U N I V E R S I T E T I SH T E T R O R I T E T O V Ë SA D M I N I S T R A T P U B L I K E

Sistemet e Informimit Publik

Prof.Dr.Metush Sulejmani

2011 KUMANOVË

1

KULTURA DHE KOMUNIKIMI Kuptimi i fjales kultureFjala kuleture pra rrejedhe nga folja colere qe ne gjuhen shqipe do te thote perpunoj ,leveroj apo pasroje token.,kjo fjale ne fillim eshte perdorur nga bujqit dhe blegetoret antic, per te percaktur nje parcele toke te fisnikeruare, qe kualitativishte eshte dalluar nga toka e egere dhe e pa perdorure. Ky kuptim transpotohet edhe tek njeriu per te veleresuar perpunimin pastrimin e shpirtit te njeriut apo te shperhimi me saket shkallen e leverimit te personalitetit te tij.Duhet cekure se ne leteresi permendet filozofia vjeter romak Cicironi e perdore shperheja ‘cultur animia” ( latin .kulture shpirtrore) aty ka shek. XVII nen ndikimin e levizjeve dhe procezeve globale perogeresive ne evrop ,sic ishin humanizimi merdhenjeve njerezore,renesanca shkencave dhe aretev perhapja massive e aresimimit etj. Fjala culture fillon te marre kuptimin e educates ,arsimimit dhe fisnikerimit te iluministi francez Zhan Zhak Ruso p.sh fliste per kulturen e shkencave me te cilen nenkuptonte ndenjen e kultivuar per shkencat te cilate veti nuk e posedonin te gjithe popujt e botes.Sipas mendimit te sociologeve amerikan Kreber dhe Kluckhon ,fjala kultur perdoret mbi 257 kuptime te ndryshme p.sh kultura e komunikimit kultura politike , kultura e te ushqerit kultura e te shkruarit kultura filozofike e keshtu me radhe.Kultura paraqet permbledhejen e te gjitha vlerave dhe krijimeve materiale dhe shpirtrore ,te cilat njeriu i ka krijuare per ta letehsuar ekzistencen e tij dhe perparimin e shoqerise njerzore.Rendesia e kultures ne jeten e njeriut Kultura paraqet nje fenomet specific ,rendesia e te cilit eshte jetike per qenesimin e njeriut ne kete bote.Ne terashigimin kulturore te njerezimit ,bejene pejese te gjitha ato zbulime te cilat njeriu ia kane permisuare kualitetin e jeteeses ,duke filluar nga zbulimi i zjarrit pocarise,shkrirja se metaleve e deri tek konstruimi i aroplaneve,kompjuterev dhe anijes kozmike.Nga milliona qenesh qe jetojen ne toke ,nen toke ,ne uje, apo ajer te planetit tone kultura eshte karakteristik ekskluzive e llojit njerezore.Kultura shpjegoehet si nje menyre e afetesimit te njerzeve per jete dhe pershtatjes se tyre ne mjedisin jetesore,me fjale tjeter parqet “mekanizem diturie” me te lcilin zevendesohet mungesa e atyre e instikteve njerezore qe atij i nevojitet per mbijetesen ,sepse njerezit per dallim nga kafeshet shkathetesija jetesore nuk i trashigojen me lindje,por ato duhet t’i mesojen nga te tjeret ne ne menyre sistematike dhe gjate pervojes.p.sh marimanga nuk ka nevoje te mesoje nga perindet e saj se si dhuhet tjure plhuren sepse kur t’i vije asaje koha e tjerejes ate shkathetesi e fiton fale instiketeve te saja.dalladyshja nuk mesohet te se sit e flutoroje nga nena e saj pera ajo mesohet kur ty ferchen krahet te diktuar nga instikti gjenetik.Kurese per dallim nga kafeshet njeriu nese nuk e mesojeme te flas,ai kurr nuk do te dije te bisedoje ,ose nese nuk mesohet te shkruaj dhe lexoje ai kurre nuk do te shkathetesohet per kete vetevetiu: nese njeriun nuk e mesojme se si ta perodhojen ushqimin e nevojeshem ai thejeshte do te vdese.ose njeriu pa culture nuk eshte njeri.Qellimet kryesore te kultures Kultura ne faket paraqet gurin themeltar ,mbi te cilin qenderon qensimimi i shoqerise dhe zhvillimi i gjithembareshem i civilizimit njerezore:1)qellimi i pare ka karakter tradecional ,me qe nenkupton kultivimin dhe ruatjen tradicionale te ashtuquajtur thesar kulturor universal te njerezimit ,gje qe ka nje vlere te pacmuare.

2

2)qellimi i dyte eshte me karakter progersiv ,me qe nenkupton zhvillimin dhe persosjen e kerjt atyre vlerave te ndryshme kulturore te cilat njeru vazhdimisht i zbulon gjate te jetuari te tij bashkekoher. Kuptimi i ketyre dy funksioneve te kultures bent e qart sepse e ter jeten e njeriut fillon e mbaron me kultur , kultura eshte vet njeriu , sepse jasht njeriut as qe nuk mund te ket kultur. FUNKSIONET THEMELORE TE KULTURES Kuptimi dhe llojet e funksioneve te kulturesPer ta kuptuar drejt dhe holl fenomenin e kultures nevoijet njohja e ndikimit te saj ne jeten e pergjithshme te njeriut , mund te thuhet se te gjitha rrolet , qellimet dhe deturat e ndyshme , te cilat kultura i ushtron pershkake te plotsimit me te leht te nevojave njerzore me nje fjal i quajm si funksione te kultures.Kultura ushtrohet ne shum funkisone ne jeten e njeriut me kryesore numrohen keto :Funksion adaptues Funksion normative Fuksion i mbrotjes Funksion transformues dhe Funksion vetqeverises.Funksioni adaptues i kultures Ky funksion ka te bej me at rol te kultures me crast njeriu si qenie fillon te adaptohet ne kushtet e dhena te natyres ku ai jeton.Me funksionin adaptues te kultures njeriu me te vertet meson dhe i zhvillon me tutje te gjitha njohurit shkathtesit dhe veprimtarit te cilat aty ja garantojn plotsim e krejt atyreve nevojave qe tek e fundit njeriu e bejn njeri.Gjate gjithe histories ku njeriu ka luftuare me natyren per te mbetur gjale , sin e faket ka gerumbulluar nje pervoje te madhe,por edhe “zbutja” e natyres nga ana e njeriut.Prandaj duke i falimnderuare ketije funksioni te kultures ,njerzit sot e me dite kohabitojne me natyren duke vazhduar qe nga resureset e saj t’I pelotesojen nevojet e shumta te tyre.Me ndihemen e ketij funksioni te kultures njerzit jane ne gjendje qe te adaptohene edhe nato vise ku eshte mjafet veshtire te mbetet gjalle si p.sh. ne vedet polare te dini sit e vishesh ne shkeretire me ck ate ushqeshe ne xhungel se sit e mbijetojen ne feshatera ck ate perodhojen kurese ne qytete cfare veprimtari te ushtojeshe etj.Funksioni normative i kulturesMeqe nese fjala norme vokabularisht do te thote rregull,ligji apo kanun,keto regulla kulturore te cilat mund te jene sikure gojore ashtu edhe te shkruara ne rend te pare I dedikohen standartizimit te sjelljeve dhehumanizmi te marrdhenieve ndermjet njerezeve.Eshte e njohur se ne nature veprojen forca dhe energji te ndryshme krijuese dhe shkatruse te cilat me qe kane karakter sthik dhe nuk mund te kontrollohen nga njeriu ashtuquajtur – entropia.Arma e vetme kulturore me te cilen njeriu ka mundur ti kundervihet entropis , duke e zbutur dhe perdorur pragmatikisht energjine e hatashme te natyres , ka qen organizimi shoqeror.Ne kete menyre njeriu fuqine e ujit e shfrytezon per bluarje ne mulli , shpejtesine e eres per energji elektrike , energjine e qymyrgurit per levizje te anijes dhe trenit kurse ngrohtesine e diellit per qarkullim te automobilave etj.Kultura mund te veproje ne dy drejtime dhe ate ne menyre represive dhe avangarde .Dukuria ku nepermes te presionit te normave kulturore vjen deri te kufizimi apo ndalimi i didsa sjelljeve , praktikave dhe veprimtarive qe tregohen sit e panevojshme apo te demshme (si p.sh. primtivizmi , rrena , vjedhja ) quhet kulture represive )nga lat. represio – presion , shtypje ).Kurse dukuria ku disa ide , qendrime apo veprime tregohen sit e dobishme dhe te domosdoshme per perparimin e metutjeshem te njerezimit , njihet si culture avangarde

3

(nga lat. avangarde – rendi i pare ). Mirepo ne rastet kur ne vend te eliminimit te ndonje elementi kulturor te panevojshem , vjen deri te eliminimi i krejt teresise kulturore , shfaqet nje deformitet i atille qe quhet totalitarzem kulturor. Elemente tjera perms te cilit kryhet funksioni normativ i kultures paraqesin edhe zakonet , shprehit dhe tabute , ne tabu beht vetedijesimi i pjesetareve te nje grupi per ndalesen e nje veprimi apo aktiviteti.Funksioni mbrojtes i kulturesKur behet fjale per funksionin mbrojtes te kultures , me kete duhet kuptuar se fjala eshte per ate rol , te cilin kultura e luan ne procesin e mbajtjes gjalle te njeriut dhe mbrojtjes se tij nga situatat e ndryshme qe atij ia rrezikojne ekzistencen.Njeriu ka shum nevoja , te cilat mund te plotsoje vetem nepermes te kultures. Nder nevojat me jetike te tije mund te numerohen nevoja per ushqim , per veshmbathje, per banim , per ambijen jetesor , per prodhim , per kumunikim , per rekreacion , per pushim etj.Qysh ne parahistori , njeriu primitiv u ballafaqua me sfida dhe probleme te ndyshme , te cilat prekshin ashper me ekzistencen e tij.Shpeshher ndodhin gjera qe e destabilizonin ritmin e jetes normale te njerizve si p.sh. vershimet , tremetet , ciklonet , semundjet , lufterat apo vdekjet e befasishme.Me kete rast keta njerz mos te qen ne gjendje ti shpegojn keto fenomene mistrerioze dhe procese te cuditshme filluan te himagjinojn dhe te trillojn fuqi dhe figura te ndryshme mbi natyrore.Keshtu lindi feja , lindi magjia , linden dhe falli, ritualet e ndyshme si lojrat , kenget ,faljet , flijimet dhe dhuratat net e vertet ishin shprehejt e nje shqetsimi njerzore per ta vazhdu jeten me tutje .

Fuknsioni tranformus i kulruresPareqet nje sistem te forcave dhe veprimeve te fuqishme , te cilat levizin dhe zhvillohen ne menyr stihike dhe te pakontrolluar.Nderkaq njeriu , gjithamone eshte orvatur qe ta gjeje menyren me adekuate per “shartimin” e ketyre fuqive natyrore , me c’rast do ti perdorte ato per plotesimin e nevojave te tij.Duke i faleminderuar kultures perkatesisht zbulimeve dhe arritjeve te ndryshme ne historin e pergjithshme te njerzimit , njeriu ka arritur transformimin dhe shfrytezimin jo vetem te fuqive te natyres , por edhe te resurseve te begatshme te natyres.Njeriu ne krahasim me fuqin e natyres eshte nje krijese e veogel dhe e pafuqishme me fuqin e kultures shnderrohet ne nje krijes titanike, e cila e nderron natyren ashtu sic deshiron vet.Filozofi i shqyar francez Pol Hobah se “njeriu nuk eshte i lumtur me qe nuk e kupton mire natyren , sepse natyra eshte nena e tij dhe ai duhet te jetoje i lumtur ne harmoni me te , sikur nena me femijen e saj”.Thene troc , funksioni transformues i kultures e deshmon transformimin dhe adaptimin reciprok ne mes te natyres dhe njeriut.

Funkisoni vetevendoses i kulturesKy funksion i kultures ka te beje me nje domosdoshmeri te atille , e cila konsiston qe per te gjitha ceshtjet e krijimtarise kulturore te mund te vendosin vet krijuesit.Kjo me fjale tjera do te thot se te gjithe pjesemarresit ne procesin e te ashtuquajturit kulturim universal , te gezojne te drejten e plot legjitime , personalitetit qe i jepet kjo mundesi , jo vetem qe eshte me teper i motivuar per rritjen e rezultateve te punes se tij , por eshte edhe me i interesuar per fatin e metutjeshem te krijimeve kulturore te tij.

4

Lidhur me kete thuhet se armiku me i madh i veteqeverisjes kulturoreeshte monopolizmi kulturor (gr. Mono- nje dhe polion – shitblerje) , qe ne fakt paraqet te drejten ekskluzive te dikujt , per te qeverisur me cdo krijim te veprimtarise kulturore.Monopolistet kulturor orvaten qe ne cdo menyre ti pengojne apo ngadalesojne gjitha tendencat revulucionare ne kulture.Kjo dukuri e monopolizmit kulturor eshte tejet e demshme edhe per faktinse dezorienton krijuesit e rinj e demton zhvillimin e kritikes kulturo-artistike si dhe mbjell demoralizim dhe pasiveitet ne shoqeri.Funksioni vetevendoses i kultures-paraqe perpjekjen per rritjen e kompetencave te njerzve qe e krijone kulturen , por njeherit edhe kufizimin e ndikimint te qarqeve jo kompetente qe mundohen ta monopolizojne ate.Mecenizmi qe paraqet dukurin e mbrojtejes mbeshtetjes dhe kultivimit te vlerave kultoro-astistike nga ana e subjekteve te ndryshme fizike apo juridike .Mecenizmi si terme vjen nga emri i Gaj Klinie Mecena nje dashamir i artit ne Romen e vjeter , qe ishte mborjtes dhe sponzor i veprimtaris poetike te vergjilit dhe horacit .

SIMBOLET , VLERAT DHE RITUALETSi elemnte me karakteristike kulturore te cilat , pervec qe jan interesante per studim jan eshte shum te rendesishme per jeten e njeriut numrohen simbolet , ritualet dhe ceremonite.Kshtu cdo shoqeri , qoft ajo e kohes se vjeter apo te re me perparimtare ose jo , ne traditen e saj kulturore ngerthen simbole te caktuara , rituale te larmishme dhe ceromoni specifike.Dallimet dhe ngjashmerite kulturoreKur beht fjale per dalimet kulturore , duhet permendur se ekzistojne tri shpjegime qe mundohen te japin shpjegime ne kete pyetje .Ato jane : shpjegimi biologjik , gjeografik dhe sociologjik.1.Sipas shpjegimit biologjik dallimet kulturore dalin si pasoj e dallimeve biologjike , antomike , prej ku dalin edhe racat e ndryshme ne bote.2.Ne baze te shpjegimit gjeografik dallimet kulturore kushtezohen nga pozita gjeografike klima dhe konfiguracioni i vendbanimeve ku jetojne ata njerez. 3.Nderkaq shpjegimi sociologjik konfirmon se dallimet kulturore rrjedhin nga dallimet psikofizike respektivisht nga aftesite e ndryshme fizike dhe intelektuale qe kan njerzit.Kulturat e ndryshme ne bote kan edhe nje berthame te perbashket qe ne sociologji quhet si ekzemplar kulturor universal.E ato elemente jane : Gjuha . Edukata , Simbolet , Ritualet , Ceremonite , Vlerat , Besimet , Almiset etj.Me rendesi eshte te ceket se nuk mbahet mend te kete ekzistuar ndonje culture njerzore e cila nuk i ka poseduar elementet e lartpermendura kulturore.

SimboletSimbolet konsiderohen si elemente me karakteristike kulturore , te cilat i ka krijuar mentaliteti njerezor per nevojat e veta , te cilat njerzit u japin objekteve matriale , fotografive , shenjave , xhesteve , tingujve apo njgyrave .Cdo shoqeri I ka simbolet e veta me te cilat pervec qe e shpreh identitetin kulturor te saj , e perdor ate edhe si emblem te grupit apo te shtetit.Ne simiotike (shkenca mi simbolet) dihet mirfilli se cdo symbol paraqet nje shenje , per cdo shenje nuk paraqet simbol.Keshty derisa shprehja “hut” tek ne shqiptaret simbolizon njeriun matif dhe mendjetrashe , figura e hutit tek helenet e vjeter simbolizonte urtesine dhe mencurine.

5

Derisa tek shqiparet e Kosoves dhe Maqedonise levizja e kokes majtas-djathtas simbolizon mohimin, tek shqiptare e Shqiprise e njejta levizje e kokes simbolizon te kunderten , pra pohimin !Simboli I shqiptareve eshte shqiponja dykrereshe , e turqve gjysmehena me yllin,e japonezve dielli ejt Te tilla simbole jan shenjat e kompanive te shquara te modes boterore si psh Dolce Gabana , Gucci , Dior , Pierre Cardin , Leavy strauss , Nike etj.

VleratVlerat jan idealet dhe deshirat e njerzve te cilat e shprehin synimet e pergjithshme te nje shoqerie te caktuar.Ato tregojne per gjerat , dukurite dhe veprimtarite me te cmuara ne ate shoqeri.Ekziston kultura ku me shume cmohet puna , ne disa tjera shkenca , diku sporti kurse diku tjeter feja.Vlerat paraqesin ate visar kulturor i cili nuk krijohet pernjeher , por gradualisht dhe ne menyre spontane.NormatNormat ne realitet jan rregulla me te cilat rregullohet dhe definohet menyra e integrimit te individit ne grupin shoqeror.Modelet te sjelljes per anetaret e ri te shoqerise , qe eshte keta ti pranojne dhe respektojne rregullat relevante ne ate shoqeri.Ekzistojne normat Zakonet , Morale Dhe juridike.Normat Zakonore Jan regula me tolerante , te cilat kan te bejne me shprehite qendrimet dhe sjelljen ndaj prinderve , shokeve dhe autoriteteve .Normat morale Jan rregulla me te rrepta te cilat kane per qellim rregullimin dhe mbrojtjen e moralit ne nje shoqeri.Normat juridike-jane rregulla me te sofistikuar,ku nepermes te ligjeve,ne menyre decide tregohet se cka lejohet e cka ndalohet ne ate shoqeri. 1.Normat zakonore dhe morali jane rregulla te pershkruara dhe te obliguara kurese ato juridike jane te shkruara dhe te obliguara.2.Normat zkonore dhe morali I krijon populli kurse ato juridike i nxjerre shteti(parlameti)3.Normat zakonore dhe morali gjenden ne kulturen e cdo populli,kurse normat juridike i kane vetem popujt qe kane organizime shtetrore.Ekzistojen edhe norma kulturore universale te njohura si tabu ,te cilat vlejne thuajse per te gjitha shoqerit e botes,ku shoqerite tenton te mbrohen nga disa dukurite shumtuara si incesti,kanibalizem,verasje te femijeve femra,vreasja e pleqeve etj.Te sqarojem se vete shperheja tabu ,ne gjuhen polineziane ka kuptimin e dickase te ndaluar, te palejueshme.RitualetZakonisht ritualet perkufizohen si tersi e kerejt atyre veprimeve dhe praktikave te ndyshme . ne rituale bejen pjese te gjitha lojrat faljet flijimet valet ,kenget dhe ceromenite e dryshme pa merre parasysh a kane karakter profane,pagan apo monoteist.Dersa per nje culture tjeter mund te paraqeste bjene me te shejet qe zgjon emocione dhe mahnitje per kulturen tjeter mund te paraqet nje veprim qesharak ,mandaj edhe te cemendur.permendi ritualin e mirenjohur hara-kiri qe ne kulturen japoneze paraqet aktin burenor dhe me dinjitoze per ndershkim te vetvetes I njejti veprim ne kulturen hinduse zgjon ndjenjat te meshirimit dhe te keqaredhjes.

6

KULTURA,CIVILIZIMI DHE VARIAETET KULTUROREDisa I konsiderojne sikur te ngjashme , ato ne fakt kane kuptime te ndryshme .Kultura paraqet nje sistem te organizuar te vlerave , normave , zakoneve dhe artefakteve te ndryshme , te cilat manifestohen ne jeten e njeriut dhe qe gjenden ne cdo shoqeri.Civilizimi eshte nje mbindertim dhe vazhdimesi e kultures , sepse pervec elementit kulturor , ajo ne vete e permban edhe shkrim-leximin , filozofine dhe teknologjine.Shpesh here na bie te degjojme per kulturen eskimez , aborixhinase apo kulturen beduine por asnjeher per civilizimin eskimez , aborixhinaz apo beduin , sepse asnjera nga keto shoqeri nuk ka patur shkrim-lexim , filizofi apo teknologji .Shpesh here degjojme per civilizimin kinez , egjiptas apo grek , sepse keta popuj pervec vlerave kulturore , kishin te zhvilluar edhe alfabetin e tyre botekuptimet e caktuara filozofike sikur dhe teknologji te caktuar.

Subkultura (nenkultura)Duhet ditur se shpesh here kulturat ne gjirin e vet perfshijne minikultura , te cilat edhe pse kane prejardhje te perbashket , mirpo subkulturen e definojme si nje minikulture e cila me gjith tiparet kulturore te vecanta prap se prap eshte element i mozaikut kulturore te nje etnikumit. Si elemente me tipike subkulturore konsiderohen dialekti , veshja , zakonet ,shprehit , besimet , muzika etj.Te populli shqiptar egzistojn subkultura te cilat dallojne njerzit e krahinave te ndryshme si bihe fjala dialekti gege dallohet nga ai tosk , veshja e gegeve eshte krejt tjeter nga tosket , kenget e gegeve ndryshojn nga kenget e toskeve etj.Kontrakulture(kunderkultura)Kontrakultura eshte aso dukurie kulturore e cila net e vertete i nenkupton ato norma dhe sjellje qe bien ndesh me statutin kulturor relevant apo me bontonin e nje shoqerie.Vlen te theksohet se ajo qe ne nje shoqeri konsiderohet si kontrakulture , ne shoqerine tjeter mund te mos trajtohet si e tille , por si diqka krejt normale si psh gogesimi.Ajo qe ne nje shoqeri shikohet si trend dhe version kulturor , ne shoqerin tjeter mund te konsiderohet si dukuri kontrakulturore sic eshte rasti me vendosjen e vathit ne buzen e poshme etj.

EtnocentrizmiNese beht orvatje qe te zberthehet koncepti etnocentrizem , ne aspektin leksikor ajo do te thote “populli ne qender”(etnos + centros).Etnocentrizmi paraqet dukurine e avencimit dhe glorifikimit te nje culture popullore apo racore , krahas kulturave dhe racave tjera.Etnocentrizmi mund te dikoj pozitivisht me qe e fercon identitetin kombtar dhe integron individin ne grup dhe negativisht sepse me mbivlersimin e koltures personale i zhvlerson kulturat tjera , gje qe shkakton praqitjen e dukurive shoqerore te rrezikshme nacionalizem dhe fashizmin.Nacionalizmi paraqitet ne dy forma si negative kur vjen deri te nencmimi i vleres se nje kombi dhe mbicmimi i vleres se kombit tjeter dhe positive ku vjen deri afrimi i vlerave te nje kombi pa i nocmuar vlerat e kombit tjeter.Varianti ma ekstrem i nocionalizmit eshte fashizmi i cili nepermes te ideologjis per racen superiore dhe inferiore ka shkakturar me te dhimbshme te njerzimit

7

Relativizmi kulturorMe kalimin e kohes hulumtimet e reja kulturologjike , etnologjike dhe antropologjike nxoren ne siperfaqes rezultate te reja shkencore , te cilat ne fakt ishin ne kundershtim te plot me konkluzionet e studiuesve te meparshem aventurist.Relativizmi kulturor nenkupton ate dukuri shoqerore , ku te gjitha kulturat trajtohen njesoj te vlefshme , pa mare parasysh cfare jan ato.Dikur nga evropianet mbajtja e hirameve te gjata e te bardha dhe turbaneve arab, konsiderohej si naivitet dhe palogjikshmeri , sepse mendohej se ne ato temperature te larta , me mir do te ishte qe banoret e atyshem te vishen me pantallona dhe kemisha te shkurta.Mirpo me njohjen me te thelle te kultures arabe dhe kushteve klimatike aty u pa se ne ate mjedis shkretinor , kjo veshje paraqet shpetimin me te mencur.Sepse derisa hirami i bardh e mbornte trupin nga dehidrimi dhe djegia e temperaturave percelluese , turbani sherbente si filter per mbrojtjen e organeve te brendshme nga pluhuri shkretinor.

KozmopolitizmiNje variant karakteristik i relativizmit kulturor eshte edhe kozmopolitizmi , i cili si filozofi i jetes daton qe nga periudha e Leka se Madh te Maqedonis .Ky perandor i madh i cili arriti ti pushtoj tri kontinente (Evropen ,Afriken dhe Azine).Himalaje qe ne atebote ishte e cuditshme , sipas se ciles te gjithe njerzit jan vellezer ne mes veti pa dallim race , feja apo culture.Me kete rast ai veten e quajti “Kozmopolit”qe do te thote qytetar i kozmosit , kurse mbreterine e tije si mbreteri kozmike te gjithe popujve.Leka I madh bekoi martesen e 10.000 ushtareve te tije me vajza te kulturave te ndryshme te mbreterise se tij , qe ne fund te martohet edhe vet me Roksanen , vajzen e perandorit Persian Darie i II.Pseudokultura(kultura e rrejshme)Paraqet nje dukuri iluzore te kultures e cila vetem ne dukje eshte kulture kurese ne realitet nuk ka asgje te perbashket me kulturen , ndodhe qe njerzit ne opinion njihen si arrogant e te pa kulturuar ne momente te caktuar jetesore paraqiten si teje te kulturuar gje qe shkakton cudi dhe skeptizem te te tjeret. Ku personat te caktuar ku rrethi i njeh si mjaft kulturuar pa pritmas fillojne te sillen me primitivizem te papare.Si protagonist kryesor te pseudokultures konsiderohen snobet , mikro borgjezet dhe hipokritet e ndryshem.Ne pseodokulture numrohen ato kiq produktet komerciale , ne menyren ma perfide emitojne doni veper astistike te mirnjohur.Potencojm dy kategori tjetra sociologjike qe lidhen me kulturen edhe ato jane :Akulturimi dhe Enkulturimi.Akulturimi paraqet ate dukuri kulturore me crast vjen deri te ndikimi recprok mes kulturave te dy apo me shum popujve , i tille eshte rasti me perdorimin e disa fjaleve turke ne fjalorin popullor te shqiptareve , si psh fjala sabah , aksham , penxhere , tabiat.Enkulturimi nenkupton ate dukuri kulturore ku individi dikon nga kultura e ndonje grupi tjeter , enkulturimi paraqitet edhe ateher kur nje student ka specializuar ne ndonje vend me kultur tjeter nga e tija , pasi te kthehet nte atdhe , vazhdon te sillet sikur njerezit e vendit ku ka qendruar.

8

KULTURA MASIVEKuptimi i termit culture masiveNga vete emeretimi i saje mund te kuptojem se behet fjale per nje lloj kuleture e cila pervec qe krijohet berenda mases,ajo edhe i dedikohet asaj.,aresya kryesore qe ka ndikuar ne emertimin e kesaje kulture si masive eshte pikereishte mekanizimi nepermes te cilit kjo kulture perhapet.Mekanizmi i mas mediumeve ku bejne pjese :gazetat,telegrafi,revistat fotografit artistike,radioja ,televizori,kinemetografia,mobile telefonia dhe intereneti.1.Keshtu,sipas pikepamjes se pare qe quhet optimiste(nga lat.optimus-me i miri) kultura massive paraqet kulmin e zhvillimit kulturor pergjithesisht dhe diskuresin e zhvillimit te aredheshem te tij.2.Pikepamja e dyte e cila per nga koncepti eshte kerejt kontra te pares per cka dhe quhet pesimiste(lat.pessimus-me I keqi) konsiderohen se kultura massive ne realitet,paraqet zhvillimin dhe versionin me te keqe te kultures ne pergjthesi.3.Kurse pikpamja e teret e cila mundohet ta gjeje mesin e aret ne mes ketyre dy skajshmerive konceptuale quhet meloriste(lat.-permiresim)nga se maskulturen e she ne permisimi te vazhdueshem.1.Keshtu ne baze te shpjegimit te pare me qe kultura massive krijohet nga masa(turma) dhe i dedikohet asaj ajo perbuzet nga elita dicka e “pagdhendur” dhe me vlere te pa mjafetueshem artistike.2.Shpjegimi i dyte konfirmone maskulturat ne faket eshte “shpikur” nga shteresat e kultures elite edhe pse kjo gje atyre nuk ju sherben per ngopjen e oreksit te teret pore vetem si mekanizem per grumbullimin e pasurive.3.Nderkaq,sipas shpjegimit te teret maskultura buron nga nevoja e masave popullore per ushqimin shpiretrore (pre kulturor) ku me afiremimin permanent te saj,perehapja e maskultures I pushtonte shteresat e pasura te shoqerise ,ngjajeshem me menyren e perhapjes se krishterizmit ne fillim.Karakteristikat e kultures massivePer shumicen e autoreve kultura masive indetifikohet me kulturen industriale,sepse ajo si e tille krijohet dhe shperndahet ne kushte te revulicionit mega indusrial.Eshte e rendesishme te thekesohet gjate kryerejes se revulicionit indusriale ndodhin mjafet ndryshime te natyres socio-ekonomikedhe psikokulturore.Keshtu zanafillen dhe peromovimi i kultures masive u keshtezua nga disa faketore si p.sh eksplodimi demografik i popullesise ne kete periudhe te fillimit te shekullit XX migrimi i fshataesise nga vendbanimet rurale ne ato urbane,punesimi neper indusri, masovizimi i aresimimit ndryshimi i sistemit te vlereave,permisimi i standaredit jetesore,ballafaqimi me kuleturen qytetare,popullariteti i radios dhe telivizionit etj.Nder tiparet me esenciale qe e karakterizojen kuleturen masive numrohen keto:a)Zgjerimi i kesaj kulture te re ,qe tanime depereton edhe ne meredianet me te lareget te botes,dhe ate duke i faleminderuare mjeteve te informimit masiv.b)Universalizimi i kultures masive,e cila e nenkupton faktin se kjo kulture kishte permasa universale dhe ne esence mbeti kudo e njejet.c)Komercializimi i kultures ,me c’rast me krijimet kulturore tregtohej ,sikur me cdo mall tjeter ne kapitalizem;d)Konsilidimi dhe afermimi i krijimtarive imitative dhe reproduktive ,gje qe e demtone edhe me shume tkurrjen e krijimtarive kulturore klasike etj.

9

Keshtu bie fjala, vepra e shkrimtari amerkian Teodor Drajzer “Nje tragjedi amerikane” e cila ne kohen e botimit nuk kishte arritur ndonje sukses te vecante,kur u ekranizua si film me titullin”Vendi nen diell”te publikuar zgjoi nje shikueshmeri aq spektakulare,sa qe menjhere pas kesaj shfaqjeje libri filloi te shitet me nje tirazh rekored.Disa autore duke analizuar rolin e maskultures ne jeten shoqerore te njeriut mendojene se kjo kulture ne te njeten kohe i luan dy role,ate pozitiv dhe negative.Rolin pozitiv qenderon aty se neperemes te kesaj kulture,ku cdo prodhim kulturor prodhohet ne menyre serike dhe indusriale krijohet mundesia qe pjesa ndermuese e njerezeve ta pelotesojen apetitin e tyre per kulture,Kurese roli negative i maskulturave konsiston ne ate se nuk motivohen krijimitarite kulturore origjinale por vetem imitohet dhe reprudukohen veprat kulturore eksistente.

Disa mekanizma me te rendesishem per perhapjen e maskulturesNder mekanizemet me te vjetere permes te cilit ka filluar ekspanisioni i kultures masive eshte shtypi ku zakonishte numrohet gazeta,revista,libri etj. Per kete flet edhe sociologu Marshall Mekluan “Gjithesia e Gutenbergut-qytetrimi i librit” qe ne menyre te qaret percone alegorin pertejkohore per rolin jetik te makines se shtypese.Zakonishte si mekanizem me tipik masmediave konsiderohet gazeta e cila ne rolin e nje “tellalli” informonte opinionin per te gjitha ngjarejet me karakteristike ne shoqeri.Stripi net e vertete e luan rolin e nje reviste aregetuese illustrative,ku permese vizatimeve dhe tekstit ilustrohen ngjarjet te karakterit avanturistik,kriminalistik,social,erotik etj.Radioja si mjet komunikimit masiv eshte deshmuare si mjet influentiv ,sepse kumtimin i ngjarjeve me karaketer globale( si lufetrat,termeteve, vereshimeve,epidemive)ka munde te behet shpejte veteme me ndihimen e radios.Preparesia e radios krahas shtypit qenderon jo vetem ne shpejtesin informative te radios por edhe ne mundesine qe ajo te degjohet kudo,ne pune ,ne tren,ne anije,ne natyre etj.Telivizioni eshte nje medium elektronik ,I cili per shkak te influences se madhe ne opinionin public ,shpeshhere quhet si ‘’Fuqi e teret”ku nepermes ketije mediumi servohen informata me te ndryshme per boten ,natyren ,shoqerin dhe njeriun,ku perms telivizionit informatat duke filluar nga sfera e aresimit,ekonomise,dhe shendetesise e deri te ceshteja e leteresise ,sportit dhe aeronautikese.Filmi si mjet i komunikimit masiv dhe pse ka mjaft ngjajshmri me televozionin ne thelb ndyshon nga ai , thuhet se televizoni ka lindur nga radioja , filmi ka lindur nga fotografia e levizese.Sot filmi paraqet elementin me te popullarizuan mas medial i cili ne bot realizon fitime maramence prej miliarda dollaresh.Fotografia paraqet nje aso mekanizmi masmedial i cili relativisht bindeshem arrin ta pasqyroj at qe fjalet nuk mund ta bejn .Mek luani theksonte se fotografia eshte nje rembyes i fjaleve , disa te tjer ata e quajn si amshuhes i momenteve me te rendesishme jetsore me qka defenitivisht edhe harresa kalon ne harresa. Fotografia eshte baz per fotoset dhe posteret me qka yjet e mdhej te filmit , muzikes apo sportit behen idol per njerzimin.Interneti padyshim paraqet masmedium me te sofistikuar qe ka prodhuar ndonjeher gjeniu njerzor .Ne per mes ty njerzit e meridianeve te ndyshem jo vetem qe mund te komunikojm audio-vizielisht por edhe te marin fresh informata te bejn shit blerje te punsohen apo edhe te ndimohen ne rast fatkeqsie.Sa me shum te anvesohet pozita e interneti si medium aq me teper debsohet pozita e shtypit (gazeta ,revista e libra).

10

Celulari eshte nje mekanizem tej i sofistikuar per kumunikim , sod funksionimi i tij ka bere nje revulicin te vertet ne fushen e informimit publik dhe aty privat .Shum sherbime te cilet me pare jepeshin vetem me internet tena per kurfar veshtersie mund ti japin kompanit telefonave cellular , mund te lexoni apo te degjoni lajme ditore , te merni rezultate te ndyshme sportive , te percillni buletinin meterologjik .

Komunikimi masiv-komunikimi njerzorC’eshte komunikimi?Komunikimi percaktohet si nje varg kompleks i veprimeve dhe reagimeve ne forma dhe me mjete te ndyshme i individeve , i grupeve shoqerore dhe i kulturave , qe orjentohen drejt pikesynimeve te cilat ndyshojn vazhdimisht.Nje nga dijetaret me te shquar bashkehor Umberto Eko , ka shkruar se kultura zhvillmi i saj ne thelb eshte tersi te dhenash komunikimi.Nivelet e komunikimit?Ne studimet sociologjike klasifikohen kater nivele komunikimi .Komunikimi vetvetor – keshtu quhet procezi i komunikimit me veten ose me sakt procezi i te menduarit qe pergjethsisht i parapin te folerit dhe veprimeve te njerzeve.Komunikimi nderpersonal – Ki komunikim realizohet ndermjet dy-try dhe pergjethsisht pak persona .Nje komunikim te till nderindividual , argumenton Umberto Eko burimi dhe transmetuesi i mesazhit jan i njejti njeri megjithse tek ai mund te dallohet truri i tij si burim dhe aparati foles si trasmetues.Komunikimi nderpersonal ka ma shum nuanca emocionale dhe ne saj te fjaleve ose simboleve me perdorim te vacant mbrenda nje rrethi te kufizuar njerzish .Komunikimi ne grupe – ki lloj komunikimi realizohet ne rrethana te tilla shoqerore kultorore psh ne nje mledhje pune ne nje koncert muzikor ose shfaqe teatrore.Me ritjen e numrin te pjesmarsve , kumunikimet ndermjet indivedeve mbrenda ketyre grupimeve behet pergjethsisht me te nderlikuar dhe me te shum llojshme .Disa sociolog Amerikan kan verjtur se ne kolektivet e puntorve te perfshir ne pun fizike te rend perdoren fjale dhe simbole te vecanta te krijuara me piksinimin per te lajmruar njeri tjetrin per te qen me te kujdeseshem me pun kur afrohej pronari apo mbukqyresi.Komunikimi masiv – ne shoqeri moderne kjo forme e kumunikimit arrihet neprmjet nje sistemi instutucionesh dhe paisjesh teknike te cilet ne studimet sociologjike quhen mas media ose mjete te komunikimit masiv (librat , gazetat , revistat , fotografit , telegrafi e telefoni , reklamat e angjensit e lajmeve , radio e teleteksi , televizioni ejt.)Procesi i komunikimit masiv ka disa tipare kryesore : 1.Se pari numri I pjesmarsve ne te ritet shume ne krahasim me ate te komunikimit ne grup.2. Se dyti , mesazhi behet gjithnji e me pak personal por me te pergjithshem , me qellim qe te kuptohen nga nje mas e madhe e publikut dhe te shprein interesa te tij.3 se treti antaret e auditorit vecohen nga njeri tjetri dhe nga te auditoreve te tjer jo vetem ne kohe e hapsire por edhe emocionalisht e psikologjikisht .4 Se katrti komunikimi masiv realizohet nepermjet teknikave dhe organizimeve komplekse. Keshtu nje gazet nje shtepi botuese nje qender radio fonike ose television vepron si kanal komunikimi masiv vetem nese eshte i mirorganizuar.

Rendesia e komunikimit masiv 11

Rendesia e komunikimit massive kah anan positive dhe ate negative te komunikimit ,ana positive eshte se mjetet e komunikimit masiv japin ndimese te pazevendesueshem e gjithenji ne ritje per perhapjen e elenteve kulturore nga njeri sistem ne tjeterin per aferimin e kuturave dhe te popujeve te ndryshem.Mjete e komunikimit masiv jane force kritike vepruese kunder te gjitha paderejtesive ne shoqerit kunder cdo dukurie negative qe shqetesone shoqerine.Kurese ana negative sepes shume mjete te komunuikimite masive tashe jane ne karahune e ndonji paretie politike apo ndonje orgnizate qeveritare ku perkrahet ne te gjitha aspektet dhe nuk e informojen opinionie me realitetin objeketiv se ka ndolle ne shoqeri por jane vegela dhe i servojen aty subjekti te cilit i takojen. MODELET DHE ELEMETET E KOMUNIKIMITModelet kryesore te komunikimitKemi tre modele te komunikimit si model te pare eshte modeli Shanon-Viver i cili dryshe njhet si “modeli matematik te komunikimit”.Ky model arsetonte nje varg elemetesh ,duke u bazuar kryesisht ne pordorimin e telefonit i cili shpesh quhej si telekomunikim.Sipas ketij modeli transmetuese,sinjali ,sinjali I marred he marresi jane pjese te nje sistemi.Modeli Viver Nes shtohen edhe elemete te tjera1.kode te cilat jane simbole ose perberes te tjere kulturore,qe ndimojen per realizimin e kuptimeve te ndryshme dhe2)fidbekun qe ne thelb eshte qenderim I marresit ndaj dhensit.Sipas ketij modeli komunikimi eshte rrethqarkulluese nje tersi qendrimesh te orientuara qe I mundesojen si burimit te mesazheve,ashtu edhe maresve te tyre te sqarojen dhe te ndryshojen komunikat te caktuar.Modeli Hub e pershkruan komunikimin si nje procese te ngjajeshem me kunderveprimin e nje pellgu te vogel uji ,kur ne qender te tij hidhet nje gur i vogel ose nje pike uje. Ky veprim shakto ne uje epellgut valeza rrethore qe perhapen shkalle –shkalle deri sa arine anen e pellgut dhe pastaj kethet pas e levizin ne ne derejtim te qenderes.Rrethat e modelit Hub pasqyrojen edhe proceset fizike percimit te tingujeve dhe te valeve elektomagnetike.Elemetet e komunikimitPermbajtja Mesazhet e komunikimit masi ne permbajtje ndryshohet nga ato te komunikimit nderpersonal ose ne grup sepaku ne kater drejtime kryesore:1)ane me pak personale2) me pak te specializuar3)me shpejet 4)me kalimtarePerbajtja e komunikimit massive kryen disa funksione te rendesishme:Si funksion kryesore i mjetev te komuniikimit masiv eshte njoftimi i njerezeve per dukuri dhe ngjareje nga te ndryshme,ku neprmjet analizave dhe kometeve ato i ndihmojen njerezit te kuptojenme mire thelbin e cehtejeve qe trajtojen.Masmedia ndihmon per derejtimin e mendimeve te masave te gjera per edukimin dhe shoqerizimin e tyre,por programet te caktuar te mjeteve te komunikimit masiv mund edhe te keqinformojne e keqereduktojn.te analizojem nje shembull te thjeshteNe nje shoqeri te perbere nga popullsi e baredhe dhe zezake nje qender televizive pergadite nje program qe percon mesazhin e afrimit te racave te kapercimit te dallimeve racore.Komunikuesi

12

Perfaqeson nje grup specialistesh qe bashkpunojen duke kryer secili detyrat te profilizuar ne fusha te ndryshme.Grupi i tille perbehet nga gazetare,redaktore, regjisore,operatore,punonjesit tekniko –ekonomik etj.Per shembull per te percuar konkeretisht mesazhin e kapercimit te dallimeve racore grupi i specialisteve te televizonit pasqyrojen nje dasem te mareteses se nje gruaje te bardhe me nje zezak.KodetKomunikimi masiv realizohet edhe nepermjet kodev ,kete nenkuptojem kryesisht gjuhen e siboleve qe perzgjedhen per te percuare me mire measzhe te caktuarku me ane te mjetev te komunikimit masiv krijohet ,ndryshohet dhe perhapen kode te shumellojeshme.Per shembull ne rastin konkret qe po shqryrtojem martesa simbolozon aferimi bashkimin e dy racave te ndryshme tejkalimin e paragjykimeve racore.PerzgjedhesitNe perbereje te organizatve te masmediave punojen edhe specialist si redaktore e sherbimit te trasmetimit,personeli i vijemarresit televiziv derejtues te teatreve .Keta perzgjedhes dhe pergjithesisht nuk jane krijueste permbajtjes por veprojen kryesyshte si vlersues te saj.Perzgjedhesit vendosin per gjithecka qe teransmetojen per radhen e menyren e treansmetimit,specialist te tille japin ndihmese te rendesishem per permisimin e mesazheve qe transmetohen nga mjete te ndryshme te komunikimit masiv.Perzgjedhesi vendose nese do ti transmetohet dhe ne cilen ore ,nese e vlereson shume te rendesishem per qetesimin e mosmareveshjeve racore ata vendosin ta teransmetojen kete program neo ret me te shikuar televizive.ose nese queht jot e rendesishem vedosimta teransmetojen neo ret qe ndicet me pak nga teleshikuesit.RregullatoretMjetet e komunikimi masiv ndikim ndjeshem ushtrojen edhe te ashtuquajturit regullore net e cilet perfeshihen komisione qeveritare ,organizatat perofisionale, gjyqet etjKane kompetenca te shumta te ferenojn ose te nxisin publikun e mesazheve te caktuare ,te mbyllinndonje teater ,deri edhe t’i hiqet lejen e ushtrimit te veprimtaris teliveizive ,radio apo gazeteve te ndryshme.FiltraFitrat mund te jene parapelqime kulturore paragjykime te ndryshme pervoja jetesore vetjake si dhe rethanet e tjera qe kane te bejen me perjetimin e shkaktuare nga mjetet komunikimit massive.Per nje teleshikuese te perfeshira ne levizje te kunder dallimeve racore mesazhe qe percjell ky program televiziv vlersohet si arritje dhe demokratizimin shoqerise moderene.AuditoretAuditoret te mjetet e komunikimit massive quhen individet dhe grupet shoqerore qe ndjekin perogerame e tyre ,ne rasten konkerete auditori i programit kunder dallimeve racore quen te gjitha teleshikuesit qe percjellin ate.NdikimetNdikimet e mjeteve te komunikimit masiv klasifikohen ne dy kategori kryesore te cilat derthurenme njera tjeteren ne nje mast e madhe.E para ndikimet specifike te pernbatjes se komunikimit masiv mbi individet e vacant.te nje auditoriE dyta efekt e pegjithshem te mediave te caktuar ne nje shoqeri. Cregullimet dhe zhurmat

13

Shume burime te ceregullimeve dhe zhurmave jane fizike si derprerja e valeve te radios shtypja e gazettes me cilesi te dobet ,filimi I ngjarejev te ndryshme jashte fokusimit ,ceregullimet nuk ndollin vetem teknikisht ne kanale perkatese. Mjaft prej ceregullimeve ne komunikimin masiv kane te bejen me moskuptimin ose keqkuptimin.

PerforcimiMjetet e komunikimit masiv perfercojen mesazhinet duke i perhapur ne audetorin me te gjere dhe permese transmetimit te perseritura nga njera ane dhe duke percaketuar shkallen e rendesise se cdo mesazhi nga ana tjeter.Nga masa e theksimit percaktohet ne nje shkale te madhe forca bindes dhe nxitese e mesazhieve te percjellura nga mjetet e komunikimit masiv.FedbekuFedbeku eshte pergjigjja soe reflektimi I antareve te auditorit ndaj nje mesazhi te percuara nga nje sistemi.Ne kumunikim nderpersonal nje reflektim i till eshte me I drejtperdrejt dhe me I shpejt se ne kumunikin masiv.Pervoja tregon se masa shpejtsi dhe cilsia e qendrimeve te tilla luajn rrol te rendesishme ne permisimin e veprimtaris se mjeteve te kumunikimit masiv psh nga qendrimi miratues ose kundershtues te auditorit ndaj programit per afrimin e te bardheve me zezaket qendra telivizive perkatese persos programet e me vonshme qe trajtohen keto tema .ARGOJA SABIA DHE HUMORI SI ELEMENTE TE KOMUNIKIMIT PUBLIK.Argoja sabia dhe humori jan nacione qe lidhin gusht me indin e letersis e kjo eshte gjuha e cila si mekanizem bazik per komunikim.Gjat histories se zhvillimit te shoqeris njerzit kan krijuar gjuhe , dialekte , zhargone te ndyshme me te cilet e kan percuar tere trashigimin kulturore te njerzimit nga nje gjenerat ne tjetren .Sociologjia e letersis i studion keto dukuri gjuhsore me qe ato kan lindur si nevoj imediate e njerzve te nje kohe .Argoja Nacioni argo dhe zhargon jo vetem qe nuk jan te njejta por ato paraqesin dy kategori gjuhsore krejtsisht te ndyshme .Argoja paraqet nje minigjuhe speciale me te cilen nje kategori e njerzve kominikojne ne mes veti per deri sa te tjeret i çkyçin nga ky process kurse zhargoni eshte nje lloj gjuhe ne rruge e cila nuk qan koken per rregulla gramatikore dhe standartet e gjuhes letrare.Me von ky kuptim transformohet duke nen kuptuar gjuhen tinzare qe perdorej nga nje shtres njerzish te mergjinalizuar .Studiusi i njohur i kesaj problematike Pier Girod ne vepren e ty te njohur Argoja shkruan se argoja si dukuri ne fakt paraqeitet diku mes shek XII – XIII , ajo sispas ty ishte nje gjuhe secrete e devijanteve te shoqeris te cilat e perdorin ate me qellim qe pjesen tjeter e shoqeris mos i kuptoj planet e tyre .Sod haste argoja edhe neper kazermat e ushtareve ne teatro e aktoreve ne sallat e sportisve apo klubet e shkrimtareve .Si grupe me illustrative qe perdorin shprehje nga argo fjalori llogariten shoqatat e shehta (psh masonerike , okultiste , magjistare) , klubet diplomatike , sektet fetare por edhe bandat mafioze , ushtaret misionar , spiunet profesionist , grupet e falsifikatoreve etj.Ne kete kontekst shpesh permendet agro fjalori i nje isht te burgosuri francez me emrin Vidok.Ky fjalor i cili perbehej prej mbi 1500 shprehjeve sekrete me qe njihej vetem nga te burgosurit perdorej net e gjitha burgjet franceze ne fillim te shek XIX.

14

Keshtu psh tek nje pjese e rinise shqiptare ne Maqedoni , babai quhet si “plaku im” , Pilici si “i ziu”ushqimi si “tagji”rakia si “uje zemzemi” , vetura si “karroce” , dashnorja si “zogez” , puthja si “gastroskopi” , parate si “shushla”e keshtu me radhe.Per shum studiues te kesaj dukurie , nder shkrimtaret e pare qe me seriozisht u angazhua per pasurimin poetic te argose ishte Viktor Ygoja.

Sabia Sikur argoja ashtu edhe sabia , paraqet fenomen gjuhesore te atille qe ka per qellim lehtesimin e plotesimit te nevojave te ndonje kategorie te caktuar njerezore.Sabia paraqet nje gjuhe te reduktuar , e cila nje grupi te njerzve iu sherben per te vendosur kumunikim elementar me ndonje grup tjeter , me qe te dy grupet nuk e njohin gjuhen e njeri tjetrit , edhe pse e kane te domosdoshem bashkepunimin mes tyre.Etimologjikisht fjala sabi rejdh nga fjala fringe “sabir” qe ne gjuhen shqipe do te thote llafosje , bisede.Nese analizohen me kujdes argoja dhe sabia , lehte do te munde te kuptohet se keto dyja ne fakt jane dukuri gjuhesore te kunderta ne mes veti.Derisa argoja paraqet gjuhe introverte , me qe komunikimi eshte i kthyer ndaj brendis se grupit te izoluar , sabia eshte gjuhe ekstraverte sepse komunikimi eshte i kthyer ndaj anetarve te grupeve te jashtme .Per ta ilustruar kete lloj te komunikimit , shpeshher merret i ashtuquajturi “pixhin inglish” (nga anglishtja pigeon – pune )i cili paraqet nje konglomerat gjuhesor anglo – kinez , qe ishte sajuar per shkak te interesit afarist te tregtareve anglez dhe puntoreve kinez. Keshtu nga e gjithe kjo qe u tha mund te perfundojme se sabia paraqet ate fond gjuhesor “te rrudhur” qe ka per qellim vendosjen e komunikimit mes dy grupeve te ndryshme gjuhesore.HumoriHumori paraqet nje concept mjaft intersant ne sociologjine e kultures dhe artit.Ku numrohen : galgenhumori , satira , ironia , sarkazma , barsoleta , karikatura etj.Besohet se shperja humor rrjedh nga fjala latine “humor”qe do te thote “lageshti apo leng”.Qysh Aristoteli thoshte se komedia i imiton veset qesharake te njerezve , nderkaq qe vete qesharakja eshte pjese e te shemtuares(shih Aristoteli:Poetika )Humori eshte ai “skenim” komik i realitetit qe ka per qellim disponimin e njeriut nepermes te te qeshurit. Humori zevogelon tensionin e raporteve shoqerore e relakson stresin dhe e neutralizon nervozen.Humori e sforcon dhe e zbukuron komunikimin shoqeroreHumori i lufton dukurit negative ne shoqeri duke u tallur me atoHumori i zbavite njerzit e te gjitha moshaveGalgenhumori -(gjer galgen i zi) ne realitet eshte i ashtequajtur humori i zi ,sepse sic mund te kuptohet nga vete emertimi ,e nenkupton ate situate komike qe zgjon qeshjen dhimbeshme.humori i zi me fjale tjera e paraqet ate gjendje ku qeshja eshte e turperuar ,sepse fundi I saj permban vaj.Si shembull tipik permendet rasti me te burgosurin te cilin e nxjerin nga qelia e burgut per ta varur,dhe ky duke mos e ditur se cfare po ndodh shikon diten e buker me diell dhe thote “sa e merkulluesheme eshte kjo dite”Satira-(lat.satira –fshikullim) eshte ai lloj i krijimtarise leterare dhe artistike me te cilen perqeshen dhe perbuzen te gjitha dukurite negative dhe te shumtuare ne shoqeri.Eshte e njohur satira e ilimunistit freng Volterit i cili iden e gabuar mjesjetare se disa njereze kane gjake te kuq dhe me gjake te kalter e satarizon me kete komete”do te besoje se ka njereze

15

me gjake te kuq dhe me gjake te kaleter nese i shoh disa femije te sapolindur me shala ,krse te tjeret me cizme dhe mamuuze,me cka do te ishte kuptuar se keta te fundit jane krijuare per te hipur femijeve ne me shale.

Ironia-paraqet ate lloje te humorit i cili perqeshjen e ngjarejeve dhe dukurive negative e ben me ndihmen e nje perbuzjeje te holle.Per ironic eshte konstatimi se Amerikanet e sotesheme aq shume jane te pereokupuar me diskriminimi e popujeve te vegjel ne bote sa thejeshet nuk kane kohe te merren me diskriminimin e zezakeve ne Amerike.Sarkazmi- eshte ajo form e humorit qe duket se flet seriozisht,porn e faket zgerdhiet pa turp ejani verosni me ne se keshtu do te ndijenime mire .Sarkazma ks edhe ne disa shpereje simbolike dhe figurative ku ideja themelore e fjales papritmas pezhorativizohet. Keshtu p.sh morgue i qytetit quhet si ‘muzeum i te ftofeteve” kurse varezat si “parkingu i te vedekureve”Barsoleta- nenkupton ate kategori te krijimtarise latrare dhe popullore me te cilen perqeshen momentet dhe dukurite e perditeshme nga jeta e njeriut.Barsoleta si kereacion eshte present ne jeten e cdo gupemoshe sepse qellimi kryesor eshte disponimi dhe raporti i ngrofet miqesor.Karikatura-paraqet nje version humori i cili jetesishet eshte i lidhur me vizatimin e atyre mometeve komike qe perken ceshtjen me te erndesisheme te jetes se njeriut Karikatuara ndryshe mund te quajem edhe” humore lakonik” sepse gjerat e medha.Si e tille karikatura paraqitet ne dy forma pa fjale ku felet vetem vizatimet dhe me fjale ku pervec vizatimit ka edhe tekste te shkuret.

16

Pjesa e dyte Media si komunikim masivNe shoqerite e soteme media luan nje rol te rendesiahem per shperdarejen e informacionit dhe dijeve. Media gjithashtu na siguron zbavitje dhe avanture dhe cdo dite e me shume ndikon velerat sjedhjet dhe veprimet tona,perfeshire dhe menyren si mendojem.Emri “media”qe rrjedhe perej fjales medium e qe nenkuptojem mjet trasmetimi e derlidhjes shoqerore.Ne jeten e perediteshme perdoret edhe togfjaleshi “mass-media” qe nenkupton mjet i komunikimit masiv e qe paraqet teresin e rrugeve dhe menyren per informimin e shoqerise dhe bashkebisedimin me publikun perms fjales se shtypur si dhe zerit,fotografis statike e dinamike sin e radio,telivizion etj.Mjetet tradicionale te komunikimit jane: 1.shtypi2.radio-televizioni3.filmiShtypi radio dhe telivizioni si mjete te komunikimit masiv si dhe zhvillimi i tyre dhe persosja e perhershme e informacionit publik i dhane nje derejtim te ri zhvillimit shoqerore sidomos ne funde te viteve te 30 te shekullit XX kure filloi organizimi i teleqenderave te para ne Angli e cila u zhvillua pas Lufetes se dyte boterore.Mjetet moderene ose te superteknikes bashkohore te komunikimit jane :1.kompjuteri2.internetiHistoria e medijes-Historia e krijimit dhe zhvillimit te mediave eshte bere rrugeve me te shpejta apo me te gadalesuara,me te renda apo me te leheta varesishte nga zhvillimi i nivelit ekonomik ,politik dhe kuleturor i vendeve dhe shoqerive te ndryshme.Historia e medias eshte nje histori komunikim ,por jo i barabaret me te ,komunikimi eshte i vjeter sa njerezimi ,aq sa gjuha eshte perberese e qeniese njerezore.Njerzit qysh ne lashtesi kane komunikuar midi tyre me mjete te ndryshme :Komunikimi verbal(neperemjet gjuhes se folurit) ose jo verbal (gjuha e trupit) niveli i pare ,komunikimi nepermjet shtypit te shkruar(niveli i dyte) dhe nepermjet procesimit dixhital(kompjuterit) niveli i trete,ne kete kuptim njerzit kane perdoru “media “ si dhe mjete te dryshme per te komunikuar me njeri tjetrin.Komunikimi verbal-kryet nepermjet gjuhes se folurit qe nenkupton nje kontakte foles I derejteperdrejt ne mese dhenesit dhe maresit keto dy subjekte perdorin fjalet per te kumtuare,apo shpjeguar dicka.Komunikimi jo verbal ( niveli i pare) kryet neprmjet gjuhes se trupit me kete komunikim nenkuptojem cdo vendosje te kontaktit me dike tjeter,icili nuk kryet me ane te te folurit,por me sibole e veprime te tjera.Komunikimi nepermjet shtypit te shkruar (niveli i dyte)me kete komuikim nenkuptojem se kryet kryesishte neprmjet mediave te shkruara sic jane: gazeta ,revistat,pavfleta edryshme etj

17

Komunikimi nepermjet procezimit dixhital(niveli i trete)me kete komunikim nenekuptoj komunikimin me te avancuar dhe per kete qellime eshte edhe niveli I teret I komunikimit kryet nga mas-mediumet ose mediat elektronike: telivizoni,radio,filmi,interneti etj.Historia e mediave kane filluare te zhvillohen ne foreme te botimeve te thjeshta,te pamfletev,mediav elektronike,ne forem te radiostacioneve te thjeshta lokale duke arritur ne ditet e soteme qe eshte gjitheperfirese dhe e llojllojeshme si per nga permbajtja poashtu edhe per nga forma.Modeli matematikor i komunikimit-Shanon ViverNe vitin 1948 dy matamaticent publikuan modelin e komunikimit si process e cila me pas do te behej shume popullor ne shkencen e komunikimit dhe do te njihet me emrin skema Shanon Viver.kjo skem zhvillohet ne menyre lineare nga burimi i maresit nepermjet mesazhit i cili kodohet kalon nepermjet kanalit dhe mund te ekspozohet ndaje nderyresve te ndryshem qe etiketohet si zhurem pasi ta marre ket mesazh maresi reagon (jep feedbekun)eshte kritikuar per thjeshtesin e saj skema Shanon Viveri por eshte mare si baze e komunikimit.Nivelet e komunikimit jane:1.komunikimi mbareshoqerore 4.intragrupor- familjar2.komunikimi institucional –organizativ 5.komunikimi intrpersonal.3.komunikimi intragrupor Me komunikim mbarashoqeroer nenkuptojem kur komuniket ne mbareshoqerin respektivish mbrenda nje shteti pa mare paresysh nivelet e shoqerise,kurese komnikimi instucional apo organizativ nenkuptojm se komunikimi behet mbreda instucioneve apo organizate sic jane qevria,parlameti gjyqet e ndryshme kurse mbrenda organizates mberenda hirarkise se organizates.Me ket lloj te komunikimit intragrupor nenkuptojm kur komunikohet brenda sidikatave qe jane te panvarura nga shteti.kurse komunikimi intragrupor familijar kryet kryesishte mbrenda familjese dhe ai intrapersonal ky komunikim kryet kryesishte mberenda nje grup te vogele individesh ne mes dy apo tere personave.Ne kete piramid media gjendet e vendosur ne maje stje ku realizohet komunikimi mbareshoqerore ose komunikimi masiv. Komunikimi masiv kuptohet te gjitha format e komunikimit qe transmetojen permajtje te caketuar me nje fare periodiciteti nepermjet mjetve teknike te purpunimit te mesazhite ne menyre indirekte ne menyre te nje aneshme ne nje public dispers. Shoqeria mediatike si ide Ideja e “shoqerise mediatike” shfaqet per here te pare ne fillim te viteve 60 dhe perkon me ritjen e shpejet te radios dhe TV si mediume zoteruese ne jeten e perditeshme ne Evrope.Paralelisht me kete term filloi te perdorej edhe termi “shoqeri mediatike” Historiani norvegjez Hans FredrijDahl (1994)ka nenvizuar se para “shoqerise mediatike” ishte “shoqeria massive” dhe termi si “kulture massive” dhe “komunikim masiv” ku I referoje efetit te teknologjive te reja te komunikimit ne shoqerit e fillim te shekullit te 20-te.Vecorit e mediave kryesore Mediat e shtypurShtypi është mënyrë e veçantë e shumëzimit dhe njëra nga fazat në industrinë grafike ku forma e shtypit bie në kontakt me letrën apo me ndonjë tjetër bartëse të shtypit dhe me ndikimin e forcës (presioni i shtypit), transferohet ngjyra nga forma e shtypit në letër (kopja e shtypur).Pas shpikjes së shkronjave lëvizëse të Gutenbergut, shtypi fillon me makina të shtypit pllaka në pllakë, në të cilën shfrytëzohet forma, në formë të pllakës së rrafshët, kurse shtypi është kryer me ndihmën e pllakës tjetër të të rrafshët. Kjo mënyrë e përfaqëson teknikën e shtypit të lartë.

18

Pasi që shtypi me pllaka në pllakë nuk ishte efikase (nuk ishte i mundur shtypi i njejt në tërë sipërfaqen e pllakës), shtypi fillon me makina ku shtypi bëhet me anë të rrotullimit.Shypi eshte pasqyre e gjalle e fjales se shkruare ,qe buron nga shpirti i kombit dhe qellimi i shtypit eshte shume me i laret t’i sjelle dobi nje ceshtejese qe i shereben ,te perpiqet te ndertoje te perfaqesoje dhe te udheheqe opinionin publik ne ceshtje te dites te perkrha gjithe derejtesin dhe te luftoje paderejtesin. Historia e medias moderne fillon me librin e shtypur sgurisht nje lloje revulicioni pavaresishte se ne fillim ishte nje mjet teknik per riprodhimin e librave te njetat me ato qe kopjoeshin me dore.ku me kalimin e kohes shtypi,si pamfletat dhe traktet politike e fetare te cilat luajten nje rol ne shenderimin e botes mesjetare.Botimi i librit filloi kah fundi i shek .XVI duke perfeshire te lexuarit ne publik,historia e mevoneshme e librit eshte ajo e zhvillimit te qenderueshem ne volum dhe llojllojeshmeria te permbajtjes por po ashtu per lirine e shtypit dhe te derejtat e autorit.Duke filluar nga shek. XVII e ne vazhdim pothuaj se kudo qeverite dhe autoritetet kishtare zbatuan censure te foret per shtypin ,megjithese jo me efektivitet e nje shtetit totalitar modern.Kunder censures nga qeveria u be nga poeti angleze Xhon Milton me nje takt te botuar me vitin 1644.liria e shtypit eci paralelisht me lirin demokratike politike dhe ajo u realizuar vetem atje ku triumfoi demokracia.GazetaHistorianet e shtypit boterore si format me te lashta te nje organi shtypi me karakter public te nje flete a fletorje kane peranuar dhe buletinin qe u botua ne Rome ne shekullin e pare para eres se re “Acta d’urna”(ngjareje e perditeshme) dhe “Acta Senata”(ngjareje –kronike e Senatit) Acta d’urna vijoj te qarkulloje ne shek.XIV te rejat e dite shkrueshin ne fleta dhe ne tabla prej gipsi dhe afishoehshin ne udhekryqe ne qenderen kryesore te Romes.Megjithese shtyp shkronja e pare (nje makine shkrimi e thjeshte) u shpike ne vitin1440 nga gjermani Jan Gutenberg,deri ne shkurt te vitit 1597 nuk behet fjale per ndonje botim ne netyren e revistes.Nje tjete fletore me e perparuar qe i afrojet deri diku gazettes se soteme ishte gazeta kineze e Pekinit “Tsing Biao” e permujeshme e lajmeve.Ne Venedik ne dhjetvjecarin e fundit te shek. XVI ishte krijuar byroja e posaceme qe mereshte me bledhejen me sistemimi dhe shperdarjen e lajemev te reja njoftimev me karakter politik,ekonomik,tregtare. Mandaj edhe emri i gazettes ka aredhur nga emertimi i gazettes ka aredhure nga emertimi I monedhese “La gazzeta”me te cilen shitej buletini i “te rejev” te Vendikut.Vecorit edhe karakteristikat gazetese jane :1.Dalja e regullt dhe ne interval kohe te percaktuare.2.Foreme komode3.Referim per gjarejet aktuale.4.Funksionet te sferes publike.5.Audenca urbane sekulare.6.Liria relative.Media elektronikeM.elektronike lujane rol te rendesishem ne zhvillimin e shoqerise e vecmas ne zhvillimin e raporetev demokratike dhe shoqerise demokratike.Mediat elekrtonike kane rendesi dhe velere te madhe ne informimin e opinionit publik lidhur me gjarejet dhe ndodhite brenda nje vendi perkatesishte shteti,ato linden mga teknologjite paraegzistuese-telefoni,telegrafi.fotografia statike dhe e levizeshme dhe regjistrimi I zeritSi media elektronike jane :radioja,telivizioni dhe filmi.

19

Radio dhe TV : Radioja (lat.: radius = rreze) është një aparat elektronik marrës - dhënës i rrezeve elektromagnetike, të ashtuquajtura radiovalë.kane nje histori 80 dhe 50 si masmedia dhe te dyjat linden nga teknologjia paraekzistuese radioja percjelljen e ketyre porosive zerore sic dihet ,e baen nepermes te sinjalit elektronik te percura ne eter.Nje tip dalluese i RTV ka qene shkalla e laret e rregullimit te tyre me ligji ,kontrollit apo licencimi nga autoritetet publike kurse tipari i dyte i perbashket ka qene modeli i tyre i shperdarjes qender –periferi dhe lidhja e Tv kombetare me jeten politike dhe qenderat e pushtetit te shoqerise.Televizioni nje perej mjeteve te teknikes se perparuar bashkohese per komunikim publik mori hov shpejet ku perms frekuencave ultra te shkurta ai percjell informacionet publike deri 50km me dimen e stacionev Rele ne distance me te madhe.Ne shqiperi i pari radiostacion u ngrit ne Tirane me 28 nentore te vitit 1938 si instucion shtetrore kurese ne Kosove radioperhapja e pare ne gjuhen shqipe u themelua ne Prizeren me 5 shkurt te viti 1945.Telivizioni si burim kryesore i te rejave dhe informacioneve nga shumica e njerezev dhe kanal kryesore i komunikimit midise politikaneve dhe qytetareve sidomos ne kohe zgjedhjesh,ka rol informal te informuesit public.TV -ka rol informal te informuesit publik TV ka mbetur pergjithesisht I besueshem dhe ka nje rol tjeter eshte edukator per femijet ne shkolle dhete rituri ne shtepi eshte kanal me me I madhe reklamuese.Karakteristi e radiose prodhim fleksibel dhe ekonomik ,fleksibil ne perdorim ,permbajtja te shumefishta ,liri relative, perdorim individual, potencial per pjesmareje.Karakteristi e TV eshte se arrin nje mase te madhe njerezesh permbajtja audiovizuele ,teknologji dhe organizim komplekse ,ka karakter publik dhe regullim te gjere ka karakter kombetare dhe nderkombtare forma e permbajtej shume e laremishme.FilmiFilmi fillon ne fund te shekullit te 19 si nje risi teknologjike ,filmi transferoi nje tradite te vjeter te zbavitjese ne nje mjet te ri prezantimi dhe shperndarjeje, duke ofruar histori, spektakel,muzike,drame,humor dhe truke teknike per konsum popullor.Filmi ka ti shteresa tetjera domethanese ne historin e filmit,e para perdorimi I filmit si propaganda ia vlen te theksohet kur zbatohet per qellime nacionaliste dhe shoqerore,bazuare ne numrin e madhe te shikuesve,realizimin e sopuzuar,ndikimin emocional dhe popullaritetin.Edhe sot filmi vazhdone te kete elemete ideologjike ose propagadistike ne shume filma popullore zbavitese dhe ne shoqerit politikisht te lira.Nga te gjithe tetjeret filmi eshte padyshimi me I brishti ndaje nderhyrjeve te jashteme dhe ndoshta me shume subjekte I presioneve konfermiste per shkak kapitalit te madhe te angazhuar ne te. Tri pika kthese ne historine e filmit kane qene:1.Amerikanizmi I industrise se filmit dhe kultures se filmit ne vitet pas Lufetes se dyte botrore.2.Mberitja e televizionit.3.Ndarja e filmi nga kinemaja Karakteristikat e filmit jane :teknologji audiovizuele,nga performanca publike tek eksperienca personale,terheqje e gjere ,fikision pergjithesishte narrativ me shume karrakter nderkombetare se sa kombetare eshte subjekt per kontroll social ,nga tregu masiv ne tergun e shumefishte.Interneti Filloi kryesisht si nje mjet jo komercial komunikimi dhe shkembim te dhenash midise perofsionisteve por ritja e tij e shpejet u ushqye nga potenciali si nje furnizues te mirash dhe

20

shume sherbimesh fitimperuse dhe si nje alternative ndaj mjeteve te tjerea te komunikimit intrapersonal.Perhapja e tij ndodhi me shpejt ne Ameriken e Veriut dhe Evropen Veriore ,ne Amerike ne vitin 2001 afero 60-70% e popullsise kishin akses ne internet.Mendohet sesa me shume te avancohet pozita interneti si mediume ekstra modern aq me teper dobesohet pazita e shtypit( gazetase,revistes,librit) meqenese sot te gjitha permbajtjet e ketyre te fundit mund t’i gjejme ne internet .Interneti nuk ka pronar,nuk kontrollohet ose organizohet nga nje trup I vetem por thjesht nje rrjet kompiutersh te lidhura nderkombtarisht qe operojen ne baze te protokolleve te pranuara ne mareveshje.Megjithese ata qe e perdorin(keqperdorin) internetin mund te jene pergjegjes para ligjit dhe regullave te shtetit ne te cilin jetojne ose para ligjit nderkombetar.Karakteristik e internetit eshte teknologji e bazuar ne komputera,karakter hibrid ,flksibel ,ipaspecifikuar,potencial per nderveprim funksione publik dhe privat ,shkalla e ulet e rregullimit ligjor nderlidhje, I kundogjendur dhe ipanvarur nga vendi I arriteshem per individet si komunikuese.

Roli dhe vendi i medias ne shoqeriNe teresin e elementeve qe perbejen jeten shoqerore,mediat kane krjuare vendin e tyre tek ajo qe Habermasi e quan “sfere publike”.Konkluzioni kryesore i Habermarsit(1989)ishte qe sistemi social i demokracive kapitaliste indusriale mund te pershkruaj si nje sferesh te nderlidhura por autonomi.Ai tregoji per rolin e agjencive shtetrore per te siguruar nje kuader ligjor dhe ekonomik te qenderushem per jeten shoqerore,dhe ne anen tjeter rolin e ndermarejev indusriale dhe ato private te bizenesit shpalosen ne ate qe eshte emertuar si sfere shoqerore ,ndersa sfera intime eshte fusha e jetes familjare.Elementi ndermjetes i sistemit eshte sfera publike, qe perfeshinte instucionet kryesore politike dhe kulturore si dhe median si pushtet i katert.Qe historikisht sfera publike ka patur nje funksion proaktiv ,ne mbrojetjen e te derejtave ekonomike dhe politike te individit munde te thuhet me pergjesishte se ajo ka negocuare termat e bashkpunimit midis agjeteve social dhe shteti.Ndersa Habermasi theksonte potencialin ,utopik te sferea sociale dhe kur vajtonte reneia e saj ne kohen moderne ,studime te mevoneshme kane vazhduar te debatojen statusin e modelit si nje teori historike sistemike deri dhe normative te komunikimit.Vlerat e modelit qendron ne faktin se ai e vendos median ne nje harte konceptuale me instucionet qenderore te shoqerise bashkohore.Ajo cka eshte e perbashket ne te dyja qasjet ndaj medias-normative apo teorike eshte natyra e nderlidhjeve midis sferave ,sidomos autonomia e tyre relative dhe forcat qe rregullojene interesat qe bien ne konflikt.Keto perefeshijen efektin e shperdarjese se informacionit,shprhejen e mendimeve dhe zerave te ndryshem ,ndihmesen per krijimin e opinionit public ne ceshteje te caktuar dhe letesimin e debatit.Veprimtarit te shumeta aregetuese dhe kulturore te mediase mund te numerohen gjithashtu si qellime te miratuara.Burimet e detyrimit normativeBurimet jane shume te qareta por ajo qe eshte ende e paqaret eshte problemi qe ato baretin,mediat ne nje shoqeri te lire ,ne pjesen me te madhe te tyre,nuk kane asenje detyrim per te kryere shume nga qellimet e vleresuara pozitivishte te cilat u jane referuar me laret ose qe marrin si te mireqena.Ato nuk derejtohen nga qeveria dhe as punojne ne emer te qeverise.

21

Midis burimeve te priteshmerive normative ,nder me themelore ka gjasa te jene ato qe burojen nga konteksti historic qe i ka dhene forme roli te instucionet te medias .kjo ka nenkuptuar nje lidhje te ngushte midis instucioneve demokratike politike dhe rolit te medias si postier lajmeshe dhe formues opinioni.Se dyti ka pretendime per rolin e medias si e tere nga publiku i pergjitheshem dhe kjo vjen e shprehur ose si opinion public ose me pashmangeshmerisht nga publiu si audience e nje publikimi te vecanet te medias.kjo reflekton faktin se mediat jane te lidhura ne nje vareg maredhenesh tregu me bleresit dhe klientet e tyre,keta te fundit kane gjithashtu nje lloj ndikimi ne sjelljen e medias.Jane edhe dy burime te tjera ndikime,me nje fuqi te ndryshueshme,nje nga keta eshte shteti dhe agjensite qeveritare.Burimi tjeter i ndikimit eshte me i perhapur,por shpesh efektiv,qe buron nga interesa te shumeta,sidomos ekonomik ,por edhe kulturor dhe social qe ndikon nga masmedia sidomos persa i takon lajemeve dhe informacionit Individe te fuqishem apo organizata mund te demtohen nga lajmet dhe gjithashtu mund te kene nevoje per to per te plotesuar qellimet e tyre,per kete aresye ,ata gjithemon mbajen nje sy tek media per mbrojetjen e tyre ose kerkojen te ndikojen ate.

Ceshtjet kryesore te teorise sociale te mediasKetu do te perqendroem ne tri tipe kryesore te problemeve qe kane dale gjate debateve lidhur me maredheniet midis medias dhe shoqerise.Liria e medias- duhet te jete e lire nga kontrolli i qeverise ose i interesave te tjera te fuqishme,ne menyre qe t’i lejoje atyre te raportojen dhe shprehen lirshem dhe ne menyre te pavarur dhe te plotesojne nevojat e audiencave te tyre.Liria konsiston para se gjithash ne mungesen e cdo censure apo leje paraprake ose ndereshimi pas nje publikimi qe nuk eshte i paligjishem.Pluralizmi i pronesis- kundereshton perqendrimin e pronesise dhe monopolin e kontrollit ,qofet kjo nga ana e shtetit ose nga industria private medias.Deversiteti i opinioneve ,permbajtjes informative dhe kulturore-sistemi mediatik ne pergjithesi duhet te shfaqet nje gama peroduketesh qe pasqyrojen diversiteti e shoqerise ,sidomos per sa i perket rajoneve ,politikes, fese ,etenise,kultures e keshtu me rradhe.Efektet positive i medias1.Mbeshtetje per te mbajtur rendin public dhe sigurine e shtetit,medias nuk i kerkohet te bejne punen e policies apo te autoritetev te tjera ,sektore ne te cilat ato duhet te mbajen nje sy kritik,por ka nje opinion te pergjitheshme ne sisteme demokratike qe ka disa kufizime ne lirine e medias dhe disa ceshtje per te cvilat kane per detyre te mbeshtesin autoritetet.2.Mbeshteteje per procese demokratike-mediat japin nje kontribut ne mbarevajtjen e instucioneve shoqerore ku kontributin japin duke publikuar informacione te plot ate besueshme dhe te ndereshme per ceshtje publike ,duke lehtesuar pjesemarrjen e qytetareve ne jeten politike dhe sociale e keshtu me rradhe.3.Sigurimi i cilesise kulturore- ne kete kategori jane te shumellojeshem,duke filluar nga ceshtje te moralit dhe meresjelljes deri tek ceshteje te kultures dhe shijes estetike ,nga media pritet te respektoj ,ne most e mbeshtese ,vlera zoteruese dhe standarde morale te shoqerise net e cilin veprojen dhe tu japin mundesi per shprehje megjithese kjo kerkohet me me pak force.4.Plotesimi i detyrimeve nderkombtare-mediat jane instucione tipike kombetare ,ato mund te kene nje game nderkombetare mbulimi dhe kane ndikim ne antaret e komunikimit te gjere nderkombetare,ne anen positive ,velersohet roli i medias per raportimin ne menyre konstruktive

22

per ceshtje qe lidhen me zhvillimin ,fatekeqesite dhe emergjencat dhe per ceshtje globale shendetit dhe mjedisit.Mediat si pushteti i katerTerrmi “pushtet I kater” u formua nga Edmond Burke ne fund dhekullit e XVIII ne Angli per te treguar fuqine politike te shtypit ne nje nivel me tre pushtetet e tjera ne mjedise britanike :Lordet,Kisha dhe Komunat.Te gjtha levizjet reformuse dhe revulicionare pas shek. te XVIII perfeshire edhe lirin e shtypit ne manifestimet e tyre dhe e perdoren ate ne peraketik per te cuar perpara kauzat e tyre,keshtu shekulli XX mund te pershkruet si “epoka e pare masmediumev” ku pershkruen ceshtjet qe dolen gjate dy ose tre dekadet te pare te shekullit XX ka me shume interes historic ku me ate e na ndimojne te kuptojem te tashemen Tre seri idesh ishin me rendesi te vacant ketu:1.Fuqia pushtet i mjetev te reja te komunikimit.2.medat shkaktojn integrime apo dizintegrime sociale.3.ndricimi i mendjes se publikut- mediat e nxisin apo e zevogelojne ate.Funksionet e mediasSipas teorise funksionaliste ,e cila i shpjegon praktikat dhe instucionet sociale ne baze te nevojave te shoqerise dhe individeve mas mediat luajn nje rol thelbesore ne shoqeri per:1.integrimin dhe bashkepunimin2.rend,kontroll dhe stabilitet3.pershtatje ndaj ndryshimit4.mobilizim5.menaxhim te tensionit6.vazhdim te kultures dhe vlerave.Sipas Las-velle funksionet kryesore te komunikimit ne shoqeri ishin vezhgimi/mbikeqyrja e mjedisit dhe korelacioni I pjeseve te shoqerise ne pergjigje te mjedisit te saj dhe transmetimi i trashigimise kulturore.A sipas Virgt ai shtoi kesaj liste te funksionin e zbavitjes ku kjo mund te jete pjese e transmetimit kuluror po ka edhe nje aspect tjeter ate te sigurimit shlodhjese dhe zovoglimit te tensionit gje qe ben qe me lehet te perballemi me problemet te jetes reale dhe shmange shkatrim in e shoqerise,ketu munde te permedim edhe nje elemet te funksionit mobilizimin per te reflektuar aplikimi e perhapur te komunikimit masiv per propaganda politike dhe komerciale .Funksionet informuese1.duke siguruar informacione reth ngjarejeve dhe rethanave ne shoqeri dhe ne bote.2.duke treguar maredheniet e pushtetit3.duke lehtesuar risite ,pershtatjen dhe progresinFunksionet i lidhjeve reciproke(korrelacionit)1.duke shpjeguar,interprtuardhe komentuar mbi kuptimin e ngjarejev dhe informacionit te percjelle.2.duke siguruar mbeshtetje per autoritetin dhe normat e vendosura .3.duke socializuar .4.duke lidhur veprimtari te vecanta.5.duke ndertuar koncensus rreth nje ceshtjeje.6.duke vendosur perparesi dhe duke sinjalizuar statusin relative te gjerave.Funksionet i vazhdimesise1.duke shperehur kulturen mbizoteruse dhe duke njohur nenkulturat dhe zhvillimet e reja kulturore.

23

2.duke farketuar dhe duke mbajtur emeruesin e perbashket te vlerave.Funksionet zbavites1.duke siguruar zbavitje ,diversion dhe menyra te shpalosjes.2.duke ulur tensionin social.Funksionet mobilizues1.duke dere fushate per objektiva sociale ne sfern e politikes,lufetes ,zhvillimit ekonomik ,punes dhe disa here dhe fese. Lidhja ne mes funksioneve (ose qellimit) te medias dhe permbajtjes konkerete te saj nuk eshte e saket,pasi nje funksion mund te mbivendoset me nje tjeter dhe e njejta permbajtje mund te kryej disa funksione.Midis funksioneve te pergjitheshme sociale te medias ,me shume mbeshtetes ka gjetur ideja e medias si nje force per integrimin social.Dayan and Katz (1992) thone se rastet madhore shoqerore qe paraqiten ne TV (ceromeni publike ose shtetrore ,ngjarjet madhore sportive) dhe shpesh terheqin audiencen te jashtezakoneshme boterore ndihmojne ne dhenen e asaj qe nuk mund te merret ndryshe:lidhjes sociale.Ne driten e ketyre vezhgimeve,eshte e priteshme qe kerkimet ne efekte te medeias kane deshtuar te mbeshtesin teza te tilla se masmedia ,me gjithe vemendjen e saj tek krimi ,sensacioni,dhuna dhe gjerat divjuese jane nje shkak I rendesishem I krimit dhe corganizimit social ose individual,sa me shume mbahemi teorise funksionaliste aq me pak eshte logjike eshte te presesh efekte dizetegruse sociale.TEORITE NORMATIVE TE MEDIAS-4 MODELEKete me se mire mund te tergojm ne baze “Kater teorite e shtypit” nga Fedrik Sibert –Vilburg –Shram –Teodor Peterson,sipas tyre sistemet i medias ne bote jane te ndara sipas kategorive te meposhteme.1.Teoria autoritar2.Teoria liberal3.Teoria pergjegjesia sociale4.Teoria totalitar sovjetik.1.Teoria autoritar-u zhvillua ne Angline e shekullit XVI-XVII,praktikohet ende ne shume vende.Qellimi kryesore i medias sipas kesaj teorie eshte te mbehtetes dhe te coj perpara politikat e qeverise ne pushtet dhe ti sherbej shtetit.Kontrolli I mediave behet nepermjet patentave qeveritare ,lejet ndonjhere censure.Pronesia mund te jete private ose publike,dallimet themelor nga teorite e tjera eshte se mediat shihet si instrument per politika qeveritare efektive ,megjithese jo domosdoshmerisht ne pronesi te qeverise.2.Teoria liberal-zbatua nga Anglia pas vitit 1688 dhe ne SHBA kjo teori bazohet ne shkrimet e Milton-it,Loke-ut,Mill-it dhe filozofise se pergjithshme ose racionalizmi dhe te derejtat natyrore.Qellimi kryesor i medias sipas kesaj teorie eshte te informoje ,aregetoj,shese por kryesishte te ndimojezbulimin e te vertetes dhe te kontrolloje qeverin.Pronsia eshte kryesyshte private ,dallimi kryesore i teorise nga te tjeret :media shihet si instrument per kontroll ndaj qeverise dhe perbushja e nevojave te tjera te shoqerise.3.Teoria pergjegjesia sociale-zbatohet ne SHBA ne shek XX qellimi kryesore te informoje, te aregetoj te shese,por kryesisht ta sjelle konfliktin ne planin e diskutimit kontrolli I mediave behet nepermjet opinionit te komunitetit dhe etikes profisionale.

24

Pronesia eshte private vec rateve kur qeveria duhet ta marre persiper per te siguruar sherbime publike.Dallimi kryesor nga te tjerat: media duhet te marre persiper detyrimet pergjegjesise sociale dhe nese ato nuk e bejne ,duhet te shohe nese ato e kryejne kete.4.Teoria totalitar sovjetik.-zhvilohet ne Bashkimin Sovjetik megjithese te njejtat gjera u kryen nga nazistet dhe italianet,baza filozofike ishte mendimi mareksist –leninist –stalinist me perzirje te Hegelit dhe mendimit rust e shekullit XX.Qellimi kryesore te vazhdoje suksesi dhe vijemesimi e sistemi socialist sovjetik sidomos ate qe coi ne vedosjen e diktatures se parties.medien e kontrollojen antare besnik dhe fanatike te parties.Dallimet kryesore nga te tjeret ne pronesi te shtetit dhe shume e kontrolluar. Nje perpjekej te perbashket per te gjitha keto teori Denis Mek Kvej propozoi 4 modele qe mund ta mbulojn kete teren:1.Nje model liberal pluralist ose model tregtar-ky bazohet ne teorin liberale origjinale qe e indetifikon lirine e shtypit me lirin per te pasur ne pronesi dhe operuar mjetet publike pa nderyrjen e shtetit,llogaridhenia para shoqerise dhe individeve te tjera arrihet nepermjet tregut te medias,me nje rol minimal per shtetin. 2.Nje model i pergjegjesise sociale-ketu te derejtat publike shoqerohet nga detyrimet ndaj shoqerise ne teresi qe shkojen pertej interesave personal.3.Nje model profisional:zgjedhja e roleve per shoqerine dhe ruajtja e standarteve I takojne modelit te shtypit vete dhe profisionit te gaziarit.Autonomia instucionale dhe profisionale e gazetarise eshte gjithashtu garanci me e mire e nje mbikeqyrjeje te pershtateshme per ata qe jane ne pushtet.4.Nje model i mediave alternative-modeli hedh poshte nje racionaliteti universal si dhe idealet e kompetences burokratike-profisionale dhe eficences .

25

Media dhe komunikimiMediat jane faketore themelor per venien ne levizje te vlerave dhe zhvillimit te pergjithshem te shoqerise ,mediat massive kane sherbyer ,ndersa sot sherbejn ne menyre me te derejtperdrjt dhe me intenzivisht si mjete informative-komunikuese.Ato dallojne nga funksioni dhe misioni qe kryejne nga menyra dhe mekanizmat e realizimit te informacioneve ose mesazheve nga roli qe luan secili mjet ne shoqeri ,nga raporti qe vendosin me njerzit nga natyra dhe karakteri i informimit etj.Ne shoqerine bashkohore demokratike komunikimi dhe informimi jane elemente fundametale te eksistences se njeriut dhe te shoqerise.Komunikimi ne radhe te pare eshte procese dhe funksion intrapersonal dhe intragrupor i cili nderlidhet me transferin e mesazheve te permbajtjeve nga njeri(dhenesi) ne tjetrin(marresi).Mediat massive ose masmediat paraqesin bazen unike ,sistemin informative ne nje shoqeri dallojem tre elemente.Elementi verbal(auditiv)Elementi joverbal-fjala e shkruar(shtypi)Elementi vizuel(fotografia)ose kombinimi i zerit dhe fotografise(audivizuele)Roli dhe funksioni i mediave massiveRoli dhe funksioni komunikuse i mediave massive ne shoqeri eshte i derejtperdrejt dhe terthorte,funksionet qe ato realizojne jane konkrete .Ketu kemi parasysh dy aspekte.Aspekti i pari komunikimi masiv i cili eshte spontan,por i organizuar i orintuar dhe imponuar nga instucionet informative publike ose private synon promovimin dhe krijimin e nje sistemi te vlerave universale.Aspekti i dyte ka te beje me rolin e komunikimit masiv ne ndryshimet sociale dhe ndikimi i tyre i drejteperderejt ne sferen psikosociale politike,ekonomike,aresimore,shkencore kulturore dhe ne modelimin e sjelljes se njerzve.Kontributi i mediave massiveKontribut i mediave massive vjen ne shprehje ne disa sfera dhe fusha te jetes :1).kontribut ne ngritjen politike,ekonomike,shendetesore,tekniko-shkencore e te gjajshme te qytetareve.2).ne perhapjen e kultures dhe vlerave qytetruse :afermimin e peroceseve integruse.3)ne ngritjen e proceseve bashkohere ne edukimin dhe arsimimin:zbatimin e resive etj.4).ne kultivimin e ndjenjave morale ,te heroizmit,patriotizmit frymen e qendereses ,solidaritetit .5).ne realizimi dhe modernizimin e jetes shoqerore:bartjen e pervojes njerzore.Funksionet themelore te mediumeve massiveFunksionet qe plotesojen mediat ne sistemin e komunikimit kane te bejne me thelbin e informacionit dhe vendin e tyre ne jeten shoqerore dhe veprimtarine njerzore.Fuksionet themelore te mediave massive jane:1.njohese 7.kulturo-arsimore e shkencore.2.informative 8.aregetuse-rekreative

26

3.shoqerore-politike 9.kulturore-artistike4.orientuse 10.marketingu dhe reklama5.politiko-propaganduse6.ekonomiko-publicitareKeto funksione edhe pse jane te perbashketa per mediat e shkruar dhe ato emetuese te keto te fundit ato jane me te thella me te shprehura sepse ato perdorin edhe mjetet teknike,thyrje specifike jane dinamike,te drejtperderejt te shpejta.Klasifikimi i mediave massiveRadioja ,telivizioni dhe shtypi,paraqesin tre mediume themelore te komunikimit dhe informimit.Duke pasur funksionete perbashketa ose te gjajeshme midis tyre mediat massive mund te klasifikohen sipas kriterve te ndryshme si p.sh:1).mediat te cilat komunikimin e realizojne perms fjales se shkruar.2).mediat qe komunikimin e realizojne permese fjales verbale (auditive) dhe 3).mediat qe komunikimin e realizojne te kombinuar perms fjales dhe fotografise (audivizuele)Kemi edhe klasifikime tjera port e natyresn e komunikimit pedagogjik ;Mediat e shkruara Mediat emetuese Mediat ne hapesiren e lirea)gazeta a)filmi a)posterb)revista b)radio dhe b)panoc)katalogje c)televizioni c)reklama te ndryshme.d)prospekte etjFale teknologjise se re po perhapen me shpejtesi te madhe menyra dhe kanale te reja komunikimi . ketu ne radhe te pare mendoj ne teransmetimin e informacioneve perms internetit i cili si kanal komunikimi ka nje shtrirje te gjere ne hapesire dhe ne laregesi.Mediat e shkruaraMediat e shkruara ne historine e komunikologjise paraqesin hallken e pare dhe me te rendesishme te qytetrimit dhe shoqerise njerezore,ku kane nje shtrirje te gjere ne nivel nderkombetar,shtetror dhe lokal.Me mediat e shkruara nenkuptohet kanali i komunikimit i cili transmeton informacione te llojllojshme te ketilla jane gazetat,revistat,buletinat ,vjetaret ,katalogjet prospektet e te ngjajshme.Tri elemente e bejne te mundur komunikimin me mediat e shkruara:1).permbajtja e tyre2)menyra e shfertezimit dhe 3)pergatitja teknikeMegjithate qe mediat e shkruara ta luajne funksionin e tyre informative-komunikues duhet respektuar disa kerkesa sic jane :te u pershtatet moshes dhe aftesive te shfrytezuesve ,tekstet duhet te jene koncize,te sakta dhe me terminologji e fjalor te kuptueshem te kene ilustrime dhe ato te jane ne funksion te permbajtjes dhe te plotesojne informaten ,mesazhin.Komunikimi me mediat e shkruara fiton peshe dhe behen praktike kur ato ilustrohen me fotografi ,vizatime skema,grafikone,diagrame ,hareta etj.Ne procesi pedagogjik mediat e shkruara paraqesin elemente te rendesishme ne funksioni njohes dhe funksionin didaktik.Mediat emetueseMediat emetuese plotesojen edhe funksionin artistic e praktik me cka akti i komunikimit behet polifunksional.Mediat emetuese si medium komunikus ndahen ne dy grupe:Mediat suditive(radioja)Mediat sudiovizuele(filmi,televizioni)

27

Radioja si medium komunikuese mundeson lidhjen dhe venien e kaontaktit midis njerezve ne nivel nderkombetar dhe kombetare dhe ate local.Kuminikimin e sigurojn programe qe pergaditen nga njerzit profesionist dhe instutucionet gjegjese mbi baze te parimeve konkrete.Filmi dhe televizioni si media massive kane perparesi te pakotestueshme informimi te konsumatoreve ne nivele te ndryshme.efikasitet i tyre komunikusqenderon ne ate se ato kontribojn qe individi qytetari konsumatori te jene te informuara derejt per drejt ,shpejt dhe me saktesi pore ne te njeten kohe kane afetesi per te propagaduar dh dizinformuar.Perparsia e mediave audiovizuele qendron ne faktin se fenomenet,dukurit gjerat dhe situatat I paraqet ne gjendje te natyreshme dhe se dyti ,dukurite problemet dhe ngjarjet I paraqet ne menyre aktuale.Megjithate funksioni komunikuese te televizionit duhet shikuar ne aspeket pozitiv dhe ne ate negativeSe pari televizioni komunikon me konsumatorin derejteperderejt si mjet audiovizuel pra me ton,fjale,mecka permbush misionin e vet,Se dyti telivizioni me perparesit audiovizuele qe ka imponon edhe dhune ne menyre organizuar ose spontane,ka edhe analiza dhe statiatika qe flasin se dhuna ,agresiviteti pornografia jane shume te pranishem ne mediume.Mediat massive dhe komunikimi pedagogjik.Thame se radioja dhe telivizori luajne nje rol te rendesishem ne informimin dhe ngritjen politke,kulturore,shkencore arsimore e te ngjajshme te qytetareve.roli i tyre ka edhe rendesi strategjike dhe humane.Thene se roli dhe funksioni komunikus i tyre eshte mjafet i pranishem ne fushen dhe veprimtarin edukativo arsimore ne shkolla Zhvillimi tekniko teknologjik dhe komnikologjis pedagogjike ,imponojne dimensione te reja me te lareta e me funksionale te radios dhe televizionit ne proceset edukativo-arsimore,ku emisionet e specializuara te tyre mundesojn komunikim te gjere e te mirefillte me shkollen,me nxenesite,me edukatoret,arsimtaret etj.Forma te ketilla jane te shumta por si me te njohura ne pi cekim vetem disa:1.TV emsione shkollore2.TV emisione kontaktuse me nxenese3.Radio shkolla4.Shkolla dhe familja5.Radio dhe TV emisione per femije6.Mesimi ne laregesi.Nuk eshte veshtire te konstatojme se mediat e komunikimit masiv kane nje funksion dhe rol shumedimensional ne veprimtarine pedagogjike,ne kete kuptim njohja e specifikes cilesore te mediave vecanarishte atyre emituese con ndrejt forcimit te nevojes per afetesimin komunikuse te paretnereve ne shkolle.

28