrî icmân ekil ve isminde ittifak; özünde ise ihtilaf etmektedir.
26 Tûsî, el-‘Udde fî usûli’l-fkh, thk. Muhammed Rza el-Ensârî Kummî, Kum 1417, I, 8. 27 Muhammed b. Ali Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, Dâru’l-Kütübi’l-lmiyye, Beyrut 2005, II, 6. 28 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 419. 29 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 3-4. 30 Murtazâ, ez-Zerîa ilâ usûli’-erîa, s. 420. 31 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 16.
Murtazâ’ya göre icmân bir kaynak olduuna “delalet” eden ey ise -Basrî’nin baz ayet ve haberle istidlalde (a. bk.) bulunmasna karn- tamamen aklî istidlaldir. Buna göre akl, her zamanda/dönemde bir imamn bulunmas gerekliliine delalet etmektedir. Zira bu teklif-i aklî de bir lütuftur.32
cmâa deer veren ey, imamm kavli ise “icmâ hüccettir ve itibara alnmaldr” eklinde bir söylemin ne faydas var ki? eklinde muhtemel bir soruyu Murtazâ özetle öyle yantlar: Gerek gaybette bulunduundan gerekse (zalim idarecilerin) korkusundan ve bu nedenle iradesini açkça dile getiremediinden çou defa imamm bir hususta ne düündüü muayyen olmayabilir. Fakat bir hususta icmâ söz konusu ise, buradan imamn tutumunun da icmâa sonucunda varlan kararla örtütüü anlalr. Müellif, masum imam ile Hz. Peygamber arasnda mukayese yaparak meramn anlatma çabasna girer. öyle ki içinde Hz. Peygamber’in de bulunduu bir cemaat, bir konu da icmâ etse o ittifak “hak ve hüccet” kabul edilmelidir. Fakat buna bu vasf veren ey, Hz. Peygamber’in o cemaat içinde yer almasdr. Cemaatte yer alan dier fertlerin icmâa her hangi bir tesiri söz konusu olamaz.33
Buradan hareketle denilebilir ki, imamn gaybette iken bir hususta ne tür yaklama sahip olduunu bilmek için icmâ “keif ” ilevi görmektedir. mamn yaamad farz edilse ve o dönemde akdedilen icmâa itibar olunmayacaksa ümmetin çokluuna ramen hatadan beri olmad ve bu hususta güven duyulamayaca fikri ortaya çkmaktadr.
2. CMÂ’IN DAYANAKLARI
Bu balk altnda müellifler, icmân hücciyyetini ortaya koyduu iddia edilen delil/üpheleri ele alm ve deerlendirmilerdir. fade edelim ki Murtazâ –kabul etmeyenlerin delilleri/üpheleri daha sonra ele alnacaktr- eletirilerini daha ziyade icmân bir delil olduunu nakille temellendiren içinde Basrî’nin de bulunduu cumhura kar yöneltmitir. Dolaysyla o muhalif, Basrî ise müddeî konumundadr. Bu balk altnda dile getirilen ifadeler, izleyen satrlarda da görülecei üzere iki insann tartma ve diyalounu andrmaktadr. Ayrca Murtazâ’nn “muhaliflerin düüncesine göre…” eklindeki her ifadenin Basrî’nin iddia ve düünceleriyle örtüüyor olmas da bunu göstermektir. Kim bilir belki de eserlerini pe pee yazm veya imla ettirmilerdir.
cmân kaynak oluu, Basrî tarafndan Kitap, Sünnet, sahabe ve tabiîn uygulamas ile ispatlanmaya çallmtr. Onun icmân vukuuna/imkânna Kur’an’dan gösterdii delilleri öyle sralamak mümkündür.
32 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa s. 420. Müellif, masum imamn gereklilii ve bunun bir lütuf olduu eklindeki mülahazalar için okuyucuyu imametle ilgili kitaplarna yönlendirmektedir. Bk. Ebü’l-Kâsm Alemülhüda Ali b. Hüseyin erif el-Murtazâ, e-âfi fi’l-imâme, thk. Abdüzzehra el-Hüseyni, Müessesetü’s-Sadk, Tahran 1986. Ö- rencisi Ebû Cafer et-Tûsî, ise bu eseri Telhîsü’-âfî, (Danigah- Tahran, Kum 1394, II cilt) adyla özetlemitir.
33 Murtazâ, e-âfi fi’l-imâme, I, 280; Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 431.
. [Ey Müminler!] Peygamber size örnek (âhit) olsun, siz de dier insanlara örnek olun diye adaletli, dengeli, ölçülü bir topluluk (ümmeten vasatan) olmanz saladk. (Bakara 2/143)
Basrî’ye göre burada vasat kavramyla “hayrl” olanlar kastedilmitir. Allah ehadet hususunda büyük-küçük günaha teebbüs ettiklerini bildii halde bir kavmin hayrl olduunu dile getirmez, bu ona caiz de olmaz. O halde onlarn ehadet ettii her husus dindendir ve dorudur.34
Murtazâ’ya göre ayette bu iddiay hakl çkaracak bir delalet mevcut deildir. Ayetin zahiri, her ne kadar “bütün ümmetin” adalet ve ehadet vasfna sahip olduuna iaret ediyorsa ümmetin tamamnn adil olduu söylenemez. Adalet vasf ümmetin tamamna deil de bazlarna yaktrlacak olursa bu vasf en fazla imamlar hak etmektedir. Adaletle nitelenmek, bu vasf izale edici her türlü davrantan saknmak gerektii anlamna gelir. Hâlbuki iddia sahiplerine göre küçük günahlar adalete zarar vermemektedir. Buna mukabil ayn iddia sahipleri, ümmetin küçük günahlar üzerinde icmâ etmesini de mümkün görmemektedirler. Murtazâ’ya göre bu durum, bir çelikidir. Ayrca anlan ayet, adalet vasfn sahip olanlarn hangi açdan ve hangi fiil ve sözlerinde adil olduklarn ifade etmemesi nedeniyle mücmel nitelik arz etmektedir. Her hususta adil olduklarn iddia edenlerin delil ortaya koymalar gerekir. Hz. Peygamber’in hata ve kabihten korunmu olmas, onun örnek (ahit) deil peygamber olmas nedeniyledir.35
Basrî, “ümmetin tamamnn adil olduu söylenemez” savunusuna ilikin olarak zahire tutunarak ayette geçen (…olmanz saladk.) ifadesinin ekser deil, hitabn tevcih edildii kimseler veya o asrn bütün ehli anlalmaktadr. Bu nedenle gerek ehadet ettikleri gerekse icmâ ettikleri her halde tamamnn adil olmas gerekir.36
. Ey Müminler! Siz [Allah’n raz olaca bir hayatn ve böyle bir hayat yaamaya namzet bir toplumun inas yolunda] insanlara örnek olmak üzere ortaya çkarlm hayrl ve faziletli bir topluluksunuz. Nitekim siz iyiliin hâkim, kötülüün mahkûm olmas için gayret gösterirsiniz.[…]37
Basrî’ye göre bu ayet, onlarn her tür münkeri nehyettiklerine delalet etmektedir. Aksi halde münker bir görü üzerinde icmâ etmi olsalard münkeri yasaklamak yerine onu emretmeleri gerekirdi. Oysa böyle bir durum, ayetin fahvasna tezat tekil edecektir. Murtazâ “iyiliin hâkim, kötülüün mahkûm olmas için gayret gösterenler” eklinde bir nitelendirmenin ümmetin tamamna deil bazsna ait olduunu belirtir. Bu durumda bu sfat, en fazla hatadan korunmu imamlar hak etmektedir.38
34 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 4. 35 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 425-6. 36 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 5. 37 Al-i mran 3/110 38 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 426.
Ayette, “en hayrl ümmet” tabiri kullanlmakta fakat bu hayrn devamna yönelik herhangi bir iaret bulunmamaktadr, denilirse Basrî buna gramer younluklu bir yant verecektir. öyle ki ayette geçen “kâne” fiili ya zaman ifade etmektedir ya bulmak anlamnda tam fiil veya her ne kadar haberini nasb etse de zâit fiildir. Hangi seçenek kabul edilirse edilsin Basrî’nin yaklamyla çelimeyecektir. Hayrn ümmette devam eden bir sfat olduu ayetin “siz iyiliin hâkim, kötülüün mahkûm olmas için gayret gösterirsiniz” parçasndan anlalmaktadr. O halde ayet, gerek kapsamndaki fertler açsndan gerekse zaman açsndan umuma ve devama hamledilmelidir.39
. Kim de hak ve hakikatin ne olduunu pekâlâ görüp bilmesine ramen Peygamber’e kar gelir ve müminlerin yolundan baka bir yol tutarsa onu kendi yolunda kendi hâline brakrz; ama sonunda cehenneme atarz. Ne kötü bir yerdir cehennem! (Nisâ, 4/115)
Basrî’ye göre mezkûr ayette geçen vaîd, sadece Hz. Peygamber’e kar gelenlere deil ayn zamanda müminlerin yolundan baka bir yol tutanlara yönelik olarak dile getirilmektedir. Müminlerin yolundan baka bir yol tutmak mubah olsayd, peygambere kar gelmekle ayn sonuca (vaîd) müncer olmazd.40
Murtazâ’ya göre, bu ayet iddia olunduunun aksine dorudan icmân kaynaklna delalet etmez. öyle ki ayette “zahir ve batn” olarak hakikaten iman etmi kimselerin yoluna tabi olmak kastedilmitir. Dolaysyla gerçek anlamda iman ettiine; masum ve hatadan korunmu olduuna inandmz tek kimse imamdr. Bu ayet ona tabi olmay gerekli klmaktadr.41
Murtazâ’nn imamlar adna bir ön kabulü yanstan bu düüncesi, Basrî’de kabul görmez. Basrî, buna Basra Mu‘tezilesi reislerinden, kelâm, tefsir ve fkh âlimi Ebû Alî el-Cübbâî’nin (ö. 303/916) ifadeleriyle karlk verir. Cübbâî’ye göre bu durumda batna deil zahire baklmaldr. Zira Allah, mümin olduklarn bilebileceimiz kimselerin yoluna tabi olmakla mükellef tutmutur. Bu nedenle zahiren medih ve sevab hak ediyor olmalar kâfidir, batn ise teklife konu olmaz.42
Murtazâ’ya göre “el-müminîn” kelimesi, umum ifade etmektedir. Dolaysyla her hangi bir zamana tahsis etmeksizin kyamete dek iman eden her bireyin bu kavramn kapsamna dâhil olmas gerekir. Cumhurun, bu lafz âm olmasna ramen “her asrn müminleri”ne hamlettiini belirten Murtazâ, bu tutumun zahirle uyumadna dikkat çeker. Müminlerin tamamna deil bazsna hamletmek mümkün ise anlan lafz masum imamlara hamletmek de caiz hale gelecektir. Bu durumda her iki hamlde de lafzn zahirini terk etmek söz konusudur. Dier taraftan
39 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 6-7. 40 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 7. 41 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 423. 42 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 13-13.
bütün hallerde mi yoksa belli durumlarda m tabi olmaktan söz edilmediinden ayet, mücmel niteliktedir. ddia olunduu gibi bütün hallerde tabi olmay gerekli klacak herhangi âm bir lafz mevcut deildir. Ayrca ayette geçen sebil/yol kelimesi de münekkerdir. Dolaysyla “sebil” lafznn her eyde tabi olunmay gerektirecek âm bir lafz olduu nasl iddia olunmaktadr.43
v. Benim ümmetim, hata üzerinde icmâ etmez/birlemez.
cmân balayc bir kaynak olduunu dile getiren Basrî, kaydettiimiz ayetler dnda anlan hadise de tutunmutur. lgili hadis mucibince akdedilen icmâda hatann mümkün olmadn ve üzerinde icmâ edilen konuya muhalefetin mazur görülemeyeceini ifade ederek bu haberin sübutu ve metnine ilikin gündeme gelen tartmalar üzerinde durur.
Murtazâ, mealen anlan hadisle alakal olarak bir dizi tenkitte bulunur ve iddia sahiplerinin bu haberle ilgili olarak üç hususu, yani öncelikle ve temel olarak bu haberin sahih olup olmad, sahih ise ümmetin hatadan korunmuluuna ve icmân hüccet olduuna nasl delalet ettiini ortaya koymalar gerektiinden söz eder.44
Dier taraftan bu hadis, âhâd türü rivayetlerdendir. Katiyet gerektiren bir hususta bu tür rivayetlere tutunmak doru olmasa gerekir. Bu haber/leri ümmetin hüsnü kabulle karlayp amel ettii eklinde bir iddia da ileri sürülemez. Zira ümmetin tamam, bunu kabul etmemitir. Bununla beraber, ümmetin hatadan tamamyla korunduu hususu tartmaldr, söz konusu rivayeti kabul etmi olmalar onlarn yanlgsna bir örnek oluturur. Bu ayn zamanda bir eyi kendisiyle ispat etmek anlamna geleceinden geçerli bir yöntem deildir. Anlan haberler sahih olsa bile hadiste geçen ümmet kelimesi ümmetin tamamn kapsamak üzere sevk edilmi bir âm lafz olmaktan ziyade bununla “hatadan korunmu tâife” yani imamlar da kastedili olabilir. Belki de söz konusu rivayet, nefiy deil (benim ümmetim hata üzerinde birlemez.) nehiy (benim ümmetim hata üzerinde birlemesin!) ifade etmektedir. Nitekim hadis erbabnn zabt kusuru nadirattan deildir. Böyle olmas halinde hadis ihticac konusu olmaktan tamamen çkacaktr. Dier taraftan hadiste geçen ümmet kelimesi kyamete dek bu sfat hak eden herkese amildir. Bu durumunda iddia sahiplerinin “her asrn âlimlerinin icmâ hüccettir” eklindeki söylemi boa düecektir. Çünkü icmâ, oluum sürecini bir türlü tamamlayamam olacaktr.45
Basrî, her ne kadar âhâd yolla aktarlsa da bu rivayetin manevî mütevâtir düzeyine ulatn ifade eder. Bu ve benzeri hadislerin lafzlar farkllk arz etse de genel olarak ümmetin hata ve dalalet üzerine icmâ etmeyecei, cemaatten ayrlmamak
43 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 423-5. 44 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 427. 45 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 428.
gerektii, Allah’n elinin cemaat üzerinde olduu, müminlerin nazarnda güzel olann Allah katnda da güzel olduu, cemaatten bir kar ayrlann slam halkasn boynundan çkarm olaca eklindeki anlamlarda temerküz etmektedir.46. Ayrca tabiîn neslinin; icmân shhatine inandklarn, aralarnda buna ilikin bir ihtilaf zuhur etmediini, icmân hüccet olduuna ilikin görülerinin kaynann da bu hadis olduunu belirtir. Nitekim ümmetin âdeti udur: Haberin doru olduuna ilikin bir hüccet söz konusu ise ancak o zaman haberin mûcebi üzerinde icmâ edilebilir.47
Basrî, ümmet kavramn, Hz. Peygamber’i tasdik etmi herkes, eklinde tanmlar. Fakat hadis dikkate alndnda daha hususi bir anlama tekabül eder. Buna göre burada kastedilen kimseler, sözün sadr olduu andaki insanlar olup daha sonra doan kimseler o an itibariyle bu kapsama dâhil deildir. Zira daha sonra doanlar, o anda henüz Hz. Peygamber’i tasdik etmi deillerdi.48 Böylelikle Murtazâ’nn icmâ, oluum sürecini bir türlü tamamlayamam olacaktr, eletirisi yantn alm olmaktadr.
Söz konusu hadisin aslnda hata deil dalalet üzerinde birlemez, eklinde olduunu dalaletin de burada küfür olduunu, dolaysyla icmâa buradan bir yol bulunamayacan iddia edenlere Basrî, iki hadisi cem ederek cevap verir. Buna göre dalaletin sadece küfür anlamna gelmediini, her masiyetin dalalet saylabileceini, çünkü masiyetin haktan/doru olandan sapmak anlamna geldiini ifade eder ve u ayetle de istihat eder.
Musa da öyle karlk verdi: “Evet, ben o ii yaptm; ama o zamanlar toydum. (ve ene min’ed-dâllîn) sonra da sizden korkup bu memleketten kaçtm. Ama rabbim bana geçen zaman zarfnda doru düünme ve doru karar verme kabiliyeti verdi ve beni peygamber olarak görevlendirdi. […] (uarâ, 26/20)
cmân kaynak oluunu sayca kalabalk olmaya balayan tutuma veya mahza ekseriyete sahip olmann bir deer olduu anlayna da Basrî’nin itiraz vardr. öyle ki, bazlarnn iddiasna göre, oldukça kalabalk gruplar (cemaat-i kesir) huy, tabiat ve amaç farkllklarna ramen bir kavl üzerinde ittifak edebilmilerse bu ittifak, muhakkak bir sâikten kaynaklanmtr. Bu sâik, taklit veya üphe olamaz. Zira insanlarn çou taklide kar koyduu gibi üphe, bir ittifaka sebep olsayd bu günümüze kadar nakledilegelirdi. Mademki böyle bir durum söz konusu deil o halde bu ittifak “kesin hüccet” kabul etmek gerekir.
Basrî, icmân kabulü yönünde yaplan bu aklî istidlale katlmaz ve saysal çounlua sahip bir cemaatin hata üzerinde ittifakn akln mümkün göreceine
46 Buhari, “Fiten”, 2, 11; Müslim, “mâre”, 13, 170; bn Mâce “Fiten”, 8; Ebû Dâvûd “Fiten”, 1; Tirmizî, “Fiten”, 7, 21. 47 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 16-7 48 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 20.
dikkat çeker. Bu yaklama göre, ümmetlerin veya kalabalk cemaatlerin tamamnn hata üzerinde ittifak etmemeleri gerekirdi. Dahas söz konusu kalabalklarn bir ksmn ilkin üpheye dayanmas sonrasnda ise dierlerinin bunlara muhabbet duymas nedeniyle onlar taklit etmesi ve bunun zamanla herkes tarafndan kabul görmesi de imkân dâhilindedir.49
Bu ifadeleriyle Basrî, icmân hüccet oluunun temelinde “ekseriyet” düüncesinin olamayacan ifade eder. Aksi halde Hristiyanlarn tamamnn sa’nn çarmha gerilmesi (?) hadisesine inanmas nedeniyle bu inancn icmâ kabul edilmesi gerekir. Belki de bu yüzden ynlarn üphe sâikiyle ittifak edebileceini dile getirmekte ve bu hadiseye gönderme yapmaktadr. Denilebilir ki Basrî, icmân sadece bu ümmete has (kerâmeten li hezihi’l-ümme) bir hüccet olduuna inanmakta ve “Benim ümmetim, hata üzerinde birlemez” hadisinin de bu tutumu onayladn ima etmektedir.
cmân dayanaklarna ilikin müelliflerin mütalaalarn sunduktan sonra imdi Murtazâ ve Basrî’nin beraberce, icmâ kabul etmeyen üç snfn iddia ve gerekçelerini sralayarak bunlara nasl biz dizi eletiri yönelttiklerine bakalm. Bu hususta müellifler, birbirlerine artk muhalif deil, görece müttefik konumunda bulunmaktadrlar. Her iki ismin aktardna göre icmâ hüccet kabul etmeyenler;
a) siyahi olan bireylerin bir araya gelmeleri halinde yine siyahi bir cemaat teekkül edecei örneinde olduu gibi hata ile malül bireylerin bir araya gelmeleri (cemaat) ile bu illetten kurtulamayacaklar gerçei,
b) icmân senedi nas ise bu durumda zaten icmâa gerek olmad, senet, kyas ise amaç ve görü ihtilaf, çeitli kyas yöntemlerinin benimsenmi olmas nedeniyle insanlar arasnda ittifakn öngörülebilir bir ey olmad,
c) icmâ akdedilmise bile bunu bilmenin imkânsz olduu vb. gerekçelere tutunmulardr.
Müellifler, ilk itirazn usul ilmi tahsil etmeyen kimselerin dayana olduunu ifade ederek cemaatten hata sadr olmayacan dile getirenlerin kastnn “kudretsizlik” deil, bilakis hatay ve üpheyi imkân dâhilinden çkarmak olduuna dikkat çekerek bireyle cemaatin farkl olduuna vurgu yaparlar. Ayrca cemaatte üpheyi izale eden bir delaletin kaim olmas da imkân dâhilindedir. Kald ki bu durum, siyahlk ya da uzunluk türü fiziksel özellikler gibi deildir.50
Müellifler, icmân imkânn gayr-i kabil gören ikinci iddiaya, nassn; insanlarn bir araya gelmelerinde yeterli sevk edici sebep olabilecei gibi emare ve üphenin de ayn ileve sahip olduuna dikkat çekerek kar savunuda bulunur.51 Ayrca
49 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 21. 50 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 429; Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 22-3. 51 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 23.
Murtazâ, Hristiyan ve Yahudilerin yanl da olsa sa Mesih’in öldürüldüü ve asld hususunda ittifak etmi olduklar örneinde olduu gibi, insanlarn gerek bir hüccet gerekse bir üpheye dayanarak bir fiil ve bir görü üzerinde uzlamalarnn mümkün olabileceini ifade eder.52
cmâ akdedilmise bile bunu bilmenin imkânsz olduu eklindeki bir iddia, her ne kadar günümüz için anlamsz olsa da ulam ve iletiimin hayli olanaksz olduu eski zamanlar için icmâ kabul etmeme yönünde önemli ve geçerli bir mazerettir. Murtazâ, icmâ sonucunda oluan kararn bilinemeyecei eklindeki eletiriyi cehalet olarak niteler. Zira halk- kesîrin bir görü üzerinde icmâ ettii ve söz konusu görüle alakal mevcut üphenin gerek müahede gerekse nakil yoluyla zail olduu bilinen bir husustur. cmâ ile oluan bilgi celâ ve zuhuriyet açsndan büldân ve büyük hadiseler hakknda oluan bilgi gibidir. Söz gelimi dou ve batdaki bütün müslümanlarla mülaki olmadmz halde içkinin ve annelerle cimann haraml hususunda müslümanlarn icmâ ve ittifak ettiklerini bilmekteyiz.53
Basrî ise icmân meydana geldii aklla deil idrakle bilinebilir, demek suretiyle Murtazâ’nn fikirlerine benzer tarzda bir savunma yapar. Burada idrakle kastedilen ise semâ ve ehadettir. Buna göre ehlinin bir hususta icmâ ettiine bizzat tank olmak ehadeti; icmâ ehlinden bu yönde bir haber duymak veya onlardan duyanlardan duymak da semâ kavramn betimlemektedir. Konu, haber/nakil olunca haliyle râvîlerin says ve nitelii gündeme gelmektedir. Basrî’ye göre icmân vukuunu icmâa katlan her bir müctehidden bizzat duyulmas halinde bu durum, icmân shhati için yeterlidir. Bazlarndan duyulmas halinde ise iki artn gerçeklemesi durumunda icmân shhatinden söz edilebilir: Dier icmâ ehlinin bu akde katld veya sukut ettii mütevâtir veya âhâd yolla nakledilmi olmaldr.54
3. CMÂ EHL
Müellifler, bu balk altnda hem icmâa katlanlarn vasflarn hem de icmân bir asra veya bölgeye hasredilip edilmeyecei hususunu tartmaya açm ve kendi usullerine göre baz kanaatler sevk etmitir. Murtazâ’ya göre icmân hüccet olmasndaki illetin imamn icmâ edenler arasnda bulunma zorunluluu olduu dikkate alndnda icmâ ehlinin kim olduu hususu gayet açktr. Dolaysyla icmâ edenlerin says ne kadar kalabalk olursa olsun içinde imam ya da kavli bulunmad sürece bir delil deeri tamayacaktr.
Muhalifler nezdinde icmâ ehlinin kim olmas gerektii hususuyla ilgili olarak () Resulü tasdik etmi bütün ümmet () özellikle müminler () ve fukaha olmak
52 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 430. 53 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 430. 54 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 65 vd.
üzere üç farkl yaklam bulunduunu ifade eden Murtazâ, tutarl ve doru olann kendi yaklamlar olduunu belirtir.55
Basrî’ye göre nebinin gönderildii mümin-kâfir; müctehid-gayr- müctehid herkes kyamete kadar her ne kadar teklife muhatap olsa da kâfirler ve teklifin inktana kadar doacak bütün müminler icmâ ehli olarak itibara alnamaz. Çünkü icmân dayanaklar olarak zikredilen naslarda geçen mümin ve ümmet kavramlar kâfiri hariçte tutar. cmân kurulmas için kyamet öncesi son mümin beklenecek olursa kyamet koptuktan sonra teklif olmadndan icmân kime ne faydas olacaktr! O halde naslarda geçen mümin kavramn “her asrn müminleri” eklinde anlamak daha doru olacaktr.56
Peki, icmâda avamn söz hakk olacak mdr? Bu sorunun cevab dini meselelere dair yaplacak alan ayrmnda gizlidir. Basrî hocas kad Abdülcebbâr’dan buna dair bir taksim nakleder. Abdülcebbâr’a göre ümmet arasnda yaygnlk kazanm kaviller, havasa ve hem havas hem de avama özgü olmak üzere ikiye ayrlr. Hem havas hem de avama özgü, zarûreten veya mütevâtir düzeyde haberler nedeniyle istidlalî olarak dinden olduu açk olan, ümmet arasnda niza konusu olmayan ve idraki hususunda avâm ve havasn müterek olduu, be vakit namaz, ramazan orucu, insann kzyla evlenmesi gibi meselelerde halk tabakasnn icmâa katlmalar tasavvur olunabilir. Buna mukabil havasn itigal alanna giren ictihadî meselelerde ise iki farkl yaklam göze çarpmaktadr.57
Bu yaklamlardan birine göre her ne kadar avama düen âlimlere tabi olmak ise de ulemann icmâ, ancak avamn da icmâ ehli arasnda bulunmasyla mümkün ve sonraki nesil için balayc olabilir. Zira icmân delilleri olarak kaydedilen naslarda geçen “ümmet” ve “mümin” kavramlar, hem avam hem de havas
55 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 435. Kurulan bir icmâda imamn bulunup bulunmad, bulunuyorsa bunun nasl bilinebilecei sorusu da önem arz etmektedir. Murtazâ’nn örencisi Tûsî, imamn sözünün muayyen olmas halinde bu ya sema ve müahede ile ya da mütevâtir nakille bilinecektir. Bu iki yolla imamn sözü muayyen hale gel- memise ve kurulan icmâa bir muhalefet söz konusu ise hangi taraf tutulacaktr? Tûsî tevhid, adalet, imamet, ircâ vb. usûli’d-dîn konularnda muhalif olanlarn karsnda yer almay bir çözüm olarak sunmaktadr. Çünkü anlan mevzular, sahih delillerle belirlenmitir ve muhalefet de caiz deildir. Dolaysyla bu temel prensiplere muhalif ka- lanlarn yaklam reddedilmelidir. Bk. Tûsî, el-Udde, II, 628-9. htilafn mâmiyye arasnda vuku bulmas halinde –ki bu durumda icmâdan söz edilemeyecektir- imamn görüünün hangi frkada bulunduu ile ilgili olarak bir dizi tercih yöntemi de sunmaktadr. Buna göre, taraflardan hangisi meselenin çözümü hususunda Kitap ya da Maktu Sünnet’ten bir delille istidlalde bulunmusa imamn kavlinin bu yaklama muvafk ve mutabk olduu üphesizdir. Bu mümkün deilse meseleye deil ihtilaf edenlerin hâline bakmak gerekecektir. Bu durumda sayca fazla olan ve ahsen tannmayan kimselerin yaklam tercih edilecektir. Zira masumun gaybeti esastr. “Hak”kn mevcut yaklamlardan birinde bulunduu farz edilse fakat tam olarak tespit edebilme imkân bulunmasa bu durumda imamn istitar/gizlenmesi caiz olmaz. Bizzat ortaya çkarak hakk izhar ve beyan etmesi veya ümmete bildirmeleri için baz sikalarna bu görevi vermesi vacip olacaktr. mamn sözünü veya yaklamn belirlemede ihtilaf edenlerin halleri açsndan Tûsî’nin benimsedii bir baka yöntem ise, bilimsel vasflardr. cmâda kimin sözüne; bir kiiye mi, mâmiyye’nin tümüne mi yoksa mâmî âlimlere mi itibar edilmelidir, sorusuna avam ve mukallitlere deil usul ve fürûu bilen âlimlere itibar edilmelidir, der. Gerekçesini ise imamn nitelii üzerinden oluturur. Buna göre hali imamn haline benzeyen kimselere bir baka deyile halk ya da mukallitler deil eriatn usulünü ve hükümlerini bilen ve sözü hüccet kabul edilen kimselere itibar edilmelidir. Bk. Tûsî, el-Udde, II, 630-3.
56 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 24. 57 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 25.
kapsamaktadr. Dolaysyla ümmetin hatadan korunmuluu da ümmeti bir bütün olarak tasavvur etmekle salanabilir. Buna karn Basrî, ictihadî alann nazar ve istidlale dayandn, avamn ise havadisler üzerinde nazar ve istidlalde bulunma yeteneinden yoksun olduunu, bu nedenle bu tür meselelerde avamn kavlini itibara almann önemli olmadn, nihayetinde onlara düün eyin âlime tabi olmak ve muvafakat etmek58 olduunu özetle dile getirir.59
cmân herhangi bir zamana tahsis edilip edilmeyeceiyle ilgili olarak Basrî bize iki yaklamdan söz eder. Bunlardan biri, her asrn ehlinin icmân hüccet olarak niteleyen ve cumhura ait olan yaklam, dieri ise sadece sahabenin icmân sahih gören Zâhirî anlaytr. Her asrda icmâ mümkün gören cumhur, icmân delilleri olarak geride kaydedilen naslarda geçen ümmet ve mümin kavramlarnn zahiren bütün müminlere amil olduu gerekçesini ileri sürerken Zâhirîler ise bu naslarn muhataba hitap olduunu, nüzul vasatnda bu muhataplarn da sahabeler olduunu dile getirmektedir. Ayrca sahabelerin yldzlara tebih edildii, onlardan herhangi birine tabi olunmas halinde hidayete erilecei eklindeki hadisin ve dier insanlardan farkl olarak sahabelerin vahye ve nüzul ortamna tank olduu gerçeinin dikkate alnmas halinde bu kabul güç kazanacaktr.60 Basrî naslarda geçen muhatap zamirlerinin onlar methetmek maksadyla kullanldn yoksa bu nitelie sahip olann sadece sahabeler olmadn ifade etmekle yetinir.61
Murtazâ’ya göre ise icmân bütün asrlarda geçerli ve devam eden

İSLAM HUKUKU ARAŞTIRMALARI

Documents

Transcript of İSLAM HUKUKU ARAŞTIRMALARI