8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

1/8

SNEMA ELETRS TARHES N TASLAK Mustafa Durak

Andr Bazin

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

2/8

SNEMA ELETRS TARHES N TASLAK

Mustafa Durak

Bugne dein sinema zerine hi yazmadm. Uzun sredir de sinemayagitmedim. Sizin anlayacanz u an sinema zerine yazmak, bana uzak bir konuydu. Dolaysyla bu konuda syleyeceklerim, ne bir sinema uzmannn bilgelii, ne de bir sinema dknnn tutkulu szleri olacak. Bakm baka alanlardaki eletiri deneyimi ynlendirecek. Anlayacanz her ynyle bir n deneme olacak bu. Sinema, bakmn, eletirel bakmn bir nesnesi olabilir yalnzca. Ama yine de skntlym. Skntm, hem alanlailgili hem de anlatm dilimle ilgili. Ne tereciye tere sataym, ne deanlalmaz biri grnts vereyim, istiyorum.

Eletiri, doaldr ki, br insan bilimlerindeki yeni yaklamlardanetkilenmitir. Kltr iindeki hareketler, eletirel bak ynlendirmitir.Ho, kuramsal her yenilik, zaten bal bana eletirel bakn sonucu deilmidir? Dolaysyla, sanat alanlarnda, teknik zellikler bir yana, anlatmlailgili, bak asyla ilgili her yenilik, bir uygulama, aklama alan boluuolarak belirir. Bu; yapsalclk, retimselcilik, yapbozumculuk'ta olduugibi inceleme, ele alma modas olarak da yaylabilir. Bu da bize yalnzcasanat alannda deil, sanat zerine bakn da yaygnlamaya, modaya ak

olduunu gsterir. Bu, elbette her zaman gelip geicilie ak bir durumdeildir. nsan anlamada, sanat anlamada temel niteliklerinsorgulanmasnda ve bulgulanmasnda kuramn nemi, modalamaya bakarak kltlemez. Bu etkilenme, yeni bilgiye alk olarak da anlalmaldr.Sanat kuramyla ilgili hangi kitab asanz, sanaty, sanat alcsn kendinde birletiren insan ya da zne kavramyla ve sanat yaptlarn iine alan nesnekavramyla karlaacaksnz. Dolaysyla nnde sonunda nesneyi ve/yazneyi anlamaya dayanacaz. Ve en temel sorunumuzu yle belirleyebiliriz: anlamak: anlamak iin anlamak.

DIARIDA SNEMA ELETRS:Sinema tarihi 1895 ylna dayanrken eletiri tarihi yirminci yzyln balarna tarihlenir. Sinema eletirisi tarihinde yer etmi belli bal adlarksaca aktaraym.

Adolph Brisson [Adolf Brison] (1860-1925):

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

3/8

1908'de Paul Lafitte Sanat filmi(Film d'Art) derneini kuruyor. Ve ayniyl Adolph Brisson, Guise [giz} dknn ldrlmesi adl filmindeerlendirmesini Zaman (Le Temps) dergisinde yaynlyor. Bu sinemaeletirisi konusunda ilk yaz.

Louis Delluc [Lui Delk] (1890-1924):1910 ylndan sonra gazetelerde film yazlar yazyor. Bu yazlarn Sinemave irketi adl kitapta toplam. Charlie Chaplin zerine yazd kitabyla biliniyor. Fotojeniklik kuramn ne sryor. Bu kurama gre fotografik grsellik, anlatm balamnda, sinematografik yap iinde erimelidir.Filmin estetiini tek bana, ne kadar mkemmel olursa olsun film karesioluturmaz. Dekor, k, ahenk ve oyuncu filmin oluturucu geleridir.Delluc, eletirilerinde duygusaldr, izlenimcidir.

Luigi Chiarini [Luici Kiarini] (1900-1975:Chiarini, 1935 ylnda en prestijli sinema okullarndan birini kuruyor:Sinematografi Deneysel merkezi (Centro Sperimentale di Cinematografia).Ve talyan Yeni Gerekilii akmnn da kurucusudur. Onun iin Film bir sanat, sinema bir sanayidir, oyuncu, bir yorumcu deil bir yaratcdr.1937'de Siyah ve Beyaz adl sinema dergisini karmaya balar. 1962'deVenedik Film Festival'inin yneticisi olur.

Andr Bazin [Andre Bazen] (1918-1958):Andr Bazin, nesnel gereklik anlayn savunan bir eletirmendir.

Defterler (Cahiers) dergisinin yazardr. Yazlar Sinema Nedir geneladyla drt ciltte toplanmtr. Ontoloji ve Dil(1958) Sinema ve br Sanatlar (1959), Sinema ve Toplum (1961), Gereklik Estetii: YeniGerekilik (1962). Orson Welles'in derin odak, Jean Renoire'n genia ekimlerini desteklemitir. Bazin, yorumun izleyiciye braklmasndanyanadr. Ynetmen de kiisel bakn yanstmasn, kendi kimliini bulmay,yani kendi biemini oluturmay bilmelidir. Daha sonra Truffaut, yaratcynetmenlik (auteur) kuramn bu anlaytan da etkilenerek ileri srecektir.Bazin, olumsuz eletiriden yana deildir. Bir filmi beenmeyenlerineletirmesine kardr. Yapc eletiriyi, beeni eletirisini savunur.

Sergey Eisenstein [Sergey Ayzentayn] (1898- 1948):Rus film ynetmeni ve film kuramcs. Konuyla ilgili olarak sinema dilini,anlatmn ilgilendiren montaj kuramyla anmak gerek onu. Zira montajn babas olarak biliniyor. Ona gre montaj, sinemann temelidir. Gerek yapmlarda gerek yazlarnda bu grn ne karm ve ayrntlarylailemitir. Kiilii, ifade etme gcn ve yaratcl vurgulamtr.

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

4/8

Eserleri unlardr:Sinema Sanat; Payel yaynlar,Film Biimi; Payel Yaynevi, ( Film Form: Essays in Film Theory , NewYork: Hartcourt. Trans. Jay Leyda. 1949),

Film Anlam (The Film Sense, New York: Hartcourt, Trans. Jay Leyda(1942).Yaasn Mexico!Que Viva Mexico! , New York: Arno, (1972).Montaj Kuramna Doru (Towards a Theory of Montage, British FilmInstitute; (1994).

Christian Metz [Kristiyan Metz]: Saussure'n Genel Dilbilim Derslerine yaslanan gsterge, sistem ve yapkavramlarn ne karan gstergebilimi sinemaya uygulamaya alan bir incelemeci, eletirmen olarak ortaya km. Sinema, Dil ya da dilce adl

yazs 1964'te yaynlanmtr (Le Cinma, Langue ou Langage; inCommunications (1964). Daha sonra bu yaz geniletilerek kitaplatrlmtr: Sinemann Anlam zerine Denemeler (Essais sur lasignification du cinma I, II (1968 ve 1973) trkeye Ouz Adanr tarafndan evrilmitir (1986)), Dil ve Sinema (Language et Cinma1971), Gstergebilimsel Denemeler (Essais Smiotiques 1977). Bualmalarda fenomenoloji, anlambilim ve retorik terimlerin sorgulanmas veaklatrlmas ve sinemaya uygulamas zerinde durmutur. Daha sonraMetz'in ruhzmlemesine yneldiini gryoruz: Christian Metz; DselGsteren (Le signifiant Imaginaire (1977) Psychanalysis and Cinema;translated by Celia Britton and others; (1982)). Bu alma dagstergebilimden kopuk deildir. Lacanc bir zmlemeyle dsel gsterge,d, tutku, alg ve yine retortik terimlerinden eretileme ve dzdeimecezerinde durmutur. En son eseri Kii D Szcelem (L'EnonciationImpersonnelle, ou le Site du Film (1991). Christian Metz'in almalarsinema alannda eletirinin yaklak otuz yln kaplamtr. SinemaGstergebilimi denince ilk akla gelen isimdir Metz. Onun deerlendirme,inceleme ve eletirisinin; dilbilim, retorik, felsefe, ruhbilimden beslendiigrlmektedir. Bu farkl alanlara yaylma, hem bu alanlarda ortaya kan

gelimelere hem de sinema olgusunun ok ynll ile aklanabilir.Metz ile ilgili eletirilere de deineyim: Jean Mitry, SorgudakiGstergebilim (Smiologie en question (1987)) adl kitabnda ve JeanFranois Tarnowski Positif dergisinin 158 ve 188. saylarnda Birkasahneye koyma sorunu (De quelques problemes de mise en scene) veSinema kuramnn birka noktas (De quelques points de thorie ducinma) adl yazlarnda ve James Roy Mc Bean, Bazin sonras estetik:

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

5/8

Marxist film eletirisinin kuram ve uygulamas adl yazsnda Metz'ieletirmilerdir.

Gilles Deleuze [Jil Dlz] (1925-1995):

Gilles Deleuze'n sinema zerine oylumlu dersleri cilt olarak derlenmiDeleuze'n Sesi 1,2,3 olarak (la voix de Deleuze). Ayrca sinema zerineiki cilt halinde mge-Hareket (1983) ve Zaman-mge (1985) adl kitaplarvar. Bu kitaplarda ekim, ereve, ereveleme, kesme, imge, hareket,gsterge, dnme, sinema, beden, beyin zerine, sinema kuramlarn,felsefi kuramlar gzden geirerek imge odanda ele alyor. Dnselolarak rizom, fark, olay, olu, sava, beden, ikinlik, gcl olan/gereklemi olan vb kavramlar incelediine tank olduumuz dnrnsinemay da derinliine incelediini gryoruz. Deleuze bize unu dayatyor:Deleuze olmadan sinema eletirisi de, genel olarak eletiri de eksik kalr.Deleuze ile ilgili Toplumbilim dergisinin Gilles Deleuze zel say karmolduunu da bilgi olarak ekleyeyim.

Baudrillard [Bodriyar] (1929-2007):Baudrillard, dncelerini temsil ve gereklik ekseninde temellendirmeyealr. Ona gre, bugn gereklik diye bir ey yoktur. Her ey, gndermeyapmakszn, gndermelerden oluur. Bu da, en byk gereklik (hyperreality) demektir. Tam anlamyla olmasa da Platon gibi grneninardn kurcalamaktadar. Baudrillar'n eserleri art-yapsalclk ve art

modernlik kavramlaryla anlmaktadr.Sinemayla ilintilendirilecek eserleri unlardr:Batan karma (1979)Simulacra ve Simulation (1981)mgelerin eytan (1987)eytann Saydaml 1990Fark ve Yineleme, Guy Debord'un filmleri zerine (1995)

Not: Fark ve Yineleme, Deleuze'n bir eserinin addr. Ve yine Derrida'nnFrk kavram bu balamda hatrlanmal.

Zizek [Jijek] (1949- ):Zizek, iinde Kant, Hegel, Fichte ve Schelling'in yer ald almanidealizmini yeniden yorumlayarak, yeniden gncellemek istemektedir.Descartes'n cogito (=dnyorum) ifadesini znenin temeli olarak alr.zmlemelerinde Lacan'n 'kendi olmak imkanszdr' dncesini zne

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

6/8

yaplanmasnn temeli olarak grr. Dsel dzenin temeli, aynadzlemindeki ego'nun biimlenmesidir. Burada Zizek'in zneyi,grntsn, simgesini ontolojik olarak sorgulad sylenebilir.Dolaysyla sinema onun iin dnsel bir zemindir. Felsefenin bu hrnocuuna slovenya milliyetilii zerine ne dnd sorulduunda, bukonuyu dnmek yerine dakika iyi bir film izlemeyi yelerim yantnvermesinin ardnda, yalnzca filmin verecei hazz deil, o dakikalk filmle yaayaca dnsel evreni, o evren iinde olmay anlamak gerek,diye dnyorum.Sinemayla ilgili eserleri:Lacan hakknda hep sormak istediiniz her ey...Ve Hitchcock'a SormayaKorktuklarnz (1993)Gln Ycenin Sanat: David Lynch'in Kayp Otoban' zerine, (2001)Gerek Yrtlmalarn Korkusu: Kryzystof Kielowski Kuram ve PostKuram Arasnda (2001)Bir Sapknn Sinema Klavuzu (2006)

Bu son alma kitap deil, film. Zizek'in anlatcy bizzat oynad, bir sinema deerlendirme, eletiri filmi.

Felsefe ve sinema balamndaBadiou'nun Sinema zerine yazlar daanlabilir.

Batdaki sinema eletirisine bu ksa, hzl bak bile eletirinin dilbilim,ruhbilim, felsefe bilgisi gerektiren, stelik eletirinin nesnesi olan alan da ya pratik olarak uygulamay ya da o alann seveni, dkn olmaygerektirdiini anlamamza yetiyor. stelik bir de u var: eletiri, sanattarihinden, kuramdan bamsz deil.

ERDE SNEMA ELETRS:Trkiye'de 1918-1948 yllar arasnda 45 film yaplm. 1948-1958 arasndaise bu say: 290. Saylar ve eletiri alannda dnsel ortamn yetersizliinidikkate aldmzda, Bat eletirisi karsndaki durumumuzkarlatrlamaz.Trkiye'de sinema eletirisiMuhsin Erturul(1892-1972) ile balar."Pene" adl film zrine olan ilk eletiri yazs Austos 1918'de Temaadergisinde yaynlanr. Ancak Muhsin Erturul ilk yazlarnda olumsuzeletiri rneklerini verir. Dorusu genel olarak eletiri, nesnesinden beslenir.Eletiri ve nesnesini iletiim halinde iki kii ya da aynalayan ve aynalanan

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

7/8

olarak dnebiliriz. Aynalanan kusurlu ise aynalayan da bu kusurlaryanstr. Yani ne varsa onu. letiime girdiiniz kii dil ve dnce bakmndan yetersiz ise siz, iletiim kurmak istiyorsanz, dilediiniz gibikonuamazsnz. Eletirmen nesnesinden bamsz deildir. Ho, bu iin bir yn. Bir de eletiriye ihtiya konusu ve eletirmenin durumu sorunu vardr.Sanatn, edebiyatn gelimedii ortamlarda eletiri nasl gelisin ki! Byle deolur. 1952 ylnda Vatan ve Dnya gazetelerinin sanat eki karmaya balamasyla eletiri ihtiyac kendini hissettirir.

1950 ncesi eletiri deerlendirmesinin, aslnda bir eletiricinin kalemindengelmesi ilgintir. Bir zeletiridir bu:

Son sz olarak unu tekrarlamalym, bu yazlardan [kendi yazlarnkasdediyor] asl maksat birok Amerikan ve ingiliz mecmualarnda olduugibi film hakknda bilgi vermektedir. Tenkit deildir: nk tenkit byle ikisatr iinde olamaz.Maamafih mjde vereyim, Sezai Solelli bu sezon her film gsterildike tam bir tenkidini yapacaktr (Vehbi Belgil; Yldz; 8 Eyll 1951; say:37) (1).

Ellili yllardaNijat zn, Tun Yalman, Semih Turul, Metin Erksan,Burhan Arpad, Atilla lhan ve Halit Refi (1934-1909)-yazlar dahasonra kitaplamtr: Ulusal Sinema Kavgas (1971)- bu dnemin sinemaeletirmenleri arasnda yer alr. Bu arada sanatn her alannda eletiriyazlaryla ne km olanAdnan Benk unutulmamal. lmnden sonra

derlenmi drt ciltlik eletiri yazlarnn ilk cildini tiyatro ve sinemayazlar oluturmaktadr. Evet Adnan Benk'te sinema yazlar arlkldeildir. Ama yine de talyan Filmleri Haftas'nda Byk Bir Eser: LaStrada (Federico Fellini'nin Filmi) ve Serseri Aklar Filminde Godard'nlgili Kameras adl yazlar sinema eletirisi tarihinde dikkate alnmasgereken yazlardr. Bu da bize unu retmelidir: ne sanat tarihi ne de sanateletirisi tarihi, ncelikle alanlar araslktan ve elbette sonra da otoplumundan kltrnden soyutlanamaz.

1958 ylnda, Trk Sinema Sanatlar Dernei kurulmutur.

1960'l yllarda ise ikinci Eletirmenler Kua yetiir.GiovanniScognamillo, Atilla Dorsay, Sungu apan, Onat Kutlar, Tanju Akersongibi yazar-eletirmenler yalnzca eletiri yazmann tesinde, Sinema 65,Yeni Sinema, gibi dergilerle sinema kltrnn yaygnlamasn,

8/6/2019 sinema eletiri tarihesi iin taslak

8/8

uluslararas iletiim salanmasn ve sinemamzn sorunlarna zmler aranmas abalarn gerekletirirler (2).

1980'li yllardaFatih zgven, tbrahim Altnsay, Ali Hakan gibi geneltirmenler kmtr. Bu aradaRekin Teksoy, Burak Evren, EnginAya, Prof.Dr. Alim erif Onaran, Kami Suveren, Vecdi Sayar, OnatKutlar, Nezih Co, Sungu apan, eletirilerine devam ederler (3).

Sinema inceleme deerlendirmesi konusunda akademik evreden kimiisimlere de yer vereyim. ne kan iki isim:Seil Bker (1947- ) ve OuzAdanr (1951-).Seil Bker, Sinema dili, anlam ve anlatm, eretileme vedz deimece, sinema kuramlar, kavramlar zerine yazlar yazar. OuzAdanr, Cristian Metz ve Baudrillard zerine younlar. Bu arada ksayazlar olsa da felsefe alanndanUlus Baker'in sinema zerine denemelerinedeinmek gerek.

Sonu olarak u sylenebilir: Sinema eletirisi ister istemez sinemafelsefesinden, kuramlardan etkileniyor. Baudrillard'n, Deleuze'n, Zizek'insinema konusundaki dncelerini, bak alarn bilmek, yalnzca sinemaeletirisine deil dorudan sanat eletirisi konusunda eletirmenin kendinisnamasna, gelitirmesine katk salar. Trkiye'de sinema eletirisine ilgigiderek olumlu bir gelime gstermitir. Ama nnde sonunda bu da,doaldr ki bir kltr ortam sorunu olarak durmaktadr. Sanata ihtiyaarttka, kuramcs da eletirmeni de yetiir. Sorun kendi sanatsal ufkumuzugeniletmektedir.

Notlar: (1) Simber Rn Atay; Trk Film Eletirisinde Yaklam Biimleri; DokuzEyll niversitesi; Ouz Adanr Ynetiminde doktora tezi 1990 alnt (s: 76tez)

(2) Ayni yazar, ayni tez s: 134)(3) Ayni yazar, ayni tez; s: 50)