SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, · PDF fileUNIVERSITETI I...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

TEMË DISERTACIONI

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR” NË STUDIME EUROPIANE”

SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, KRAHASIM

ME RASTIN BULLGAR DHE RUMUN

Tiranë, 2016

Kandidati: Udhëheqësi shkencor:

Msc. Kristal Hykaj Prof. Dr. Sulo Hadëri

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Temë disertacioni

e paraqitur nga:

Msc. Kristal Hykaj

në kërkim të gradës shkencore:

“DOKTOR”

në Institutin e Studimeve Evropiane

SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, KRAHASIM ME RASTIN

BULLGAR DHE RUMUN

Fusha: Studime Europiane

Udhëheqës Shkencor

Prof. Dr. Sulo Hadëri

Mbrohet më dt..../...../.......... , përpara jurisë së përbërë nga:

1....................................................................... Kryetar

2....................................................................... Anëtar(oponent)

3....................................................................... Anëtar (oponent)

4....................................................................... Anëtar

5....................................................................... Anëtar

FJALËT KYÇE: Zgjerimi I BE-së, Shqipëria, BE-ja, studim empirik, Bullgari, Rumani

PËRMBAJTJA E LËNDËS

PARATHËNIE……………………………………………………………………………………

HYRJE…………………………………………………………………………………………….

Lista e Shkurtimeve………………………………………………………………………………

KAPITULLI I

Ekzistenca dhe kuptimi I ballkanit Perëndimor.

1.1 Përcaktimi I problemit……………………………………………………………………….....3

1.2 Synimet, objektivat dhe hipoteza………………………………………………………….........9

1.3 Kuadri teorik dhe Konstruktivizmi…………………………………………………………....15

1.4 Kuadri analitik dhe termi Shenjues…………………………………………………………....22

1.5. Kufizimet……………………………………………………………………………………...38

KAPITULLI II

Bullgaria dhe Rumania para dhe pas anëtarësimit

2.1 Përpuethshmëria me ligjet e BE-së në kontekstin e para dhe pas anëtarësimit….....................40

2.2 Vëzhgimet paraprake….………………………………………………………………………57

2.3 Interpretimet dhe reagimet popullore……………………………………………………….....70

KAPITULLI III

Shqipëria para-anëtarësimit. Efekti I MSA-së në ekonominë shqiptare

3.1 Integrimi dhe Zhvillimi Rajonal……………………………………………………...………75

3.2 Shqipëria dhe procesi I Stabilizim Asociimit…………………………………………………81

3.3 Modelimi Kornizë, Burimet e të dhënave dhe Dizenjoja Eksperimentale…………………….93

3.4 Diskutimi I rezultateve……………………………………………………………………….101

KAPITULLI IV

Shqipëria pas-anëtarësimit. Analizë hipotetike mbi ecurinë e indikatorëve ekonomik.

4.1 Perspektiva e ekonomisë Shqiptare………………………………………………………….117

4.2 Lidhja e Shqipërisë me Bashkimin Europian………………………………………………...121

4.3 Efekti në monedhën Shqiptare……………………………………………………………….137

KONKLUZIONE………………………………………………………………………………..148

LISTA E TABELAVE DHE GRAFIQEVE…………………………………………………….155

APENDIKS ……………………………………………………………………………………..157

BIBLIOGRAFIA…..……………………………………………………………………………166

PARATHËNIE

Ky hulumtim është i kufizuar për të shqyrtuar përparimin e integrimit të Shqipërisë me BE-

në në vitet pas rënies së regjimit komunist në fillim të viteve 1990 dhe tenton nëpërmjet këtij studim

duke e krahasuar Shqipërinë në vitin 1990 me Shqipërinë e vitit 2016 në kontekstin e Integrimit

Evropian. BE-ja ka lëshuar një numër raportesh progresi dhe vlerësimesh vjetore që identifikojnë

shkallën në të cilën Shqipëria ka pasur sukses në zbatimin e kushteve të këtyre marrëveshjeve. Këto

raporte dhe vlerësime shërbejnë si bazë për të përcaktuar nëse përpjekjet e Shqipërisë për të

përmbushur kriteret e pranimit në fushat ekonomike, politike dhe institucionale, kanë dhënë

rezultatet e dëshiruara për vendin.

Ky studim nuk tenton një analizë të thellë të marrëdhënieve Shqipëri-BE. Në mënyrë të

ngjashme, edhe pse ka ende cështje të pazgjidhura për Shqipërisë që mund të ndikojnë dukshëm në

pranimin shqiptar në BE, ndaj të gjitha këto janë përtej qëllimit të këtij studimi. Duke u ndalur në

Shqipëri, ky studim nuk do të trajtojë aspektet historike apo ato politike të shteteve të tjera të

Ballkanit Perëndimor , as kushtet sociale, të cilat përcaktuar kombet e tjera për të kërkuar për

integrimin në BE.

BE-ja në mënyrë të qartë kërkon "Ballkanin Perëndimor1", për t'u bashkuar me familjen

europiane. Edhe BE-ja dhe Ballkani Perëndimor e shohin procesin e integrimit si një mënyrë për

të promovuar paqen dhe stabilitetin në rajon, i cili ka parë katër konflikte pas vitit 1990.Kryesisht,

Shqipëria ka një ndikim të rëndësishëm konstruktiv dhe moderues në rajon, e cila është theksuar

nga BE-ja. Përveç kësaj, një integrim i suksesshëm i Shqipërisë në BE është një model për shtetet

tjera të Ballkanit Perëndimor që aspirojnë të bashkohen me BE në të ardhmen.

Së fundi, ndryshimet dramatike në Shqipëri dhe cfarë mund të ndodhë në të ardhmen e afërt

duke patur parasysh raste të ngjashme, do të jenë fokusi i këtij studimi.

Vendet e Ballkanit Perëndimor janë në faza të ndryshme të procesit të integrimit në Bashkimin

Evropian. Integrimi më i madh i Europës Juglindore në BE duhet të bazohet në trajtimin e çështjeve

kryesore të atij rajoni. Ky proces duhet të shënojë një ndryshim në politikë dhe ekonomi të Ballkanit,

1 Termi "Ballkani Perëndimor" mbulon Shqipërinë, Bosnje-Hercegovinën, Kroacinë, ish Republikën Jugosllave të

Maqedonisë, Kosovën, Malin e Zi dhe Serbinë. Me përjashtim të Shqipërisë, ata ishin të gjithë pjesë e ish

Republikës Federale të Jugosllavisë.

XVI

nga Ballkanizimi në Europianizim. Lidhur me dëshirën e vendeve të Ballkanit Perëndimor për t'u

bërë anëtarë të Unionitt, një argument mund të jetë fakti se ato janë të vendosura në afërsi të

shteteve të tjera anëtare të BE dhe duke u dhënë atyre një perspektivë evropiane e cila përfaqëson

metodën më të mirë për promovimin e reformave dhe për vazhdimin dhe konsolidimin e

demokracisë, stabilitetit dhe prosperitetit në rajon, duke qenë se është për interesin e të gjithë

Evropës. Ky punim synon të shqyrtojë çështjen e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Bashkimit

Evropian në dritën e negociatave komplekse të pranimit, duke analizuar historinë e marrëdhënieve

midis dy pjesëve, duke marrë parasysh specifikat e rajonit të Ballkanit Perëndimor, si dhe procesin

e integrimit, me të gjitha përfitimet dhe kostot e përfshira. Ky punim e konsideron këtë një temë

aktuale të interesit në nivel evropian, si në akademi, ashtu edhe në atë politike-institucionale ose në

mesin e qytetarëve evropianë. Tani, pas shumë vitesh, pasi vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore

u bënë anëtare të plota të BE-së, e gjithë vëmendja është përqendruar në zgjerimin e BE-së drejt

Ballkanit Perëndimor, si hapi tjetër në projektin e bashkimit të kontinentit të vjetër. Veprimet e BE-

së në Ballkanin Perëndimor po punojnë si një proces kalimi nga aperitivi i parë i stabilizimit deri

te synimi afatgjatë i integrimit në BE.

Tema i drejohet shqetësimeve për justifikimin teorik të procesit të zgjerimit të Bashkimit

Evropian në Ballkanin Perëndimor, procesit kompleks të anëtarësimit të Shqipërisë në BE, kushteve

të këtij procesi, si dhe negociatave të vazhdueshme për t'u bashkuar me BE. Ne gjithashtu do të

marrim parasysh polemikat dhe sfidat që ishin të hasura në këtë përpjekje të Shqipërisë për të

arritur objektivin evropian dhe të fundit por jo më pak për situatën aktuale të negociatave Shqipëri-

BE për marrjen e statusit të vendit kandidat për integrim.

Zgjedhja e temës së studimit kishte implikime në realitetin aktual mbi strategjinë e zgjerimit në

Ballkanin Perëndimor dhe në veçanti procesin e gjatë negociues për anëtarësim në Bashkimin

Evropian.

Tema e punimit ka të bëjë me zgjerimin e Bashkimit Europian dhe mënyrën se si shteti do të

përparojë drejt integrimit në strukturat evropiane dhe në veçanti një analizë të marrëdhënieve midis

vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe BE-së në dritën e pranimit në të ardhmen . Një proces zgjedhor

i zgjerimit të BE-së çon drejt zgjerimit të paqes, demokracisë, sundimit të ligjit dhe prosperitetit në

Evropë. Arsyetimi që qëndronte në bazë të kësaj teze ka si synim që nga njëra anë, të japë

përkufizimin konceptual të elementeve kyç për hulumtime të mëtejshme, me fokus në integrimin

evropian, procesin e zgjerimit të BE-së ose konceptin e evropianizimit dhe, nga ana tjetër,

formulimin dhe verifikimin e supozimeve që formuan bazën për hartimin e tezës.

Përcaktimi i koncepteve teorike na ndihmon të krijojmë një tablo të përgjithshme dhe të

përqendrohemi në vetë temën, të shpjegojë gjerësisht mundësinë e zgjerimit të ardhshëm të

Bashkimit Evropian në Ballkanin Perëndimor si dhe implikimet e këtij procesi në të gjithë hapësirën

evropiane.

Sa i përket zgjerimit të ardhshëm të Bashkimit Europian, disa përgjigje duhet të gjenden në

pyetjet relevante si: A ka ardhur koha për të përshpejtuar procesin e integrimit? Dhe nëse po, në

çfarë mënyre? Si dhe kur do ta konsiderojë BE-ja vendet potenciale kandidate dhe kandidate do

të aderojnë në anëtarësimin në BE?

Në këtë tezë, ne mund të ndërtojmë një tablo të përgjithshme të elementëve që meritojnë të merren

parasysh kur diskutojmë se si dhe kur do të bashkohet Shqipëria me familjen evropiane.

Metoda e përdorur për punën kërkimore fokusohet në përdorimin e metodës analitike të zbatuar në

një nivel të përgjithshëm, me qëllim të kapjes së elementeve që lidhen me thelbin e çdo shoqërie,

për të arritur një analizë private mbi Shqipërinë.

Sa i përket metodologjisë së propozuar për tezën, fillova nga premisa se kërkimi shkencor

duhet të jetë shumëdisiplinor dhe për këtë arsye ishte e nevojshme të kombinohen metodat e

ndryshme kërkimore. Nga pikëpamja metodologjike, unë kam përdorur metodat klasike të kërkimit

shkencor si: analiza e kritikës ndaj politikës, analiza e përmbajtjes së dokumenteve, analiza

historike dhe metoda e analizës krahasuese.

Risi shkencore e këtij dokumenti konsiston në faktin se një analizë e mjaftueshme është zhvilluar në

vendet e Ballkani Perëndimor nga këndvështrimi politik, historik, ekonomik dhe kombëtar (si dhe

perspektiva e mundshme që vjen nga konflikti-integrues). Teza ka studiuar mënyrën në të cilën

ngjarjet në Ballkanin Perëndimor mund të jenë të parashikueshme, në mënyrë që të jenë në gjendje

të parandalojnë një evolucion negativ në Europë.

Gjithashtu, analiza e fazave të përfunduara nga Shqipëria në procesin e modernizimit politik

(partitë politike, shoqëria civile, demokratizimi, zhvillimi ekonomik dhe politik) mund të

kontribuojnë në identifikimin e zgjidhjeve / përgjigjeve për çështjet që lidhen me integrimin e vendit

në BE. Tema e hulumtimit, e trajtuar mund të qartësojë aspekte të caktuara lidhur me evoluimin

politik të Shqipërisë dhe "rrugën" drejt integrimin.

Struktura e punës përcaktohet nga tema dhe objektivat e parapara në përgatitjen e çështjeve të

trajtuara dhe rëndësia e subjektit në debatet e studjuara në nivel evropian.

Me vendimin e zgjerimit të Bashkimit Europian të marrë në Helsinki, Evropa ka zbuluar një model

të ri zhvillimi që nuk bazohet në aftësinë e një vendi të vetëm, por në një rajon të tërë gjeografik,

kjo është njëkohësisht edhe një mënyrë e realizimit të " projektit të unifikimit të kontinentit të vjetër

", dhe një mbingarkesë e hapësirës / tregut, duke rritur fuqinë e ndikimit. Kështu, ajo ka kaluar nga

një proces kryesisht ekonomik, gjeopolitik, tek ai që diktohet kryesisht nga realitetet e tanishme.

Çdo zgjerim i Komunitetit Evropian me një vend apo grup vendesh është i ndryshëm nga të tjerët.

Shtetet që dëshirojnë të bëhen anëtare të BE duhet të kalojnë nëpër një proces të vështirë të

miratimit dhe zbatimit të acquis communitaire dhe për të përmbushur kërkesat e pranimit të

vendosura nga Bashkimi Evropian.

Për shumë vite, analiza e Bashkimit Evropian ishte në fakt i kombinuar me studimin e

procesit të integrimit evropian. Kjo analizë u përqendrua kryesisht në debatin midis shkollave

neofunksionaliste dhe ndërqeveritare, duke marrë përgjegjësi nga secila dhe duke përpiluar një

qasje bazuar tek një grup supozimesh mbi natyrën dhe implikimet e politikës së BE. Por vështirësia

e përshtatjes së projektit evropian në mënyrë rigoroze në një nga këto teori është dhënë nga

karakteri i papërfunduar i procesit integrues.

Proceset e marrëveshjes midis BE dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor kanë marrë një karakter

bilateral, jashtëzakonisht të hapur për diskutim, së bashku me futjen e Partneriteteve Evropiane si

instrumente mbështetëse për qeveritë në aktivitetet e reformës, në mënyrë që përgatitja për një

bashkim të mundshëm të kalojë në një kuadër të organizuar dhe koherent. Por ritmi që po i afrohet

BE-së dallon shumë nga një vend në tjetrin.

Sa i përket Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit, si një instrument i politikës së BE-së për

vendet e Ballkanit Perëndimor, ajo përfaqëson një marrëveshje midis BE dhe një vendi të tretë, i

cili përbën një kuadër për bashkëpunim të mëtejshëm, në të cilin rast mund të flasim për një

përgatitje për pranim. Zakonisht, BE nënshkruan marrëveshje të tilla në këmbim të koncesioneve

të bëra nga vendet e treta në lidhje me reformat e nevojshme dhe ndryshimet në fushën politike,

ekonomike dhe tregtare, si dhe në atë të të drejtave të njeriut. Në vend të kësaj, BE u dha atyre qasje

të lirë në tregjet e BE dhe asistencë financiare ose teknike.

Në Samitin e Këshillit Evropian në Selanik (qershor 2003), vendeve të Ballkanit Perëndimor iu hap

perspektiva e pranimit në kohë në Bashkimin Evropian.

Koncepti i modernizimit politik paraqet një ndryshim nga sistemi tradicional në një sistem

organizimi të shtetit, nga organizimi tradicional i shtetit tradicional në një shtet të përfaqësuar në

organizatë. I gjithë ky proces i ndryshimit është i përcaktuar në kuptimin e shfaqjes së

institucioneve të reja sociale që merren me rendin dhe stabilitetin shoqëror, që i jep këtij rendi.

Shqiptarët kanë kaluar nëpër shumë përpjekje gjatë historisë, të cilët kishin për qëllim të krijonin

një identitet të veçantë dhe një mënyrë specifike për t'iu përshtatur sfidave të historisë. Historia e

politikës moderne shqiptare fillon me formimin e idesë kombëtare, pothuajse në të njëjtën kohë me

lëvizjet kombëtare të popujve të Gadishullit Ballkanik, duke kulmuar me shpalljen e pavarësisë së

Shqipërisë, në nëntor 1912.

Në rastin e Shqipërisë, krijimi i demokracisë filloi në vitin 1992, kur u lejuan pluralizmi

politik dhe zgjedhjet demokratike dhe duhet pasur parasysh tranzicionin nga një ekonomi e

kontrolluar në një ekonomi tregu. Koncepti i demokracisë është i lidhur ngushtë me paradigmën e

tranzicionit në lidhje me demokratizimin si një proces që lëviz nga heqja e një regjimi autoritar,

pas një periudhe tranzicioni drejt konsolidimit demokratik. Sidoqoftë, në një rast të tillë, një qasje

e tillë nuk na ndihmon të kuptojmë dinamikën e demokracisë Shqiptare, sepse ajo injoron

kompleksitetin e politikës që përbën të ashtuquajturin proces demokratizimi.

Paradigma e tranzicionit nuk siguron hapësirën e nevojshme për të kuptuar se çfarë po ndodh,

politikisht, në Shqipëri, duke konsideruar se procesi politik është shkaku dhe efekti i kërkesave të

dështuara demokratike në këtë vend.

Marrëdhëniet dypalëshe midis Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian janë krijuar që nga viti

1991, pas zgjedhjeve të para të lira, në formën e marrëveshjeve ekonomike dhe tregtare. Që nga

viti 2001, Shqipëria përfiton nga mbështetja financiare nga BE, nëpërmjet disa formave të ndihmës

/ mjeteve profesionale që shërbejnë për demokratizimin e Shqipërisë dhe integrimin e saj në BE.

Mbështetja dhe asistenca e Bashkimit kontribuan në masë të madhe në ecurinë e ekonomisë dhe në

promovimin e demokracisë dhe sundimit të ligjit në Shqipëri gjatë viteve të tranzicionit.

Përmbajtja e tezës është zhvilluar në katër kapituj të ndara në nënkripta, pasuar nga

përfundimet, shënimet bibliografike dhe anekset. Gazeta gjithashtu përfshin figura, tabela dhe

pajisje të dizajnuara për të plotësuar informacionin e paraqitur në faj.

HYRJE

Integrimi i Ballkanit Perëndimor në BE është një çështje e rëndësishme politike dhe

strategjike.Përveç kësaj ajo është më shumë se kurrë një çështje shqetësimi për BE-në. Për më tepër,

kjo i lejon BE-së të pohojnë rolin e tyre si një aktor global në arenën ndërkombëtare. Edhe në qoftë

se sipas disa autorëve, axhenda e BE-së në Ballkan ka lëvizur nga siguria tek anëtarësimet, lidhja

midis Integrimit të Ballkanit Perëndimor dhe sigurinë e kontinentit Evropian mbetet i rëndësishëm.

Ngjarjet në veri të Kosovës, në korrik të vitit 2011 treguan se BE-ja nuk mund të injorojë rreziqet

mbi çështjet e sigurisë në rajonin e Ballkanit, njëkohësisht duke vazhduar për të zbatuar politikën e

saj të zgjerimit. Për disa autorë, integrimi në Bashkimin Evropian është një mjet për sigurimin e

Kontinentit Evropian. Prandaj, ndërtimi i një Komuniteti Evropian të sigurisë sa më kompakt

mbështetet në një proces të qëndrueshëm në integrimin e Ballkanit Perëndimor. Komisioni

Evropian ka rikujtuar edhe këtë objektiv të sigurisë së procesit të integrimit në saj tek strategjia e

fundit për zgjerim të botuar më 9 nëntor, 2010: "Procesi i zgjerimit të BE-së kontribuon në

stabilitetin në Evropë dhe për sigurinë dhe mirëqenien e qytetarëve të saj. "Përveç kësaj,

demokratizimi i Ballkanit Perëndimor është një objektiv thelbësor i procesit të integrimit. Në të

vërtetë, procesi i evropianizimit është pjesërisht i dedikuar për këtë qëllim, siç konfirmohet nga

Dokumentet e Strategjisë për zgjerim. Studiues të evropianizimit në vendet e EQL-së gjithashtu

pohojnë këtë çështje :

"Të drejtat e njeriut, demokracia liberale dhe sundimi i ligjit janë rregullat themelore të një

shteti legjitim në Bashkimin Evropian (BE). Ata janë kushtet kryesore që shtetet duhet të plotësojnë

para se të lejohen të hyjnë në negociata për anëtarësim dhe pritet të miratojnë rregullat specifike

të acquis communautaire.

Kështu pra, siguria, procesi i integrimit dhe demokratizimi janë të lidhur dhe varen nga njëri-tjetri.

Në këtë punim është kryer një analizë e detajuar e studimeve teorike dhe emipirike të kryera nga

studiues dhe ekonomistë të ndryshëm. Punimi është i strukturuar në katër kapituj ku në:

Në Kapitullin e parë është trajtuar koncepti i ballkanit perëndimor, faktorët kryesorë të tij,

idenë se si lindi dhe impaktin ekonomik si një I tërë që ka mbi BE. Eshtë realizuar një pasqyrim i

plotë i literaturës teorike mbi ballkanin perëndimor dhe bazuar në këtë është formuar një formulim

I rolit të Shqipërisë në këtë Mini-Union.

Bashkimi Evropian ka qenë i preokupuar për qoshen Juglindore të Kontinentit Evropian për më

shumë se dy dekada. Ballkani ka qenë gjithmonë pjesë e historisë dhe politikës së Evropës. Kjo

marrëdhënie është përshkruar në mënyrë elokuente nga Winston Churchill i cili shkëlqyeshëm ka

cituar se Ballkani “prodhon më shumë histori se sa ata janë në gjendje të konsumojnë". Në aspektin

historik, zbutja dhe ndryshimi i status quo-së në rajon është një tipar konstant i natyrës së përfshirjes

nga aktorë të jashtëm nga kohërat osmane. Fjalët e Otto von Bismarck se Ballkani duhet të jetë ‘një

kockë e vetme’ nuk e mban vlefshmërinë më. Edhe në periudhën e sotme të krizës, sipërfaqja e

Evropës ka tërhequr vëmendjen dhe angazhimin aktiv të një numër të lojtarëve ndërkombëtare në

peisazhin brenda Ballkanit. Ajo ka bërë një numër aktorësh ndërkombëtarë të jenë dakord se e

ardhmja tradicionale e Ballkanit në Evropë konsiderohet si një gjendje e pashmangshme dhe thjesht

cështje proceduriale. Perspektiva e frikësuar nga një vazhdimësi në famën dhe në perceptimet e

publikut si një "tokë e vecantë" është një faktor I tërhequr për Bashkimin Evropian për të udhëhequr

transformimin e periferisë së saj. Më konkretisht, në qoftë se BE-ja është me idenë për të çrrënjosur

rajonin brenda rendit të ri evropian-BE, rajoni i Evropës Juglindore nuk duhet të ngjajë si një pjesë

përbërëse dhe për të mos ruajtur praktikat dhe karakteristikat që i përkasin të kaluarës së largët të

Evropës. Për këtë arsye, politikat e BE-së për rajonin nuk duhet të përkthehen se BE lëviz drejt

juglindjes, por më tepër se Ballkani lëviz drejt perëndimit.

Gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, Bashkimi Evropian ka bërë angazhime në përfshirjen e

të gjitha atyre shteteve që i përkasin sferës sovjetike të ndikimit në kontinentin Evropian. Këto

deklarata të evropianëve perëndimorë kanë prodhuar marrëdhënie të veçanta - në krahasim me

shtetet e tjera në bllokun lindor - me vendet e Ballkanit dhe veçanërisht Jugosllavinë e Titos. Në

fakt, në vitin 1980, viheshin re disa mesazhe politike që dhanë një ndjenjë se Jugosllavia ishte

tashmë "pjesë e Evropës". Në mënyrë të veçantë, dëshmitë e kohës tregojnë se ekonomia ishte

shumë më e hapur - janë miratuar disa reforma hibride "të tregut-socialist" - dhe jugosllavët mund

të udhëtojnë në Evropën Perëndimore pa viza. Megjithatë, në fillim të viteve 1990, si shpërbërja e

dhunshme e shtetit multietnik jugosllav dhe rrjedha nacionaliste e drejtuesve të njësive përbërëse

çuan një pjesë të madhe të rajonit larg nga një rrugë demokratike dhe paqësore; në kontrast me

Evropën Qendrore dhe Lindore, shtete të cilat ishin duke lëvizur në drejtim të kundërt me rrugën

Evropiane. Ajo që ne kemi qenë dëshmitarë në Ballkan ishte se minutat e paketës rigoroze bipolare

u hoqën, rivalitetet e vjetra dhe pika të reja të jostabilitetit u shfaqën në të gjitha këto shoqëri

Juglindore.

Duhet të bëhet e qartë se kjo tezë nuk ndan mendimin se Ballkani është i dënuar ndaj fragmentimit,

korrupsionit dhe prapambetjes, për shkak të karakteristikave të veçanta kulturore që janë statike në

këtë rajon të caktuar gjeografik. Këto koncepte burojnë nga një teori primordialiste e kombeve që

trajtojnë identitetin si një e dhënë dhe për të diskutuar çështjet e dallueshmërisë kulturore duke

injoruar gjenezën, evolucionin dhe praktikat sociale të miratimit në qasjen e tyre. Hipoteza që ata

vënë përpara është se projektet rajonale dhe bashkëpunimi është në gjendje të lulëzojë në hapësirat

kulturore homogjene gjeopolitike, "nëpërmjet koncepteve të kulturës dhe homogjenitetit që vetë janë

problematike". Këto qasje esencialiste kanë diskutuar marrëdhëniet midis identiteteve kombëtare

dhe ndërkombëtare / post-kombëtare në drejtim të shumës zero dhe pretendojnë se identitetet janë

në mënyrë të vendosur në kuadër të idesë të shtetit-komb. Historikisht, është e vërtetë se shtetet e

Ballkanit nuk ishin në gjendje të krijojnë një bashkëpunim kuptimplotë, të qëndrueshëm dhe të

mirë-fqinjësisë përkundër përpjekjeve të shumta në shekullin e 20-të. Vullneti politik dhe qëllimet

e mira kanë qenë të pranishme, por shumëllojshmëritë e aleancave nga shtetet e vogla të rajonit janë

ilustruar gjatë gjithë historisë – liga, federata, pakte – ku të gjitha dështuan.

Leximi i historisë së Ballkanit duket se ka arritur të rikujtojë kujtimet dhe përvojat traumatike për

politikanët e BE-së në lidhje me luftërat që Kontinenti ka kaluar në shekullin e 20-të. Popujt e

Evropës ishin në qendër të dy luftërave botërore, derisa ata arritën të gjejnë një rrugë të re, rrugën

paqësore që e ka kthyer Evropën nga një ansambël të zbërthyer të shteteve në një komunitet të

shkrirë të sigurisë. Sipas Buzan dhe Wæver, nga njëra anë, i gjithë projekti i BE-së në vetvete ka të

bëjë me shmangien e fragmentimit dhe balancimin e fuqisë dhe nga ana tjetër, frika se e ardhmja e

Evropës mund të jetë njësoj si me të kaluarën. Në thelb ajo që ndodhi ishte se vetë evropianët kanë

refuzuar "balancimin e pushtetit në parim evropian dhe ambiciet hegjemoniste të shteteve

individuale që kishin dale pas paqes së Vestfalisë në vitin 1648 ", siç argumentohet nga Ministri i

Jashtëm gjerman, Joshka Fisher, në maj të vitit 2000. Prandaj, teza pohon se ndryshimet

institucionale dhe normative janë një forcë shumë më e fuqishme se çdo konceptim stereotip i

tranzicionit dhe ndërtimit të rajonit. Identitetet e reja dhe besnikëria janë "subjekt i ndërtimeve dhe

ri-ndërtimeve".

Këto pika e çojnë tezën në hetimin nga afër të proceseve sociale të angazhimit të BE-së me

Ballkanin. Gjatë konflikteve të dhunshme në vitet '90, një "efekt domino" diskursi ka filluar dhe

noton në diskutime akademike dhe politike të kohës për të vulosur edhe më thellë perceptimet e

aktorëve evropiane dhe ndërkombëtare të një imazhi “jo-evropian" dhe "konflikteve të prirura" të

rajonit. Zgjerimi i modelit evropian i politikës gjeti rezistencën e tij me shpërthimin e konflikteve

midis subjekteve të ndryshme në rajonin e Evropës Juglindore. Ngjarjet në gjysmën e parë të viteve

1990 kanë ndikuar në mënyrë të konsiderueshme dhe kanë ndryshuar marrëdhëniet në mes të

Evropës dhe shteteve të sapo-formuara të Ballkanit. Braktisja e stereotipeve etnike dhe zgjedhja për

bashkëpunim mbi fragmentimin në Evropën Perëndimore ishte një model për tu ndjekur për

evropianët "e tjerë". Pasi Shtetet e Bashkuara arritën të ndërmjetësojnë Marrëveshjen e Dejtonit,

pas pesë vjet konfliktesh (1991-95), një zile alarmi përfshiu të gjithë Evropën; se ishte koha që BE

të kuptojë arsyet për gjakderdhje, për të menduar shpejt dhe në mënyrë krijuese në terma politikë

në lidhje me mënyrat për të adresuar çështjet e ngutshme dhe në përgjithësi për të filluar një proces

të transformimit për vetë BE-në, si dhe për shtetet dhe shoqëritë në Ballkan. Një model i bazuar në

vlerat themelore të Bashkimit Evropian ishte mënyra e vetme e pranuar për rajonin për të trajtuar

sfidat si pjesë përbërëse e një kornize më të gjerë politike. Teza pajtohet me Couloumbis dhe Ramaj

se "[...] një mjedis me demokraci të konsoliduar, të avancuar dhe të ekonomisë liberale dhe me

premtimin e një çatie të përbashkët institucionale në gjithë rajonin e Ballkanit do të veprojë si një

ilaç gradual dhe i sigurt " (2007: 2). Emëruesi i përbashkët në të gjitha këto raste është se BE-ja

krijoi një parim të panegociueshëm normativ se çdo shtet evropian demokratik mund të bëhet pjesë

e arkitekturës së re, e dizenjuar në Bruksel dhe e shprehur nëpërmjet traktateve të ndryshme

Evropiane. Në kushtet e BE-së, si aktor kryesor në Kontinent, procesi i demontimit të kufijve të

vjetër dhe duke bërë të rinj është i bazuar në bashkëpunim dhe një proces të integrimit me

institucionet e Evropës së‘re’ që janë ende duke u formuar. Si një specialist i Ballkanit ai vëren se:

"Ballkani ka qenë kritik në ndërtimin e pas Luftës së Ftohtë në identitetin e Bashkimit Evropian".

Këto pohime e bëjnë tezën që të studiojë nga afër se si marrëdhëniet e BE-së kanë evoluar para dhe

gjatë Luftërave Ballkanike të viteve 1990, dhe në çfarë mënyre ishte Unioni në gjendje për t'iu

përgjigjur sfidave të krijuara nga rajoni Jug-Lindor; një grup i shteteve që kishte tranzicionin më të

trazuar pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, përkatësisht I quajtur Ballkani Perëndimor. Një lojë e

emrave: Ballkani, Ballkani Perëndimor dhe më gjerë.

Ndërsa kërkoja për temën, ishte e qartë se rajoni kishte marrë vëmëndje të shumtë, si ato të

përmendurat në tekstet e mësipërme. Fakti se një numër i kushteve të ndryshme ekzistojnë në lidhje

me Ballkanin - disa emra indikativ janë të Europës Juglindore me ose pa viza ndarëse -5 dhe -7,

ose, që nga viti 2005, termi "Kroacia dhe Ballkani Perëndimor" dhe shumë më tepër - nënkupton

trashëgiminë historike ogurzezë dhe statusi bashkëkohor vis-à-vis të Bashkimit Evropian. Në thelb,

kjo vërejtje e thjeshtë hap pyetje të rëndësishme në lidhje me mënyrën që aktorët përfaqësojnë

rajone për të kuptuar natyrën e politikës rajonale dhe për të çuar përpara qëllimet politike. Një pikë

e rëndësishme fillestare për tezën, e cila duhet të sqarohet që në fillim, është se etiketat gjeografike

dhe kalibrimet e institucionalizuara të kufijve rajonale janë koncepte si pa vlerë, dhe pa

problematika - që përcjellin perceptimet, për të ndërtuar identitetin dhe për të promovuar interesat.

Rajonet janë të etiketuara dhe të identifikuara në bazë të përfaqësimit (socio-rajonal). Siç pohon

Maria Todorova, Ballkani / Ballkanët / Ballkanizimi u bë një mit i fuqishëm, i shoqëruar gjithnjë

me emrin e rajonit me dhunë, barbarizmit dhe prapambetjes. Ballkani si term është një nga ato

etiketat që janë të hapura për interpretim, si kufijtë e saj gjeografik që shpesh janë zhvendosur pas

diferencimeve funksionale dhe normative të rajonit nga aktorë të ndryshëm ndërkombëtarë. Një

nënndarje e mëtejshme e këtij termi logjikisht pastaj do të jetë edhe më i kontestuar nga një

perspektivë e një domosdoshmërie utilitare ose nga një kënd historik I realitetit. Për këtë arsye, është

e nevojshme për të ndjekur procesin dhe logjikën pas futjes së një sërë nismash ndërkombëtare nga

SHBA, NATO dhe BE. Qasja e tyre në rajon ka ngritur pyetje në lidhje me aftësinë për të ndërtuar

një rend të ri rajonal dhe natyrën e konkurrencës të pashmangshme, ekzistuese në mesin e projekteve

të ndryshme si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit. Çdo program i jashtë ndërmjetësuar nga aktorët

ndërkombëtarë u shoqërua me kalibrime të ndryshme të gjendjes rajonale. Duke qenë ky rregull -

pa përjashtim – I drejtoi programet për të sjellë tre karakteristika kryesore:

a. për të ndaluar ndonjë konflikt të ri përmes përfshirjes së drejtpërdrejtë

b. për zbatimin e Marrëveshjes së Dejtonit

c. për të nxitur bashkëpunimin rajonal.

Duke mbajtur këto në mendje, ajo që doli pas ndarjes së Jugosllavisë ishin dy nën-rajone që sot

besohen gjerësisht të përbëjnë zonën e Evropës Juglindore: së pari, Ballkani Perëndimor i cili

përcakton territorin e ish-Jugosllavisë minus Slloveninë plus Shqipërinë, pra një zonë zakonisht që

perceptohet si e përbërë nga "vendet më të trazuara", sipas një raporti të Grupit Ndërkombëtar të

Krizave (ICG 2001). Shkurtimisht, vëmendja është përqendruar në Shqipëri, Bosnjë dhe

Hercegovinë (BiH), Kroacia, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë (FYROM), Mali i Zi dhe

Serbia plus Kosovën; së dyti, Bullgaria dhe Rumania duhet të etiketohen si Ballkani Lindor, i cili

megjithatë është një term i përdorur rrallë. Ndërsa kjo e fundit është e njohur si anëtare e mundshme

e zonës Euro-Atlantike në mënyrë të drejtë në fillim, ndërsa perspektiva e integrimit të vendeve të

Ballkanit Perëndimor ka fituar vrull të vërtetë vetëm në fund të viteve 1990. Ky projekt ka të bëjë

me hetimin e procesit të përfshirjes së Bashkimit Evropian në çështjet e një prej rajoneve të tij të

përafërt. Ballkani Perëndimor është bërë një pikë referimi në zhargonin e përditshëm të politikës

ndërkombëtare dhe është trajtuar si një pjesë mjaft e qëndrueshme dhe e njohur e hartës evropiane

nga shumë praktikantë, studiues dhe vetë publiku. Ne duhet të shikojmë se çfarë reaksioni kishte

kjo nevojë për të riekulibruar periferinë Juglindore dhe për të kuptuar natyrën rajonale të politikave

të BE-së që ndërtojnë Ballkanin Perëndimor. Hulumtimi trajton Ballkanin Perëndimor si një

zgjedhje jo urgjente për institucionet e BE-së në përpjekjet e tyre për tu angazhuar në nivel rajonal.

Kjo nuk është aq e hapur sa duket, për shkak se axhenda rajonale merr shumë vëmëndje dhe ka

vlerë hetimi duke pasur parasysh ngjarjet e dhunshme pas Luftës së Ftohtë. Kjo është edhe më

intriguese pasi të gjitha provat tregojnë se Evropa Juglindore nuk ka përjetuar bashkëpunimin

rajonal në përgjithësi. Me fjalë të tjera, në qoftë se bilateralizimi ka qenë normë dhe jo

multilateralizmi rajonal / rajonalizim, ne jemi të shtyrë të gërmojmë nëpër libra në këmbënguljen e

BE-së në një drejtim të tillë të politikës. Kjo do të thotë se vëmendja e tezës qëndron në identifikimin

e aktorëve të hartimit të politikave që janë në llogari, për përhapjen e institucioneve bashkëpunuese

dhe skemave në nivel rajonal që nga mesi i viteve 1990. Përveç kësaj, procesi i "të menduarit dhe

të vepruarit" të BE-së duhet konceptuar më mirë. Ky studim ka për qëllim veçanërisht për të kuptuar

rolin e Komisionit Evropian dhe qasjet e zhvillimit për hartën rajonale të Ballkanit. Lidhjet ndërmjet

Komisionit dhe rajonit kanë një tipar të gjatë historik që fillon nga Jugosllavia e deri në krijimin e

Ballkanit Perëndimor. Fokusi i tezës mund të përmblidhet në pohimin e mëposhtëm: Ballkani

Perëndimor është një shembull i përfaqësimit social, I krijuar dhe zhvilluar nga Bashkimi Evropian.

Ky pretendim drejton këtë studim në dy drejtime: së pari, hetimi i llojeve të përfaqësive sociale që

Komisioni ka mbajtur për Ballkanin Perëndimor; dhe së dyti, hulumtimi i procesit të ndërtimit të

përfaqësimeve në lidhje me përmbajtjen e qasjes rajonale të BE-së.

Në mënyrë më specifike, teza ka për qëllim të shqyrtojë mënyrat se si Komisioni Evropian ka

formuar idetë dhe politikat për të siguruar procese të qëndrueshme të bashkëpunimit brenda atyre

kornizave të jashtë-kufizuara rajonale. Projekti i Ballkanit Perëndimor përcjell kuptimin social-

politik që janë të dobishme për të kuptuar se cfarë lloj agjencie BE-ja dhe institucionet e saj

ushtrojnë në marrëdhëniet e tyre të jashtme. Sidomos, do të përqëndrohemi në të dy periudhat para

dhe pas-Dejtonit, në mënyrë për të vendosur marrëdhënien e Komisionit Evropian me pjesën

perëndimore të Gadishullit Ballkanik në një kontekst historik. Si përfundim, pyetja kryesore në

themel këtë hetim është: Si, kur dhe pse u krijua dhe promovua Ballkani Perëndimor?

Kjo pyetje na bën të hedhim një sy në shpjegimet konstruktiviste për të kuptuar historinë e Ballkanit

Perëndimor. Ekzaminimi i tyre është i nevojshëm, për shkak se kemi të bëjmë me një rast të një

projekti të jashtëm për të promovuar ndërtimin e imazheve dhe koncepteve nga hartuesit e politikave

të BE-së. Në përputhje me këtë, teza do të përdorë termin shenjues rajonal, një koncept jo I përdorur

shpesh që I referohet Ballkanit Perëndimor. Sidomos në lidhje me këtë koncept të ashtuquajtur

‘shenjues’ ka një hendek të identifikuar këtu midis shenjuesit (Ballkanit Perëndimor) dhe atij që

nënkuptohet (atë që Ballkani Perëndimor përfaqëson). Me këtë vëzhgim mund të argumentojnë se

shenjues është një term 'bosh', dhe duhet "mbushur" nga agjentët dhe forcat e ndryshme. Shënjuesit

janë sajime sociale, pjesë e politikës ndërkombëtare që i nënshtrohen proceseve sociale të ankorimit

dhe objektivizmit, siç do të shpjegohet në mënyrë analitike më poshtë. Ballkani Perëndimor është

një shenjues rajonal I ndërtuar dhe zhvilluar nga Komisioni Evropian.

Në kapitullin e dytë është kryer një analizë e detajuar teorike dhe empirike mbi dy shtetet e

marra në analizë, Bullgari dhe Rumani. Pjesa e parë fokusohet në kuadrin ligjor, ndërsa pjesa e dytë

analizon impaktin ekonomik në indikatorët ekonomik të këtyre shteteve pas aderimit në BE.

Bullgaria dhe Rumania, të cilat u anetaresuan ne Bashkimin Europian ne 1 Janar 2007, janë

konsideruar gjeresisht si të prapambeturat e Pjeses së Zgjerimit të Europës Jug Lindore. Procesi i

tyre i anëtarësimit ndryshon në disa aspekte me vendet e Europes Qendrore dhe Lindore të zgjerimit

ne vitin 2004. Në varësi të pikëvështrimit, të dyja vendet mund të konsiderohen si “vendet e fundit

që përfitojnë nga politikat e vjetra të zgjerimit, ose të parat që përjetojnë novelën e re dhe presin

qendrimin kufizues të BE-se për pranimin e vendeve të reja anëtare”. Pavarësisht zhvillimit të

diskutimeve mbi “kapacitetin përthithës” të BE-së, të dyja vendet janë lejuar për të hyrë në BE në

datën e paracaktuar të 1 Janarit 2007, por në bazë të kushteve të rrepta ndryshe nga cdo vend tjetër

kandidat më parë. Përtej anëtarësimit, Komisioni ka ruajtur të drejtën për të monitoruar sistemet

gjyqësore të vendeve dhe luftën kundër korrupsionit dhe mund të quhen"masa mbrojtëse" kundër

Bullgarisë dhe Rumanisë. Shtrirja e kushtëzimit të BE-së në një fazë pas anëtarësimit ishte një

procedurë e pazakontë e cila shënoi pikën e fundit për një proces para-pranimi në të cilën zyrtarët e

BE-së shpesh ankoheshin se do të kishte mospërputhje të fortë mes retorikës dhe veprimit mbi

çështjet e kushtëzimit të BE-së. Karakteristikat e veçanta të procesit të para-anëtarësimit kthejnë

Bullgarinë dhe Rumaninë në studimet e rasteve interesante për kërkime në përputhje të post-

anëtarësimit. Ndërsa është njohur gjerësisht se transformimi i tyre ishte më i vështirë dhe më i gjatë

se sa shtetet e tjera të grupit të Evropës Qendrore dhe Lindore. Komisioni ka momentalisht më

shumë shtysa të jashtme që ndikojne në inkurajimin e pajtueshmerisë më shumë se vendet e tjera të

Europës Qendrore dhe Lindore. Si ndikon kushtëzimi i zgjeruar në pajtueshmërinë e post-hyrjes së

Bullgarisë dhe Rumanisë? Sa të suksesshëm janë të dhënat e transpozimit te Bullgarisë dhe

Rumanisë? A ka shenja për një hendek mes transpozimit dhe zbatimit të ligjit të BE-së? Këto janë

pyetjet që ky kapitull synon ti japë përgjigje. Analiza procedohet në tre hapa: së pari, literatura në

përputhje me ligjin e BE-së në Europën Qendrore dhe Lindore është shqyrtuar që të shërbejë si një

guidë në interes të kërkimit. Së dyti, analizohen strukturat e adoptimit të ligjeve në procesin e para-

pranimit të Bullgarisë dhe Rumanisë dhe pyet se cfarë lloji informacioni mund të japin ata në lidhje

me përputhshmërine e tyre pas pranimit. Së fundi, shtjellohet pajtueshmëria e shteteve me ligjet e

BE-së gjatë dy viteve të para të anaëtarësimit të tyre. Përvec literaturës sekondare, analiza

mbështetet në tre burime të tjera: të dhenat e transpozimit dhe shkeljeve të BE-së, raportet e

monitorimit dhe verifikimit të Komisionit dhe te dhenat e Eurobarometërit. Qëllimi është të ofrojë

një pasqyrë të plotë të asaj që ne e dime në lidhje me pajtueshmërinë e pas-anëtaresimit të Bullgarisë

dhe Rumanisë, në bazë të njohurive të ruajtura empirike. Në vend të testimit të variablave teori-

udhëzim, objektivi i përgjithshëm është të mbledhë rezerva për ceshtjet e hulumtuara të Bullgarisë

dhe Rumanisë, dhe të prezantojë disa konkluzione për Shqipërinë Post-Europiane. Me zgjerimin e

BE-së shpjegimet teorike dhe sidomos hetimet empirike të konvergjencës bëhen të një rëndësie të

vecantë. Tradicionalisht kjo rëndësi është shpjeguar nga nevoja e shteteve të reja anëtare që të kenë

cikle ekonomike të ngjashme. Së pari, kjo do të thotë se variablat e tyre kryesore ekonomike dhe

financiare duhet të lëvizin si një e vetme, me qëllim që politika e përbashkët monetare (dhe monedha

e përbashkët) të ketë efektin e dëshiruar. Dhe së dyti ky efekt duhet të jetë simetrik për vendet në

zonën euro (pra efekti I transmetimit të politikës monetare duhet të jetë identik). Nëse konvergjenca

dhe sinkronimi janë relativisht të dobëta dhe vendet janë subjekt I goditjeve asimetrike, atëherë

është e nevojshme që të ketë alternativa të mira të punës (duke zëvendësuar kursin e këmbimit dhe

politika monetare), mekanizma për absorbimin e goditjeve (për shembull lëvizjen e lirë të mallrave

dhe kapitalit, fleksibilitet i tregut të punës, diversifikim strukturor të ekonomisë, mundësitë për

rishpërndarjen etj). Të gjitha këto ide mund të gjenden në një masë të caktuar në kuadër të

versioneve të ndryshme të teorisë së zonës optimale të monedhës (klasike, endogjene, fiskale).

Hulumtimi i propozuar nuk është një teori. Ajo ka një detyrë të thjeshtë empirike - për të matur

gjendjen e konvergjencës së Bullgarisë dhe Rumanisë - të dy vendeve që do të zgjasin anëtarësimin

me BE-në dhe më vonë me eurozonën. Në 25 prill 2005 Bullgaria dhe Rumania nënshkruan

marrëveshjen e pranimit me BE-në që I afronte më shumë me idenë ata të bëhen anëtarë të plotë të

BE-së në janar të vitit 2007 dhe të Eurozonës në vitin 2009 - 2010, nëse gjërat do shkonin mirë.

Këto janë mbi të gjitha vendime politike. Me gjithë progresin e bërë nga të dy vendet, ata ende

ndryshojnë nga ekonomia evropiane si dhe nga vendet e valës së parë të pranimit. Prandaj një hetim

empirik i fazës së konvergjencës së Bullgarisë dhe Rumanisë është me interes aktual në veçanti,

ndërsa dyshimet mbi gatishmërinë e të dy vendeve për t'u bashkuar me BE-në janë shprehur

shpesh.Ndërsa analiza empirike e valës së parë të anëtarësimit është e bollshme, Bullgaria dhe

Rumania janë subjekte të disa sondazheve pak të paqarta të cilat janë veç një pjesë e një studimi më

të madh. Sipas rishikimit (të hulumtimit empirik në korrelacionin e cikleve të biznesit në vendet

post-komuniste) i bërë nga Fidrmuc dhe Korhonen, Bullgaria dhe Rumania janë përfshirë në vetëm

3 nga 27 studime të tilla. Tabloja është e njëjtë në lidhje me kërkimet mbi konvergjencën e

variablave të tjera ekonomike dhe financiare (përveç atyre të PBB-së dhe të ardhurave). Objektivi

kryesor është matja e konvergjencës reale (në harxhim të asaj nominale), rëndësia e së cilës ka marrë

një rëndësi gjithmonë e më në rritje. Hulumtimi empirik në konvergjencë për Bullgarinë dhe

Rumaninë është i justifikuar jo vetëm nga mungesa e një studimi të tillë, por edhe për shkak të

mundësisë për të krahasuar sukseset dhe dështimet e të dy vendeve të cilat filluan nga pozicione të

ndryshme fillestare dhe më pas miratuan norma rrënjësisht të ndryshme monetare dhe kursesh

këmbimi. Pavarësisht nga ngjashmëritë në mekanizmat e ekonomisë së planifikuar, Bullgaria dhe

Rumania kishin dallime në pozitat e tyre fillestare. Në kontrast me Rumaninë, Bullgaria filloi me

një borxh të madh të huaj, të akumuluar në gjysmën e dytë të viteve 80. Shoku i falimentimit të

COMECOM ishte edhe më e rëndësishme për ekonominë bullgare se sa për ekonominë rumune.

Më pas, (pas krizës në fund të vitit 1996 fillimi i vitit 1997), Bullgaria miratoi një bord të monedhës

dhe normë fikse të këmbimit (në mes të 1997), e cila funksionon me sukses edhe sot. Nga ana e saj

Rumania ku politikat e kursit të këmbimit dhe monetare nuk ishin deklaruar në mënyrë të qartë në

të kaluarën, tani po përparon gjithnjë e më shumë në drejtim të mbajtjes nën kontroll të inflacionit

dhe luhatjen e kurseve të këmbimit. Pavarësisht nga dallimet në regjimet monetare, në vitet e fundit

të dy vendet (si një e tërë kjo vlen për shumicën e vendeve të Ballkanit) kanë përjetuar një rritje të

lartë të kredisë e cila ka provokuar reagime të caktuara nga bankat e tyre qendrore. Kjo dinamikë e

kreditit ngre çështjen e marrëdhënieve ndërmjet kredisë dhe dy regjimeve rrënjësisht të ndryshme

monetare. Kështu, matja e konvergjencës së dy ekonomive merr jo vetëm rëndësi praktike, por edhe

një rëndësi të caktuar teorike. Vlerësimi i konvergjencës, e reagimit ndaj goditjeve dhe gjetjen e

zgjidhjeve për uljen e këtyre goditjeve, parashikon krahasim institucional të efikasitetit të dy

regjimeve monetare nga pikëpamja e anëtarësimit në BE dhe në eurozonë.

Në kapitullin e tretë, analizohet literatura teorike dhe empirike mbi impaktin që pati

marrëveshja e stabilizim asocimit në ekonominë shqiptare në menyrë që të krijomë një ide se cili

do jetë impakti që do të ketë anëtarësimi në BE. Ky kapitull do të parashtrojë një axhendë te

reformave gjithëpërfshirëse për të mbështetur tranzicionin ekonomik të vendit dhe për të forcuar

integrimin me Tregut e Përbashkët të BE-së. Marrveshja e Stabilizimit midis BE-Shqipëri u

nënshkrua në qershor 2006. Vë theksin primar në integrimin ekonomik, me liberalizimin e tregtisë

dypalëshe, bashkëpunimin rajonal dhe harmonizimin me strukturat e BE-së të cilat janë në qendër

të axhendës së reformave. Procesi i Stabilizimit dhe Asocimit dhe Marrëveshja e pashmangshme e

Stabilizim Asocimit janë të karakterit rajonal. Ato synojnë të bashkojnë reformat ekonomike dhe

politike të Shqipërisë dhe BE-se dhe për të lidhur rrugën e zhvillimit të vendit me atë të integrimit

evropian. Ankorimi I procesit të reformave tek një strukturë rajonale si ajo e BE-së ka meritat e

saja, sic ka treguar procesi I fundit I anëtarësimit në BE. Ajo hap ekonominë ndaj konkurrencës,

zgjeron mundësite tregtare dhe të investitorëve, rrit besueshmërinë në procesin e reformave dhe sjell

strukturim institucional, rregulla dhe rregullore të gatshme dhe të testuara për të mbështetur

funksionin e një ekonomie të tregut. Një qasje rajonale, por megjithatë, mund të sjellë rreziqe

serioze. Nëse kushtet ekonomike nuk janë të drejta, atëherë hapja e tregjeve në bazë preferenciale

mund të çojë në humbje të mirëqenies të cilat dëmtojnë të dy prodhuesit dhe konsumatorët në vendet

partnere. Në mënyrë të barabartë, rregullat dhe rregulloret e huaja dhe jo domosdoshmërisht mund

të jetë në përputhje me kapacitetin e brendshëm apo nevojat e zhvillimit të vërtetë lokal. Më e

rëndësishmja, ngelet objektivi i një qasjeje rajonale që vë në thelb integrimin, dhe jo zhvillimin

ekonomik dhe uljen e varfërisë në vetvete. Prandaj, edhe pse zhvillimi dhe ulja e varferise janë te

njohura si të rëndësishme, procesi qëndron ne hamëndësimin se ata do të ndjekin teksa integrimi

vazhdon. Për të adresuar këto pyetje, do të ndërmerret një vlerësim sasior i BE-Shqiperi. Ajo

bazohet në Marrëveshjen e fundit dypalëshe dhe raportet në dispozicion të autoriteteve shqiptare

dhe të BE-së për të identifikuar dispozitat kryesore të lidhura me tregtinë dhe për të marrë në

konsideratë progresin deri tani dhe në fund një konkluzion për efektet post-anëtarësim. Ajo merr

parasysh tarifat dhe detyrimet jo-tarifore në kuadër të marrëveshjes, duke u fokusuar në

liberalizimin tradicional dhe harmonizimin e rregullave. Për të testuar këtë ndikim do të

performohet një model GTAP duke marrë në konsideratë disa shtete dhe disa sector. Të dhënat për

analizë janë të bazuara në databazën e të dhënave të GTAP për vitin 2001, si dhe informacionin

shtesë nga Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Drejtoria e Doganave të Shqipërisë dhe

burime të tjera dytësore. Kuadri metodologjik i GTAP na lejon për të kryer simulime të ndryshme

të politikës dhe per të analizuar efektin e tyre në mbarë ekonominë shqiptare. Një tipar dallues i

ushtrimit te modelimit është inkorporimi i papunësisë për punëtorët e pakualifikuar shqiptarë. Kjo

na lejon të shkojmë përtej tregtisë, prodhimit dhe ndikimit të mirëqenies të reformave politike, dhe

të eksplorojmë ndikimin e liberalizimit mbi punësimin në Shqipëri, si në total dhe në mes të

punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Duke pasur parasysh se varfëria në Shqipëri ka

tendencë për të dominuar të gjithë të papunët, dhe sidomos të pakualifikuar, simulimi na lejon për

të identifikuar disa nga grupet që janë të prekshme nga liberalizimi. Ky kapitull është i organizuar

si më poshtë. Pjesa e dytë jep një pasqyrë të literaturës mbi integrimin rajonal dhe zhvillimin. Pjesa

e tretë paraqet një sfond të ekonomisë shqiptare dhe diskuton procesin e marrëveshjeve BE-

Shqipëri. Pjesa e katërt paraqet kornizën e modelimit, burimet e të dhënave dhe hartimin

eksperimental për simulimet e politikave. Pjesa e pestë jep një diskutim të detajuar të rezultateve

kryesore dhe në fund parashikohen disa vërejtje përmbyllëse.

Kapitulli i fundit, kryen analizën hipotetike të një skenari post-anëtarësim duke u fokusuar

tek indikatorët kryesor të ekonomisë shqiptare dhe efektet e mundshme. Kohët e fundit, një nga

temat më të debatuara në Shqipëri ka qenë integrimi në BE, i cili konsiderohet si zgjidhje për të

lëvizur drejt procesit të demokratizimit dhe përmirësimit ekonomik. Pas njohjes zyrtare si një vend

kandidat potencial në vitin 2003, Shqipëria ka filluar negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim-

Asociimit (MSA) dhe u nënshkrua me sukses në qershor të vitit 2006. Shqipëria aplikoi për

anëtarësim në BE në prill të vitit 2009, duke filluar një udhëtim të gjatë që nuk është përfunduar

ende. Në tetor 2013, Komisioni rekomandoi dhënien e statusit të vendit kandidat të Shqipërisë në

BE. Vendimi i Komisionit u konfirmua në qershor të vitit 2014, kur Shqipërisë iu dha statusi i vendit

kandidat. Ekonomia shqiptare është karakterizuar nga një rritje e lartë ekonomike, inflacion i ulët,

dhe përmirësim në zbatimin e reformave strukturore, duke vazhduar me liberalizim dhe privatizim

të procesit, si dhe rritjen e investimeve të huaja direkte. Në bazë të këtyre rezultateve, Komisioni

Evropian ka dhënë një vlerësim pozitiv të politikës ekonomike dhe stabilitetit makroekonomik, ndaj

këto janë ndër arsyet pse më 23 qershor 2014 BE-ja vendosi për marrjen e atij vendimi. Në dy

dekadat e fundit Shqipëria ka ndryshuar nga një sistem I mbyllur ekonomik në një të një ekonomie

të hapur. Si rezultat, ekonomia shqiptare ka qenë subjekt i ndryshimeve strukturore dhe politikat e

saj ekonomike janë orientuar drejt konsolidimit makroekonomik. Ka një konsensus në politikat

ekonomike për periudhën 2012-2016 se do të vazhdojnë të jenë të përqendruara në konsolidimin e

mëtejshëm fiskal, në uljen e borxhit të brendshëm, në përmirësimin e bilancit të tanishëm, të hartimit

të politikës fiskale në përputhje me politikën monetare, dhe me konsolidimin e buxhetit. Siç është

konfirmuar nga Raporti i Progresit të Komisionit Evropian i vitit 2014, Shqipëria ka ruajtur

stabilitetin makroekonomik gjatë viteve të fundit, dhe është duke u përpjekur për të mirën e saj në

zhvillimin e një ekonomie funksionale të tregut. Progres është bërë dhe në përmirësimin e stabilitetit

makroekonomik, perspektivën e rritjes ekonomike që është duke u përmirësuar dhe reforma në

menaxhimin e financave publike është duke u zhvilluar. Megjithatë, ende mbeten sfida të

konsiderueshme për t'u përfunduar. Shqipëria duhet posaçërisht të merret me konsolidimin fiskal,

përmirësimin e menaxhimit të buxhetit, të ulë nivelin e lartë të kredive me probleme dhe të

përmirësojë mjedisin e biznesit duke mos lënë pas reformën gjyqësore të kërkuar me ngulm nga

BE-ja. Qëllimi kryesor i politikës ekonomike të qeverisë është ruajtja e stabilitetit makroekonomik,

i cili është arritur në përgjithësi. Në këtë kapitull, do të kryhet një rishikim teorik dhe një analizë

empirike. Në shqyrtimin teorik do të analizohet ndikimi në Integrimin Evropian. Pjesa kryesore e

kësaj analize konsiston në ndikimin ekonomik të integrimit, ku më gjerësisht do të analizohet

ndikimi ekonomik i rritjes së nivelit të investimeve të huaja direkte në Shqipëri. Ndikimet e tjera që

do të analizohen janë ndikimet politike dhe sociale. Për më tepër, analiza empirike parashikon se

Investimet e huaja direkte do të ndikojnë Produktin e Brendshëm Bruto shqiptar. Ky parashikim

është i bazuar në tendencat e PBB-së dhe të IHD-ve.

LISTA E SHKURTESAVE

ACIT Albanian Center for Competitiveness and International Trade

(Qëndra Shqiptare për Konkurencën dhe Tregtinë

Ndërkombëtare)

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Evropian

BP Ballkani Perëndimor

EJL Evropa Juglindore

EQL Evropa Qëndrore Lindore

EFTA European Free Trade Association

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

GTAP Global Trade Analysis Project

IHD Investim i Huaj Direkt

IPA Instrument for Pre-accession Assistance (Instrumenti i Ndihmës

së Para-Aderimit)

MSA Marrëveshje Stabilizim Asociimit

MERCOSUR Unioni Amerikano Jugor

NAFTA North American Free Trade Agreement

OBT Organizata Botërore e Tregtisë

OLAF European anti-fraud office (zyra anti-korrupsion e be-së)

PBB Produkti i Brendshëm Bruto

Phare Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their

Economies

PSA Pakti I Stabilizim Asocimit

RSH Republika e Shqipërisë

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

http://acit.al/

http://www.efta.int/about-efta/european-free-trade-association

https://www.gtap.agecon.purdue.edu/

https://en.wikipedia.org/wiki/North_American_Free_Trade_Agreement

3

KAPITULLI I

EKZISTENCA DHE KUPTIMI I BALLKANIT PERËNDIMOR

1.1 Përcaktimi I Problemit

Në këtë kapitull, ne do të vëmë në dukje problemet e identifikuara në qasjet teorike dhe

empirike në pyetjen e shfaqjes dhe ekzistimit të vazhdueshëm të Ballkanit Perëndimor. Në

njërën anë, literatura bashkëkohore në qasjen rajonale të BE-së për Ballkanin Perëndimor është

fokusuar kryesisht në racionalisten dhe shpjegimet funksionaliste; ku ajo ka shmangur hetimin

në kontekstin social dhe sidomos nuk e ka kontestuar si dhe nga kush është zhvilluar çështja e

ndërtimit të Ballkanit Perëndimor. Pjesë e madhe e literaturës ka mënjanuar aspektet

konceptuale, si të një rëndësie dytësore për ndërtimin dhe funksionalizimin e shenjuesve të

Ballkanit Perëndimor. Ky kapitull do të ri-futet në një "mister konstruktivist për të kuptuar

problematikën kërkimore. Nga ana tjetër, ka dy probleme të identifikuara nga një kënd empirik.

E para ka të bëjë me rritjen e vetë Ballkanit Perëndimor nga një departament I vogël burokratik

në Drejtorinë e Marrëdhënieve me Jashtë të Komisionit Evropian, në fund të vitit 1995 në një

shenjues rajonal (i) ndihmues në imazhin e BE-së dhe që mund të qëndrojë dhe I vetëm dhe

(ii) i miratuar nga popullsitë lokale dhe politikëbërësve, si një identitet rajonal. Së dyti,

Komisioni Evropian është menduar shpesh që të jetë një organ teknokratik, politik rëndësia

dhe ndikimi i të cilit shkon rrallë në politikat e larta të tilla si çështje të politikës së jashtme.

Megjithatë, kemi për qëllim të luftojmë këtë nocion dhe gjurmojmë rolin e tij në inxhinierinë

politike në periferi të Evropës si një aktor homogjen që ka ndjekur në vazhdimësi të bashkoj

Ballkanin Perëndimor me të ardhmen e Bashkimit dhe të interesave të tij.

Për të filluar, rajonet janë nënsisteme të një sistemi të madh, Ballkani Perëndimor si

vetë emri tregon, është një entitet gjeografik. Demarkacionet territoriale si dhe karakteristikat

përcaktuese janë vendosur në pyetje nga një numër i dijetarëve të cilët mohojnë ekzistencën e

rajoneve natyrore2. Etimologjikisht, rajoni buron nga fjala latine regere, që do të thotë "për të

sunduar, për të qeverisur". Veçanërisht qasjet kritike do të lidhin rajonet me dimensione të

ndryshme të pushtetit. Qasjet globaliste3 shqyrtojnë proceset rajonale, si të shtyrë nga forcat

transnacionale që i shtyjnë aktorët për zgjidhje shumëpalëshe në fytyrën e globalizmit, në

tregtinë dhe investimet si dhe rolet paralele në ulje të shteteve. Analiza e përgjithshme e

rajoneve përfshin shpjegime (neo) realiste dhe (neo) liberale. Ish atributet si dhe disa

2 Hettne, B.2005. Beyond the ‘new’regionalism.f.544

Hurrell, J. W., 1995: Decadal trends in the north-atlantic oscillation: Regional temperatures and precipitation.f.38-39 3 Ohmae K,1990: The Borderless Ëorld: Power and Strategy in the Interlinked Economy

https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=de&user=CYOouf4AAAAJ&citation_for_view=CYOouf4AAAAJ:UeHWp8X0CEIC

http://www.srcosmos.gr/srcosmos/generic_pinakas.aspx?pinakas=cited_refs&alpharef=Ohmae%20K

4

karakteristika të identifikueshme për rajonet, fokusohen në agjencitë e shteteve dhe tentojnë të

barazojnë rajonet me formacione të aleancës4. Ky i fundit thekson si të përbashkëta, stimujt

dhe interesat materiale që angazhohen në skemat bashkëpunuese (ekonomike) dhe theksojnë

rolin e shteteve dhe të elitave për të shqyrtuar rezultatet e politikave.

Duke kërkuar më shumë në detaje literaturën përkatëse, disa analiza argumentojnë se projektet

rajonale janë diktuar nga frika e sigurisë. Ndërlidhja e sigurisë zakonisht miraton një shumë

zero në vend se të mendojë dhe të tregojë për konvergjencën e interesave. Përpjekjet për

ndërtimin e rajonit pritet të kenë efekte pozitive, të përgjithshme në aspektin e zhvillimit dhe

sigurisë në Evropë5. Të caktuara - përshkruese në karakter - veprat të ndryshme kanë publikuar

se zhvillimet trajtojnë Ballkanin si pjesë e arkitekturës të post-Luftës së Ftohtë Evropiane dhe

synojnë të ofrojnë udhëzime të politikave për forcimin e planeve në fjalë6. Këto studime e kanë

trajtuar zonën e Ballkanit si një subrajon të rajonit më të gjerë Europian7 dhe i referohen

projekteve subrajonale nga shtetet më të dobëta në ekonominë globale që kërkojnë

bashkëpunimin në një hapësirë më të kufizuar se sa në nivel rajonal8. Besohet se kushtet

rajonale të sigurisë janë të lidhura në mënyrë të qartë për një mjedis më të sigurt rajonal dhe

aktorët lokal në rajon do të kërkojnë që shtetet e tyre të angazhohen mes partneriteteve rajonale

për arsye të interesave (kombëtare). Një analizë më e gjerë vjen nga puna e Barry Buzan dhe

Ole Wæver të cilët punësojnë konceptin e 'complexes'9 të sigurisë rajonale. Analiza e tyre

përqendrohet në mënyrë të veçantë në çështjet e sigurisë, si faktorët në nxitjen e formacioneve

rajonale. Rajonet përfaqësojnë nënsistemet ndërkombëtare që dallohen nga një natyrë të

veçantë dhe intensiteti i ndërveprimit të tyre me njëri-tjetrin10. Buzan dhe Wæver vënë re se

rajonet janë duke u bërë subjektet e vërtetë të politikës ndërkombëtare, për shkak të një

kërcënimi të vërtetë të sigurisë që ndikon në mbijetesën e shteteve të përafërt.

Për këto, ne gjejmë punime akademike që hetojnë kërkesat për të organizuar rrjete ekonomike

rajonale. Politikat rajonale do të jenë të përkthyera në analiza të tilla si mjetet për të ofruar

përfitime, një akses të përmirësuar në tregjet financiare dhe të përpiqen për një bllok të fortë

ekonomik rajonal11. Këto konsiderata ekonomike të udhëhequra, përqëndrohen në

harmonizimin e politikave tregtare që çojnë në integrim më të thellë ekonomik me integrimin

4 Walt, Stephen M. 1987. The origins of alliances 5 Bicchi, F 2007 European foreign policy making toward the Mediterranean Europe in transition.f.121 6 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.17 7 Buzan, B. dhe Wæver, O. 2003. Regions and Powers; the Structure of International Security. F.377-390. 8 Hook, Glenn D. dhe Ian, K. 1999. Subregionalism and Ëorld Order. F.5-7. 9 Një koncept që është studiuar fillimisht nga Barry Buzan në librin e tij të vitit 1983 "Njerëzit, shtetet dhe frika:problemi i

sigurisë kombëtare në marrëdhëniet ndërkombëtare". 10 Buzan, B., 1983. People, states and fear: The national security problem in international relations.F.108 11 Bicchi, F. 2007. European foreign policy making toëard the Mediterranean Europe in transition.f.123

http://eprints.lse.ac.uk/20448/

https://www.scribd.com/document/225603972/Bechev-The-Politics-in-the-Regional-Identity-in-the-Balkans


5

politik si një efekt të mundshëm që duhet të vazhdoj gjatë.

Skemat rajonale në vend janë projektuar kryesisht për të kompensuar frikën (ekonomike

dhe të sigurisë) të shteteve evropiane në lidhje me problemet e shumta të dukshme në zonën

juglindore. Për më tepër, zgjidhjet rajonale janë të preferuara për zgjedhje politike të tjera në

përputhje me Lothar Altman i cili argumenton në favor të bashkëpunimit funksional në çështje-

fusha të caktuara, të tilla si lufta kundër krimit të organizuar. Qasjet neoliberale sidomos ato

pjesë të literaturës të Studimeve Evropiane dhe në teoritë e integrimit janë gjithashtu duke u

bazuar në vlerën e tyre shpjeguese, në stimuj material dhe llogaritjet racionaliste. Një numër i

qasjeve janë të ndikuara nga teoria liberale ndërqeveritare që shpjegon rezultatet e duke shikuar

interesat tregtare dhe kombëtare që mbështesin politikat e BE-së12. Për më tepër, ata pohojnë

se politikat janë rezultat që reflektojnë fuqinë relative të shteteve. Në analizat e tyre, BE-ja

është parë më tepër si një hap për të zgjeruar më tej preferencat kombëtare, pa kapacitet për të

vepruar në të drejtën e vet. Analizat e ngjashme në integrimin rajonal dhe ndërvarësisë nga

afër, bashkohen me argumentet ekonomike, infrastrukturore dhe me çështjet e sigurisë si

dominuese në perceptimet e aktorëve13. Faktorët-funksional - ekonomike dhe të sigurisë14 janë

kusht ndërvarësie reciproke të cilët bëhen të rëndësishëm në përcaktimin e rajoneve. Ata

sugjerojnë se bashkëpunimi (rajonal) është një mjet për të rritur fitimet materialiste dhe për të

arritur integrimin në nivel rajonal si dhe anëtarësimin në BE15. Në thelb, argumenti kryesor që

mbështet qasje të tilla është se nivelet e ndërvarësisë kanë gjeneruar kërkesën për bashkëpunim

ndërkombëtar dhe / ose rajonal.

Në fakt, literatura që fokusohet në nivel rajonal lë jashtë konceptit të ndërvarësisë rajonale e

cila "lokalizon shtetet në fjalë në të njëjtën barkë"16. Ekspozimi në një shkallë të caktuar të

intensitetit dhe rregullsisë në marrëdhëniet mes një grupi shtetesh është një kusht i mjaftueshëm

për një sistem rajonal të ekzistojë17 . Ato përfshijnë një logjikë themelore që e nxitur nga

kërkesa është një kompromis i interesave midis elitave shtetërore dhe aktorëve shoqërorë për

përfitime më të larta; dhe ata kanë tendencë për të parë në efektet e lidhjeve funksionale në

mjedisin rajonal. Njëkohësisht, në këto llogari zakonisht shohim një nxitje në bashkëpunimin

dhe rritjen e ndërveprimit si rezultat i përfitimeve materiale që priten nga aktorët e përfshirë në

procesin e angazhuar në rajon. Në studimet e BE-së, neofunksionalistët argumentojnë se

12 Moravcsik, A.1998. The Choice for Europe: Social Purpose and State Poëer. 13 Othon, A dhe Bojicic-Dzelilovic, V. 2002. Balkan regional cooperation & European integration.f.41-45 14 Clement, S. 2000. Former Youguslav Macedonia. F.92. Nye, J. 1968. International Regionalism. F.858 15 Uvalic, M. 2001. Regional co-operation in Southeastern Europe. f.71-72 16 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.22 17 Thompson Report.1973.f.101



6

ndërvarësia ka një ndikim të fortë në rezultatet integruese dhe për ta kuptuar atë si një kusht

fillestar dhe si proces i cili bëhet shkak në të drejtën e vet. Për më tepër, Dimitar Bechev vë në

dukje se "ndërvarësia nuk ka pikë në një format optimal institucional për bashkëpunim".

Ekzistenca e eksternaliteteve lokale që lidhin shtetet së bashku nuk shpjegon se si aktorët

menaxhojnë marrëdhëniet e tyre. Duke folur për rajonet në kushtet e një marrëdhënie

gjeografike dhe një shkallë të ndërvarësisë reciproke është anashkalimi I proceseve

konceptuale dhe sociale. Në masë të madhe, synimi i Bashkimit Europian ishte tek zgjidhja e

disa çështjeve ndëretnike dhe problemeve funksionale të shtetësisë, si dhe sigurimi i disa

burimeve politike dhe qëndrueshmërie, do të jetë e mjaftueshme për një tranzicion të

suksesshëm18. Në fakt, politikëbërësit, vendimet e të cilëve (edhe pse jo me vetëdije, si teori

nuk janë tërhequr për të shërbyer direktivat e politikës së jashtme) kanë ndjekur paradigmën

racionaliste të dështuar për të ofruar një model të marrëdhënieve paqësore në Ballkan për një

periudhë të konsiderueshme pas Dejtonit. Disa analistë madje shkojnë aq larg duke thënë se

strategjia e parë e parandalimit dhe anë-rreshtimit, tentative kjo nga një numër aktorësh

euroatlantike, ka përkeqësuar më tej kushtet në rajon19.

Në mënyrë të qartë një mosgatishmëri e atyre aktorëve të angazhuar me homologët e

tyre rajonale dhe prandaj e bëjnë bashkëpunimin rajonal në Ballkanin Perëndimor një praktikë

të standardizuar. Ekonomia e fragmentuar politike daton që prej Luftës së Ftohtë dhe shpërbërja

e Jugosllavisë20. Nuk është mungesa e kohezionit ekonomik në modelet e tregtisë dhe ndjenjat

e vazhdueshme nacionaliste të vendasve21. Më tepër është një sektor informal që lulëzon dhe

tranzicioni I vonuar demokratik i cili ndalohet nga aktorët në rajon për të filluar procesin e

vërtetë të integrimit. Nga 1998, rrjedha e tregtisë brenda Ballkanit Perëndimor përbënte vetëm

4-5 për qind të xhiros totale sipas një raporti të Bankës Botërore (Shtojca I). Treguesit

funksionale që ishin për të ndezur procesin e kërkesës për një qasje rajonale prodhojnë pak

dëshmi të dinamikave lokale për të qenë të favorshme. Në këtë kuptim, BE-ja nuk është

përgjigjur në ndonjë presion ekonomik, nxitje nga poshtë-lart, për fillimin e funksionalizimit

dhe strategjisë së saj për rajonin.

Së fundi, teza argumenton se, fillimisht, Ballkani Perëndimor duhet të trajtohet si një "I

jashtëm" ose 'të tjerë' në BE / Evropë. Të menduarit rajonal për Ballkanin Perëndimor është një

gjendje relativisht e re për avancimin e një procesi të integrimit në Evropë - një element i qartë

18 Van Meurs, W. 2007. State and Institution-building in South-Eastern Europe.f.83 19 Kavalski, E. 2008. From the Ëestern Balkans to the Greater Balkans.f.29 20 Petrakos, G. and S. Totev. 2001. Economic performance and structure in the Balkan Region. 21 Banac, I. 2006. The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. F.30-43

7

që mungon në rastin Qendror dhe Lindor të Evropës22. Diskutimet me të cilat zakonisht

neorealistët dhe qasjet neoliberale merren, nuk janë pyetur nëse politikat rajonale mbështetur

nga BE-ja janë strategjia e duhur, apo nëse nocioni i Ballkanit Perëndimor do të shërbejë në

ndërtimin e duhur dhe të ligjshëm; as nuk e bëjnë të qartë çfarë e motivon një institucion

mbikombëtar, të tilla si Komisioni Evropian, për të vepruar në një mënyrë të veçantë dhe as

nuk kanë shoqëruar fokusin tonë kërkimor me debatet për formimin dhe interpretimin e asaj që

përbën një interes Evropian. Këto çështje për llojin e marrëdhënieve ndërmjet BE-së,

Komisionit dhe Ballkanit Perëndimor kanë mbetur të paqarta në terma teorike dhe empirike.

Në këtë pjesë do të tregohet se si literatura23 ka shpjeguar rolin e Ballkanit Perëndimor dhe

qasjet rajonale që lidhen me të.

Mangësitë në literaturën aktuale

Përpjekja këtu është për të identifikuar boshllëqet që teza pohon se ekzistojnë në literaturën

përkatëse kur është fjala për të kuptuar llojin e presionit të ushtruar ndaj Ballkanit Perëndimor

dhe qasjet rajonale të miratuara. Për të ilustruar këtë argument ne do të përdorim një metaforë

për të shpjeguar më mirë kufijtë e zakonshme, llogarive racionale dhe për të bërë një rast për

një orientim të ndryshëm të enigmës së hulumtimit. Nëse vëmë në paralel Ballkanin

Perëndimor me një ndërtesë që do të ndërtohet nga një kompani ndërtimi, disa çështje

interesante do të të diskutohen para se të vendoset për të dërguar buldozerin dhe ndërtuesit: së

pari, një nevojë për të gjetur ide udhëzuese mbi të cilën ndërtesa duhet të projektohet dhe

ndërtohet; së dyti, do të ngrihen pyetje në lidhje me formën dhe projektimin e hapësirave të

brendshme; gjithashtu, vendi gjeografik dhe kuptimi i ndërtesës për komunitetin lokal janë

çështje të rëndësishme; dhe më në fund, përshtatshmëria e arkitektit, idetë e tij arkitektonike

dhe preferencat, si dhe ndërtimet e tij të fundit, janë përbërësit thelbësor për ekzekutimin e

duhur të planit. Materialet e ndërtimit dhe aspekte të tjera funksionale se çdo ndërtesë janë

vetëm shqetësimet fillestare e ngritura këtu. Teza përafrohet me temën kërkimore në të njëjtën

mënyrë. Burimi i preferencave dhe përmbajtja e politikave të zbatuara për vendet e Ballkanit

Perëndimor janë një çështje e shqyrtimit. Pasi të kemi vendosur Ballkanin Perëndimor dhe

qasjet rajonale si pjesë e zgjerimit të pyetjeve normative dhe konceptuale europiane, ka pyetje

në lidhje me rolin e sipërmarrësit në këtë process, ajo që Ballkani Perëndimor nënkupton për

sipërmarrësit e politikës në kontekstin e qasjes rajonale të BE-së. Iniciativat e jashtme ose të

22 Batt, J. 2004. Balkan organised crime. F.10 23 Literatura që ne i referohemi përfshin Marrëdhënie Ndërkombëtare (duke përfshirë Studime të Sigurisë),Studime

Evropiane dhe Ekonomi.

8

brendshme ndodhin ose nga vende, institucione ndërkombëtare, ose më në përgjithësi nga

vende të elitës24 dhe në këtë tezë ai është një organ i BE-së, Komisioni Evropian, që ne e shohim

si aktori kryesor në nxitjen e projektit rajonal. Ky është një aktor i ri ndërkombëtar që duhet

të studiohet në drejtën e vet - paralelisht me pohimet tona për rajonet që janë të varura në

kontekst dhe këtë kontekst duke e përfshirë në një thelb social-normativ.

Bazuar në këtë, teza thekson se literatura e tanishme ka mbetur e pasaktë se çfarë e

përbën shenjues Ballkanin Perëndimor. Shfaqja dhe funksionalizimi i përfaqësive sociale të

Ballkanit Perëndimor janë një problem hulumtimi në të drejtën e tyre. Shumica e studimeve që

kanë trajtuar si shenjues Ballkanin Perëndimor janë si një pikë referimi në të cilat problemet

funksionale dhe zgjidhjet janë të shfaqura. Siç u përmend më lart edhe pse, ka një rast për t'u

parë se si Komisioni Evropian është informuar dhe formuar në vendin e parë. Fakti që një

konceptim rajonal i problemit ishte vendosur na tregon se si të shqyrtojmë interpretimet

konceptuale dhe normative të kësaj zgjedhje të politikave. Është e nevojshme për të kuptuar

mënyrën se si përfaqësitë sociale janë krijuar, pasi ata janë përgjegjës për karakterizimin e

diskursit dhe praktikën e formimit në përmbajtjen e shenjuesive rajonal. Ne kemi nevojë për të

hetuar ballafaqimin e kushteve strukturore evropiane me ngritjen e Ballkanit Perëndimor si një

identifikues për politikëbërësit. Në të njëjtën kohë, mekanizmat që lejojnë ata për të eksportuar

dhe komunikuar duhet të identifikohen. Rezultatet empirike të literaturës kanë tendencë të

përfundojnë në shumë supozime teorike dhe mbeten të nënkuptuara. Me pak fjalë, diskutimi i

përshtatshmërisë së politikave të rajonit të gjerë për Ballkanin Perëndimor mund të tingëllojë

si një oksimaron për shkak të titujve të shpeshtë që ka bërë në mediat botërore, kryesisht për

arsye negative. Megjithatë, as kërkimi i sigurisë dhe as racionaliteti ekonomik nuk jep

shpjegime të mjaftueshme për krijimin e institucioneve rajonale dhe skemave të bashkëpunimit

brenda kufijve të caktuar rajonal25. Fabrizio TASSINARI vëren një prirje më të gjerë në Evropë

lidhur me rajonet që janë fenomene multi-nivelësh dhe multi-dimensional:

"Këto opsione të ndryshme janë, nga njëra anë, një testament për karakterin gjithnjë post-

kombëtar të arenës politike Evropiane dhe me progressive ndaj 'de-territorializimit' e

ndërveprimit social. Nga ana tjetër, ata kanë për qëllim gjithashtu të tregojnë se, si ky karakter

fluid i ndërveprimit politik në epokën e globalizimit përfundimisht 'ri-territorializon' për të

trajtuar pyetje praktike, kuadrin rajonal, në vend të shtetit-komb, dhe del si një format më I

përshtatshëm i grumbullimit social në hapësirën politike në Evropë." 26

24 Tassinari, F. (2005), Security and Integration in the EU Neighbourhood.f.10 25 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.292 26 Tassinari, F. (2005), Security and Integration in the EU Neighbourhood.f.10


9

Kjo natyrisht vijon se "kush dhe si 'janë duke u bërë të rëndësishëm në çdo hetim që dëshiron

të theksoj proceset shoqërore në ndërtimet rajonale në Kontinentin Evropian. Më poshtë, ne

jemi duke kërkuar në ambiciet e kapitullit që e bën akoma më mister kërkimin.

1.2 Synimet, Objektivat dhe Hipoteza

"... Ashtu si nuk ka pasur kombe para elitave - kulturore, politike dhe ekonomike

- u munduan të imagjinohen ato si të tilla, kështu që do ketë rajone deri në një vizion të veçantë

të formës të rajonit dhe karakteristikat arrijnë të lënë pas përkufizimet rivale ". 27

Ballkani Perëndimor është një nocion qe evoluon me ide të hapura politike I nxitur nga

imagjinata e sipërmarrësve në Bashkimin Evropian. Ndërkohë që përparon diskutimi rreth

kësaj zone, politikat Jo teorike të BE-së, dhe këtu nuk është marrë e mirëqënë atë që Ballkani

Perëndimor është dhe paraqet, ka një numër çështjesh në lidhje me natyrën e ndërtimit rajonal

që janë ngritur dhe kërkojnë hetim. Pohohet se rajonet janë konceptuar dhe organizuar sipas

kuptimeve të institucionalizuara në lidhje me çfarë rajoni paraqet, si një formë politike.

Përfaqësimi dominues Evropian I sjelljes ndërkombëtare është shprehur në "një preferencë për

veprim të koordinuar mes aktorëve dhe një dëshirë për të shmangur praktikat vetë-ndihmëse

në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare" 28. Zgjerimi për të përfshirë pjesën më të madhe

gjeografike është e lidhur me "një identifikim pozitiv të bazuar në Evropianizim" 29 I cili është

një koncept i gjerë për të cilën teza ia atribuon debatin mbi një identitet Evropian, standardeve

normative dhe ligjore të Bashkimit, si dhe një shtojcë të praktikave dhe përvojave në

kontinentin Evropian. Vlen për tu theksuar një kuotë e Princit Charles, që përfaqësimet

territoriale janë një tipar i vazhdueshëm i politikës ndërkombëtare dhe kjo e vërtetë është e

zbatueshme për Ballkanin Perëndimor. Ky vizion i veçantë i formës së rajonit dhe

karakteristikave, siç janë marrë nga Komisioni, arriti të lërë pas përkufizimet rivale dhe të

zhvillohet në kuadër të referencës për veprim politik.

Këto, disi abstrakte, qëllime dhe objektiva janë shqyrtuar më mirë dhe kanë shërbyer nëpërmjet

një perspektive konstruktiviste, sic kanë evoluar në Marrëdhënie Ndërkombëtare dhe Studime

Evropiane. Konstruktivizmi është pranuar që ka kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në

studimin e BE-së, si një interpretim I institucionalizuar i funksionimit të tij 30. Zbatimi solid

empirik i të menduarit konstruktiv zbulon dimensionet sociale dhe konceptuale të:

27 King, R. (2000) 'Southern Europe in the Changing Global Map of Migration.f.57 28 Johansson-Nogués, E. 2009 Post-Poëer EU? Power and Post-power Practices in the European Union's Relations with

Partner Countries in the Mediterranean, Northern Europe and Western Balkans. f.6 29 Deimel, J dhe van Meurs, W. 2007. The Balkan Prism. F.17 30 M. K. Pollack. 2004. The Persian Puzzle: The Conflict betëeen Iran and America. F.151-155

10

a. formimit preferencial nga agjentët e përfshirë,

b. procesit të ideve të eksportuara, dhe

c. përmbajtja e shenjuesve në ndërtim e sipër.

Një kuadër konstruktivist është i përshtatshëm për të nxjerrë në pah që strukturat materiale

nuk veprojnë në mënyrë ekzogjene në botën sociale dhe kulturën politike, por diskursi dhe

ndërtimi "social" i preferencave kanë rëndësi31. Teoria sociale konstruktiviste thekson

rëndësinë e procesit e të bërit një politikë të veçantë - duke theksuar çështjen e palëvizshmërisë

së normave të caktuara, ideve dhe praktikave në veprimet e jashtme nëpër kohë. Ndërtimi i

rajoneve shkon dorë për dore me ekzistencën paralele të një komuniteti politik. Në tezë,

tregojmë rëndësinë e qasjes konstruktiviste në hetimin e makinerive institucionale

vendimmarrëse të BE-së duke futur një kornizë analitike të përfaqësimit social që adresojnë

çështje të tilla. Për ta bërë këtë, ne jemi duke kërkuar thellë në rolin e rëndësishëm të

Komisionit, në konceptimin dhe organizimin e strategjisë rajonale të zbatimit për Ballkanin

Perëndimor.

Në detaje të mëtejshme, ky hulumtim heton sidomos ato grupe ekspertësh brenda Bashkimit

Evropian. Kryesisht, Komisioni Evropian, si një aktor ndërkombëtar në fushën e

marrëdhënieve të jashtme të BE-së, u bë përgjegjës për të bindur, me mjete të buta ose

shtrënguese, për domosdoshmërinë e multilateralizmit rajonal "duke përdorur gjuhën që I

përfaqëson, interpreton dhe dramatizon ato" 32. Komisioni është i mandatuar nga Këshilli i

Evropës dhe Këshilli i Ministrave për të përcaktuar dhe për të mbrojtur interesat e Unionit dhe

preferencat politike. Zyrtarët e Komisionit kanë konceptuar dhe zbatuar qasjet rajonale të BE-

së për Ballkanin Perëndimor, njëkohësisht duke diskutuar me homologët në Këshill, Parlament

dhe me zyrtarë të shteteve anëtare. Prandaj, teza do të parashtroj se Komisioni është një "aktor

i rëndësishëm strategjik dhe i sofistikuar institucional, të zotët e burimeve dhe qëllimeve

vendimtare për të ndikuar në drejtimin e krijimit të politikave të BE-së".33

Për të arritur këtë, një ekzaminim i thellë i dokumenteve të Komisionit Evropian do të

mundësojë tezën për të identifikuar ato përfaqësime sociale që mbështesin nismat e Komisionit

në fushën e politikave të studiuara. Siç u argumentua më lart, rajonet ndryshojnë në përputhje

me kuptimet e dhëna për ta dhe të kontekstit në të cilin ato janë përdorur. Komisioni është i

përfshirë në çdo aspekt të qasjes rajonale dhe ka zbatuar një numër të madh të iniciativave dhe

politikave rajonale. Kjo makinë për zgjidhje rajonale është bazuar gjerësisht në dy shtylla: e

31 Risse, Th. 2004. Social Constructivism and European Integration. F.161 32 Finnemore, M dhe Sikkink, K. 1998. International norm dynamics and political change. F.897 33 O'Brennan, J. 2006. The Eastern Enlargement of the European. F.74

http://www.polsoz.fu-berlin.de/en/polwiss/forschung/international/atasp/publikationen/4_artikel_papiere/71/index.html

11

para janë aspektet e stabilizimit të cilat sjellin procesin e normalizimit të BE-së pas problemeve

zvarritëse ndërmjet shteteve që kanë lindur pas shpërbërjes së Jugosllavisë; dhe shtylla e dytë

ka të bëjë me kornizën e anëtarësimit/ zgjerimit e cila tregon për ndikimin e Bashkimit

Evropian për transformimin e kandidatëve të saj në vende anëtare. Këto dy shtylla janë të

ngulitura brenda zhvillimit të përfaqësive sociale; ato mbahen dhe përdoren nga aktorët dhe

kontribuojnë në modelet e zakon-formimit, një lloj i "standardizimit të praktikave", si Federica

Bicchi shpesh përdor në punën e saj.

Strukturat, agjentët dhe mekanizmat sociale

Siç u diskutua më parë, ne kemi nevojë për një model analitik që do të lejojë këtë studim për

të kapur rëndësinë e pikëpamjeve të institucionalizuara që janë përbërëse e fushës ku veprimi

social ndodh34. Detyra është për të kuptuar se si BE-ja e bën këtë rajonale dhe shikon proceset

që mundësojnë zgjedhje të tilla të politikës. Së pari ne do të shikojmë një agjenci të Komisionit

Evropian, si aktori i vetëm më i rëndësishëm. Qëllimi në tezë është që të krijojë një argument

se Komisioni është (I) një aktor i bazuar fuqishëm në promovimin e "fjalës dhe praktikës" që

buron nga përfaqësitë sociale që harton mjedisin ndërkombëtar dhe (ii) një axhendë-mbajtës

në politikën e jashtme të BE-së që ka vepruar në studim të veçantë rastin tonë si homogjen,

aktor kyc drejt Ballkanit Perëndimor në periudhën e shqyrtuar. Përfaqësitë sociale që

dominojnë botën institucionale të politikëbërësit në BE janë të rëndësishme për të kuptuar

formën dhe përmbajtjen tonë të qasjeve rajonale në Ballkanin Perëndimor. Teza do të

portretizojë një foto ku Komisioni ka përfaqësitë sociale të cilën ajo e sjell në 'tryezën e

bisedimeve " që të urdhërojë për të filluar një qasje për rajonin; dhe e bërë kështu në këtë

kontekst të veçantë në një mënyrë shumë më të qëndrueshme dhe të fuqishme se shumica e

ekspertëve. Shumica e punës ra në duart e një grupi të vogël të ekspertëve të politikave në

Bruksel dhe fokusi është për të bërë kuptim të përfaqësimit dhe të dominojë mendimet e

Komisionit gjatë gjithë kohës.

Ata janë një pjesë thelbësore e kuadrit tonë analitik, sepse ata janë në gjendje të ofrojnë një

llogari të besueshme të realitetit që ka për qëllim të bëhet i kuptueshëm për botën. Teza do të

shikojë në mekanizmat integruese shoqërore që në thelb përputhen me identitetin dhe konceptet

kyce për situata të veçanta35. Duke studiuar aktorin tonë kryesor, Komisioni Evropian, i

nevojshëm për të lidhur / objektivizuar figurat përfaqësuese të politikave; bazuar në leximin

konstruktivist të literaturës, kemi arritur në tre mekanizma social që vazhdimisht shfaqen në

agjencinë e Komisionit: legjitimimi, përshtatshmëria dhe institucionalizimi. Ato ndihmojnë për

34 Mérand, F. 2006. Social representations in the European Security and Defence Policy, Cooperation and Conflict. F.134 35 Trondal, J. 2001. Is there any Social Constructivist – Institutionalist Divide? F.15

12

të kapur lidhjen mes preferencave dhe politikën fund-produkt. Lidhur me fokusin e hulumtimit

tonë, mekanizmat shoqërore na lejojnë për të gjetur më saktë përmbajtjen sociale të qasjes

rajonale të BE-së dhe për të krijuar një përfaqësim të 'Ballkanit Perëndimor.

Siç u tha më parë, ne kemi për qëllim për të treguar se ky Ballkani Perëndimor

"imagjinar” ka marrë përfaqësime që janë krijuar dhe nxitur nga Komisioni Evropian.

Megjithatë, ekziston një boshllëk i njohur në politikë dhe politika ndaj këtij shenjuesi rajonal

të BE-së në konsiston në dhënien e një liste të objektivave të përcaktuara dhe të matshme dhe

të shpërndara në fusha të ndryshme të politikës36. Në këtë kuptim, gjithashtu mbetet e paqartë

se çfarë vizioni final ka BE-ja për Ballkanin Perëndimor. Ka dy aspekte të saj. Së pari, ne kemi

një proces politik që përpiqet për të ndërtuar dhe ri-ndërtuar një përfaqësim mjeshtëror i cili

mund të jetë i gjurmueshëm në dokumentet e politikave dhe prodhimeve diskursive të BE-së;

në këtë kuptim, ajo që ne kemi për qëllim për të zbuluar është veçantë përmbajtjes (sociale) të

kuptimit (agjentët dhe forcat e bashkangjitur\). Së dyti, shenjuesit rajonale kërkojnë të

vetëmarrin përfaqësitë sociale të BE-së / Evropës. Prandaj, përfaqësimet që janë të dizejnuara

jo si një i jashtëm për 'NE', por bazuar në diçka që është pjesë e 'NE ", por ka qenë i përjashtuar

nga detyra jonë (për shembull, projekti i integrimit evropian), derisa ne jemi në gjendje për të

transformuar pronat e veçanta.

Marrja e një argumenti më gjithëpërfshirës për proceset shoqërore në Bashkimin

Evropian, të kuptuarit e procesit të lidhjes dhe eksportimin e përfaqësimeve për Ballkanin

Perëndimor si një shenjues rajonal, na ndihmon të sigurojmë njohuri në lidhje me mënyrën se

si ajo e bën politikën me shtetet kufitare. Zbërthimi I përmbajtjeve sociale që informon

studimin, na shtyn për të shqyrtuar se si disa politika të BE-së (qasja rajonale) mund të

shpjegohen më lehtë nga konsiderata social-normative se sa në aspektin e interesit objektiv37.

Megjithatë këto aspekte nuk janë vetëm rezultat i mangësive të inxhinierisë politike të

Komisionit Evropian, por edhe pasqyrim I strukturave institucionale dhe normative që ishin

përhapur në periudha të ndryshme kohore. Prandaj, të kuptuarit e projektit evropian si një

proces, dhe duke e thyer me supozime racionaliste, ngre pyetjet e natyrës së këtij ndryshimi

ndaj kushtetutës së një shteti të ri38, e cila nga ana tjetër e ndryshon natyrën e njësive të tjera

pjesë të së njëjtës botë. Pjesa e munguar në tregim plotësohet me konstruktimin, i cili tregon

se si institucionet Europiane mund të ndërtojnë, përmes procesit të ndërveprimeve (sociale),

36 Grabbe, H. 2007. Europeanization Goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession. F.432-434 37 Schimmelfennig 1998, Fierke dhe Wiener 2001Constructing Institutional Interests: EU and NATO Enlargement.f.122 38 Christiansen, S. 1998. Enviroment friendly deinstridulazation, impacts of unification in East Germany. f.114

https://www.researchgate.net/publication/5015237_Constructing_Institutional_Interests_EU_and_NATO_Enlargement

13

identitetet e vendeve anëtare dhe grupeve brenda tyre39. Ndërtimi dhe kalibrimi i rajoneve si

pjesë e pandarë nga BE-ja ka tendencë për të dalë si rezultat edhe i afërsisë gjeografike me

agjentët, si dhe promovimin dhe puqjet normative mes aktorëve ndërkombëtarë40.

Puna në këtë pjesë të kapitullit të parë do të përqendrohet në shfrytëzimin e kuadrit

analitik të përfaqësive sociale për të dalë me një sërë hipotezash dhe nën-hipotezash. Teza e

pranon se miratimi i një logjikë konstruktiviste nuk është jo-problematike për shkak të natyrës

së saj. Përdorimi i një sërë propozimeve trajtohen si të pajtueshme në këtë temë kërkimore dhe

drejtimin teorik. Në këtë kuptim, ne jemi të shtyrë për të vendosur nën kontroll angazhimin e

BE-së me një konstrukt rajonal dhe një hipotezë kryesore dhe tre nën-hipoteza që janë

parashtruar tek (Tabela 1.1). Hipoteza kryesore e paraqitur është se: Ballkani Perëndimor

është ajo që Bashkimi Evropian nënkupton prej saj.

Ky pohim perifrazon kuotën e famshme të Alexander Wendt që është përdorur për të

argumentuar se Bashkimi Evropian është një aktor që angazhohet me detyrat e inxhinierisë

politike të rajoneve. Për Konstruktivistët, struktura e Ballkanit Perëndimor është përcaktuar

nga shpërndarja Evropiane e ideve, imazheve dhe koncepteve. Shpresa ka ende se transformimi

dhe efekti stabilizues i BE-së do të sjellë një perputhshmeri me standardet dhe normat

Evropiane41. Teza pohon se rritja e ndërgjegjësimit për nevojën e një webi dhe të (nën) skemave

të institucionalizuara rajonale është promovuar në mënyrë sistematike nga Bashkimi Evropian

në veprimet e tij të jashtme.

Siç u përmend, hipoteza vendoset në tri nën-hipoteza. E para thotë se Bashkimi Evropian ka

pasur marrëdhënie të gjatë dhe të veçantë historike me rajonin, ose me Jugosllavinë, ose në

formën e Ballkanit Perëndimor. Ne kemi përmendur se arsyeja konstruktiviste tenton për të

eksploruar më mirë proceset ndërkombëtare, kur është studiuar në një kontekst të gjatë historik.

Përveç kësaj, ne pohojmë se politika nuk do të zhvillohet në vakume sociale, por në mënyrë të

kushtëzuar historike, e mbushur me forcat politike dhe normative. Këto supozime themelore e

çojnë këtë temë për të parë në periudhën para shfaqjes së Ballkanit Perëndimor duke studiuar

për të gjetur lidhjet në marrëdhëniet e unionit me Jugosllavinë, që mund të ketë qenë të

transferueshme në fazat e para të periudhës post-Dejtonit.

Nën-Hipoteza e dytë thotë se Ballkani Perëndimor është një e shtyrë nga jashtë, ndërtim social

i udhëhequr nga Komisioni Evropian dhe jo një pasqyrim i kushteve lokale dhe realiteteve

historike. Ballkani Perëndimor nuk del bazuar në një lexim historik të politikës ballkanike, si

39 Checkel, J. 2001. From meta- to substantive theory? Social constructivism and the study of Europe. F.52 40 Kavalski, E. 2008. From the Ëestern Balkans to the Greater Balkans.f.5 41 Van Meurs, Ë. 2007. State and Institution-building in South-Eastern Europe.f.87

14

një kërkesë e shprehur nga aktorët rajonal në Evropën Juglindore, ose si një rajon me

karakteristikat funksionale.

Në këtë kuptim, Ballkani Perëndimor mbështetet mbi interpretime subjektive të aktorëve që i

japin kuptim dhe substancë këtij rajoni 'imagjinar'. Përfaqësitë e Ballkanit Perëndimor rrënjosin

dhe zhvillojnë një mënyrë të veçantë të të menduarit në lidhje me rajonin duke konsoliduar

rëndësinë e projekteve rajonale që ofrojnë palëvizshmëri normative dhe krijimin e besimit mes

aktorëve. Mishërimi i perspektivës rajonale si një mall normativ i përshtatshëm për Ballkanin

Perëndimor është tregues i rritjes së rolit të konceptualizimeve rajonale në mbarë botën.

Për më tepër, Komisioni ka krijuar një diskurs në nivele të larta të BE-së në lidhje me

shenjuesin rajonal që është i pëlqyeshëm për aktorët e tjerë. Që nga Marrëveshja e Dejtonit,

një numër i iniciativave dhe institucioneve u prezantuan nga aktorët ndërkombëtarë që kanë

pasur një përshkrim të ndryshëm të realitetit të Ballkanit. Përpjekja këtu është për të krijuar

specifikat e qasjes Evropiane në politikën ndërkombëtare, për të bërë dallimin e aktorëve të

projektit (si në SHBA) dhe për të forcuar qasjet specifike Evropiane.

Vetë Bashkimi Evropian synon të inkurajojë meta-rajonalizim, me dhe pa dashje promovimin

e mimétisme 42. Në këtë aspekt, BE-ja nuk është e ndryshme nga shoqatat e tjera politike që ka

për të pyetur se çfarë vlerash të brëndshme ka sjellja e saj drejt pjesës tjetër të botës. Prandaj,

BE-ja është ajo që paraqiti idenë e një rajonit të Ballkanit Perëndimor, ku ekzistenca e projektit

varet nga agjencia e lindjes së idesë.

Nën-Hipoteza e tretë thotë se Komisioni Evropian ka mbajtur përfaqësime të ndryshme

shoqërore të Ballkanit Perëndimor dhe ka për qëllim krijimin e një shenjuesi rajonal të ngulitur

në një qasje të veçantë, Evropiane. Natyra e marrëdhënieve të BE-së me rajonin nuk i ngjajnë

një "dizajni racional", por më shumë një amalgame të çrregullt.

Koncepti i Ballkanit Perëndimor nuk kishte përmbajtje të veçantë përtej një treguesi gjeografik

si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit. Që atëherë, Komisioni i BE-së ka qenë në I formatuar se

çfarë shenjuesi rajonal është dhe përfaqëson. Duke Studiuar këtë ide, BE-ja ka mbajtur një

numër të variacioneve në përfaqësimin e saj social të shenjuesit rajonal. Sidomos, Komisioni

Evropian ka marrë një rol udhëheqës në një subjekt të ri me përfaqësime të Ballkanit

Perëndimor në lidhje me atë që e përbën Evropiane në aspektin rajonal.

Në studimin tonë të Ballkanit Perëndimor, ajo ka marrë rol kryesor në dhënies substancë të

hartës rajonale të Ballkanit. Komisioni ka vendosur sistematikisht theksin në një konceptual

rajonal si pjesë e përvojës transformuese që vendet e rajonit duhet t'i nënshtrohet për t'u bërë

42 Mimétisme mund të përkthehet për qëllimet e tezës si përsëritje rajonale

15

evropiane.

Tabela e Hipotezave:

Hipoteza kryesore:Ballkani Perëndimor është ajo që Bashkimi Evropian e bën të saj

Një grup i tre nën-hipotezave:

Bashkimi Evropian ka pasur lidhje të gjatë dhe të veçantë historike me rajonin, ose

me Jugosllavinë, ose në formën e Ballkanit Perëndimor

Ballkani Perëndimor është një e shtyrë nga jashtë, ndërtim social i udhëhequr nga

Komisioni Evropian dhe jo një pasqyrim i kushteve lokale dhe realiteteve historike

Komisioni Evropian ka mbajtur përfaqësime të ndryshme shoqërore të Ballkanit

Perëndimor dhe ka për qëllim krijimin I tij si një shenjues rajonal dhe kjo e ngulitur

në një qasje të veçantë Evropiane

Tabela 1.1 Përmbledhje e hipotezave43

1.3 Kuadri teorik I kapitullit te I-rë dhe Konstruktivizmi

Një akrep i kërkon një breshke për ta marrë për të kaluar një lumë. Breshka është e

frikësuar nga pickimi dhe e pabindur, por akrepi e bind atë duke I thënë se nëse e pickon

breshkën, breshka do të fundosej dhe akrepi do të mbytej me të. Breshka pastaj bie dakord;

megjithatë, në mes të lumit, akrepi e pickon atë, duke u fundosur të dy. Kur e pyetën pse, akrepi

shpjegon: "Unë jam një akrep, kjo është natyra ime."

(Fabula popullore e Ezopit)

Kjo fabul e lashtë e folklorit grek synon të japë një perspektivë për jetën: qeniet e gjalla nuk

veprojnë gjithmonë nga interesat personale dhe kalkulimet racionale, por për shkak se natyra e

tyre diktohet në përputhje me rrethanat dhe për shkak se ata janë rritur për të jetuar në një

mënyrë të veçantë në mjedisin e tyre; edhe në qoftë se, në fund, ata mund të përfundojnë duke

dëmtuar veten e tyre. Natyrisht, ne e përdorim këtë shëmbëlltyrë, sepse ne duam të bëjë një

kërkesë në lidhje me çështjet më të gjera të jetës politike ndërkombëtare. Në mënyrë të veçantë,

fabula mund të na ndihmojë të paraqesim pyetje në lidhje me natyrën e aktorëve ndërkombëtarë

dhe se si ata sillen në ndërveprimet e tyre ndërkombëtare. Në vend të përqëndrohemi në

shpjegime utilitare, folklori ngre çështjen e rëndësisë së identitetit të subjekteve dhe se si ata

sillen me të tjerët në mjedisin e tyre natyror.

Kjo tezë përfshin këto supozime të gjera për jetën në këndvështrimin e saj teorik

konstruktivist. Në mënyrë që të kuptojnë përfaqësitë sociale të Ballkanit Perëndimor - si pjesë

43 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27

16

e rritjes së institucionalizimit rajonal të politikës që avokatët e Bashkimit Evropian që nga fundi

i konfliktit të armatosur në mes të viteve 1990 - është e nevojshme për të miratuar një objektiv

që do të na lejojë që të analizojmë dhe për të kuptuar themelet sociale të formimit preferencial

të Komisionit Europian për rajonin. Me fjalë të tjera, çfarë në të vërtetë ka rëndësi në të

kuptuarit e enigmës së hulumtimit janë dimensionet sociale dhe relacionale të ndërtimit të një

rajoni që shtrihen brenda juridiksionit legjitim të Bashkimit Evropian.

Kjo pjesë e tezës ka për qëllim për të bërë një prezantim më të detajuar në favor të një qasje

konstruktiviste për problemin e paraqitur në kapitullin hyrës. Kjo në radhë të parë do të vë

kornizën teorike dhe analitike që i përshtatet mirë eksplorimit të hipotezës së hulumtimit. Të

kuptuarit konstruktivist që është ndërtuar mbi qëllimet për të lidhur komponentët e ndryshëm

që janë të pranishme në ndërtimin e Ballkanit Perëndimor, të tilla si përfaqësitë sociale,

shënjuesit dhe mekanizmat social. Në këtë pjesë, një pasqyrë e shkurtër e konstruktimit dhe

fillesat e tij kryesore do të shpjegojnë kontributin e veçantë që është dhe ofrohet në lidhje me

qasjet rivale para se të lëvizin në analizën e modelit analitik të përfaqësive sociale.

Konstruktivizmi është një teori sociale dhe jo një teori e politikës44, dhe është e

rëndësishme për një numër të disiplinave45 dhe ka dalë kryesisht për të theksuar rolin e

kushtetutës sociale të botës sonë. Afrohet me një kënd filozofik, një këndvështrim i realitetit

shoqëror; i referohet mënyrës që njerëzit perceptojnë dhe funksionojnë në kuadër të aftësive të

ndërgjegjes së tyre46. Një premisë themelore është që realiteti (social) nuk është kuptuar si një

fakt objektiv, por është mbështetur në kuptimet ndër-subjektive. Këto debate të teorizuara në

lidhje me teorinë47 nuk janë në qendër të tezës, por do të diskutohen shkurtimisht se si ato

ofrojnë lidhjen midis Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe disiplinave të tjera. Mund të

argumentojmë se konstruktivizmi thekson më shumë ontologjinë sociale sesa qasjet neo-

utilitare dhe të analizave empirike post-moderniste. Përgjithësisht, Klotz dhe Lynch

argumentojnë se konstruktivistët ofrojnë komplekse, multi-shkakësore, shpjegime

kontekstuale. Çka do të thotë se kushtetuta e botës sonë sociale nuk mund të jetë me një-drejtim

(si shpjegimet shkencore përpiqen për të provuar), sepse njerëzit nuk janë në gjendje për të

kapur kompleksitetin e mjedisit shoqëror. Vëmendja në konstruktim duhet të jetë tek studimi i

forcave komplekse sociale në lojë kur kanë të bëjnë me agjencinë e njeriut, si pjesë e një

konteksti hapësinor-kohor.

44 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27 45 Konstruktivizmi është studiuar nga studiues në fusha të tilla si psikologjia, arsimi, menaxhimi dhe politikat sociale. 46 Ruggie, J. 1998. Constructivist Challenge. F.856 47 Zhao, L. 1991. China's Trade: Theory and Polic. F.378

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-8411.1991.tb00037.x/abstract

17

Stefano GUZZINI i referohet dy bllokadave që kanë favorizuar një kthesë krijuese në

Marrëdhënie Ndërkombëtare; së pari, njohuritë e ngushta që teoria dhe zgjedhjet racionale

ofrojnë dhe e dyta, argumenti I "pandryshueshëm" dhe "rrethor" i botës 'si ajo me të vërtetë

është ", kryesisht nga realistët, të cilët kërkojnë një version të pozitivizmit shkencor (Broën

1992: 90). Disiplina Marrëdhënie Ndërkombëtare ka qenë e dominuar për vite të tëra nga

realizmi kundrejt debatit të liberalizmit I cili ka evoluar në vitet e mëvonshme (që nga 1980),

në atë neorealist kundrejt diskutimit48 neoliberal. Mosmarrëveshjet që u shfaqën në këto debate

u konsideruan si të kufizuara në shtrirje dhe të pafrytshme49. Në njërën anë, ka pasur pak

shqetësim mbi çështjet themelore filozofike dhe meta-teorike që ishin të zakonshme në të dy

paradigmat dhe në anën tjetër, koncepte të rëndësishme që janë lënë anash nga debatet kryesore,

të tilla si normat, idetë dhe identiteti. Shumë studiues kanë zbuluar që konstruktivizmi ka dhënë

një benefit në fushën e politikës; ndërsa për tezën, konstruktivizmi paraqet sfidën thelbësore

në fushën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe studime evropiane. Ajo ka hyrë në studimet e

politikës të Bashkimit Evropian që nga vitet 1990. Jeffrey T. Checkel i cili ka studjuar

gjerësisht çështjet e integrimit evropian thotë se shkëmbimi strategjik që përmblidhet në format

strikte të individualizmit50 metodologjik që nuk merr në konsideratë çështjet themelore të

identitetit dhe interesave të agjentëve.

Kur flasim për konsideratat meta-teorike nga një perspektivë e zakonshme, ne më së

shumti analizojme botën e agjentëve dhe mënyrën se si ata të veprojnë në bazë të një logjike

racionale zgjedhjeje. Në kuptimin racionalist-materialist të hetimit social ne pohojmë se të

gjitha fenomenet sociale janë të shpjegueshme në mënyra që vetëm përfshijnë agjentët

individualë dhe qëllimet e veprimet e tyre. Ata ia atribuojnë aktorëve kapacitetet për të qenë

plotësisht në dijeni të njohurive në dispozicion dhe janë në gjendje për të bërë zgjedhjen

optimale nga një seri e alternativave të bazuara në interesa të paracaktuara. Racionalizmi

favorizon logjikën e konsensusit të veprimit nga aktorë të cilët marrin përsipër mjetet dhe

përfundon llogaritjet në zgjedhjen e kursit të tyre më të mirë të veprimit (kostot dhe fitimet apo

përfitime që kategorizohen në dy fusha kryesore: kostot ekonomike dhe gjeopolitike të sigurisë

48 Për një analizë të zgjeruar lidhur me këtë çështje, shih Baldëin, D., ed, 1993, Neorealismi dhe neoliberalizmi:. Debati

bashkëkohor, Neë York: Columbia University Press, dhe Poëell, R., 1994, Anarkia në Teorinë e Marrëdhënieve Ndërkombëtare: The Neorealist-neoliberal Debate, Organizata Ndërkombëtare, vol. 48, nr. 2, f. 313-344. 49 Checkel, J (1998) 'The Constructivist Turn in International Relations Theory. F.324 50 Individualizmi metodologjik I referohet fenomeneve sociale që duhet të shpjegohen duke treguar se si ato rezultojnë nga

veprimet individuale, e cila nga ana tjetër duhet të shpjegohet me anë të referencës së shteteve të qëllimshme që motivojnë aktorët individual (Ëeber 1968). Kjo përfshin, me fjalë të tjera, një angazhim për parësinë e asaj që Talcott Parsons më vonë

do të quante "kornizë r veprimit të referencës" (Parsons të 1937: 43-51) në shpjegimin social-shkencor. Ajo është gjithashtu e përshkruar ndonjëherë me pretendimin se shpjegimet e fenomeneve "makro" sociale duhet të furnizohen me themele "mikro", që përcaktojnë një mekanizëm veprimi teorik (Alexander, 1987).

18

dhe përfitimet). Çfarëdo aktorët duan (dhe kjo është kanonike për të maksimizuar dobinë), ata

zgjedhin atë që ata besojnë të jenë mjetet më të mira në dispozicion për të arritur qëllimin51 .

Për më tepër, këto qasje të zakonshme theksojnë çështjen e objekteve materiale që kanë një

efekt të drejtpërdrejtë në rezultate52. Ata pretendojnë se çdo ndryshim që ndodh në politika dhe

interesa është një reagim ndaj një ndryshimi në strukturat materiale që shkaktojnë ribalancimin

e brendshëm dhe riorientimin e preferencave. Në mënyrë të ngjashme, llogaritë funksionaliste-

utilitare pretendojnë se aktorët ripërcaktojnë interesat e tyre (fikse) si rezultat i kërcënimeve të

jashtme dhe / ose kërkesat e grupeve të brendshme. Me pak fjalë, ata kërkojnë për të gjetur se

cilët aktorë janë të rëndësishëm në një situatë të caktuar, të kërkojnë aftësitë dhe preferencat e

tyre, dhe në bazë të këtyre të dhënave fillojnë analizat e tyre53.

Kufizimet në shpjegimin e Ballkanit Perëndimor

Ka një sasi të konsiderueshme të punës që kanë shpjeguar dobinë e Ballkanit

Perëndimor në aspektin funksional (ekonomik dhe të sigurisë). Konstruktivizmi është shfaqur

si një kritikë ndaj këtyre supozimeve. Ian Hurd beson se literatura konstruktiviste kryesisht I

kundërvihet materializmit; ndryshe nga Michael Barnett dhe Martës Finnemore të cilët e shohin

racionalizmin si e kundërt me konstruktimin social. Këtu, ne do të diskutojmë kufizimet që

racionalizmi ka kur merret me bërjen e rajonit. Funksionalizmi nuk arrin të lidhë proceset në

‘lojë’ para shfaqjes së Ballkanit Perëndimor. Ka të dhëna se Jugosllavia shërbeu si një grup i

praktikave dhe njohurive për politikëbërësit në Komision; kjo është arsyeja pse do të vëzhgohet

se si procesi I ankorimit i ngjan modeleve të ngjashme para dhe pas 1995. Konsistenca

strategjike për të preferuar blloqet rajonale nuk është domosdoshmërisht fundi, por produkt i

një llogaritjeje racionale të mentalitetit të Unionit. Është e vështirë për të shpjeguar pse aq

shumë burime dhe përpjekje janë shpenzuar për të qasur rajonin. Ishte një tregues i qartë që të

gjithë aktorët lokalë kërkonin marrëveshje bilaterale me BE-në për të çuar përpara qëllimet e

tyre; ndërsa bashkësia ndërkombëtare në mënyrë të barabartë nuk kishte asnjë arsye për të mos

synuar të bashkëpunonte me qeveritë kombëtare në përgjithësi. Megjithatë, Komisioni ka

vepruar në mënyrë aktive për të mbështetur një mendim të ri rajonal pavarësisht mbështetjeve

politike të aktorëve të tjerë Evropian dhe ndërkombëtar - e cila bën të dalë në pah çështjen e

formimit të preferencave dhe kornizat e politikave.

Për më tepër, vendet e Ballkanit Perëndimor si një shenjues I rëndësishëm për politikën rajonale

51 Jupille, Caporaso dhe Checkel. 2003 Integrating Institutions: Rationalism, Constructivism, and the Study of the European

Union. F.12 52 Hurd, I. 2008. After anarchy: legitimacy and poëer in the United Nations Security Council. F.300 53 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.9-10

https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=BzsBkvYAAAAJ&citation_for_view=BzsBkvYAAAAJ:qjMakFHDy7sC

19

u miratuan gradualisht nga komuniteti ndërkombëtar dhe aktorët vendorë. Arsyetimi prapa

evolucionit të tillë nuk është kapur lehtë nga logjika materialiste dhe racionaliste që nuk merr

vëmendjen e rëndësisë së përfaqësimit simbolik dhe ndërtimet e identitetit. Hartimi i politikave

fillon nga sfera e trajektoreve konceptuale që mbush politikat dhe interesat me kuptim - e jo

anasjelltas. Aspekti normativ dhe i ndërtuar nga shoqëria e proceseve politike ndërkombëtare

është një pikë themelore fillestare për studimin e rastit. Si THELEN dhe Steinmo

argumentojnë: Njerëzit nuk do të ndalen në çdo zgjedhje që ata bëjnë në jetën e tyre dhe të

mendojnë për veten e tyre, "Tani çfarë do të maksimizojë interesin tim?" Përkundrazi, shumica

prej nesh, shumicën e kohës, duke ndjekur rregullat e përcaktuara shoqërore, madje edhe kur

e bëjnë këtë mund të mos jenë direkt në vetë interesin tonë.

Ndërtimi mbi këtë argument, ndërkohë që hartuesit e politikave përkatëse të BE-së nuk

e mendojnë vetëm se si ndërveprimet e tyre do të prodhojnë një rezultat të dëshiruar për të

maksimizuar disa përfitime. Ndërsa ata kanë tendencë për të marrë kontekstin social në të cilin

veprimet e tyre zhvillohen që ata të jenë në përputhje me rindërtimin e proceseve shoqërore.

Qasja konstruktiviste e realitetit shoqëror I centralizon këto supozime meta-teorike si mjete

dominuese analitike për të kuptuar marrëdhëniet në mes Komisionit Evropian dhe Ballkanit

Perëndimor.

Kalimi nga një sistem bipolar botëror në një epokë të re solli ndryshime në kampet e

intelektualëve dhe akademikëve për një sërë çështjesh dhe qasjesh. Studiuesit filluan të kishin

pyetje në lidhje me kulturën e sigurisë, shqetësime lidhur me identitetin, etikën e ndërhyrjes

dhe konceptet alternative të rolit të normave në politikën botërore. Vlen të përmendet këtu se

teoricienët e Marrëdhënieve Ndërkomëtare u preokupuan gjithmonë me çështje të tilla, por

shumica përfundoi e nënshtruar me koncepte të tilla të luftës për pushtet dhe konkurrencës

ekonomike. Megjithatë, Shkolla Angleze dhe Hedley Bull (1977) që ishte ndër figurat më të

shquara gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, ishte për të krijuar diskutime në lidhje me rolin e

ideve dhe vlerave në shoqërinë e shteteve. Robert Keohane ka vënë në dukje "faktin që ne nuk

kemi teoritë që do të na mundësojnë për të kuptuar efektet e përfundimit të Luftës së Ftohtë në

politikën botërore që duhet të na bëjë të përulur" (1996: 463). Duke hulumtuar në strukturat

dhe proceset socialo-konceptuale, konstruktivistët demonstrojnë se aspektet jo-materiale

merren të mirëqëna, ndërsa të tjerat mbeten të pashprehura apo të margjinalizuara. Nga ky

kënd, konstruktivizmi social është një perspektivë që lutet për përkujdesje të njëjtave struktura

(sociale), si dhe krijimin e një besimi që të ndikojë në preferenca në mënyra të rëndësishme54.

54 Jepperson, Wendt dhe Katzenstein. 1996. Norms, identity, and culture in national security. F37-65

20

Në të kuptuarit tonë, racionaliteti nuk është i ndarë nga çdo ndikim normativ, tamam si

kontekstet normative që janë në gjendje të kushtëzojnë episodet e zgjedhjes racionale55.

Konstruktivizmi social shikon produktet e ndërveprimit social vis-à-vis në role të caktuara

kulturore dhe përfaqësi sociale. Alexander Wendt argumenton se strukturat intersubjektive u

japin kuptim strukturave materiale dhe kjo është në kuptimin që aktorët të veprojnë. Nga njëra

anë, agjencia e njeriut krijon, riprodhon ndryshimet e strukturave dhe kulturën (sistemet e

kuptimeve të përbashkëta kolektive) me praktikën e përditshme - për dallim nga strukturalizmi.

Një nga pikat fillestare për konstruktivistët është fakti se agjentët kanë qëllime dhe duke

argumentuar e kërkuar në pikëpamjet e tyre të avancuara të botës56. Aktorët nuk fillojnë tabula

rasa57, kur përballen me probleme apo mundësi për të vepruar, por të nxjerrin skemën në para-

ekzistuese, përvojat dhe besimet në lidhje me botën e jashtme dhe normat e thella të rrënjosura

në lidhje me sjelljen e duhur58. Nga ana tjetër, është e rëndësishme për të gjetur forcimin ose

dobësimin e kuptimeve dominante- të shprehura ose si 'fakte' ose si 'realiteti' - që do të ofrojnë

thelbin dhe përmbajtjen e strukturës. Konstruktivistët argumentojnë që struktura59 ndikon me

anë të besimeve të përbashkëta përkufizimin e vërtetë të identitetit, pra interesat, dhe

eventualisht sjelljen60 (GUZZINI 2003). Konstruktivistët bien dakord, me fjalë të tjera, që

aktorët krijojnë kuptime brenda strukturave dhe diskurse nëpërmjet proceseve dhe

praktikave61. Hartat mendore janë tregues i strukturave të tilla me të cilat agjentët interpretojnë

politikën dhe gjeografinë politike. Brenda këtij procesi, institucionet dhe aktorët mund të

ripërcaktohen në mënyrë thelbësore, dhe jo si në neorealizëm. Ndryshe nga perceptimet

racionale ku aktorët I perceptojnë institucionet dhe interesat si faktorë ekzogjene, qasjet

intersubjektive argumentojnë se veprimi politik, identitetet dhe institucionet janë reciprokisht

konstitutive62.

Për të shtuar, pesha e veçantë e forcave konceptuale nuk është as e parëndësishme (si

në neorealist dhe të menduarit neoliberal), e as grumbull i besimeve të individëve, ku idetë janë

të institucionalizuara dhe intersubjektive (siç tregohet më poshtë në Figurën 1.1). Puna e Klotz

dhe Lynch avancon axhendën e hulumtimit dhe e bën të përqëndrohet në studimin e "kuptimeve

55 Finnemore dhe Sikkink. 1998. International Norm Dynamics and Political Change. F.888 56 Klotz dhe Lynch. 2008. Strategies for Research in Constructivist International Relation. F.45 57 Tabula rasa është një frazë latine shpesh e përkthyer si "propozim bosh" 58 Checkel, J; Olsen, J. 2000. A Constructivist Research Program in EU Studies? 59 Konstruktivizmi e sheh strukturën si 'praktikë' sociale, jo si pengesë objektive. Niveli strukturor për konstruktivët është konceptual në dy kuptime: së pari, vetë struktura përfshin një komponent konceptual; dhe së dyti, struktura ka rëndësi për veprim social nëpërmjet besimeve (të përbashkëta). 60 GUZZINI, S 2003 Constructivism and the role of institutions in international relations 61 Klotz, A & Lynch, C 2006. Translating terminologies. F.357 62 Wiener, A. 2006. Constructivist Approaches in International Relations. F.39

http://home.gwu.edu/~finnemor/articles/1998_norms_io.pdf

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1465116501002002004

21

intersubjektive" të cilat lidhin agjentët strukturor të politikës. Kjo është pjesa ku teza fillon

fokusin e saj teorik, analiza e përfaqësive sociale, të cilat ofrojnë një mënyrë për të hapur

preferencat e "aktorëve të arsyeshëm". Përfaqësime të tilla mund të artikulohen në leksione (ku

shpesh janë objekt i diskutimit mes aktorëve) për të justifikuar veprimet dhe / ose të bindë të

tjerët për të vepruar. Studimi në politikën evropiane - nga një perspektivë konstruktiviste -

nënvizon rëndësinë e ndërtimit të përfaqësimit të kuptimeve (kufijtë, rajonet, 'të tjerët', të drejtat

e njeriut - për të përmendur disa). Në kuadër të kësaj analize, idetë ose normat e sjelljes të

përbashkëta ju japin aktorëve kuptime më specifike (dominuese) nga ato që janë të vlefshme

dhe ajo që është mjet legjitim për të marrë mallra me vlerë63.

Figura 1.1 Shpjegim në formë skeme I rolit të kuptimeve (marrë nga Klotz, A. and Lynch, C.,

2008: 9).

Shumë shpesh shkencëtarët socialë [...] harrojnë se politikat, sapo miratohen, ristrukturojnë

proceset e mëvonshme politike.64

Kjo kuotë na kujton natyrën bashkë-konstituive të agjentëve dhe strukturave dhe se procesi

social është thelbësor për të kuptuarit tonë të politikës. Megjithatë, ne kemi përmendur se

konstruktivizmi nuk është një qasje e unifikuar për jetën shoqërore dhe politike. Dijetarët kanë

debatuar gjatë nëse analiza konstruktiviste miraton dhe aksionet më me zgjedhje racionale dhe

qasjet e agjentëve me orientim që kanë për qëllim për të krijuar marrëdhënie shkaku, duke u

përkulur në anën pozitive65 ose në qoftë se ajo është më afër të kuptuarit strukturor që kryesisht

përpiqet për të interpretuar fenomenet dhe kuptojnë domethënien e normave66 dhe venë theks

më të madh në një shumëllojshmëri të teknikave ligjërimore-teorike67. Se çfarë do të thotë

konstruktivizmi interpretohet në mënyra të ndryshme brenda vetë fushës. Kjo tezë nuk e

konsideron të nevojshme për të hyrë në këto debate68 teorike dhe do të përdorë dy kampet më

të gjëra sociale (të përmendura si moderniste apo konvencionale) dhe radikale (ose kritike) ndaj

63 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.15 64 Skocpol, Th. 1992. Protecting Soldiers and Mothers. F.58 65 Klotz dhe Lynch. 2008. Strategies for Research in Constructivist International Relation. F.12 66 Wiener, A. 2006. Constructivist Approaches in International Relations. F.37 67 Checkel, J. 2004. Constructivism and EU Politics. F.231 68 Krijimi i shumë kampeve brenda konstruktivizmit ka gjeneruar në shumë linja ndarëse; ajo ndalon një dialog më holistik;

dhe kjo nuk kontribuon në një kuptim më të mirë të zonave që ka për qëllim të nxjerrë në pah.

22

konstruktivitetit. Kjo tezë është e bazuar në variantin shoqëror konstruktivist.

Përgjithësisht, konstruktivizmi social e sheh rolin e normave dhe ideve sociale si

ndryshore të pavarur dhe kjo ka tendencë të përqëndrohet në rolin konstituiv të institucioneve,

gjithashtu në identitetin dhe interesin e aktorëve. Konstruktivistët social kanë tendencë për të

parë kuptimet intersubjektive si të qëndrueshme, duke mbetur të pandryshuar nga perspektiva

e përkthyesit. Këtu studiuesit shpesh kornizojnë pyetje në lidhje me politikën dhe sjelljen, duke

kërkuar për modele në formimin dhe funksionimin e regjimeve ndërkombëtare ose të

politikëbërjes për të demonstruar se si të merren parasysh normat. Këto qasje janë kritikuar në

tri baza.

Së pari, duke shfrytëzuar normat, idetë dhe proceset sociale në analizën e tyre, ata e

kanë lënë rolin e fuqisë jashtë dashakeqësisë69 së tyre. Për më tepër, për shkak të afrimiteteve

të tyre të ngushta me qasjet racionale, ka një problem me shpjegimin e meta-teorikës, ku në

mënyrë të qartë qëndrojnë në lidhje me teoritë "kufi", të tilla si institucionalizimi. Së fundi,

konstruktivistët konvencional duhet të shpjegojnë në një kuptim më të rreptë se si ata mund të

kombinojnë një ontologji sociale me epistemologjinë me prirje pozitiviste. Megjithatë, këto

'kundërshtime' nuk janë refuzuar nga analizat konstruktiviste; por ata kërkojnë një studim me

aplikim të logjikës konstruktiviste në aspektet e politikës ndërkombëtare. Në veçanti, kjo tezë

është e interesuar për ti hapur rrugë konstruktimit social të ngulitur mirë në studimet e

Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Evropiane dhe për ta bërë atë një pjesë të rëndësishme të

analizave të BE-së.

1.4 Kuadri analitik I Përfaqësimeve Sociale dhe termi Shenjues

Në këtë pjesë, do të shkojmë në thellësi lidhur me kuadrin teorik dhe analitik të tezës.

Përpjekja për të trajtuar çështjen e ndërtimit të Ballkanit Perëndimor na çon në një qasje sociale

konstruktiviste. Në një shënim të përgjithshëm, ky model teorik i mundëson studimit një pjesë

të rëndësishme të qasjes rajonale të BE-së larg nga shpjegimet funksionaliste. Pa kuptuar

miratimin e përfaqësimeve të caktuara sociale të shenjuesve rajonal, është e vështirë për të

kuptuar përmbajtjen dhe zhvillimin e politikave për vendet e Ballkanit Perëndimor.

Ndërtimi i Ballkanit Perëndimor është i bazuar në idetë e kolektivitetit, të artikuluara

në diskursin e Komisionit Evropian; përveç kësaj, çdo bashkëveprim i Komisionit me aktorë

të tjerë të brendshëm apo të jashtëm janë të rregulluara ose të përbëra nga normat (e

qëndrueshme) dhe praktikat e institucionalizuara70. Ne këtu hulumtojmë idetë dominuese dhe

69 Shpesh është shtruar pyetja në këtë drejtim: "Si të bëjmë disa norma të mbizotërojnë dhe të tejkalojnë mbi tjerat?". Kjo

është një pikë e debatit ku disa stresojnë rolin argumentues/ komunikues të ontologjisë sociale (Risse 2000; Sjursen 2002) dhe disa teorinë bindëse (Barnett dhe Finnemore 1999 dhe 2004; Checkel 2003; Johnston 2001). 70 Wiener, A. 2004. European Integration Theory. F.191

23

praktikat e institucionalizuara që janë të qëndrueshme në rrjedhën e studimit.

Një premisë e tillë është e bazuar në pohimet konstruktiviste që me kalimin e kohës

ndërveprimet e ngushta shoqërore kanë promovuar modelet e besimit dhe konvergjencën e

identiteteve71. Në të njëjtën kohë, Komisioni në mënyrë aktive ndërton ose ri-interpreton

kuptimin që përfshin nocione në lidhje me sjelljen e dëshirueshme në komunitetin e saj.

Prandaj, përshtatshmëria e kësaj perspektive teorike është se ai (i) zbulon idetë dominuese dhe

proceset shoqërore që mbizotërojnë në mendimet e aktorëve të BE-së në dritën e perspektivave

alternative, (ii) se hetimet për ndërtimin e një rajoni nënshtrohen dhe (iii) që shtjellon

përmbajtjen sociale të procesit.

Më konkretisht dhe në lidhje me studimin e rastit, kjo tezë do të shfrytëzojë një model

analitik të përfaqësimit social: të kuptojë mënyrën se si Unioni dhe Komisioni Evropian në

veçanti kanë ndërtuar një përfaqësim të Ballkanit Perëndimor përmes kohës. Hulumtimi do të

shqyrtojë së pari proceset të cilat aktorët / sipërmarrësit kanë iniciuar aktivitetin rajonal.

Korniza cilësore do të analizohet në mënyrë që të kuptohet se si Komisioni ka ardhur për të

formuluar preferenca të veçanta për vendet e Ballkanit Perëndimor. Së dyti, teza eksploron

idenë se Ballkani Perëndimor është një shenjues rajonal me karakteristika të ekspozuara dhe se

Komisioni ka atributet për të përfaqësuar një sistem rajonal modern Evropiane dhe jo vetëm

një njësi ekonomike të strukturuar rreth prioriteteve funksionaliste. Përveç kësaj, përmbajtja

sociale e Ballkanit Perëndimor i referohet një shenjuesi të hapur. Së treti, ne tregojmë për

mënyrën se si aktorët e provuar kanë qëllim për të "shitur" idetë politike të aktorëve të tjerë72.

Në këtë aspekt, ne jemi të shtyrë për të kuptuar mekanizmat social që ndihmojnë

ndërkombëtarizimin e shënjuesve 'politik' dhe objektivizojnë dhe plotësojnë përmbajtjen e tyre

brenda qasjes rajonale.

Më poshtë, do të shpjegohet më në detaje se si kuptohet çdo koncept dhe se si ajo lidhet

me kornizën teorike gjithëpërfshirëse që teza paraqet. Në literaturën aktuale, nuk ka një kornizë

të veçantë me të dhënat operacionale të konceptit, i cili është një boshllëk që kjo tezë ka për

qëllim për ta mbushur. Gjithashtu, provat nga bota empirike do të plotësojnë analizën, për ta

justifikuar zgjedhjen teorike të bërë. Figura 1.2 më poshtë përpiqet për të paraqitur në mënyrë

skematike kornizën e përgjithshme analitike.

71 Atkinson, C. 2006. Constructivist Implications of Material Power: Military Engagement and the Socialization of States,

1972–2000. F.510 72 Elgström, O., 2000. Norm negotiations. The construction of new norms regarding gender and development in EU foreign aid policy. f.458

24

Kuadër Analitik I Përfaqësimeve Sociale

Figura 1.2

Teza përdor konceptin sociologjik të "përfaqësimit social ' dhe se si ajo përshtatet mirë me

problematikën gjithëpërfshirëse: si BE-ja ka ndërtuar Ballkanin Perëndimor. Përfaqësitë

sociale janë të përcaktuara në këtë tezë si elaborat institucional të imazheve dhe koncepteve

ndaj shënjueseve politike të cilët ndihmojnë për të organizuar format e politikës. Një

përfaqësim social nuk është as statik dhe as gjithnjë në ndryshim, sepse në këtë rast ai e humb

esencën dhe vlerën e tij analitike. Ky është një fenomen kolektiv që ka të bëj me një komunitet

i cili është i bashkë-ndërtuar me fjalë dhe veprime të bashkërenduara të aktorëve73.

Përfaqësimet sigurojnë motivimin për veprim që është i pakalueshëm për racionalitetin dhe në

thelb, t’ju mundësojë agjentëve argumente për formulimin politik; si dhe, mund të kthejnë

shtigje të caktuara të veprimeve të mundshme (bashkëpunimit dhe integrimit rajonal), ndërsa

rrugët e tjera të bëhen (përdorimi i kërcënimeve, shkeljen e të drejtave të pakicave) të

pamendueshme. Ato i atribuohen aktorëve të vërtetë, siç është Komisioni Evropian, i cili I

objektivizon ato në preferenca dhe politika. Ata janë njëkohësisht produkte të veprimeve që

rindërtojnë rregullat dhe kanë ndikime mbi veprimet që zhvendosin sjelljen që të përputhet me

rregullat. Përfaqësitë e institucionalizuara përcaktojnë kuptimin e veprimeve sociale nëpërmjet

'Ndërveprimit reciprok' që është krijuar dhe zbuluar nga struktura relativisht afatgjata që

shoqërojnë kuptimin e përcaktimit të identiteteve dhe interesave74. Duke përmbledhur vlerën

analitike të përfaqësive sociale, ajo ka një rëndësi të dyfishtë: (a) punon në nivel mesatar

ndërmjet interesave të aktorëve dhe fokusohet në makro proceset strukturore të cilat zakonisht

lënë pas dore rolin e aktorëve; dhe (b) i referohet një procesi që ndërton realitetin75. Më

konkretisht, politikat e Bashkimit Evropian janë diskutuar shpesh në forume politike, në

tavolina diplomatike dhe në media. Duke përdorur pajisjen analitike të përfaqësive, kjo do të

73 Wagner, W. 1999. Why the EU's CSFP will remain intergovernmental. F.96 74 Wendt, A. 1992. Anarchy is What States Make of It: the Social Construction of Power Politics. F.406 75 DEAUX, K. dhe PHILOGÈNE, G. 2001. Bridging Theoretical Traditions. F.5

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/casp.739/abstract

25

na lejojë për të kuptuar pse politikat dhe preferencat e caktuara janë iniciuar. Kapitulli do ti

kushtojë një pjesë të madhe analizash për të përcaktuar: së pari, marrëdhënien midis

përfaqësive sociale dhe konceptin e shenjuesit si objekt në ndërtim e sipër; dhe së dyti, shfaqjen

dhe funksionalizimin e kësaj kornize analitike. Këto dy karakteristika na çojnë për të hulumtuar

se si përfaqësimet sociale adresojnë objektet politike. Është pranuar se ky bashkëpunim "E bën

të vështirë për të ndërtuar modelet dhe zinxhirët e shkakut"76. Shpesh, lidhjet midis të dyjave

janë pranuar në parim, dhe nuk përpunohen me detaje teorike apo empirike. Megjithatë, në

lidhje me Bashkimin Evropian, interesi i këtij neni, shtrihet në sinergjinë e të 'qenurit' dhe të

'bërit'77. Literatura mbi përfaqësimin social argumenton se dy procese kanë të bëjnë me

mënyrën se si ne duhet ta konceptojmë këtë marrëdhënie sinergjike: procesi i ankorimit dhe

procesi i mishërimit78. Këto dy procese janë të domosdoshme për këtë kornizë analitike.

Procesi I ankorimit i referohet studimit të lidhjeve që bëhen për shenjuesit në mënyrë

që të përcaktohen proceset strukturore. Sociologjia I kërkon kërkuesve të lidhen me njohuri të

mëparshme për ngjarjen e re; qëllimi është për ti bërë të kuptueshme shenjuesit, për ti bërë një

grup (të njerëzve apo shteteve) që të kuptojnë skemën më të njohur79.

Ballkani Perëndimor është një studim rasti që lejon që kjo tezë të zbulojë procesin e formulimit

dhe përfaqësime të shenjuesve rajonal të Bashkimit Evropian. Procesi ka qëllim objektivizimin

dhe ankorimin dhe do të diskutohet në detaje më poshtë. Figura 1.2 u përpoq për të paraqitur

në mënyrë skematike kuadrin e përgjithshëm analitik.

Interesi fillestar në konceptin e shënjueseve nga vjen dhe puna e Ernesto Laclau i cili ka punuar

sistematikisht në këtë ide. Në dy libra, ‘Emancipimi’dhe ‘Mbi arsyet populliste’, Laclau

argumenton se një shenjues është i rëndësishëm për aktorët politikë, kur formulojnë identitetin

dhe kur me qëllim përpiqen të përshkruajnë dicka tjtër, ndryshe nga vetja e tyre. Ky shenjues

përfaqësohet nga aktorët në mënyrë të tillë që shenjuesi fiton veçantitë e përfaqësimit

dominues. Dy karakteristika të shenjuesve janë me interes për këtë studim këtu: se si ndërtohet

një shenjues, përmbajtjen dhe kuptimin e tij.

Para së gjithash, Laclau argumenton se bashkësitë politike ndërtojnë shënjuesit jo si

diçka ekzogjene për veten e tyre, por si potencial tonin, për shkak të nevojës për ti transformuar

ato - e cila është e mundur vetëm në qoftë se ne I pozicionojmë shenjuesit në një gamë të

afërsisë me veçoritë tona (shembuj këtu mund të jetë një sistem demokratik, një komunitet i

qetë dhe një ekonomi e tregtisë së lirë). "E vetmja mundësi për të pasur një të vërtetë nuk është

76 Meyer, C. 2011. Solidifying Constructivism: How Material and Ideational Factors Interact in European Defence. F.672 77 Bretherton, C dhe Vogler, J. The European Union as a Global Actor. 78 Sarrica, M dhe Contarello, A. 2004. Peace and Ëar as Social Representations. F.550 79 Bartlett 1932, cf. Moscovici dhe Markova 1998Theory and Method of Social Representations. F.377

http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1657-92672010000200002

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0ahUKEwj3xO7jqMvRAhUBESwKHU-xCoQQFggcMAE&url=https%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fpublication%2F30522734_Theory_and_Method_of_Social_Representations&usg=AFQjCNFFS5fGezyxEorasl-QMyMFxUxp6A&bvm=bv.144224172,d.d24

26

thjesht një element neutral më shumë, por një i përjashtuar, diçka që tërësia e përjashton nga

vetja në mënyrë që të përbëjë vetveten"80. Kjo është mënyra që një aktor mund të formojë /

transformojë shenjuesit në mënyrë që të vendosë preferencat dhe idetë e tij.

Duke lëvizur përtej Laclau, dhe duke punuar në mënyrë specifike me dobitë e tij për kapitullin,

pohojmë se shenjuesit nuk mund të përcaktohen dhe përfaqësohen plotësisht, për shkak se është

në negociata nga një shumëllojshmëri forcash. Konceptimi I shënjueseve nënvizon rëndësinë

e angazhuar dhe paqartësitë që e shoqërojnë81. Kjo do të thotë se "bota e shënjueseve" është

çështje e procesit dhe jo konkrete. Ky proces i I futjes së informacionit apo përmbajtjes është

në mënyrë të pashmangshme një proces politik. Prandaj, kemi ardhur në një konkluzion të

rëndësishëm, i cili është që shënjuesit kanë një natyrë të dyfishtë dhe se përfaqësitë sociale

përfshijnë dy aspekte të shenjuesve:

(A) shenjuesi (Ballkani Perëndimor) dhe karakteristikat e tij faktike

(B) nënkupton që i referohet asaj që përfaqëson, do të thotë se procesi i agjentëve të

ndryshëm dhe forcave në përmbajtjen e shenjuesit

Sjellja e këtyre elementeve në kuadrin analitik të tezës, con përpara idenë, se ndërtimet rajonale

janë të ndjeshme ndaj sfidave sociale dhe normative, në lidhje me kuptimin e tyre. Aktorët

politikë kanë kontestuar ose përforcuar ekzistencën e shënjueseve dhe përmbajtjen e tyre. Ky

hulumtim gjithashtu beson se përfaqësimi i Komisionit Evropian na ndihmon të fitojmë një

kuptim më të mirë të proceseve të dyfishta të formimit dhe urdhërimit të një shenjuesi dhe, në

të njëjtën kohë, shenjuesi në vetvete jep një rol dhe kuptim për komunitetin politik në të cilin

është formuar.

Në këtë pjesë, ne shkojmë në elementin final qendror të kuadrit analitik të përfaqësive

sociale. Proceset ankoruese dhe të objektivizmit trajtohen si një komponent kyç për të studiuar

qasjen e Bashkimit Evropian për Ballkanin Perëndimor si një produkt i një mekanizmi me bazë

në Bruksel. Lidhjet e krijuara në mes të aktorëve (sipërmarrësve në Bruksel) dhe politikave

fund-produkt të tyre janë objekt i studimit. Linjat e mbështetjejes që janë krijuar në një mjedis

të institucionalizuar të cilat lidhin "të qenit" të BE-së për Ballkanin Perëndimor, si dhe praktikat

që kanë qëllim objektivizmin, të cilat lidhin shenjuesit me 'të bërit' të BE-së, janë procese që

duan një qartësi analitike dhe dalluese. Më poshtë, proceset ankoruese dhe të objektivizmit

japin një shtjellim të hollësishëm se si ata janë të informuar dhe sigurojnë përmbajtje të

shenjuesve të hetuar. Secili proces merr një qasje analitike për të ndihmuar ndjekjen dhe

80 Laclau, E. 2005. Populist Reason. F.70 81 Brigg, M dhe Muller, K. 2009. The Governance of Complexity. F.133

https://books.google.al/books?id=AWqLAwAAQBAJ&pg=PA118&lpg=PA118&dq=Brigg+and+Muller+2009&source=bl&ots=NW6nnDTZhb&sig=42zL8dglezJPY7YnWPm9iVv730M&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjQwqy7rcvRAhWjZpoKHf56BZcQ6AEIJDAD

27

ndërtimin e përfaqësive sociale të Ballkanit Perëndimor. Shqyrtimi i procesit të ankorimit në

dokumentet dhe diskurset e Unionit na drejton për të hetuar marrëdhëniet

strukturore/thelbësore të Bashkimit Evropian dhe shenjuesve rajonal që ne përqëndrohemi, në

vendet e Ballkanit Perëndimor. Ndarja e asaj që përbën procesin e ‘të bërit’ të BE-së janë

shtjelluar nga dy literaturat përkatëse konstruktiviste në studimet Evropiane dhe studimin e

vërtetë të materialeve të shkruara dhe me gojë, të prodhuara nga vetë BE-ja.

Në këtë kuptim, dallojmë tri shtylla që përbëjnë proceset strukturore që përcaktojnë BE-në:

a. konceptet e identitetit të asaj që qëndron për termin ‘Europian’,

b. normat për nevojën e bashkëpunimit dhe integrimit në një kontekst rajonal, dhe

c. praktikat dhe përvojat e kaluara të Komisionit (Figura 1.3)

Identiteti

Normat Shenjuesi

Praktikat dhe

Eksperiencat

Figura 1.3

Identiteti

Identiteti është një pjesë e rëndësishme sepse "ata ju thonë ju dhe të tjerëve kush jeni

ju, dhe ata ju thonë ju, kush janë të tjerët"82. Identiteti nënkupton një konceptim të vetë-

organizuar në rregulla që përputh veprimet me situatat83. Aktorët jo vetëm që mendojnë dhe

veprojnë në bazë të identitetit që ata atribuojnë të tjerët, por edhe bazuar në mënyrën se si të

kuptojnë dhe të riprodhojnë identitetin e tyre me praktikën e përditshme.

Ky bashkëveprim njohës gjërësisht pozicionon kufijtë e grupit, dmth atë që është brënda dhe

atë që është jashtë, bazuar në thelbin e asaj që do të thotë të jetë Evropian84. Këtu, ne duam të

prezantojmë një kategori tjetër, më "ndërmjetës 'i cili pohon se një grup mund të jetë as pjesë

e ‘të tjerëve' por as një pjesë e 'Ne '(shih Figurën 1.4). Duke u përpjekur për të kuptuar rolin e

Komisionit për ndërtimin e Ballkanit Perëndimor, ne jemi në përputhje me një llogari

sociologjike të institucionalizuar që e pozicionon Komisionin si një ndërtues aktiv të identitetit

82 Hopf, T. 1998. The Promise of Constructivism in International Relations Theory. F.175 83 Egeberg, M. 1999. The Impact of Bureaucratic Structure on Policy Making. F.458 84 Neumann, I. 1996. Russia and the Idea of Europe: A Study in Identity and International Relations

https://www.jstor.org/stable/2539267

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1467-9299.00148/abstract

28

me pikëpamjen e thelbit të qenit anëtar i grupit.

Figura 1.4 Ballkani Perëndimor si ‘ndërmjetës’

Identiteti që përpiqemi për ta shfrytëzuar në kapitull I referohet ideve rreth anëtarësimit në një

bashkësi shoqërore dhe në një kuptim të ndryshëm nlidhje me komunitetet e tjera. Shfrytëzimi

I identitetit si një proces strukturor që lidhet me shënjuesit, duke theksuar (a) kushtetutën e

kufijve për komunitetin dhe (b) ballafaqimin e standardeve të sjelljeve të BE-së me përvojat e

fundit të papranueshme të Ballkanit dhe të Evropës. E shkuara është e lidhur me identifikimin

e idesë së "Evropës", një aspekt kulturor i identitetit, që korrespondon me historinë, qytetërimin

dhe ngjashmëritë sociale. Ky i fundit ka të bëjë me BE-në si një komunitet politik që ndërton

identitetin qytetar post-kombëtar në lidhje me karakteristikat politiko-juridike, të tilla si

parimet demokratike, të drejtat e njeriut dhe të marrëdhënieve të mira rajonale. Ato janë të dyja

pjesë thelbësore e identitetit evropian, por janë mbajtur në mënyrë analitike më vete në kapitull.

Argumenti është se sa më afër të jetë perspektiva e anëtarësimit, aq më shumë përbërësit

qytetarë të identitetit Europian do të theksohen dhe paralajmërohen nga Komisioni Evropian.

NormatProcesi i dytë strukturor diskuton mënyrën se si Ballkani Perëndimor është ankoruar

nga çështjet e normave. Normat rrjedhin për shkak të besimit në ideale dhe vlerat e mishëruara

në to, edhe pse ndjekja e normave mund të mos ketë asnjë efekt në mirëqenien e tyre85. Normat

përmbajnë atë që "duhet" dhe atë që "Nuk duhet”që shpesh rrjedhin logjikisht nga diskurset

përkatëse. Bazuar në këtë, normat japin udhërrëfyesin njohës për të përshtatur përgjigjen me

problemet e perceptuara si të përbashkëta. Në fokus të hulumtimit tonë, do të hartohet një set I

identifikueshëm normash që janë marrë nga sipërmarrësit e Komisionit për të formuar qasjen

rajonale për Ballkanin Perëndimor. Në rastin tonë, bateria normative rrjedh nga traktatet dhe

acquis communautaire86 që formon bazën e formimit të përfaqësimit të Komisionit mbi

çështjen e Ballkanit Perëndimor. Vlerat dhe normat e mishëruara në thelb fuqizojnë

85 Finnemore dhe Sikkink. 1998. International Norm Dynamics and Political Change. F.898 86 Seti I dokumenteve të ligjeve Europiane

Europa/ Ballkani

Unioni Europian Perëndimor

http://home.gwu.edu/~finnemor/articles/1998_norms_io.pdf

29

Komisionin për të ndjekur synime normative dhe kërkesë konformiteti. Prandaj, forca lëvizëse

qe shtyn përpara qasjen rajonale është normative - normat që lidhen me perspektivat rajonale I

hapin rrugë vendosjes së preferencave të BE-së, motivojnë sipërmarrësit dhe ofrojnë arsyetime

për politikat qe do merren. Perspektiva e anëtarësimit të Ballkanit Perëndimor është e qartë,

ndaj duhet vënë theksi mbi normat e veçanta të BE-së në qasjen rajonale. Me fjalë të tjera, sa

më afër diskutimi mes BE-së dhe Ballkanit Perëndimor, aq më shumë normat e BE-së bëhen

të përhapura në përfaqësimin social të Komisionit për Ballkanin Perëndimor (për shembull, në

lidhje me normat më të gjera ndërkombëtare).

Praktikat dhe përvojat

Komisioni Evropian është organi mbikombëtar që ka përgjegjësi të dyfishtë për inicimin e

politikave dhe si mbrojtës i traktateve87. I ngarkuar fillimisht me përgjegjësinë për koordinimin

e ndihmës financiare për shtetet88 e tranzicionit, ka arritur më pas në masë të madhe të zgjerojë

përgjegjësitë ligjore të saj.

Megjithëse është pranuar rrjeti I gjerë i ekspertizës teknike (organizativ si know-how

dhe mundësitë informative) aftësia e saj dhe dëshira për të vepruar si një sipërmarrës politik.

Ekspertiza e nevojshme burokratike dhe praktike për një transformim të gjerë duke filluar nga

mjedisi i jashtëm i mungon ministrive kombëtare dhe shumë institucioneve financiare

ndërkombëtare - e cila edhe pse nuk duhet të çoj në këtë përfundim sepse Komisioni ka njohuri

të specializuara ose ndonjë ekip të posaçëm (shumica e zyrtarëve kanë qenë trajnuar vetëm në

programet e ndihmës së Botës së Tretë)89.

Megjithatë, qendërsia në mekanizmat e Brukselit i lejoi Komisionit për të zhvilluar

praktika të reja (formale dhe joformale) - si ajo e studiuar në këtë hulumtim në lidhje me

Ballkanin Perëndimor. Strukturat institucionale të BE-së u mundësojnë aktorëve

mbikombëtare të interpretojnë një realitet kompleks, për të ndërtuar pika kontakti për shqyrtim

dhe, në fund, të formojnë një axhendë të re të politikës. Përvojat dhe praktikat e kaluara janë

përcaktues thelbësorë i asaj që Komisioni Evropian e konsideron si "normale" në marrëdhëniet

ndërkombëtare90 .

Ato janë struktura të cilat I lejojnë Komisionit për të zhvilluar ide dhe preferenca në një

modë të politikave të vetë-mësuara. Aftësia e vendeve të Ballkanit Perëndimor për të "krijuar

87 Laffan, B. 2004. Ireland and Europe: continuity and change. F.86 88 Në Samitin e G-24 në Paris në vitin 1989, Komisioni iu kërkua të koordinonte që të zhvillonte programin e ndihmës PHARE. Programi i zgjeruar për të përfshirë pothuajse të gjitha shtetet në EQL dhe më vonë do të bëhej një instrument kyç I 'para-anëtarësimit ". 89 Tatham, S. 2009. Understanding Strategic Communication. F.272 90 Manners, I. and Whitman, R. G., 2003. The 'difference engine': constructing and representing the international identity of

the European Union. f.393

30

marrëdhënie normale mes vetes" 91 është e lidhur me aftësinë e Komisionit për të projektuar

një model evropian që korrelohet fuqishëm me "zonat ku BE-ja ka një kompetencë të

rëndësishme, peshë dhe ekspertizë". Ne presim për të vëzhguar pohimin se qasja rajonale është

modeluar në përvojat dhe praktikat institucionale evropiane, dhe falë kësaj integrimi i Ballkanit

Perëndimor në BE do të jetë më I afërt. Pas shpjegimit të procesit të ankorimit, ky kapitull do

të synojë të shtojë mënyrën në të cilën përfaqësimet tregojnë zhvillimin dhe transmetimin e

politikave dhe interesave.

Kryesisht, ka pasur pak lidhje si me mekanizmat që aktorët ndërkombëtarë përdorin për

të transformuar konceptet dhe idetë në subjekte reale të jetës politike ndërkombëtare. Në

seksionin e ardhshëm, ne do të analizojmë mekanizmat sociale që mundësojnë përfaqësitë

sociale të shënjueseve të 'shitur' tek të tjerët.

Më lart u pohua se përfaqësimi social i Ballkanit Perëndimor kërkon një proces të

objektivizuar, që i referohet të 'bërit të gjërave’ nga BE-ja. Për të ilustruar këtë proces,

hulumtimi do të shikojë mënyrën se si BE-ja dhe të tjerët arsyetojnë, komunikojnë dhe

veprojnë.

Literatura këtu merr në analizë mekanizmat social si mënyrë optimale për të ilustruar

procesin me qëllim objektivizmin e shënjueseve. Këto mekanizma përshkruajnë: (a) krijimin e

modeleve të besimit dhe konvergjencës92 dhe (b) logjikën që e bën të kuptueshëm realitetin

shoqëror93. Në veçanti, mekanizmat shoqëror mund të kuptohen si ato element të qëndrueshëm

që ofrojnë një llogari të besueshme.94 se si përfaqësitë sociale të Komisionit Evropian kërkojnë

shenjuesit e tyre rajonal, Ballkanin Perëndimor, të lidhur me probleme dhe mjete politike.

Tani i afrohemi misterit kërkimor nga një këndvështrim social konstruktivist, i

qëndrueshëm (ose jo) ku miratimi i arsyetimeve të caktuara është i rëndësishëm në procesin e

objektivizmit. Identifikohen tre mekanizma social të qëndrueshëm që shfaqen rregullisht në

përfaqësimin e preferencave politike të Komisionit, siç tregohet në Figurën 1.5 më poshtë:

a. Legjitimimi

b. Përshtatshmëria

c. Institucionalizimi

91 Komisioni Evropian 2002: 4 92 Finnemore, M. 2008. Paradoxes in Humanitarian Intervention. F.75 93 Hernes, G. 1998. Real virtuality. F.74 94 Hedstrom, P & Swedberg, R 1998. Social mechanisms: An analytical approach to social theory. F.75

31

Figura 1.5

Legjitimimi

Specifikimi I mekanizmave, fillon me legjitimimin. Analitikisht, ka të bëjë me shkallën në të

cilën një procedurë vendimmarrjeje mund të justifikohet me argumente të arsyeshme95. Me

qëllim që të transformohet një zonë gjeografike, Komisioni, në emër të BE-së, e kryen jo me

mjete shtrënguese, por me mjete të buta, i cili lejon që të krijohet një marrëdhënie varësie.

Mungesa e njohjes së ligjshmërisë nga BE-ja për të formuar një njësi rajonale mund të krijojë

një krizë të padëshiruar. Urdhërat e suksesshëm dhe të qëndrueshëm kërkojnë legjitimitetin e

disa strukturave në mënyrë që të vazhdojnë dhe të kenë prosperitet96. Praktikat organizative

mund të transferohen nga një grup në tjetrin, për shkak se elementet e institucionalizuara mund

të “infektojnë" elemente të tjera në një sëmundje ngjitëse të legjitimitetit97. Legjitimiteti mund

të lidhet me një përfaqësim të përbashkët, i cili në disa raste mund të përkthehet si "besimi në

një fat të përbashkët"98. Në mungesë të legjitimitetit, rrugët e përfaqësive sociale bëhen rrugë

pa rrugë-dalje. Komisioni Evropian, si një aktor jo-shtetëror, është më i prirur për të përdorur

burimet jo-materiale për të nxitur përfaqësimin e tij social dhe për tu bërë dominues, rrjedhë e

dëshirueshme për komunitetin lokal, Evropian dhe ndërkombëtar. Projekti i BE-së zhvillohet

dhe pohon vetveten nëpërmjet legjitimimit në bazë të një karakteri normativ të pranuar,

ekspertizën know-how dhe lidhja e saj me një identitet masiv Europian. Legjitimimi i Ballkanit

Perëndimor është një proces i domosdoshëm për krijimin e përfaqësimit social të Komisionit,

në thelb përfshin aspektet e kufijve simbolik të grupeve (Ne, Ata, Ndërmjetësit) dhe në

ekspertizën e punësuar të një strukture të qartë ligjore (ndërkombëtare). Kjo mund të ndihmojë

në shfaqjen, ndryshimin ose zhvillimin, dhe përfaqësimin e komuniteteve të reja politike në

Evropë.

95 Neyer, J. 2000. European Integration. F.121 96 Finnemore, M. 2009. The Purpose of Intervention. F.62 97 Zucker, L. 1987. Institutional Theories of Organization. F.446 98 Van Ham, P. 2010. Social Poëer in International Politics. F.14

http://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.so.13.080187.002303

32

Përshtatshmëria

Procesi i objektivizmit në kuadër të përfaqësive sociale është i lidhur me një logjikë të

përshtatshmërisë, procedurave ndër-organizative dhe diskursit të legjitimitetit. Qasjet

konstruktiviste në fushën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Integrimeve Evropiane të

mbështetura në rregullat e reja miratohen kur aktorët janë të bindur për përshtatshmërinë e tyre.

Për të marrë vendime brenda logjikës së përshtatshmërisë, vendimmarrësit duhet të jenë në

gjendje të përcaktojnë se çfarë identiteti kanë, çfarë situate është, dhe çfarë veprimi është i

përshtatshëm për ta në situatën në të cilën ata e gjejnë veten99. Përcaktimin se cilat norma dhe

praktika aplikohen në situata të veçanta përfshin procese të sofistikuara të arsyetimit100.

Përcaktimi i karakteristikave të përshtatshmërisë në këtë kuadër konceptual, është një faktor që

fuqizon shenjuesit rajonal për të bërë një përfaqësim dominant mbi alternativa të tjera apo ato

kontradiktore. Për tu futur në logjikën e përshtatshmërisë në marrëdhëniet shoqërore:

Aktorët mund të pyesin veten "Çfarë situate është kjo?", "Çfarë duhet të bëj tani?" në vend që

të pyesin "Si mund ta marr atë që dua?” Aktorët shpesh duhet të zgjedhin mes shumë detyrash,

detyrimesh, të drejtash dhe përgjegjësish të ndryshme me pasoja të mëdha sociale, por të

kuptuarit e zgjedhjes varet nga mirëkuptimi, jo nga maksimizimi i shërbimeve, por normat dhe

rregullat shoqërore që strukturojnë atë zgjedhje.101

Në rastin tonë, ne jemi duke kërkuar ata aktorë të BE-së që përpiqen për të zbatuar

rregullat dhe politikat që janë "gjëja e drejtë për të bërë" e cila do të nënkuptonte një ndryshim

në vlera dhe interesa. Komisioni Evropian evidenton një problem dhe shikojnë njohuritë e tyre

në dispozicion për të identifikuar se cilat mjete janë më të përshtatshme që I mundësojnë

Unionit të ushtrojë një ndikim të fortë. Kjo nënkupton që përfaqësitë e Komisionit kanë marrë

të mirëqëna disa tipare të caktuara të hartimit të politikave që duhet të rishikohen pavarësisht

nga kontekstet specifike në mjedisin e tyre. Promovimi i një strukture rajonale në punët e

Ballkanit Perëndimor nga ana e BE-së u bë standard mbizotërues i përshtatshmërisë kundër të

cilave mund të dalë një seri e re e politikave dhe të konkurojë për mbështetje.

Institucionalizimi

Një tjetër mekanizëm social që i jep kuptim akoma më shumë për shenjuesit rajonal janë

autoritetet racionalo-ligjore të tilla si organizatat, rregullat dhe ligjet102. Në politikën

ndërkombëtare, ka një shkallë të caktuar të institucionalizimit dhe ekspozimit ndaj

bashkëpunimit që përfundimisht do të krijonte një mjedis të qëndrueshëm mirëbesimi për të

99 Egeberg, M. 1999. Transcending Intergovernmentalism? Identity and Role. F. 458 100 Finnemore, M. 1996 Psychology and Constructivism in International Relations. F.29 101 Finnemore, M dhe Sikkink, K. 1998. International norm dynamics and political change. F.914 102 Finnemore, M. 2008. Paradoxes in Humanitarian Intervention. F.68

https://books.google.al/books?id=uU-_yphJezsC&pg=PA247&lpg=PA247&dq=Finnemore,M+1996+constructivism&source=bl&ots=F0tjokv39b&sig=w9nGFRdAha4ucmwS09ULdEiPvmo&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjksK3AvMvRAhXEIpoKHWa_Al0Q6AEISDAG

33

ndërvepruar me argumente 'kuptimplotë’103. Institucionalizimi i referohet një rruge ku

përfaqësitë evulojnë në institucione - një politikë-zgjedhje që është një praktikë e veçantë dhe

e standardizuar e BE-së në përgjithësi. Shkalla e institucionalizimit është një aspekt i

rëndësishëm që reflekton nivelin dhe cilësinë e ndërveprimit. Ne mund të kemi

institucionalizim minimal (mungesa bazë formale e ndërveprimit), të strukturuar (procedura të

kodifikuara dhe disa dikastere) dhe ndërhyrës (spektër të gjerë të dikastereve zyrtare për

ndërveprim në nivele të shumëfishta). Institucionalizimi si një mekanizëm, që u jep kuptim

imazheve dhe koncepteve që Komisioni mban, sistemon jo vetëm marrëdhëniet ekonomike dhe

të sigurisë, por vë në jetë idetë dhe preferencat kolektive për gjendjen e punëve të shenjuesve

rajonal. Krijimi i rregullave dhe institucioneve lejon që BE-ja të formalizojë dhe thellojë

ndërveprimin midis institucioneve të saj dhe aktorëve lokal, sic janë qeveritë, elitat apo

shoqëria civile. Modelet e eksportuara të BE-së kanë "një bazë të fortë të të menduarit

teknokratik". Me fjalë të tjera, ne do të presim rritje natyrash të institucionalizuara dhe qasjes

rajonale për të prodhuar dhe konsoliduar vizionet për Ballkanin Perëndimor.

Në përmbledhje, e gjithë analiza e mësipërme e këtij seksioni përbëhet nga kuadri

analitik që do të zbatohet dhe është zbatuar për Ballkanin Perëndimor. Secili kapitull empirik

do të strukturohet në bazë të qasjes teorike që është detajuar më parë; duke filluar me

përfaqësimin social që mbizotëron në periudha të caktuara historike, dhe pastaj duke lëvizur

për të përcaktuar përmbajtjen e shenjuesve në ndërtim e sipër dhe duke u fokusuar në dy

procese thelbësore, atë të ankorimit dhe objektivizmit.

"Unë jam pyetur shpesh se ku shtrihen kufijtë përfundimtarë të Evropës. Përgjigja ime është

se harta e Evropës është e përcaktuar edhe në mendje, jo vetëm në tokë. Gjeografia vendos

kornizë, por në thelb është vlera, që i bën kufijtë e Evropës. Zgjerimi është një çështje që flet

mbi pasurimin e zonës me vlera evropiane, me bazat sic janë liria, solidariteti, tolerance, të

drejtat e njeriut, demokracia dhe sundimi i ligjit. "

(Olli Rehn, ish-komisioneri i zgjerimit, janar 2005)

Citati nga ish Komisioneri për Zgjerimin është tregues i një konceptualizimi gjithëpërfshirës i

politikave të kryera nga Komisioni Evropian, kur është fjala për të mbrojtur Evropën dhe idenë

evropiane: Zgjerimi nuk është një ngjarje që ndodh një herë, por qëndron për një proces

afatgjatë që konsiston në zgjerimin e hapësirave normative të Bashkimit Evropian. Korniza

analitike studion mënyrën se si "BE-ja bën politikë" dhe si agjencitë e jashtme të Komisionit

përputhen me aspektet konceptuale. Përveç kësaj, ky fokus i ngushtë në aspektet e hartimit të

103 Manea M-G. 2009. How and why interaction matters. F.31

34

politikave të BE-së ndihmon në trajtimin e Ballkanit Perëndimor si një shenjues, jo për një

nevojë ekonomike apo të sigurisë, por si një përfaqësim i një modeli të politikës rajonale që

avancon praktikat e standardizuara evropiane. Shqyrtimi i këtyre qëllimeve dhe kërkesave

kërkon perspektivën e BE-së që të përshtatet me bazën konstruktiviste të kornizës. Më poshtë

ne do të shikojmë një pasqyrë të shkurtër të BE-së që të pozicionohemi në literaturën përkatëse.

Historia relative e shkurtër e Bashkimit Evropian ka frymëzuar një numër të madh të

teorive dhe qasjeve që kanë për qëllim për të kuptuar këtë 'politikë me shumë aspekte104

(Ruggie 1993: 172), e cila ka, karakteristika unike, jo-tradicionale që janë të dukshme si tek

politikat brenda -Europiane dhe në politikat e saj të jashtme105 . Nuk është e pazakontë për të

thënë se diskutimet në BE janë në kundërshtim me pamjen e përgjitshme të modelit të shtetit.

Mjaft studime janë përpjekur të prodhojnë natyrën holistike të BE-së duke shtuar një numër të

mbiemrave që shoqërojnë fjalën Evropë dhe Bashkimi Evropian duke i atribuar një pronë të

veçantë rolit të saj. Punimet e mëparshme kanë theksuar llojin e normave të cilat dalin nga

strukturat e organizatave ndërkombëtare në formimin e interesave dhe politikave, të tilla si

Kombet e Bashkuara106dhe Organizatës Ndërkombëtare të Punës. BE-ja ka arritur të mbajë një

theks të përsëritur për çështje të veçanta, siç është theksuar në detaje në punën e Richard

Ëhitman (1997, 1998) dhe Karen Smith (2003). Pavarësisht reformave të shpeshta në strukturën

e saj organizative në shtyllën e Komunitetit dhe problemet që dalin në koherencë dhe

efektivitet, BE-ja ndjek objektiva specifike të politikës së jashtme që janë të pranishme në

axhendën e saj ndërkombëtare të tilla si: promovimi i bashkëpunimit rajonal, të drejtat e njeriut

dhe demokracisë / qeverisjes së mirë; parandalimi i konflikteve dhe luftën kundër krimit

ndërkombëtar. Emëruesi i përbashkët në këto përpjekje është për të vënë poshtë dimensionin e

lartë normativ të veprimit të jashtëm të BE-së. Në thelb, shumica e aktiviteteve të saj të jashtme

janë përpjekje për të formuar konceptet e normalitetit në politikën ndërkombëtare107. Bartja e

vlerave të përbashkëta normative ndërkombëtare është konceptuar në mënyrë rutinore si e

lidhur në mënyrë integrale me identitetin fillestar të vet BE-së108.

Studimet e mësipërme të Unionit zbulojnë një fokus të fortë mbi karakteristikat

strukturore në vendosjen e axhendës së saj për veprim të jashtëm, në institucionalizimin e

procedurave për zhvillimin e marrëdhënieve me aktorë të tjerë ose në artikulimin e "ideve dhe

disa aspekteve të çështjeve globale ". Në lidhje me agjencinë e saj si forcë lëvizëse e

104 Ruggie, J. 1993. Multlateralism matters. F.172 105 Bretherton, C & Vogler,J. 2006. The European Union as a Global Actor, F.13 106 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27 107 Manners, I. and Whitman, R. G., 2003. The 'difference engine': constructing and representing the international identity of the European Union. f.389-390 108 Youngs, C. 2004. What is Social Constructionism?. F.419

http://groundedtheoryreview.com/2012/06/01/what-is-social-constructionism/

35

ndryshimeve, ne pohojmë se aktiviteti I BE-së - në të gjitha fushat - është shumë i hallakatur.

"Gjithë BE-ja dokumenton një diskurs që mund të identifikohet, sipas të cilit Unioni është I

ndërtuar si një njësi e cila mbron interesat e saj dhe ka një detyrim për të marrë përgjegjësi në

dritën e sfidave ndërkombëtare" 109. Teza nuk mund të japë një propozim të përgjithshëm të

"natyrës së bishës", por ajo do të synojë për të parë në mënyrë të qartë shkallët e politikës dhe

për të kuptuar se si Komisioni Evropian mendon dhe vepron në ambientin e jashtëm. Në mënyrë

të veçantë në procesin e zgjerimit, roli i Komisionit është lënë pas dore nga studiuesit.

Komisioni dhe ‘gjeneralët’ e tij sic janë Drejtoria (DG) miratojnë përfaqësime sociale që i

ndihmojnë ata të kuptojnë botën e tyre dhe të kenë një ndikim bashkë-konstituiv për vendet

kandidate (që ta bëjnë Brukselin gjuhën ‘mëmë’). Liesbet Hooghe vë në dukje se "Komisioni

Evropian është organi drejtues i regjimit më të përfshirë në botën mbikombëtare që ka një

prirje për të identifikuar dhe mbrojtur interesin evropian mbi të gjithë, edhe nëse duhet të jetë

kundër interesave të veçanta kombëtare "(2005: 862). Kjo detyrë është marrë dhe mbështetur

nga një kolektivitet i politikëbërësve të cilët janë më të hapur për të mbrojtur dhe për të

eksportuar modelin e BE-së dhe arsenalin e saj normativ; ata janë të vendosur për të përvetësuar

një mënyrë të të menduarit ", përmes takimeve të panumërta me normat e veçanta politike ose

praktika të ngjashme"110.

Për të kuptuar pse përfaqësimet rajonale të caktuara janë më të qëndrueshme se të tjerët, ne

kemi nevojë për të analizuar proceset që ndodhin111. Qasja rajonale e Bashkimit Evropian

pengohet nga logjika konkurruese dhe mënyra se si është formuluar, dhe se si elaborimet

institucionale janë materializuar në teknika, rregulla dhe dokumente. Kjo siguron njohuri në

aspekte përbërëse të ndërveprimit të cilat adresojnë çështjen në disa pika kryesore:

a. se si është argumentuar;

b. pse këta aktorë argumentojnë si ata e bëjnë;

c. cfarë besimesh dhe vlerash kanë ata për të argumentuar dhe justifikuar veprimet e tyre

Për ta përmbledhur, ndikimi i normave dhe institucioneve të Bashkimit në shfaqjen e një

ndjenjë të rritur të komunitetit (rajonal) në bazë të interesave dhe të identitetit të përbashkët

është e domosdoshme për të kapur agjencitë e BE-së112. Prandaj konceptualizimi rajonal për

Ballkanin Perëndimor është diskutuar dhe argumentuar gjerë në dokumentet e Komisionit dhe

diskurset për tezën.

Marrëdhëniet mes aktorëve në botë mund të varen nga mënyra në të cilën njerëzit

109 Rosamond, B. 2005. Conceptualizing the EU model of governance in world politics. F. 469-471 110 Hooghe, L., & Gary, M. (2001). Multi-Level Governance and European Union. F.15 111 Lorenz, E 2009Accounting for Creativity in the European Union F.2 112 Hyde-Price, A 2001Germany in the European Union: Constructing Normality f.31

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1468-5965.00327/abstract

36

mendojnë për veten e tyre dhe komuniteteve që i përkasin113 . Vlera dhe zgjedhja e angazhuar

në skemat rajonale kanë qenë shoqëruese në politikëbërjen e BE-së për një kohë të gjatë dhe

kanë qenë një zone-politike ", ku BE-ja qëndron e dallueshme" (Smith 2003: 195). Aplikimi i

logjikës konstruktiviste mbi Komisionin Evropian kryesisht do të na ndihmojë të vëmë në dukje

se si funksionon një fushë sociale, që është, " sipas rregullave, praktikave dhe pikëpamjeve

botërore, dhe se si kjo fushë gjeneron preferencat" 114 për lojtarët ndërkombëtarë. BE-ja është

e angazhuar në procesin e hartave mendore dhe ri-formimin e saj së bashku me imazhet dhe

kuptimet që përcjellin - një ushtrim që Kalypso Nicolaïdis e quan 'modernizim në ndërtimin e

identitetit "115. Në perspektivën tonë, përfaqësitë sociale i zbulojnë këto elemente në bërjen e

politikave rajonale.

Përfaqësitë sociale janë tipare të qëndrueshme në kryerjen e politikës ndërkombëtare,

por nuk janë statike. Kompleksiteti i botës dhe mjedisi ndërkombëtar në ndryshim luten për një

ri-vizitim të vazhdueshëm nga llojet e përfaqësive sociale të mbajtura nga aktorët. Që kur kemi

pohuar se përfaqësimi social punon midis forcave strukturore dhe agjencive, ata janë të

ndjeshëm ndaj ndryshimeve në sistemin ndërkombëtar. Prandaj, roli i rëndësishëm në kuadrin

analitik i atribuohet konceptit të "momenteve kritike" i cili ka qenë i studiuar gjerësisht në qasje

të ngjashme si ato në literaturën e institucionalizimit (gjithashtu në literaturën historike dhe

sociologjike). Momentet kritike apo momentet historike I referohen periudhave të vogla të

kohës, kur ngjarjet e jashtme ndryshojnë mjedisin socio-politik dhe rrugën alternative për

krijimin e politikave hapen; në rastin tonë, procese të rëndësishme të përfaqësimit social mund

t'i nënshtrohen një ri-vizite për ndeshjen e realiteteve të reja dhe për të krijuar konturet

dominante të jetës shoqërore116. Ajo që ne dëshmojmë është se modelet e themeluara dhe

zgjedhjet politike vijnë nën shqyrtim dhe dalin edhe marrëdhënie të reja.

Zbatimi i kuadrit teorik që është paraqitur në këtë pjesë jep një mundësi të mirë për të marrë

një vështrim të thellë në një periudhë të gjatë të marrëdhënieve të Bashkimit Evropian me

vendet e Ballkanit Perëndimor. Ajo që është më interesante është se prona të veçanta në

procesin e ankorimit dhe objektivizimit kanë arritur të mbijetojnë gjatë tranzicionit radikal në

Ballkanin Perëndimor si pika rajonale të referencës. Më poshtë do të paraqesim në mënyrë më

të detajuar të dy përfaqësimeve të ndryshme në mënyrë që të nxjerrim në pah parimet themelore

të Ballkanit Perëndimor.

113Nicolaïdis, K dhe Nicolaïdis, D. 2006. European Demoicracy and Its Crisis. F.337-338 114 Mérand, F. 2006. Social representations in the European Security and Defence Policy, Cooperation and Conflict. F.147 115 Nicolaïdis, K dhe Nicolaïdis, D. 2006. European Demoicracy and Its Crisis. F.346 116 Pierson, P. 2004. Politics in Time. F.18-19

http://www.disp.uniroma1.it/sites/default/files/Nicolaidis.pdf

http://www.disp.uniroma1.it/sites/default/files/Nicolaidis.pdf

http://press.princeton.edu/titles/7872.html

37

Shenjues amorf rajonal

Bazuar në modelin teorik, si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit, përshtypja e parë sociale që

Komisioni ka mbajtur për Ballkanin Perëndimor ishte ajo e një shenjuesi amorf rajonal - që do

të thotë një elaborim të papërcaktuar të Ballkanit Perëndimor me "agjentët dhe forcat" që

mungojnë. Për të filluar me ankorimin e Ballkanit Perëndimor sa më "të ekzistuarit" e

Bashkimit Evropian, e gjithë qasja rajonale është jo e lidhur me një rrugë drejt një të ardhme

evropiane. Ballkani Perëndimor është pozicionuar si një “ndërmjetës centrifugal” i cili ka

atribute shumë të kufizuara për t'u konsideruar si një pjesë integrale e Evropës. Ky përfaqësim

i Ballkanit Perëndimor ka politizuar debatet në lidhje me përmbajtjen e qasjes rajonale.

Përkufizimi që Komisioni është duke ndërtuar në këtë periudhë fillestare është duke treguar një

alternativë për drejtim të anëtarësimit - në një farë mënyre të ngjashme me qasjet e zhvilluara

në Politikën Evropiane të Fqinjësisë për vendet e Evropës Lindore. Imazhet dhe konceptet që

lidhen me Ballkanin Perëndimor (konfliktet e hapura etnike, kufijtë e papaguara shtetëror,

statuset e pazgjidhura të protektorateve, burokracitë shtetërore të pazhvilluara) ishin të një

natyre të tillë që lënë jashtë fushe ekspertizën e Komisionit. Për më tepër, ekspertiza e

Komisionit ishte e kufizuar për shkak të faktit se nuk është e provuar si një aktor ndërkombëtar

dhe agjencia e saj e jashtme ka trajtuar kryesisht aspekte të veçanta në fushën e politikës së

jashtme, të tilla si tregtia dhe ndihma sociale ose shëndetësore. Prandaj, nuk është për t'u habitur

që Komisioni kishte probleme për të bërë bashke politikat e saj me politikat e tjera të ndjekura

nga aktorët ndërkombëtarë.

Për më tepër, ka pasur një mungesë të qartë të çdo mekanizme të vendosur që do ti lejojë

Unionit për të lidhur politikat e saj me shenjuesit rajonal. Ka pasur një mungesë të qartë të

legjitimimit për projektin, pasi Ballkani Perëndimor ishte një koncept I një romani realist që

nuk korrespondon as me të kaluarën historike apo ndarjen bashkëkohore politike. Ky dizajn

Evropian kishte një problem me njohjen nga komuniteti ndërkombëtar me karakteristika të

identifikueshme. Së bashku me këtë, Komisioni nuk ka arritur të artikulojë një diskurs koherent

në lidhje me përshtatshmërinë e një shenjuesi të tillë. Qasja e tillë rajonale u konsiderua si një

"amalgamë’ e normave dhe ideve që ishin institucionalizuar dhe nuk u ofronin aktorëve lokal

një platformë për diskutim dhe komunikim.

Shenjues rajonal të urdhëruar

Përfaqësimi i dytë dominues i Ballkanit Perëndimor ndodhi pas vitit kritik të 1999. Përfaqësimi

social që mbizotëronte në mendimet e sipërmarrësve të përfshirë ishte se kishte një nevojë për

të plotësuar urdhërimin e një qasje të re rajonale. Rajoni duhej të mësohej të ndryshonte

paradigmën e saj të bashkëpunimit, që BE-ja të ndihmojë njerëzit në shkëmbimet ndërkufitare,

38

të sigurojë fonde dhe ekspertizë të politikave dhe për të promovuar projekte bashkëpunimi.

Shenjat e para të një mendimi, nga lart-poshtë të dimensionit rajonal u duk sikur u prodhuan

në dy projekte të kohës: Pakti i Stabilitetit dhe procesi I Stabilizim Asocimit. Përfaqësimi në

zhvillim të Ballkanit Perëndimor ishte për ankorimin e shenjuesve rajonal si 'ndërmjetës" të

familjes evropiane, që është një proces për t'u integruar tek ' Ne-ja ' e madhe. Përfaqësimi social

i Komisionit reflektohet në një marrëdhënie pedagogjike dhe një lëvizje për të de-politizuar

qasjen rajonale në një mënyrë më teknokratike. Në këtë fazë të ndërtimit të shenjuesve të

caktuar, Komisioni kishte filluar duke punuar në drejtim të aplikimit të shumë normave

specifike të BE- së (siç parashikohet në marrëveshje dhe Traktate) që do ta bëjnë rajonin të

imitoj vetë BE-në.

Ballkani Perëndimor i referohet një përfaqësimi të veçantë të realitetit dhe ka për detyrë

për të ri-ndërtuar shenjuesit rajonal të përjashtuar dhe të prapambetur të Europës – indikative

këto në mediat perëndimore dhe diskurset e politikave krijuese - në mënyrë që të përputhen me

identitetin evropian, normat dhe praktikat. Për më tepër, Komisioni ka angazhuar veten në një

politikë të formalizimit të Ballkanit Perëndimor nëpërmjet ndërtimit të institucioneve duke

ofruar substancën e politikave.Për më tepër, projektimi i përfaqësimit të paracaktuar për

Ballkanin Perëndimor duhej të zhvillohej nëpërmjet proceseve të veçanta me qëllim të

objektivizmit.

Megjithatë, ka pasur shumë pak të dhëna në formulimin e qasjeve rajonale në lidhje me

rolin e aktorëve lokalë. Natyra e qasjes së BE-së nuk ka arritur të akomodojë preferencat nga

aktorët vendorë. Vendimi për Ballkanin Perëndimor ka mbetur për tu vendosur në Bruksel, në

kryeqytetin e vërtetë të Ballkanit (O'Brien, 2006). Gjithashtu, hapësira reale apo simbolike

rajonale jo vetëm të shërbejnë si konsumatorë të politikave dhe normave, por edhe në

kontekstin në të cilin ata janë ri-interpretuar dhe eksportuara. Ky është një fokus i rëndësishëm

i kuadrit analitik të tezës.

1.5 Kufizimet

Kjo pjesë u fokusua në rolin qendror që Bashkimi Evropian ka marrë në formulimin e

politikave ndaj Ballkanit Perëndimor, duke përcaktuar rendin e ditës, inkuadrimin e çështjeve

dhe zbatimin e vendimeve. Komisioni Evropian ka deleguar kompetenca të konsiderueshme

në procesin e asocimit dhe stabilizimit për rajonin dhe duke "ushtruar një rol të politikë-bërjes

përtej asaj që zakonisht lidhet me aparatin burokratik të një organizate ndërkombëtare dhe

përfundon duke luajtur një rol udhëheqës në procesin e politikave" (Aggestam 2008: 361). Kjo

39

punë nuk ka studiuar në mënyrë sistematike rolin e anëtarëve të shteteve të cilët mund të ofrojnë

disa përfundime të rëndësishme për rolin e veçantë të shteteve fqinje të BE-së në rajon. Një

numër i politikave të BE-së, si vendimi për konsensusin mbi zgjerimin dhe preferencat e tjera

të lidhura, u përballën me pikëpamjet e ndryshme nga kryeqytetet të caktuara të BE-së. Për më

tepër, ndikimet e tyre në institucionet e BE-së, si dhe lidhjet e tyre dypalëshe me aktorë në

Ballkan, janë çështje për një analizë të tërë të ndryshme që nuk mund të ndërmerren nga kjo

tezë. Për më tepër, ky studim lë - me një shkallë të caktuar mënjanë - pyetjet që burojnë në

veçanti nga rajoni. Zgjedhja për të hetuar aspektin e ndërtimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor

nuk do të lejojë tezën për të parë gjerësisht çështjet dypalëshe të Bashkimit Evropian me vendet

e rajonit.

Është e vërtetë se zgjerimi dhe qasja rajonale kanë qenë në një shkallë të

konsiderueshme të shteteve centrike.

Theksi i tezës është që ti kushtoj vëmendje marrëdhënieve të BE-së me shtetet e tjera

dhe të synojnë mbajtjen e një niveli rajonal analitik të dallueshëm. Përveç kësaj, marrëdhëniet

shtet-shoqëri në Ballkan nuk janëë objekt i interesit. Kjo preferencë nuk duhet të çojë në

përfundimin se politikat e brendshme nuk janë të rëndësishme në një analizë që përpiqet për të

kuptuar politikën rajonale. Ne kemi përmendur më parë se analiza konstruktiviste pranon

premisat e një linje jot ë qartë mes sferave ndërkombëtare dhe vendore. Regjimet politike

(qeveritë etno-nacionaliste) dhe cilësitë e lidershipit (Serbia nën Sllobodan Millosheviqin dhe

Kroacisë nën Franjo Tuxhman) kanë ndikuar në rrjedhën e politikës ballkanike dhe llojin e

ndërhyrjes ndërkombëtare në politikën rajonale. Megjithatë, këto çështje nuk janë qendrore në

studimin e hipotezën tone.

40

KAPITULLI II

BULLGARIA DHE RUMANIA PARA DHE PAS ANËTARËSIMIT.

2.1 Përputhja me ligjet e BE-së në kontekstin e para dhe pas anëtarësimit

Ky seksion shtjellon atë që është e njohur në lidhje me praktikën e ligjit të BE-së në një

kontekst para dhe pas anëtarësimit të këtyre dy shteteve. Theksi është vendosur në pyetjen nëse

shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore mund të përputhen me ligjet e BE-së në kohën kur ata

kanë menaxhuar zhvendosjen e statusit të tyre nga një shtet kandidat në një anëtar të ri. Përsa

i përket kontekstit të para-anëtarësimit, një pjesë e pasur e literaturës shfaq trajtimin e

problemeve që kanë të bëjnë me adoptimin e rregullave, transformimin dhe pajtimin në në

Evropën Qendrore dhe Lindore117. Argumenti racional i institucionalizuar provoi që ka

pushtet të fortë shpjegues duke theksuar se respektimi i rregullave të BE-së para anëtarësimit

është nxitur kryesisht nga llogaritjet racionale kosto-përfitim dhe aktorëve në ndjekje të

maksimizimit të fuqisë së tyre. Mekanizmi i rëndësishëm i adoptuar nga BE-ja për të bërë

vendet kandidate të pranojnë rregullat e saj, që do të thotë se BE-ja përcakton rregullat e saj si

kushte të cilat vendi aplikant duhet të përmbushë në mënyrë që të marrë shpërblime. Ky model

i qeverisjes me bazë nxitjeje, jep një opinion tepër pesimist për pajtim me ligjin e BE-së në një

mjedis post-anëtarësimi. "Mungesa e këtyre stimujve duhet në mënyrë të konsiderueshme të

ngadalësojë apo edhe të ndalojë procesin e implementimit"118. Në mënyrë të ngjashme,

Steunenberg dhe Dimitrova treguan se kushtëzimi i BE-së e humb efektivitetin e saj pasi data

e pranimit për një shtet aplikant është vendosur. "Kjo mund të çojë në probleme të mundshme

me transpozimin e direktivave të BE-së vetëm para dhe pas anëtarësimit"119.

Mungesa e kushtëzimit të anëtarësimit dhe një llogaritje e ndryshuar e kosto-përfitimit

në nivelin e brendshëm nuk janë të vetmit faktorë që mund të ndikojnë negativisht në

respektimin e shteteve të reja anëtare me ligjin e BE-së. Mungesa e aktivizimit social dhe

kufizimet e burokracive shtetërore janë dy faktorë të tjerë. Aktivitetet gjyqësore dhe presionet

e aktorëve privatë ose grupeve mbështetëse të interesit, në kohë, në kombinim me presionin

jashtë Komisionit, kanë luajtur një rol influencues për aplikimin dhe zbatimin e ligjit të BE-së.

Fakti që aktorët privatë janë më pak të organizuar dhe se shoqëria civile është mjaft e

dobët në vendet e reja anëtare, Howard thotë se mund të ketë një ndikim negativ mbi

117 Schimmelfennig, F dhe Sedelmeier, U. 2005 The Europeanization of Central and Eastern Europe. F.226 118 Schimmelfennig, F dhe Sedelmeier, U. 2005 The Europeanization of Central and Eastern Europe. F.300 119 Steunenberg, B dhe Dimitrova, A. 2007. The EU's Evolving Enlargement Strategies. F.1

http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100264420

http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100264420

http://www.maxcap-project.eu/system/files/maxcap_wp_30.pdf

41

harmonizimin e këtyre shteteve. Studime të tjera tregojnë për rëndësinë e një administrate

efikase për zbatimin e suksesshëm të ligjeve të BE-së. "Funksionimi dhe cilësia e burokracisë

së brendshme përbëjnë parakushte të rëndësishme për harmonizimin efektiv me kërkesat e

politikave të BE-së"120. Në analizën e tij të zbatimit të direktivave të politikave sociale në

vendet e reja anëtare, Toshkov në mënyrë të barabartë përforcon se efikasiteti administrativ ka

fuqi shpjeguese me preferencat e forta të partive politike dhe kapacitetin institucional. Për

shkak të trashëgimive të epokës komuniste, reforma e administratës publike në Evropën

Qendrore dhe Lindore ishte konsideruar si një çelës për të zbatuar – si kunder vetëm të

adoptohet - acquis communautaire, akoma është e diskutueshme nëse reformat e ndërmarra

kanë krijuar kapacitete të mjaftueshme për të siguruar përputhshmëri të plotë pas anëtarësimit.

Në funksion të këtyre supozimeve, mbetet pyetja nëse pajtueshmëria me ligjin e BE-së është

ulur tashmë me të vërtetë tani që këto shtete janë zhvendosur nga një kontekst të para-

anëtarësimi në një kontekst post-anëtarësimi.

Interesi kërkimor ishte nëse janë apo jo nxitje të bazuara në 'hipoteza të kushtëzuara

"është e drejtë në parashikimin se ndikimi i institucioneve ndërkombëtare ka rënë pas Zgjerimit

Lindor dhe në praninë e më pak stimujve të rëndësishëm për anëtarësim. Në mesin e këtyre

studimeve që mbulojnë një gamë të gjerë çështjesh në Evropën Qendrore dhe më tej këtë mjedis

gjeografik, Ulrich Sedelmeier shtjellon në përputhje nga tetë vendet e reja anëtare në Evropën

Qendrore dhe Lindore me acquis communautaire. Duke tërhequr një foto relativisht pozitive

në pajtim pas anëtarësimit me të drejtën e BE-së, autori argumenton se BE-ja është larg nga të

paturit një "problem Lindor" me "pothuajse të gjithë vendet e reja anëtare kanë tejkaluar

ekonomikisht pothuajse të gjithë anëtarët e vjetër, gjatë katër viteve të para të tyre të anëtarësisë

"121. Sipas shkeljes dhe transpozimit të të dhënave të publikuara nga Komisioni Europian,

shtetet e reja anëtare kanë vepruar mjaft mirë në zbatimin e ligjit të BE-së që nga fillimi i vitit

2005, me normat më të mira të transpozimit dhe opinionet në mënyrë të konsiderueshme më

pak të arsyetuara.më tepër, në rast se është hapur një procedurë shkelje, vendet i kanë sistemuar

ato, mesatarisht, në një fazë më të hershme se sa BE-15. Për të shpjeguar këtë rezultat deri diku

të papritur, Sedelmeier sugjeron kërkimin e dy faktorëve që janë "një sensibilitet më i madh i

vendeve të reja anëtare dhe një investim institucional në kapacitetin legjislativ"122.

Proceset e socializimit do të mund të lënë gjurmët e tyre në vendet e reja anëtare duke

i bërë ato më të ndjeshme në lidhje me dënimin publik dhe duke i bërë ata të konsiderojnë

120 Hille, P & Knill, Ch. 2006. 'It's the Bureaucracy, Stupid': the implementation of the Acquis Communautaire. F.382 121 Sedelmeier, U. 2008. Eastern enlargement: risk, rationality and role. F.806 122 Sedelmeier, U. 2008. Eastern enlargement: risk, rationality and role. F.806

42

mirëpërputhjen si sjellje të përshtatshme. Për më tepër, investimet e konsiderueshme në

kapacitetin institucional dhe mirëmbajtjen e praktikave të zbatimit të para-pranimit mund të

shpjegojnë pse ligjet e BE-së janë transpozuar në shtetet e reja anëtare kohën dhe formën e

duhur.Autori ka theksuar, megjithatë, se përfundimet e tij duhet të përbëjnë vetëm një pikënisje

për hulumtime të mëtejshme, pasi që të dhënat e përdorura fokusohen në zbatimin formal të

ligjit të BE-së, duke lënë anash zbatimin praktik.

Disa studime të cilat po ashtu marrin parasysh këto faza të procedurave të zbatimit u

prezantuan nga Falkner, Treib dhe Holzleithner (2008). Ata punuan në transpozimin dhe

zbatimin rekord të Sllovenisë, Hungarisë, Sllovakisë, dhe Republikës Çeke në tre direktiva të

ligjit social të BE-së. Gjetjet e tyre sugjerojnë se të katër shtetet e bëne relativisht mirë

transpozimin e direktivave në legjislacionin e tyre të brendshëm, pavarësisht nga fakti se

shumica e "proceseve reformuese ishin politikisht shumë të kontestuara "123.

Arsyeja kryesore pse qeveritë në pushtet mposhtën kontestimin politik në fazën transpozimit

ishte "kushtëzimi i anëtarësimit" dhe "presioni para-anëtarësim i Komisionit"124. Direktivat e

të drejtave sociale janë zhvendosur në një mënyrë relativisht në kohë dhe të saktë. Megjithatë,

një rekord zbatimi më pak pozitiv është arritur në lidhje me fazën e zbatimit dhe aplikimit.

Një sërë problemesh, në veçanti në lidhje me mundësinë e procesit gjyqësor individual

dhe aktiviteteve joefikase të monitorimit nga ana e inspektorateve të punës, penguan zbatimin

efikas të direktivave të miratuara të BE-së. "Si rezultat i vështirësive shoqërore dhe

institucionale që lidhen me transpozimin nga sundimi Socialist, Republika Çeke, Hungaria,

Sllovakia dhe Sllovenia kanë ngritur të gjitha nga një numër problemesh që kanë penguar deri

më tani në masë të madhe legjislacionin nga mosrealizimi në praktikë"125.

Në kushtet e implikimeve teorike, studiuesit konkluaduan se katër vendet e Evropës Qendrore

dhe Lindore formojnë një "botë të letrave të vdekura" të veçantë brenda “botës së

pajtueshmërisë" të BE-së. Tipologjia e "botës së pajtueshmërisë" është zhvilluar nga Falkner,

Treib, Hartlapp dhe Leiber (2005) në një hulumtim gjithëpërfshirës në fushën e ligjit të punës

në BE-15. Ata pohojnë se shtetet anëtare mund të grumbullohen në tri botë të ndryshme, secila

prej të cilave zbulon një "model ideal-tipik se si shtetet anëtare kryejnë detyrën për tu pëputhur

me ligjin e BE-së"126.

Në lidhje me "botën e letrave të vdekura", procesi i zbatimit është parë të karakterizohet

në mënyrë tipike nga një transpozim i politizuar relativisht, ende i suksesshëm dhe të meta

123 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.162 124 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.164 125 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.165 126 Falkner, G. Treib, O. Hartlapp, G dhe Leiber, S. 2005. Complying with Europe. F.320

43

sistematike në fazën e zbatimit dhe aplikimit127Këto mangësi janë të bazuara në struktura

funksionuese (gjykatat, inspektorët e punës, të shoqërisë civile) që nuk mund të pritet të

përmirësohet në një perspektivë me kohë të shkurtër, edhe pas anëtarësimit.

Për ta përmbledhur, hulumtimi deri më tani tregon se përputhja me ligjin e BE-së në vendet e

reja anëtare nuk ulet dukshëm pas anëtarësimit, të paktën në lidhje me zbatimin formal. Për sa

i përket zbatimit dhe aplikimit praktik, megjithatë, shtetet e reja anëtare përballen me disa

probleme që pengojnë ligjin evropian nga të qenit vendosur në mënyrë efikase në praktikë.

Mënyra e para-anëtarësimit është një rregull transferte dhe ndër faktorët e parë që ndikon në

pajtueshmërinë e pas-anëtarësimit.

Përpara se të analizohet pajtueshmëria e pas-anëtarësimit në Bullgari dhe Rumani, ky

seksion fillon me nje analizë të përgjithshme të modeleve adoptuese të rregulllave të BE-së që

mbizotërojnë procesin e anëtarësimit të dy vendeve në BE. Me përfundimin e regjimit

Komunist, një demokraci iliberale mori pjesë në dy vendet, Rumani dhe Bullgari. Në mungesë

të një opozite liberale, qeveritë jo-opozitare (nënkupton qeveritë që nuk i kundërviheshin

Komunizmit) “mblodhën institucionet demokratike, sabotuan reformat ekonomike dhe nxitën

intolerancën në përpjekjet e tyre për të përqëndruar dhe zgjatur fuqinë e tyre”128. Ata

nënshkruan për një reformë në retorikë, por u shmangen për ta vënë në veprim. Pavarësisht se

BE-ja po i trajtonte ata në kushte të barabarta si vendet e tjera në Europën Qëndrore dhe Lindore

dhe po i përfshinte ata në programe mbështetëse të shteteve postkomuniste, “levat pasive” të

BE-së në hapat e transformimit të hershëm nuk dhanë të njëjtat rezultate. Të dyja vendet nuk i

filluan me seriozitet reformat” përpara se ato të sanksionohen nga tregu dhe/ose me

përjashtimin e efecteve të kushteve të BE-së.129.

Nga viti 1995 dhe në vazhdim, BE-ja gjithnjë e më shumë aplikonte “leva aktive” dhe

nuk ishte e kënaqur me reformat në letër. Bullgaria dhe Rumania nuk ishin të ftuara të fillonin

negociatat për anëtarësim në vitin 1997 në Këshillin Europian të Luksenmburgut. Një grup i

vendeve anëtare u munduan të mos i ftonin ato as në Samitin e Helsinkut në vitin 1999, por

presioni nga shtetet anëtare kyce sic ishte Britania e Madhe dhe faktorët gjeopolitike, në vecanti

krizat në Kosovë dhe Përpjekjet e BE-së në stabilizimin e Europës Qëndrore dhe Lindore,

kthyen ekuilibrin në favor të Bullgarisë dhe Rumanisë 130. Fillimi i negociatave për anëtarësim

krijoi një vrull për reforma në dy shtetet, Bullgari dhe Rumani sic pohohet nga Spendzharova,

127 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.172 128 Vachudova, M. A. 2005. Europe Undivided: Democracy, Leverage and Integration after Communism. F.38 129 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.119-120 130 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.122

44

por akoma dy shtetet nuk e menaxhuan të krahasoheshin me vendet e tjera të Europes Qendrore

dhe Lindore. Kur këshilli europian vendosi në Samitin e Kopenhagenit në vitin 2002 të pastrojë

rrugen e “zhurmës së madhe” të zgjerimit, Rumania dhe Bullgaria nuk ishin më të lejuara të

aderonin në BE në vitin 2004. BE-ja bëri thirrje për një progres të mëtejshëm në takime, për

kriteret e bashkëpunimit në përgjithësi dhe në reformat administrative dhe gjyqesore ne vecanti.

Megjithatë, konkluzionet e Samitit të Kopenhagenit konfirmuan që “objektivi është të

mirëpresim Bullgarinë dhe Rumaninë si vende anëtare ne Bashkimin Europian në vitin 2007

(Këshilli Europian, 2002).

Në vitet në vazhdim, lidhjet mes BE-së dhe Bullgarisë me Rumaninë ishin jo të mira,

me BE-në që bënte thirrje përpjekjesh për reforma më të zgjeruara për dy vendet që të reagonin.

“Bullgaria dhe Rumania përshpejtuan reformën kur u ndjenë “të afërta” me kushtet e BE-së.

Ne cdo kohë që BE-ja penalizonte dy të prapambeturat, qeveritë e tyre pergjigjeshin me

shpejtësi duke prezantuar strategjitë e rishikuara të reformës dhe bënin prentime për masa të

tjera shtesë” (Noutcheva and Bechev 2008: 124). Në këtë mënyrë, dy vendet pak nga pak u

afruan drejt objektivit të bashkimit me BE-në. Pasi dy vendet mbyllën paraprakisht të gjitha

kapitujt acquis, Këshilli Evropian i Brukselit në datën 16-17 Dhjetor 2004 konfirmuan datën e

anëtarësimit në vitin 2007 dhe prezantuan instrumentin e “klauzolave mbrojtëse” që mund të

mbanin benefitet e anëtarësimit përpara hyrjes ose në tre vitet pas hyrjes, në qoftë se reformat

(në vecanti dhe jo vetëm) në fushat politike të drejtësisë dhe punëve të brendshme dhe

konkurrencës (në Rumani) nuk janë të kompletuara (Këshilli Europian 2004).

Në 25 Prill 2005, Bulllgaria dhe Rumania nënshkruan Traktatin e Pranimit me BE-në,

mbështetur në atë që ata mund të bëheshin shtete anëtare të BE-së ne 1 Janar 2007. Në artikullin

39, Traktati përfshinte një dispozitë shtyrje, megjithatë, i dha BE-së me fuqinë e vonesës për

datën e hyrjes për një vit në rast se do njoftohej për një progres jo të kenaqshëm në lidhje me

cështjet kryesore, si reforma gjyqësore ose lufta e korrupsionit. Megjithatë aplikimi i shtyrë i

provizionit konsiderohej si e pamundur, mundësia për ta përdorur atë u rrit si pasojë e

referendumeve negative në Kushtetutën Europiane, në Francë dhe Hollandë. Klima për një

zgjerim të mëtejshëm u bë më pak e preferuar që rezultoi ne aplikimin e kushteve më strikte.

Në qershor 2005, Komisioni dërgoi një “karton të verdhë” Sofies dhe Bukureshtit duke ju

ankuar për “shpejtësinë e pamjaftueshme”të reformave. Gjermania arriti akoma më larg me

kërcenimin e mos ratifikimit të traktatit të pranimit me dy vendet, kështu me efektivitet bllokoi

hyrjen e tyre në BE131.

131 Smilov, D. 2006. EUEnlargement and the Constitutional Principle of Judicial Indipendence. F.162-163.

45

Në shtator 2006, kur Komisioni (2006) lëshoi raportin final të monitorimit, u bë me e

qartë që klauzola shtyrëse nuk do aktivizohet. Në raport, Komisioni rekomandoi kundër

vonesës së datës së pranimit dhe përfshiu deklaratën që dy vendet janë mjaftueshëm të

përgatitura për tu futur në BE. Në të njëjtën kohë, masat korrigjuese u propozuan për të siguruar

funksionimin e politikave të BE-së pas pranimit, në vecanti në zonat e sigurta në ushqim, ajër,

fondet agrikulturore të BE-së dhe proceset gjyqësore dhe lufta kundër korrupsionit. Zgjerimi i

kushtëzimit përtej anëtarësimit tregon që pajtueshmëria pas anëtarësimit me ligjet e BE-së

mund të mos jetë në Bullgari dhe Rumani. Duke studiuar pajtueshmerinë e pas-anëtarësimit

me kushtet politike të BE-së në Rumani, Geoffrey Pridham argumenton se “kushtëzimi i

zgjatur mund të jetë i rëndësishëm në përparim të mëtejshëm bindës. Si një nga vendet anëtare

më të varfëra, Rumania mund ta gjente bllokimin e fondeve të BE-së një eksperiencë shumë të

dhimbshme”132.

Kërkimi i tij gjeti pak dëshmi të modeleve të mësuarit social, që theksonin në “rëndësinë

e vazhdueshme të presionit të jashtëm në ndryshimin në lëvizje” (Ibid). Prandaj, mekanizmi i

zgjeruar i kushtezimit të Komisionit dhe vazhdimesia e presionit në Bullgari dhe Rumani mund

te prodhoj një progres në përputhje me kushtet dhe ligjet e BE-së. E thënë ndryshe, ka akoma

shumë faktorë që tregojnë problem në forcimin e ligjeve të BE-së në Bullgari dhe Rumani.

Administratat kishin mangësi serioze me reformat kyce “ende ne pritje”133 pavarësisht punës

së bërë në rrjedhën e procesit të anëtarësimit.

Këto reforma në funksion të anëtarësimit rezultuan kryesisht në përmirësimin e

kapaciteteve dhe metodave të punës së departamenteve të specializuara në çështjet e integrimit

evropian, të përshkruara në literaturë si "ishulli i përsosmërisë"134. Në Rumani, kabinete të

njëpasnjëshme nuk arritën të përshkruajnë një politikë të qartë dhe të prerë me një strategji për

reformën e administratës publike, në mënyrë që kushtet e BE-së të jenë në kohë dhe presioni i

vetëm i vërtetë të ishte ai drejt reformës. Gjithashtu, Dimitris Papadimitriou dhe David

Phinnemore kanë treguar duke përdorur Rumaninë si një rast studimi se programi i

binjakëzimit, si instrumenti kryesor i BE-së për të ndihmuar në procesin e reformimit të

administratës publike, ka pasur një efekt shumë të ndryshëm në skaje të ndryshme të

administratës.

Suksesi ishte i varur nga disa faktorë, duke përfshirë hartimin e programit,

rrjedhshmërinë institucionale duke përfshirë agjencitë individuale dhe shkallën e politizimit

132 Pridham, G, 2007, ‘the Effects of the European Union's Democratic Conditionality: The Case of Romania during Accession’. F.186 133 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.132 134 Pridham, G, 2005, ‘Designing Democracy: EU Enlargement and Regime Change in Post-Communist Europe’. F.120-121

http://www.bristol.ac.uk/spais/people/person/geoffrey-f-pridham/pub/2231420



46

brenda degëve administrative të përfshirë në project. Sa i përket Bullgarisë, Giatzidis

argumenton se "edhe pse suksesi i konsiderueshëm është arritur me harmonizimin e

legjislacionit bullgar me acquisin, aplikimi i saj është ende mjaft i paefektshëm, ndërsa

administrata publike konsiderohet e papërshtatshme për përdorimin e fondeve të para-

pranimit"135.

Ai nënvizon se të metat e administratës publike janë përkeqësuar nga lidhjet

jashtëzakonisht të ngushta ndërmjet nëpunësve civilë bullgarë (dhe politikanët) dhe krimit të

organizuar. Korrupsioni politik dhe lidhjet korruptive midis aparatit shtetëror dhe biznesit

privat janë probleme serioze të cilat minojnë besimin publik në institucionet shtetërore dhe

pengojnë zhvillimin ekonomik si dhe krijimin e një klime të favorshme për biznesin.

Sipas të dhënave të Transparency International, bullgarët dhe rumunët perceptojnë

vendet e tyre si më të korruptuarat në BE. Të dyja vendet kryesonin një rënditje të gjerë të BE-

së me 3.6 dhe 3.8 pikë në një shkallë pikësh nga 0 në 10, me zero të qënit më të korruptuarit

dhe me 10 më pak të korruptuarit sic Pop deklaron në 2008.Një tjetër faktor i cili kanjë rekord

shumë të dobët të zbatimit është mosfunksionimi i gjyqësorit.

Sistemet gjyqësore të Bullgarisë dhe Rumanisë u konsideruan si të ngadalshme dhe

joefikase me prova të qëndrueshme për vite dhe në anën tjetër burgje duke qenë të

mbipopulluara. Si rezultat i kësaj, Komisioni theksoi reformën e gjyqësorit në pothuajse çdo

Raport, ndonëse theksi ndryshonte në të dyja vendet. Në Rumani, Komisioni bëri presion për

të siguruar pavarësinë e plotë të gjyqësorit nga ekzekutivi, ndërsa Bullgarisë iu kërkua për të

futur më shumë përgjegjshmëri për gjyqësorin dhe jo që të përdoret pavarësa e tij për të arritur

qëllimet politike136.

Të dyja vendet kanë bërë progres në përmbushjen e këtyre kërkesave. Megjithatë,

nevoja e perceptuar për të reformuar më tej gjyqësorin ishte një nga arsyet kryesore pse BE-ja

vendosi të zgjerojë mekanizmat e saj të kushtëzimit në fazën e post-anëtarësimit. Një faktor i

fundit që mund të krijojë probleme në zbatimin e ligjit të BE-së është mungesa e aktivizmit

shoqëror. Ka një mosbesim të përhapur në funksionimin e institucioneve shtetërore që

kontribuon për një angazhim tepër të ulët të qytetarëve bullgarë dhe rumunë në jetën qytetare

dhe politike. Për më tepër, për shkak të besimit të kufizuar në sistem në tërësi, njerëzit i

konsideronin mënyrat jozyrtare për të zgjidhur problemet, shpesh më efikase se ato zyrtare.

Për të korruptuar një zyrtar të qeverisë, një polic, administratën universitare mund të

rezultonte më kosto-efektive se sa duke marrë dikë në gjyq ose duke bërë procedurën zyrtare.

135 Giatzidis, E. 2004. Bulgaria on the road to European Union. F.449 136 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.133.

http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/1468385042000247648

47

"Korrupsioni është bërë mënyra kryesore e zgjidhjes së problemeve në Bullgari, ndërsa ligji

nuk shërben si rregullator kryesor i shoqërisë"137. Duke u fokusuar në dy fazat e para të procesit

të implementimit, që është transpozimi dhe zbatimi, ky seksion analizon respektimin pas

anëtarësimit në Bullgari dhe Rumani. Ndërsa transpozimi mund të studiohet relativisht lehtë

nëpërmjet transpozimit dhe shkeljes së të dhënave të Komisionit - edhe pse kjo listë e të

dhenave u kritikua në forma të ndryshme138 vlerësimi dhe zbatimi aktual i ligjit të BE-së është

një detyrë shumë sfiduese.

Kapitulli konkludon dy grupe të burimeve (të monitorimit të Komisonit dhe verifikimit

të raporteve dhe të dhënave të Eurobarometërit) dhe diskuton vlerën e tyre si tregues të

pajtueshmërisë.Të dhënat e transpozimi të Komisionit tregojnë se Bullgaria dhe Rumania kanë

bërë një detyrë shumë të mirë në lidhje me transpozimin formal të legjislacionit të BE-së.

Për sa i përket legjislacionit të tregut të brendshëm, Bullgaria në të vërtetë ishte vendi i

parë anëtar që arriti një deficit transpozimi prej 0% në vitin 2008 (Komisioni i Komuniteteve

Europiane 2008d: 7). Kjo do të thotë se Bullgaria ka transpozuar të gjitha direktivat në tregun

e brendshëm brenda afateve të paracaktuara. Rumania arriti një deficit transpozimi prej 0.4%

në gjashtë muajt e parë të vitit 2008, duke e vendosur atë në vend të dytë, së bashku me

Sllovakinë (Ibid: 11). Të dy vendet tashmë ishin vendosur mirë në tabelën e mëparshme të

pikëve, e cila ishte e para që integroi të dhënat për ta. Rezultatet në legjislacionin e tregut të

brendshëm pasqyrojnë një prirje më të gjerë.

Sipas tabelave të Komisionit Europian në lidhje me progresin e shteteve përkatëse

anëtare në njoftimin e transpozimit te direktivave të BE, Bullgaria dhe Rumania janë

përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme. Ndërsa në mars të vitit 2007 Rumania ishte vendi më

i dobët i BE-27 me normë transpozimi vetëm 91.4%, kur ajo ishte në gjendje për të përmirësuar

performancën e saj gradualisht.

Në janar të vitit 2009, ka arritur shkallën e transpozimit prej 99,30%, e cila bëri vendin

të rënditet në pozicionin e nëntë nga të gjitha vendet anëtare. Bullgaria arriti një normë më të

mirë të transpozimit që nga fillimi, kështu që përmirësimi i tij në njoftimin e transpozimit të

direktivave të BE-së ka qenë më pak i konsiderueshëm. Vendi përmirësoi normën e

transpozimit nga 98.46% në mars 2007 për 99.39% në janar 2009, duke e vënë atë në vendin e

gjashtë të BE-27.

137 Giatzidis, E. 2004. Bulgaria on the road to European Union. F.448-449 138 Falkner, G. Treib, O. Hartlapp, G dhe Leiber, S. 2005. Complying with Europe. F.19-20

http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/1468385042000247648

48

Tabela 1: Përparimi i Bullgarisë dhe Rumanisë në njoftimin e masave kombëtare të zbatimit të

të gjitha direktivave te BE-së

Mars Korrik Nëntor Prill Gusht Tetor Janar

2007 2007 2007 2008 2008 2008 2009

Rumania 91.4% 97.4% 99.73% 99.45% 99.33% 99.65% 99.30%

Bullgaria 98.46% 99.09% 99.63% 99.77% 99.55% 99.68% 99.39%

Burimi: Sekretariati i Përgjithshëm i Komisionit Evropian.

Rumania dhe Bullgaria deri më tani janë të përfshira vetëm në një Raport Vjetor për

shkeljet139. Ky dokument, i cili përcakton të dhënat e shkeljes për vitin 2007 hedh një hije

dyshimi mbi normat e mira të transpozimit të të dy vendeve. Ajo pohon se Rumania ishte shteti

anëtar që ka marrë deri tani shumicën e 'letrave të njoftimit zyrtar "të BE-27 (rreth 195), por

me shumicë dërrmuese për shkak të mos-komunikimit. Duke marrë 80 letra të njoftimit zyrtar,

Bullgaria bëri më mirë se Rumania, por Bullgaria akoma renditet ndër më të varfërat në

performancën e vendeve të BE-12 në këtë drejtim.

Letra e njoftimit zyrtar është hapi i parë në procedurën e shkeljes dhe nënkupton se

Komisioni kërkon shtetin përkatës anëtar të paraqesë vëzhgimin e saj në një problem ligjor të

identifikuar. Nëse rasti mbetet i pazgjidhur, fazat e ardhshme përfaqësojnë mendimin e

arsyetuar dhe referimin në Gjykatën Evropiane të Drejtësisë. Në lidhje me Bullgarinë dhe

Rumaninë, numri i opinioneve të arsyetuar dhe referimin në Gjykatën Evropiane të

Drejtësisë140 janë të ulëta, akoma periudha e kohës së ekzaminimit ka qenë shumë e shkurtër

për këto shifra për të qënë e rëndësishme.

139 Raport nga Komisioni i Komuniteteve Evropiane 2008a. 140 Në një opinion të arsyetuar, shteti anëtar duhet të japë një deklaratë të hollësishme ligjore mbi arsyet pse

zbatimi i ligjit të BE-së ka dështuar ose ka ndodhur në mënyrë të pasaktë. Duke e referuar rastin në GJED,

Komisioni hap rrugën për procedurën kontestimore.

49

Tabela 2: Të dhënat e shkeljeve për Bullgarinë dhe Rumaninë, 2007.

Totali

Pa

Komunikim

Pa

pajtueshmëri

Aplikim jo

I duhur

Bulgaria

Njoftim Formal 80 70 3 3

Mendim i arsyetuar 2 2 0 0

Dërgesë në Gjykatë 0 0 0 0

Romania

Njoftim Formal 195 186 1 2

Mendim i arsyetuar 5 4 0 0

Dërgesë në Gjykatë 0 0 0 0

Burimi: Raport I Komisionit Europian (2008a :)

Ndërsa të dhënat e para deri më tani kanë qenë të një rëndësie të kufizuar, një burim

tjetër i informatave ndoshta ndihmon për të hedhur dritë mbi Bullgarinë dhe përpuethshmërinë

pas pranimit të Rumanisë: aktivitetet monitoruese të Komisionit. Sipas Traktateve të tyre të

pranimit, Komisioni ka të drejtë të kërkojë masa ruajtese deri në tre vjet pas hyrjes në qoftë se

mangësi serioze janë vërejtur në tri fusha të acquis: ekonomike (Art. 36), në tregun e brendshëm

(Art. 37) dhe zonat e drejtësisë dhe punëve të brendshme (Art. 38). Aktivizimi i masave

mbrojtëse mund të rezultojë në pezullimin e fondeve të BE-së ose në ndalime ushqimore të

eksportit. Për më tepër, Komisionit i lejohet të marrë masa përmirësuese në fushën e ushqimit

dhe sigurinë ajrore, mjetet bujqësore, gjyqësorit dhe luftën kundër korrupsionit, për të siguruar

funksionimin e politikave dhe institucioneve të BE-së pas anëtarësimit të dy vendeve në BE.

Teknikisht, klauzolat mbrojtëse për Bullgarinë dhe Rumaninë nuk ishin asgjë e re: ato

tashmë ishin përfshirë në traktatet e pranimit të vendeve të tjera të Europës Qendrore e Lindore.

Megjithatë, mundësia për thirrjen e tyre asnjëherë nuk është diskutuar seriozisht në kontekstin

e zgjerimit të vitit 2004141. Një element tjetër i ri për Bullgarinë dhe Rumaninë ishte monitorimi

141 Noutcheva, G. 2006. Bulgaria and Romania’s Accession to the EU: Postponement, Safeguards and the Rule of Laë’. F.2

https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=seDHMkEAAAAJ&citation_for_view=seDHMkEAAAAJ:Tyk-4Ss8FVUC

50

i post-pranimit i standardeve të qeverisjes. Komisioni themeloi një mekanizëm bashkëpunimi

dhe verifikimi i cili përcaktoi standardet për luftën kundër korrupsionit, krimit të organizuar

dhe reformën e gjyqësorit kundër të cilit duhet të matet progresi i Bullgarisë dhe Rumanisë.

Këto fusha të shqetësimit janë monitoruar në mënyrë të rregullt dhe rezultatet janë publikuar

në raporte te veçanta të Komisionit Evropian.

Për shkak të fokusit të tyre të përcaktuar saktësisht, Raportet e monitorimit pas pranimit

të Komisionit nuk lejojnë vlerësimin e performancës së përgjithshme të vendeve në drejtim të

transpozimit ose zbatimin e ligjit të BE-së. Megjithatë, pothuajse në çdo raport të monitorimit

është theksuar se "pa progres të pakthyeshëm në reformën gjyqësore, luftën kundër

korrupsionit dhe krimit të organizuar ka rrezik të të qenurit në gjendje për të aplikuar në mënyrë

korrekte ligjin e BE-së" (Raporti i monitorimit në Bullgari 2007b: 3). Për këtë arsye, raportet

e monitorimit janë tregues të dobishëm për vlerësimin e pikëpamjes se Komisionit për mënyrën

se si strukturat e zbatimit të ligjit bullgar dhe rumun dhe standardet e qeverisjes janë zhvilluar

që prej anëtarësimit të tyre në BE. Ato ndihmojnë për të analizuar zhvillimet në fazën e dytë të

procesit të zbatimit, që është zbatimi. Mangësitë në sistemet e brendshme të zbatimit mund të

ulin në mënyrë të konsiderueshme shanset e aplikimit në mënyrë efikase të ligjeve të miratuara

nga BE-ja142. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se raportet e monitorimit te

Komisionit nuk do të na japin me njohuri bindëse në një lidhje shkaku mes transpozimit dhe

zbatimit te ligjit të BE-së në Bullgari dhe Rumani.

Komisioni Evropian paraqiti raportet e para të monitorimit në korrik të vitit 2007. Në

rastin e Bullgarisë, Komisioni u kujdes pozitivisht dhe është raportuar progres në fushën e

shëndetit veterinar dhe të kafshëve. Për më tepër, qeveria bullgare ishte “angazhuar për

reformën gjyqësore dhe pastrimin e sistemit të korrupsionit dhe krimit të organizuar"

(Komisioni i Komuniteteve Europiane 2007b: 5). Bullgaria kishte miratuar një ndryshim në

kushtetutën e saj që synon sigurimin e pavarësisë dhe përgjegjshmërisë së sistemit gjyqësor.

Ndërsa Komisioni përmendi pozitivisht se pak progres është arritur në përmirësimin e

transparencës së procesit gjyqësor, ai bëri thirrje për më shumë përpjekje në lidhje me trajtimin

gjyqësor të rasteve të korrupsionit të nivelit të lartë. Progresi në luftën kundër korrupsionit ishte

i kufizuar në parandalimin dhe luftimin e korrupsionit në kufi dhe brenda pushtetit lokal. Në

përgjithësi, Komisioni gjykoi se Bullgaria ka bërë disa – por jo të mjaftueshme - përparime

dhe, në përgjithësi, ajo kishte nevojë për më shumë kohë për zbatimin e kritereve të përcaktuara

nga BE-ja. Komisioni rekomandoi kundër aktivizimit të dispozitave mbrojtëse.

142 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.173

51

Në raportin e dytë mbi Bullgarinë, botuar në shkurt 2008, Komisioni aplikoi një ton më

pak diplomatik dhe u ankua se "në fushat kyçe të tilla si lufta kundër korrupsionit të nivelit të

lartë dhe krimit të organizuar, rezultatet bindëse ende nuk janë demonstruar"143. Raporti tregon

një padurim në rritje në Bruksel ndaj ritmit të ngadaltë dhe përpjekjet e pamjaftueshme për

reforma të Bullgarisë dhe nuk shoqëruan me" ndonjë përmirësim”144. Në shkurt të vitit 2008,

Komisioni për këtë arsye vendosi për të ngarkuar sanksione të para financiare për Bullgarinë.

Pas keqmenaxhimit dhe argumentit të konflikteve të interesit dhe korrupsionit në Agjencinë e

Rrugëve Bullgare, Komisioni bllokoi fonde nga Instrumenti për Politikat Strukturore për Para-

Anëtarësimin për Bullgarinë145. Pas këtij rasti, Zyra kundër mashtrimit e BE-së OLAF kreu një

seri të kontrolleve në Bullgari dhe zbuloi keqmenaxhim dhe korrupsion në shkallë të

lartë.Raporti i OLAF ishte konfidencial por u zbulua në media. U vu re një keqpërdorim në

kuadrin e programit SAPARD146 dhe paraqiti dëshmi te një prej rasteve më të rënda të

mashtrimit, të quajtur "Nikolov-Stojkov-Group". Ky grup, një rrjet prej rreth pesëdhjetë

ndërmarrjeve bullgare ", të cilët thuhet se kishin lidhje të ngushta me qeverinë bullgare", u ngrit

për qëllimet e mashtrimit tatimor, falsifikim të dokumenteve, pastrimit të parave dhe

importimin e paligjshëm të lepujve kineze dhe mish pule me certifikata shëndetësore të

falsifikuara. OLAF vlerësoi se ndikimi financiar në buxhetin e Komunitetit të këtyre projekteve

ishte më shumë se 30 milion €.

Raporti i OLAF u bë publik vetëm disa ditë para se Komisioni të paraqesë raportin e tretë

monitorues, i botuar së bashku me një raport mbi menaxhimin e fondeve të BE-së në Bullgari.

Raporti i tretë ishte i ashpër në vlerësimin e përpjekjeve për reformë të Bullgarisë dhe tha se

"përparimi ka qenë i ngadalshëm dhe më i kufizuar se sa pritej dhe nevoja për verifikim dhe

bashkëpunim do të vazhdojë edhe për disa kohë. Sistemi gjyqësor dhe administrata ka nevojë

për një dorë të rëndë "147. Komisioni kritikoi se hetimet ndaj korrupsionit dhe krimit të

organizuar rrallë çojnë në arrestime dhe ndjekje penale. Në lidhje me funksionimin e sistemit

gjyqësor, është vënë re se "institucionet dhe procedurat duken të mira në letër, por nuk

prodhojnë rezultate në praktikë”148. Për më tepër, raporti i ndarë në menaxhimin e fondeve të

BE-së vuri në dukje parregullsi dhe mashtrim nga ana e Bullgarisë. Si rezultat i kësaj,

Komisioni pezulloi 560 milion € nga programi Phare, 121 milion € nga programi SAPARD

143 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 9 144 Stojanov, R. (2008): Environmental Factors of Migration. F.255 145 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 9 146 Special Accesssion Programme for Agriculture and Rural Development 147 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 2 148 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 5

52

dhe € 144 milion nga programi IPA, duke rezultuar në një total prej € 825 milionë të asistencës

së pezulluar. Komisioni gjithashtu tërhoqi akreditimin e dy agjencive bullgare, përgjegjëse për

menaxhimin e fondeve të para-anëtarësimit në BE 149.

Më 25 nëntor 2008, u bë e qartë se Bullgaria patjetër do të humbasë një sasi të madhe të parave

të ngrira. Pas një "analizë të thellë", Komisioni vendosi të mbajë pezullimin në vend. Nga

pikëpamja e Komisionit, qeveria bullgare kishte dështuar që të marrë masa të mjaftueshme

kundër keq-përdorimit te parave. Kjo pati pasoja të drejtpërdrejta sidomos për € milion 220 të

Phare150, të ndihmës së para-anëtarësimit u tërhoqën përfundimisht, si afat i fundit për të

aplikuar për tendera me afatin e fundit të aplikimit më 30 Nëntor 2008151 .Bullgaria ishte vendi

i parë anëtar i BE-së që humbi fondet e BE-së për shkak të keq-përdorimit.152

Në rastin e Rumanisë, Komisioni ka qenë shumë i kënaqur me rezultatet e arritura. Sipas

raportit të parë, të botuar në korrik 2007, "Qeveria rumune është angazhuar për reformën

gjyqësore dhe për pastrimin e sistemit të korrupsionit. Në të gjitha fushat, autoritetet rumune

demonstrojnë vullnet të mirë dhe vendosmëri "153. Komisioni përmendi pozitivisht progresin

me luftën kundër korrupsionit, qeverisjes lokale dhe me krijimin e një agjencie kombëtare të

integritetit, por vuri në dukje mangësitë në trajtimin gjyqësor të korrupsionit në nivel të lartë.

Në përgjithësi, Komisioni arriti në përfundimin se "në gjashtë muajt e parë të anëtarësimit,

Rumania ka vazhduar të bëjë progres në korrigjimin e dobësive që mund të parandalonin një

aplikim efektiv të ligjeve të BE-së, politikat dhe programet"154. Megjithatë, lufta kundër

korrupsionit e nivelit të lartë mbeti një çështje e spikatur. Në fillim të vitit 2008, u bë publike

se po hetoheshin disa politikanë të lartë mbi akuzat për korrupsion dhe kishte prova të

mbledhura kundër Kryeministrit Adrian Nastase, ish-ministrit të transportit Miron Mitrea,

ministri i atëhershëm i punës Paul Pakuraru dhe pesë zyrtarë të tjerë të lartë (EurActiv 2008).

Megjithatë, hetimet u penguan nga një vendim i Gjykatës Kushtetuese rumune e cila ka

deklaruar se parlamenti duhet së pari të miratojë hetimet kundër politikanëve të lartë. Vendimi

ishte i diskutueshëm dhe pati një deklaratë të ashpër nga Presidenti rumun Traian Bashesku ku

emërtonte gjykatën kushtetuese "një mburojë kundër korrupsionit".155

149 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 3 150 Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies 151 Raport nga Agjencia Europiane 2008. F.30. 152 Raport nga Agjencia Europiane 2008. F.31 153 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 5 154 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 19 155 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 19

53

Përkundrejt këtij sfondi, lufta kundër korrupsionit e nivelit të lartë ishte çështja më e

rëndësishme për Komisionin. Në shkurt të vitit 2008, ajo u ankua se në lidhje me luftën kundër

korrupsionit të nivelit të lartë "Rezultate bindëse ende nuk janë demonstruar" (Komisioni i

Komuniteteve Europiane 2008b: 7). Komisioni, megjithatë, pranoi se autoritetet rumune

shfaqen një "angazhim serioz" (Ibid: 2) në drejtim të zbatimit të kritereve të përcaktuara nga

BE-ja, qeveria rumune me shpejtësi ka përgatitur dhe miratuar një plan veprimi se si të

përmbushë standardet dhe të avancojë reformën e gjyqësorit.

Vlerësimi i përgjithshëm i Komisionit gjithashtu ka mbetur pozitiv në raportin e tretë të

Komisionit mbi Rumaninë, publikuar në korrik 2008. Raporti ishte shumë më pak i ashpër se

ai në Bullgari. Qeveria rumune u vlerësua për përpjekjet e saj për të reformuar gjyqësorin dhe

për të hetuar korrupsionin, dy zona ku "ndryshimet institucionale dhe proceduriale u

prezantuan në vitet e fundit dhe këto filluan të prodhonin rezultatet e para"156. Megjithatë,

Komisioni inkurajoi Bukureshtin për të bërë më shumë në disa fusha, në mënyrë të veçantë

"për të treguar se sistemi gjyqësor funksionon dhe se hetimet për korrupsion duhet të çojnë në

arrestimin dhe në varësi të vendimit të gjykatës të ketë dënime me fuqi bindëse dhe deri tek

sekuestrimi i pasurive"157. Nga pikëpamja e Komisionit, lufta e vendit kundër korrupsionit ishte

qartësisht shumë e politizuar. Në kundërshtim me Bullgarinë, Komisioni nuk ka ngrirë fondet

e para-anëtarësimit në BE. Megjithatë, institucionet rumune kanë probleme duke vënë së

bashku mjaft projekte të pranueshme. Sipas raporteve të Medias, Rumania mund të humb pjesë

të konsiderueshme të fondeve të veta bujqësore të BE-së për shkak të menaxhimit të dobët.

Me pak fjalë, raportet e monitorimit të Komisionit treguan se përparimi drejt përmbushjes së

kritereve të përcaktuara nga BE-ja ndryshonin midis Bullgarisë dhe Rumanisë në dy vitet e

para të anëtarësimit. Deri më tani, Rumania ka bërë më mirë se Bullgaria. Megjithatë, pyetja

është nëse kjo është vetëm një fotografi e përkohshme. Sipas gjashtë faqeve të shkurtra të

raportit të përkohshëm të vitit 2009 (të cilat nuk përfshijnë asnjë rekomandim), Bullgaria ka

bërë "zhvillime të rëndësishëm" në korrupsion dhe krim dhe "disa zhvillime" të organizuara në

reformimin e gjyqësorit158, ndërsa përparimi i Rumanisë është "i vështirë për ti

demonstruar"159. Dukshëm Bullgaria ka rritur përpjekje të vazhdueshme që pas vlerësimit të

verës së ashpër të vitit 2008, ndërsa përparimi i Rumanisë ka ngecje në disa fusha.

156 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6 157 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6 158 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2009a, F. 2 159 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2009b, F. 2

54

Ky seksion merr parasysh të dhënat e Eurobarometërit nga viti 2006 deri në vitin 2008 për të

përpunuar pikëpamjet e shtetasve bullgarë dhe rumunë në institucionet e tyre kombëtare dhe

procesin e integrimit evropian. Ngjashëm me monitorimin e post-anëtarësimit të Komisionit,

të dhënat e Eurobarometrit japin indikacione për zhvillimet në nivel të zbatimit, por nuk

ndihmojnë në vendosjen e nivelit aktual të zbatimit ose aplikimit me ligjin e BE-së. Kjo detyrë

mund të realizohet vetëm me hulumtimin empirik rigoroz për një periudhë më të gjatë

vëzhgimi.

Rumunët dhe bullgarët, së bashku me polakët, janë qytetarët evropianë që kanë nivelin

më të lartë të mosbesimit në institucionet e tyre kombëtare. Megjithatë ka dallime tendencash

në të dy vendet. Ndërsa në Bullgari ka një pakënaqësi në rritje me qeverinë kombëtare dhe

parlamentit, në Rumani besimi në institucionet kombëtare është rritur, por në një nivel të ulët.

Në Bullgari, mosbesimi arriti në kulm në vitin 2008 ku vetëm 17 për qind e të anketuarve

besonin në qeveri dhe 12 për qind në parlament. Mesatarja në BE-27 ishte 32 për qind (besimi

në qeveri) dhe 34 për qind (besimi në parlament), respektivisht. Besimi është po aq i ulët për

institucionet e tjera kombëtare. Bullgarët kanë besimin më të ulët (25 përqind) dhe mosbesimit

më të lartë (65 përqind) në policinë e tyre kombëtare për të gjitha vendet e mbuluara nga

sondazhi i Eurobarometërit.

Vetëm 28 për qind e bullgarëve besojnë se, në përgjithësi, gjërat janë duke shkuar në

drejtimin e duhur në vend. Mesatarja e BE-27 ishte 32 për qind. Në Rumani, kjo vlerë renditet

në 53 për qind, e cila e ka pozicionuar ne vendin e tretë më optimist në BE (paraprirë vetëm

nga Malta dhe Polonia). Krahasuar me Bullgarinë, rumunët po ashtu kanë më shumë besim në

polici (38 për qind), por ende në mënyrë të konsiderueshme nën mesataren E BE-së(63 për

qind). Besimi në drejtësinë e brendshme / sistemin juridik ishte i ulët në të dyja vendet. Në

vitin 2008, 63 për qind e rumunëve, dhe 76 për qind e bullgarëve janë përgjigjur se ata nuk i

besojnë drejtësisë / sistemit te tyre kombëtar ligjor. Mesatarja e BE-27 ishte 48 për qind.

55

Tabela 3: Besimi në qeverinë kombëtare dhe parlamentit

Bullgaria Rumania

2006 2007 2008 2006 2007 2008

Besimi në

22% 17%

19%

25%

Qeveri

22%* 27%*

Besimi në

14% 12% 19%

22%

Parlament

Burimi: Eurobarometër (pyetësor I zhvilluar nga ata)

Bullgaria dhe Rumania janë midis vendeve që ndajnë mendimin më pozitiv në Bashkimin

Evropian. Rreth 60 për qind160 e qytetarëve të dy vendeve e shohin BE-në si shumë ose mjaft

pozitive. Për më tepër, 82 për qind e rumunëve dhe 78 për qind e bullgarëve janë të bindur për

natyrën demokratike të Bashkimit. Këto ishin vlerat më të larta në Bashkim në vitin 2007, e

ndarë vetëm nga Greqia dhe Sllovenia (të dyja 78 përqind).

Megjithatë, ka dallime në mes të dy vendeve. Në vitin 2007, kur të dy vendet u

bashkuan me BE, vetëm pesëdhjetë për qind e bullgarëve besonin se vendi i tyre do të përfitojë

nga anëtarësimi në BE, e cila ishte një vlerë më e ulët në krahasim me Rumaninë (69 për qind).

Në vitin 2008, përqindja e bullgarëve të cilët konsideruan anëtarësimin në BE të dobishme ranë

nën pragun pesëdhjetë për qind, më e mundshme për shkak të sanksioneve financiare të

vendosura nga Komisioni Evropian për Bullgarinë.

160 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6

56

Në Rumani, kjo vlerë ka mbetur e qëndrueshëme nga viti 2006 deri në vitin 2007 dhe

është rritur edhe në vitin 2008. Në të dyja vendet, besimi në BE ka qenë i lartë dhe renditet mbi

mesataren e BE-së-. Rreth dy të tretat e të gjithë të anketuarve në Bullgari dhe Rumani u

përgjigjën se ata qenë të prirur të besojnë në BE.

Tabela 4: Pamja e Bullgarisë dhe Rumanisë në Bashkimin Evropian

Bullgaria Rumania

2006 2007 2008 2006 2007 2008

A do kemi benefite

54% 50% 47% 69% 69%

77%

nga anëtarësimi në BE

Imazhi pozitiv i BE-së 59% 59% 60% 64% 67% 58%

Trendi për të besuar në BE 57% 54% 63% 68% 65% 66%


Gjithashtu, shqetësimet më të rëndësishme publike nuk janë të njëjta në Bullgari dhe Rumani.

Në Bullgari, shqetësimet rreth krimit, së bashku me zgjidhjen e problemeve të rritjes së

çmimeve dhe inflacionit, paraqesin çështjet më të rëndësishme. Në Rumani, spikatja e cështjes

së "krimit" ka rënë në vitet e fundit dhe u rendit vetëm në vendin e katërt në vitin 2008.

Në anën tjetër, rumunët janë më të shqetësuar në lidhje me situatën ekonomike161 në

vendin e tyre. Çështja e rritjes së çmimeve dhe inflacionit fituan rëndësi në vitin 2008 duke

reflektuar një prirje më të gjerë evropiane.


57

Në BE-27, përqindja e të anketuarve që konsiderojnë që çmimet në rritje të jetë një

çështje e rëndësishme është rritur me 19 pikë nga pranvera 2007 deri në pranverë të vitit 2008

(nga 18 për qind në 37 për qind). Në vitin 2008, çështjet më të rëndësishme për evropianët

mesatare ishin, së bashku me rritjen e çmimeve, papunësia (24 për qind), krimi (20 përqind)

dhe gjendja ekonomike (20 përqind).162

Tabela 5: Shqetësimet më të rëndësishme publike në Bullgari dhe Rumani

Më të rëndësishmet Bullgaria Rumania

Shqetësime publike

2006 2007 2008 2006 2007 2008

Inflacioni 30% 29% 51% 26% 27% 48%

Papunësia 45% 30% 16% 24% 20% 11%

Krimi 26% 35% 36% 24% 18% 16%

Situata ekonomike 34% 34% 25% 48% 44% 36%

Sistemi shëndetësor 21% 24% 20% 20% 27% 25%


2.2 Vëzhgimet paraprake

Pavarësisht nga dallimet e regjimeve monetare, të dy vendet kanë në pamje të parë

karakteristika të ngjashme dhe duhet të japin rezultate të ngjashme (Tabela 1).


58

Tabela 6. Treguesit kryesorë makroekonomikë për Bullgarinë dhe Rumaninë.

BULLGARIA

RUMANIA

1997 2000 2002 2004 1997 2000 2002 2004

Rritja ekonomike -5.6 5.4 4.9 5.6 5.0 8.3 2.1 5.0

Inflacion (eop) 547.7 11.3 3.8 4.0

151.

3 40.7 17.8 9.3

Deficiti publik si % e

PBB-së -3.1 -0.6 -0.6 1.7 -3.5 -4.0 -2.5 -1.1

Borxhi si % e PBB-së 105.1 73.6 54 38.8 16.5 22.7 23.3 18.5

Rritja e qarkullimit të

parasë 351.4 31.4 24.1 23.5

104.

9 37.8 38.1 39.9

Kredia e brëndshme si %

e PBB-së 20.81 17.83 23.68 36.20 11.57 15.63 15.19

Rritja në kredi të

brëndshme 89.5 31.0 27.4 34.2 50.8 11.4 39.8 21.2

Kreditë jo-qeveritare 46.7 17.0 44.0 48.6 33.8 30.0 51.1 37.9

Normat e Interesit 74.2 3.9 4.0 2.6 47.2 35.0 20.4 20.2

Rritja në rezerva të

jashtme 15.8 12.6 27.7 46.8 27.2 59.3

Llogaria korente si % e

PBB-së 4.1 -5.6 -5.3 -7.5 -6.0 -3.7 -3.3 -5.3(f)

IHD-të si % e PBB-së 8.1 5.9 10.9 3.4 2.8 2.5

IHD-të si % e PBB-së

4.9 7.9 5.8 6.7 3.4 2.8 2.5

Kusi I këmbimit efektiv

82.8 100 109.5 122.6 82.8 100 104.2 109.9

2000=100

Prodhimi si % e nivelit të

BE-së

28.4

(e) 31.9 33.2

31.1

(f) 28.4 32.7

36.0

(f)

Hapja Ekonomike 111.9 116.8 112.9 127.1 65.4 71.4 76.6 83.5

Burimi: Eurostati

59

Analiza grafike163

Grafiku 1. Dinamika e të ardhurat reale në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.

Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona

Grafiku 2. Dinamika e normave të interesit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.


Grafiku 3. Dinamika e nivelit të përgjitshëm të cmimeve në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë.

Burimi: FMN.

163 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e FMN-së për vitet përkatëse.

60


Grafiku 4. Dinamika e inflacionit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.


Grafiku 5. Dinamika e rritjes së kredive në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.


Grafiku 6. Dinamika e rritjes së agregatit monetary M1 në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë.

Burimi: FMN.164

164 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e FMN-së për vitet përkatëse.

61

Edhe pse ajo mbart informacion të caktuar, prezantimi grafik i dinamikës së variablave kryesor

nuk është e mjaftueshme për të thelluar konkluzionet rreth fazës së konvergjencës. Prandaj ne

do përdorim teste ekonometrike për ekzistencën e një lidhjeje afatgjatë (dhe zvogëlimin e

distancës) midis dinamikës së variablave në të dy vendet dhe ato të BE-së. Kjo na drejton drejt

nevojës për diskutim të disa pyetje metodologjike në lidhje me konvergjencën dhe lëvizjen e

përbashkët të variablave.

Ajo që duhet të vihet në dukje në fillim është se pavarësisht bashkimit të dukshëm (veçanërisht

në literaturën empirike), matja e konvergjencës nuk është sqaruar ende plotësisht. Kjo na jep

bazë për të bërë kushtina se llogaritjet që do të prezantojmë nuk mund të pretendojnë të jenë të

sakta ose të padiskutueshme. Pas këtij kushti duhet të fokusohemi shkurtimisht në (i)

unanimitetin midis ekonomistëve në lidhje me matjen e konvergjencës, si dhe (ii) elementet

kontestues të metodologjike në këtë matje.

Në shikim të parë, analizat empirike të tregojnë konvergjencën dhe pothuajse të gjithë

prej tyre përdorin tre lloje të metodave (i) mënyrën e konvergjencës së pakushtëzuar ß

(variablat e vendeve më të varfra të përparuara më shpejt se variablat e vendeve të pasura dhe

të arrijë të krahasohen me ta kur p.sh β <0), (ii) të konvergjencës σ (shpërndarja në mes të

variablave të vendeve të pasura dhe të varfëra, zvogëlohen me kalimin e kohës σT2 + t <σt2)

ose (iii) metoda e konvergjencës së kushtëzuar ß (kur variablat strukturore që karakterizojnë

secilin vend janë shtuar në modelin e pakushtëzuar). Së pari aplikimi për rritjen ekonomike

(Sala-i-Martin,165, modelet e konvergjencës janë përdorur më vonë për të studiuar problemet e

integrimit ekonomik, janë aplikuar në serinë e variablave të tjera (të tilla si çmimet, pagat,

produktiviteti, variablat financiare etj) me qëllim që të vihet re se në çfarë mase vendet në një

zonë të caktuar të integrimit kanë tendencë për të barazuar sjelljen e tyre, për të funksionuar si

një njësi e vetme dhe të kenë një politikë të përbashkët monetare. Për shembull Mullineux dhe

Murinde166 e zbatojnë këtë model të konvergjencës të sektorit financiar të ekonomive post-

komuniste dhe në mënyrë të veçantë të të ardhurave të bankave, Hölscher 167 deri në sjelljen e

normave të interesit dhe Crespo-Cuaresma,168 në studimin e dallimeve rajonale në BE.

Metodat janë aplikuar në studimin e lëvizjes së përbashkët të variablave (nivelet e tyre), si dhe

për studimin vetëm të komponentëve ciklik të këtyre variablave (me qëllim që të

165 Sala-i-Martinez, X. (2003): Economic Growth. F.656 166 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321 167 Hölscher, H. (2002): Econometricals studies. F.185 168 Crespo-Cuaresma, J. (2003): okun’s Law revisited. F.190

62

respektohet ngjashmëria në ciklin ekonomik). Në mënyrë që komponenti ciklik të vihet në

dukje, filtra të ndryshme janë duke u përdorur, mbi të gjitha HP (Hodrick-Prescott) dhe BK

(Baxter-King). Modelet janë drejtuar për vende të veçanta, si dhe gjithnjë e më shumë për

grupet e vendeve (modele panel me efekte fikse për vendet dhe grupet e vendeve të veçanta).

Do të përpiqemi për të matur konvergjencën e variablave kryesorë makroekonomikë me

modelin e mëposhtëm:

(1) Δxnt = βcn + βxnt -1 + Σγm Δxnt -m + εnt m = 1

Ku pjesa e parë e ekuacionit tregon dallimin në mes të një variable për një vend të caktuar dhe

për BE-në. βxnt -1 qëndron për mandatin e gabimit të ndrequr dhe βcn është efekti fiks i

konstantes për secilin vend. Në rastin e konvergjencës pritet që β është negative, pra β <0

zvogëlon distancën me BE-në.

Duke konsideruar se modeli i mësipërm mund të na japi një ide të konvergjencës, lidhur

me modelin empirik, të cilat kontrollojnë për një prani të bashkë-integrimit ndërmjet variablave

në vendet e studiuara të BE-së, duke konfirmuar një lidhje të tillë që nuk tregon praninë e

konvergjencës. Në fakt këto modele të bashkë-integrimit nuk na tregojnë nëse distanca në mes

të variablave është në rënie, por vetëm se variablat lëvizin së bashku dhe kjo tregon se lidhja

do të bëhet e qëndrueshme me kalimin e kohës.169

Së bashku me ndarjen tradicionale të konvergjencës nominale dhe reale, është gjithashtu e

pranishme vete konvergjenca financiare, e cila tregon se deri në çfarë mase dinamikat e sektorit

financiar (dhe kryesisht bankat) janë të ngjashme me ato të sektorit financiar europian. Kështu

variablat që kemi pėrcaktuara si x në model: janë si më poshtë: (i) konvergjenca nominale që

është reduktuar tek të ardhurat nominale, niveli i çmimeve, inflacionit dhe ofertës së parasë

(M1); (ii) konvergjenca reale - e cila ka një rëndësi në rritje - ka reduktuar të ardhurat reale dhe

produktivitetit; dhe (iii) në lidhje me variablat financiarë - që përfshijnë kreditë e brendshme

në sektorin privat dhe për sjelljen e normave të interesit të depozitave dhe përhapjen e interesit

(diferenca mes normës së interesit të depozitave dhe normës së interesit të kredive). Interesi i

shpërndarë na tregon për efikasitetin dhe nivelin e integrimit të sistemit bankar në fushën

bankare të BE-së.

Logjika e hetimit empirik është konsistent. Pasi kemi parë gjendjen e konvergjencës

(nominale, reale dhe financiare) përmes modeleve të përshkruara, ne kemi kryer një simulim

169 Sala-i-Martinez, X. (2003): Economic Growth. F.656

63

të goditjeve në ekonominë bullgare dhe rumune dhe BE-së. Goditjet e BE-së janë ulur në vijim:

(i) shok anësor tek kërkesa e tregut (të ardhurat reale), (ii) goditje në politikën monetare -

normat e interesit, (iii) goditjet në lidhje me inflacionin dhe (iv) goditjet në kursin real të

këmbimit ose diferencat e çmimeve. Ne përdorim metodologjinë e reagimit të goditjeve në

kuadër të modeleve VAR (përgjigje impulsive).

Rezultatet e testeve ekonometrike të modelit (e cila përfshin dy vendet Bullgari dhe Rumani)

janë përmbledhur në tabelat 7 dhe 7a. Testet tregojnë se disa elemente të konvergjencës

ekzistojnë me përjashtim të Rumanisë, ku konvergjenca nuk është e pranishme në asnjë nga

fushat (shenjat e efekteve fikse për Rumaninë janë pozitive dhe shpesh jo të rëndësishme). Në

kontrast me Rumaninë, në Bullgari konvergjenca nominale është vërejtur kryesisht - në të

ardhurat nominale, në nivelin e përgjithshëm të çmimeve, si dhe në sjelljen e normave të

interesit dhe përhapjen e interesit, por konvergjenca e vërtetë për Bullgarinë nuk ekziston. Në

kuadër të konvergjencës nominale është interesante se për Bullgarinë konvergjenca nominale

e agregatit monetar M1 nuk ekziston. Konvergjenca e produktivitetit gjithashtu mungon. 170

Prania e bordit të monedhës në Bullgari është një shpjegim logjik i konvergjencës së

fortë të normave të interesit në Bullgari .Në përgjithësi kjo mund të supozohet se regjimi i

bordit të monedhës ofron një konvergjencë në mënyrë të konsiderueshme më të fortë dhe më

të shpejtë nominale në krahasim me regjimin diskrecional monetar (Rumani), por kjo nuk është

një kusht i mjaftueshëm për konvergjencën reale (ky grup i reformave strukturore është i

nevojshëm). Kjo e fundit përcaktohet nga një sërë faktorësh të tjerë, mbi të gjitha ato

mikroekonomik dhe strukturor. Lidhur me mungesën e konvergjencës në ofertën monetare, kjo

mungesë mund të shpjegohet me dinamikën e kreditit dhe përfundimisht me masat kufizuese

të ndërmarra nga Banka Qëndrore (rritje në rezervat e nevojshme) 10.

Në disa aspekte këto masa shqetësojnë lidhjen automatike në mes të rezervave valutore dhe

ofertës monetare (kanë ndikim në multiplikatorin monetar)

170 Crespo-Cuaresma, J. (2003): okun’s Law revisited. F.196

64

Tabela 7 Rezultatet e testit për konvergjencën e pakushtëzuar të β (modeli 1)

Nominale Reale financiare

PBB

Niveli I

cmimeve

Agregati

monetar

M1

Rritja e

reale Prodhueshmëria Kredia

Kredia për

sektorin

privat

Normat e

interesit në

depozita

Shpërndarja

e interesit

E PBB-

së

β -0.496 -0.245 -0.540 -0.065 0.092 -1.64203 -0.387 -0.170 -0.051

(-4.269) (-1.682) (-2.610) (-0.377) (0.434) (-2.941) (-1.851) (-1.588) (-1.302

β Bg -0.009 -0.010 0.004 0.331 0.003 0.016 0.030 -0.857 -0.470

β Ro 0.036 0.034 0.033 0.110 Nа 0.034 0.034 0.178

R2 0.275 0.291 0.273 0.216 0.156 0.235 0.296 0.217 0.376

Prob (F) 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Bg-Bullgaria

Ro-Rumania

Burimi: Llogaritë e autorit nga SPSS me të dhëna nga Eurostati.

65

Tabela 7a Niveli i konvergjencës së pakushtëzuar të β

Nominale reale financiare

PBB

Niveli I

cmimeve Agregati Rritja e reale

E PBB-së

Prodhueshmëri

a Kredia

Kredia për

sektorin privat Shpërndarja

e interesit

Monetary M1

Të dyja Mesatar i ulët tek i ulët tek i ulët asnjë i ulët mesatar i ulët tek

shtetet mesatar mesatar Mesatarr

Bullgaria i ulët mesatar asnjë asnjë asnjë asnjë asnjë i fort

Rumania Asnjë asnjë asnjë asnjë no data asnjë asnjë Asnjë


66

Tabela 8 Shkalla e lëvizjes së përbashkët të variablave nominal, real dhe financiar

Niveli

I cmimeve Inflacioni

Paraja Të ardhurat

reale Prodhueshmëria

Kredia Normat e

Në qarkullim E brëndshme Interesit

Bullgaria Mesatar asnjë i fortë asnjë mesatar mesatar I fort

2.8* (i dobët) 2.2 (15.1) 6.3 6.6 0.75

(18) 2.5 (12.4) (8.9) (17.3)

3** 6 14 1

Romania i dobët asnjë mesatar asnjë asnjë i dobët Mesatar

2.9 3.6 1.4 9

(4) (5.1) (34.3) (6.5)

50 10 33 3


Nga simulimet ekonometrike si një e tërë nuk ka dyshim që duke përdorur metodën e analizës së sjelljes së variablave (konvergjencën e

pakushtëzuar të ß dhe bashkë-integrimin) Bullgaria tregon arritjet më të mira se Rumania (veçanërisht për konvergjencën nominale). Diferenca

është më e madhe për konvergjencës reale, që në fakt është motivi kryesor për anëtarësim në BE

67

Hapi tjetër logjik pas idesë themelore të teorisë së zonës me monedhën optimale është simulimi

i goditjeve në ekonominë bullgare dhe rumune përmes modeleve VAR (përgjigje impulsive).

Ndikimi i goditjeve mbi të ardhurat reale të të dy vendeve, janë përmbledhur në Tabelën 9.

Tabela 9

Reagimi i të ardhurave reale në Bullgari dhe Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja

Goditjet që vijnë nga BE-ja

Nga PBB-ja

Reale

Nga normat e interesit

Nga inflacioni Nga norma reale e

kursit të këmbimit

Bullgaria

I dobët

(fillimisht

I dobët (efekte alternues

(+) dhe

I dobët

(fillimisht

I dobët (efekte

alternues (-) dhe(+)

(+), më pas (-), (-), deri diku pozitiv (+), më pas (-), Në total efekt

Në total efekt (shënim Në total efekt negativ

Neutral Normat e interesit japin Pozitiv

Efekte të kundërta

Rumania Asnjë Asnjë Asnjë Asnjë


Nga tabela 4 ne mund të nxjerrim një seri arsyetimesh. E para që ne shohim është mungesa e

reagimit të të ardhurave reale në Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja. Kjo tregon edhe

një herë se izolimi i ekonomisë rumune është dukshëm më i fortë se ajo bullgare. Me fjalë të

tjera kjo tregon se Rumania është më e prerë nga cikli Evropian se Bullgaria. Për shkak se

Bullgaria si një e tërë ka një elasticitet të fortë ndaj goditjeve të BE-së, reagimit të saj për një

shok të mundshëm të përbashkët do të ndikoj (për shembull, në çmimet e benzinës) do të ishte

e ngjashme me një udhëzim europian. Në lidhje me goditjet që vijnë nga vendet e BE-së171

efektet e mëposhtme janë vërejtur. Rritja e të ardhurave reale në BE (një pjesë e kërkesës së

jashtme për Bullgarinë) ka një efekt pozitiv në rritjen e të ardhurave reale në Bullgari, edhe pse

kjo goditje zbehet brenda një viti. Pas një viti rënie në prodhim është vënë re se pas dy vitesh

171 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321

68

e gjysmë, ekuilibri origjinal është ri-themeluar. Efekti neto i shokut pozitiv në BE është

pothuajse zero (shpjegimet për këtë mund të jenë të ndryshme). Ndryshimet në çmimet e

eurozonës kanë një ndikim të shpejtë në çmimet bullgare nëpërmjet kurseve të këmbimit fikse

(ekuilibri I ri-themeluar). Për sa i përket ndryshimeve të normave të interesit të eurozonës, që

përfaqësojnë jo vetëm ciklin në zonën e euros, por edhe politikën diskrecionale të BQE-së,

shoku neutralizohet shpejt edhe pse kjo ndodh në mënyrë të konsiderueshme më ngadalë se

shoku i çmimeve.

Goditja e vërtetë të BQE-së shpjegon rreth 30% të ndryshimeve në të ardhurat e

Bullgarisë. Në kuadër të këtij modeli, goditjet e përbashkëta të jashtme evropiane (të ardhurat

reale, çmimet, dhe norma e interesit) shpjegojnë rreth 50% të ndryshimeve në ndryshimet e të

ardhurave reale bullgare. Kjo është logjike, duke pasur parasysh ekspozimin e ekonomisë

bullgare në BE (rreth 60% të tregtisë të vendit).172Diferenca e inflacionit midis Bullgarisë dhe

Eurozonës (i cili reflekton në masë të madhe dinamikën e kursit real të këmbimit të levës për

euron, dhe për këtë arsye konkurrencën në kosto) ka një ndikim shumë të dobët mbi të ardhurat

e vendit dhe për më tepër me luhatje të mëdha. Edhe efekti i një kurbë paksa konvekse është

vërejtur .

Duke u përqëndruar më shumë në goditjet e brendshme në rastin e Bullgarisë, (grafikun

7) reagimin e të ardhurave reale që vijnë për shkak të goditjeve që vijnë nga kredia e brendshme

dhe inflacioni. Rritja e kredisë ka një ndikim ciklik mbi të ardhurat – fillimisht të ardhurat

rriten, atëherë efekti është i barabartë me zero dhe pastaj ato rriten përsëri. Padiskutim, edhe

pse, inflacioni ka një efekt negativ në të ardhurat reale.

Rritja e kredisë së brëndshme në PBB Inflacioni në PBB

Grafiku 7. Goditjet e brëndshme mbi të ardhurat reale në Bullgari (që vijnë nga kredia dhe

inflacioni). Burimi: Eurostat

172 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321

69

PBB-ja e Eurozonës në PBB-në Bullgare Normat e Interesit të Eurozonës në PBB-në

Bullgare Burimi: Eurostat

Inflacioni I Eurozonës në PBB-në Bullgare Diferencat e inflacionit në Eurozonë në PBB-në

Bullgare

Grafiku 8&9. Goditjet e eurozonës mbi të ardhurat reale në Bullgari. Burimi: Eurostat173

Nga perspektiva e bilancit të bordit të monedhës, situata është mjaft e qëndrueshme. Rezervat

valutore janë 7.3 miliardë € (rritje më shumë se 10 herë që nga fillimi i bordit), baza monetare

është e mbuluar më shumë se 100% dhe rezerva fiskale në bankën qendrore arrin 2.4 miliardë

euro. Por politika monetare në bord është shumë e kufizuar, e tërë pesha e rregullimit bie në

bilancin fiskal. Gjatë muajve të fundit (pas formimit të koalicionit të madh politik në Bullgari)

disa pyetje bazike në lidhje me politikën fiskale janë ngritur. Këto pyetje marrin në konsideratë

(i) deri në çfarë mase politika e stabilitetit financiar është në përputhje me rritjen ekonomike

(ii) në çfarë mase është e nevojshme për të mbajtur ekuilibrin (dhe madje edhe tepricat) e

buxhetit, (iii) deri në çfarë mase është e dobishme për të mbajtur rezervën fiskale në formën e

173 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse.

70

rezervave të huaja dhe (iv) cila duhet të jetë politika e shpenzimeve (sidomos rritja e pagave

publike) dhe politika e të ardhurave (sidomos politikat tatimore). Gjithsesi sipas shumicës së

analizave aktualisht gjendja e financave publike është relativisht e mirë,174 me mundësi për të

mbajtur ekuilibrin në të ardhmen dhe grafikët e mëposhtëm do të japin një pamje të financave

publike.

Grafiku 10: Bilanci i buxhetit Bullgar (në % të mesatares dinamike të PBB-së për 4 tremujorët

e fundit). Burimi: Eurostat

Grafiku 11: Shpenzimet e qeverisë Bullgare (në % të mesatares dinamike të PBB-së për 4

tremujorët e fundit). Burimi: Eurostat

2.3 Interpretimet dhe reagimet popullore.

Praktika dhe studimet teorike tregojnë pa asnjë dyshim se politika të forta fiskale dhe

174 Kjo është gjetur nga shumë studime empirike. Për shembull Fatas dhe Mihov (2003) duke drejtuar një panel me 91 vende

dhe gjeti se vendet që përdorin politika aktive fiskale humbasin rritjen dhe marrin paqëndrueshmëri më të madhe

makroekonomike. Në një mënyrë të ngjashme është një studim i kryer nga Mehrotra dhe Peltonen (2005) për ekonomitë në

tranzicion, ku autorët zbuluan se sa më e fortë disiplina fiskale dhe konsolidimi fiskal, aq më shpejt është konvergjenca

reale.

71

një buxhet i balancuar janë parakushte për rritje të gjatë dhe të qëndrueshme ekonomike. Nuk

ka mundësi të ketë ndikim afatgjatë tek preferencat e kursimit dhe investimit përmes financave

publike, për aq kohë sa e shkuara përcakton kushtet e rritjes. Të gjitha përpjekjet në nxitjen

artificiale të kërkesës së brendshme (kur kursimi në familje është shumë i ulët dhe kur

ekonomia është e vogël dhe e hapur, si në rastin Bullgar) herët a vonë do të sjellin konflikt me

detyrimet e jashtme (kur kemi pamundësinë për të financuar rritjen e deficitit të llogarisë

rrjedhëse)175.

Përvoja e Portugalisë, Greqisë në të kaluarën, dhe ajo e Hungarisë gjatë periudhës 2001

- 2004 (shfaqja e deficiteve binjake) 176 janë shumë elokuente. Kjo logjikë është shumë më e

rëndësishme për Bullgarinë, ku në bazë të pasivitetit të bordit të monedhës (mundësi shumë të

kufizuara për të ndikuar likuiditetin e sistemit) politika fiskale merr funksione direkt monetare

(konkretisht ndikimi i saj mbi normat e interesit dhe në fund mbi inflacionin). Prandaj,

domosdoshmëria e mbajtjes së një rezervë më të madhe se sa normalja fiskale, duke shërbyer

jo vetëm për të siguruar pagesat e borxhit të huaj dhe garancisë së bordit të monedhës, por edhe

si një bllokadë nga goditjet e mundshme në momentin e hyrjes në BE dhe eurozonë, kur rënia

e detyrave, rritja e kostove të bashkë-financimit dhe ndoshta një ngadalësim i rritjes ekonomike

mund të pritet. Për të llogaritur rezervën fiskale optimale për momentin (duke marrë pagesat e

borxhit të jashtëm për 4 tremujorët e ardhshëm, duke supozuar financimin e deficitit të llogarisë

korente mbi 5% dhe rritjen ekonomike 5%) duhet të jetë rreth 2.4 miliard euro (12% deficiti i

llogarisë së tanishme) dhe 1.7 miliard euro (në 9%)]. Pavarësisht nga fakti se, në tërësi, tregu i

punës në Bullgari nuk është shumë fleksibël, produktiviteti dhe kostoja e punës kanë një

dinamikë relativisht të favorshme (shih grafikun 12)177. Mund të supozohet se kufizimet e

bordit të monedhës (nëpërmjet efektit të disiplinës dhe efektit besueshmëri) sollën rritjen e

produktivitetit dhe konkurrencës së ndërmarrjeve bullgare, duke i detyruar ata për tu

ristrukturuar në mënyrë që të jenë konkurrues.

Një pjesë e madhe e ndërmarrjeve me probleme (kryesisht ato publike) kanë mbyllur

veprimtarinë e tyre, e cila ka ngritur nivelin e përgjithshëm të produktivitetit të vendit.

Konkurrenca e kostos, e matur me koston e punës për njësi ka një dinamikë relativisht të mirë

deri në mesin e vitit 2002, kur procesi i ristrukturimit ishte duke ecur shpejt. Këto zhvillime

padyshim bëjnë të mundur për të "rezistuar" në kushtet e vlerësimit të ngadaltë por të

175 Për më shumë detaje rreth konvergjencës reale, deficitit të llogarisë korente dhe kufijtë e financimit të saj nga

kursimit i huaj, Bolle dhe Blessing (2005). 176 Për më shumë hollësi Csaba (2005). 177 Për më shumë detaje në lidhje me zhvillimin e fleksibilitetit të tregut të punës në Bullgari. Nenovsky dhe

Koleva (2001)

72

qëndrueshme të kursit real të këmbimit. Sektorët e industrisë dhe bujqësisë vazhdojnë duke

reduktuar koston e punës për njësi, por këto kosto janë më të ulëta në bujqësi. Pas mesit të vitit

2002 në sektorin e shërbimeve, vërejmë një rritje të vazhdueshme në koston e punës për njësi

dhe për shkak të proporcionit të saj të madh të vlerës totale të shtuar, pamja e përgjithshme

është përkeqësuar.

Grafiku 12. Dinamika e produktivitetit në Bullgari dhe në Eurozonë. Burimi: Eurostat178

Kur diskutohet rritja e pagave publike, përvoja rumune ishte si një shembull i keq i një

politike të tillë. Rritja e pagave publike pa ristrukturim paraprak të sektorit publik është një hap

shumë i rrezikshëm. Për më tepër, është konsideruar se mënyra më e mirë për të realizuar

konsolidimin fiskal (që stimulon rritjen dhe largon inflacionin) është nëpërmjet shkurtimit të

shpenzimeve, duke mos rritur të ardhurat. Nga grafiku 13 mund të shohim se ekonomia

bullgare është më e hapur se ajo Rumune, duke e vendosur gjendjen e bilancit të pagesave dhe

të borxhit të jashtëm në zemër të hartimit të politikave. Sa më e hapur është një ekonomi, më e

vullnetshme do të jetë ndaj goditjeve (goditjeve dhe të BE-së) të jashtme dhe më i rëndësishëm

bëhet roli i konvergjencës paraprake.

Grafiku 13. Dinamika e hapjes së ekonomisë dhe tregtisë ndërkombëtare. Burimi: Eurostat

Është përmendur tashmë se për shkak të kësaj hapjeje, si dhe për shkak të nevojës së

ekonomisë bullgare për tu krahasuar me ekonomitë e tjera evropiane, konsumi dhe investimet


Bullgaria

Eurozona

Bullgaria

Importet

Rumania Eksportet

t

73

rriten më shpejt se kursimi I brendshëm, i cili logjikisht bën që të ulet llogaria rrjedhëse (për

shkak të importit të kursimeve të huaja, për të cilat vendi duhet të paguajë interes). Kjo situatë

ngre pyetje në lidhje me burimet e financimit të llogarisë rrjedhëse (sidomos në kuadër të një

normë fikse të këmbimit dhe një politikë monetare pasive).

Grafiku 14 Transfertat private. Burimi: Eurostat179

Grafiku 15. Deficiti i llogarisë rrjedhëse i mbuluar nga investimet e huaja direkte. Burimi:

Eurostat

Masat kufizuese të ushtruara nga kreditë bankare në sektorin real dhe pengesat për

financat publike (që vjen nga sundimi i bordit të monedhës dhe kriteret e Mastrihtit), logjikisht

çon në rritjen e borxhit të jashtëm privat, i cili, në fund të tremujorit të parë 2005 është 36% e

PBB-së. Në këtë mënyrë vërejmë një proces të transformimit të publikut ndaj borxhit privat.

Kjo është logjike po të kemi parasysh rolin në rritje të sektorit privat në ekonominë bullgare.


74

Grafiku 16. Borxhi i jashtëm privat (në % të PBB-së). Burimi: Eurostat180

Struktura e borxhit të jashtëm ngre disa shqetësime, jo vetëm për shkak të rritjes së

borxhit privat, si një e tërë (i cili tejkalon borxhin publik), por edhe për shkak të rritjes së pjesës

afatshkurtër të këtij borxhi (rreth ¼ e borxhit të përgjithshëm).181

Diskutimi i rezultateve

Kjo ishte një analizë empirike ku është tentuar për të matur konvergjencën dhe

sinkronin e sjelljes së variablave kryesorë makroekonomikë në Bullgari dhe Rumani si dhe

aftësinë e të dy ekonomive për të reaguar ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja. Është testuar: (i)

modeli i konvergjencës së pakushtëzuar ß në kuadër të një mostre prej dy shtetesh: Bullgaria

dhe Rumania, (ii) një test për lëvizjen e përbashkët të dinamikës së variablave kryesore përmes

një bashkë-integrimi midis variablave të vendeve të studiuara dhe të BE-së, (iii) simuluar me

modelet VAR dhe në fund (iv) disa vërejtje mbi gjendjen aktuale të mekanizmave absorbuese

në Bullgari dhe Rumani, për të arritur një krahasim me skenarin Shqiptar.Pavarësisht nga

kufizimet e modelimit dhe vështirësive me interpretimin e rezultateve, mund të themi se

Bullgaria po përparon më shpejt se Rumania drejt integrimit të saj në dinamikën e përbashkët

të ekonomisë evropiane. Megjithatë konvergjenca bullgare është kryesisht në kuadër të

variablave nominalë dhe ka mbetur shumë prapa sa i përket konvergjencës reale. Rumania, e

cila kohët e fundit ka filluar të zbatojë targetimin e inflacionit, zbaton një politikë monetare

rrënjësisht të pakufizuar. Ekonomia bullgare është shumë më elastike ndaj goditjeve të BE-së

(duke përfshirë edhe ato që vijnë nga politika monetare e BQE-së) se ajo rumune. Vërejmë një

asimetri të reagimit ndaj goditjeve - ndërsa shoku negativ ka një efekt të fortë mbi ekonominë

bullgare sesa pozitiv, i cili shumë shpejt e humb efektin.Shqipëria mund të marrë ngushëllim

nga shteti që relativisht ka ecur më mire, Bullgaria sa i përket mekanizmave të rregullimit.

180 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse. 181 Raport I Komisionit Europian mbi ecurinë e ekonomisë Bullgare

75

KAPITULLI III

SHQIPËRIA PAS-ANËTARËSIMIT. EFEKTI I MSA-së NË EKONOMINË

SHQIPTARE

3.1 Integrimi dhe Zhvillimi rajonal

Teoria tradicionale e integrimit rajonal u shfaq në fillim të viteve 1950 me veprat

pioniere te Viner182, Meade183 dhe Lipsey184. Duke u mbështetur kryesisht në përparimet

teorike në tregtinë ndërkombëtare, si dhe përvojat e hershme me rajonalizimin, këto studime

vënë theksin primar në kontrollet kufitare, dhe perjashtojnë aspekte rregullatore dhe

institucionale të integrimit. Teoria tradicionale është statike, me forcën e punës, kapitalit dhe

teknologjisë së dhënë. Mjedisi I portretizuar karakterizohet nga konkurrenca e përsosur, pa

forca të kundërta ekonomike te brendshme apo të jashtme. Vendosja është kryesisht pa

ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi, përveçse në kufi. Pengesat e tregtisë janë të kufizuara prej

tarifave, pa shtrembërime të tjera që mund të konsiderohen. Në këtë kontekst literatura e

hershme ju afrua integrimit rajonal me skepticizëm. Shihet si kundër optimale - dhe për këtë

arsye të maksimizon mirëqënien - zgjidhjen e tregtisë së lirë plotësisht dhe marrëveshjet

rajonale nuk konsiderohen domosdoshmërisht si hapa në drejtimin e duhur.

Viner identifikoi dy efekte kryesore nga një marrëveshje e tregtisë rajonale, përkatësisht

krijimin e tregtisë dhe devijimin e tregtisë. Të dy konceptet sjellin një rritje në volumin e

tregtisë ndërmjet vendeve partnere. Megjithatë, krijimi i tregtisë është konsideruar si i

dobishem (përmirëson mirëqënien), pasi ajo përfaqëson zëvendësimin e prodhimit joefikas

vendas me importet e lira nga partnerët, ndërsa devijimi i tregtise është I dëmshëm (ul

mirëqënien) pasi përfaqëson zëvendësimin e importeve të lira nga pjesa tjetër e botës me

importet më të shtrenjta nga partnerët. Kjo është pesha relative e këtyre dy efekteve që

përcakton nëse një marrëveshje rajonale duhet mbrojtur apo jo. Analiza e krijimit dhe devijimit

të tregtisë përbën një nga analizat e para zyrtare të problemit më të përgjithshem të "ekonomisë

së dytë më të mirë të mirëqenies"185. Duke pasur parasysh se tregtia e lirë e plotë dhe e

pashtrembëruar është parë si më e mira (duke I plotësuar të gjitha kushtet optimale Paretiane),

një ndryshim i cili sjell për kënaqësinë e disa prej kushteve optimale, si integrimin rajonal,

gjithmonë do të jetë i dyti më i mirë dhe të ketë një rezultat të paqartë. Duke cuar analizën e

182 Viner, J. (1950) The Customs Union Issue. F.188 183 Meade, J. (1955) The Theory of Customs Union. F.560 184 Lipsey, G. (1957) Trade diversion and welfare. F. 249 185 Venables, AJ. (2000). Completing the Internal Market in the European Community. F.32

http://www.scirp.org/%28S%28czeh2tfqyw2orz553k1w0r45%29%29/reference/ReferencesPapers.aspx?ReferenceID=1772047



76

Viner-it një hap më tej, Meade theksoi mundësinë e një tjetër burimi të përmirësimit të

mirëqenies, pra, zgjerim të tregtisë. Kjo është e dobishme, pasi ajo përfaqëson konsumin shtesë

të produktit të importuar, e cila nga ana e tij është i detyruar të shesë me çmim më të ulët në

vend partner. Së fundi, Lipsey theksoi se rreziku i devijimit të tregtisë ka të ngjarë të jetë

minimal, kur partnerët e mëdha tregtare të integrohen. Kjo është për shkak se lidhjet e para të

tregtisë do të sugjeronin që partnerët tashmë përbëjnë burimin e kostos se furnizimit më të ulët.

Që nga studimet e të tre autorëve të sipërpërmendur, literatura tradicionale është zgjeruar në

mënyrë dramatike. Studimet e mëvonshme janë fokusuar kryesisht në anën e identifikimit te

rasteve të veçanta të integrimit, në mënyrë që të eksplorojnë më tej paqartësinë relative të

krijimit të tregtisë dhe devijimit të tregtisë.186 Edhe pse qasja tradicionale për integrimin

përshtatet mirë me përpjekjet e para drejt rajonalizimit, kjo nuk ka kapur plotësisht thelbin e

iniciativës187 më të fundit.

Marrëveshjet rajonale gjatë dekadës së fundit synojnë integrimin e ekonomive

pjesëmarrëse me pjesën tjetër të botës. Ata përpiqen për të rritur, në vend se të rregullojnë;

ndarjen e tregut të burimeve. Më thellësisht, marrëveshjet e reja nuk do përqëndrohen vetëm

në barrierat kufitare (tarifat dhe kuotat), por gjithnjë do te mbulojnë fushat rregullatore duke

shkuar përtej kontrollit kufitar qe të pajtojnë politikat divergjente kombëtare188. Këto elementë

të rinj përtej kufirit u kapën nga rritja e literaturës për integrimin e thellë. Termi integrim i

thellë tregon veprimet e qarta te ndërmarra nga qeveritë për të zvogëluar efektet e segmentimit

te tregut te politikave të brendshme me anë të koordinimit dhe bashkëpunimit dhe përfshin

masa që kanë të bëjnë me rregullat e shëndetit dhe sigurisë, specifikimet teknike për produkte

(standarde), ligjet e konkurrencës, regjimet e licencimit dhe certifikimit, kërkesat e rregullta

dhe procedurat administrative189. Në përgjithësi, për këtë arsye, integrimi i thellë vepron si një

ombrellë e politikave dhe rregullave jo-kufitare që mund të ndikojnë në tregtinë ndërmjet

vendeve. Lawrence 190 argumenton se integrimi i thellë ndryshon ndjeshëm perceptimin tonë

të integrimit ekonomik. Së pari, supozimet tradicionale për krijimin e tregtisë dhe devijimit të

186 Cooper, J dhe Massel (1965) An Alternative Approach to Customs Union Theory. janë fokusuar në tarifat e shtëpive dhe treguan se efekti I mirëqënies tek integrimi rajonal nuk mund të jetë më mirë dhe kurrë nuk do të jetë më keq se liberalizimi i njëanshëm. Kemp dhe Wan (1976) theksuan se në qoftë se ne fillojmë nga një ekuilibër konkurrues, ne mund të gjejmë gjithmonë mënyra të veçanta. 187 Tregu i vetëm i BE-së, Marrëveshjet e Evropës, Marrëveshjet e Euro-Mesdheut, Mercosur, APEC dhe NAFTA. 188 Lawrence, G. (1997). Bringing it all back home. F.321 189 Hoekman, B. and Konan, E. (1998), Deep Integration, Nondiscrimination and European Free Trade, Paper presented at Conference Regionalism in Europe: Geometries and Strategies after 2000, Bonn, November 6-8. 190 Lawrence, G. (1996), Multilateralism, and Deeper Integration.F.211

http://www.e-jei.org/upload/1w100004.pdf

77

tregtisë nuk mund të qendrojne, duke qene se integrimi i thellë mund të stimulojë tregtinë

ekstra-rajonale duke zvogëluar mundësitë për devijim të tregtisë. Së dyti, rregullat e

përbashkëta rrisin transparencën dhe parashikueshmërinë e politikave, duke siguruar një mjedis

më të qëndrueshëm ekonomik. Si rezultat, integrimi i thellë mund të sjellë përfitime të tjera të

mirëqenies duke qene se e lehtëson procesin e integrimit dhe rrit efektet e liberalizimit. Duhet

theksuar, se integrim i thellë nuk do të thotë më mirë ose më efikas. Në qoftë se rregullat e reja

janë më të rrepta, ose nuk i njohin dallimet ekzistuese mes kulturave te anëtarëve, nevojat dhe

objektivat, atëherë efektet e integrimit të thellë të vërtetë mund të jetë negative. Po ashtu, natyra

e gjerë e integrimit të thellë që mbulon një gamë të politikave dhe rregullave e bën të vështirë

për t'u përcaktuar dhe per tu matur. Kështu është zgjedhja e politikave dhe niveli i centralizimit

që do të përcaktojë ndikimin e rregullave të integrimit të thelle.

Ndërsa efektet e përgjithshme të integrimit rajonal kanë tërhequr vëmendje të

konsiderueshme në literaturë, lidhjet e saj me zhvillimin dhe uljen e varfërisë kane tërhequr

vetëm kohët e fundit interes. Kjo është ndoshta për shkak se, edhe pse vendet në zhvillim kanë

krijuar marrëveshje rajonale për dekada të tëra, është vetëm ne kohët e fundit qe rajonalizimi

ka filluar të jete i përfshirë në mënyrë të qartë si një mjet për zhvillimin.

Duke u bazuar tek Velde191 ne mund të bëjnë dallimin në mes efekteve të tregtisë

globale dhe rajonale. Efektet globale të tregtisë janë nxjerrë kryesisht nga literatura e tregtisë

klasike, e cila parashikon se liberalizimi i tregtisë duhet të rrisë të ardhurat e një vendi duke

qenë se çon në specializimin e prodhimit dhe të tregtisë në bazë të përparësisë krahasuese. Kjo

përfshin një rishpërndarje të burimeve për një strukturë më efikase, gjë që rrit mirëqenien e

përgjithshme. Megjithatë, tregtia nuk ka mbledhur të gjitha të ardhurat. Duke qënë se ekonomia

po zhvillohet, sektor të mbrojtur më parë, të cilët kanë vepruar në mënyrë joefikase nën

regjimin e vjetër tregtar, do të humbasin duke qenë se rritja e konkurrencës ul çmimet dhe

ngushtëson marzhet e fitimit. Kthimet duhet të rriteë për këta faktorë të prodhimit, ku ekonomia

është më e bollshme.

Kështu, për një vend në zhvillim si Shqipëria, ku punonjës të pakualifikuar ka plot,

liberalizimi duhet të çojë në specializim të aktivitete të pakualifikuara të punës intensive, të

cilat normalisht do të kenë një ndikim pozitiv në të ardhurat e të varfërve. Megjithatë, kjo nuk

do të thotë se tregtia gjithmonë do të ketë një efekt pozitiv në uljen e varfërisë. Specializimi

mund ti bëj prodhuesit individualë dhe familjet më të prekshme ndaj goditjeve. Kjo, e

191 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.296

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.0040-747X.2004.00296.x/abstract

78

kombinuar me rritjen e hapjes së tregut dhe mungesën e rrjetave të duhura të sigurisë, gjë që

rrit rrezikun e rënies në varfëri. Po ashtu, familjet e varfra në përgjithësi janë më pak të

integruara në ekonominë formale. Kjo do të thotë se, edhe në qoftë se liberalizimi është i

dobishëm per personat mesatar, të varfrit nuk mund të jenë në gjendje të përfitojnë nga fitimet.

Duke u kthyer në efektet integruese rajonale, mund të identifikojnë katër lloje të

lidhjeve me varfërine192. Së pari, efekti kryesor i integrimit rajonal është për të ulur çmimet e

mallrave të tregtuara në rajon. Duke rënë mbështetja, do te rritet kërkesa rajonale, duke çuar

në një reduktim në çmime. Edhe pse kjo do të jetë gjithmonë e dobishme për konsumatorët,

efekti mbi prodhuesit do të varet nga struktura fillestare dhe nga niveli i mbrojtjes. Kështu, të

varfërit si konsumator do të fitojnë në qoftë se ata do konsumojnë më shumë produkte që

tregtohen intra-rajonal. Megjithatë, nese konsumi i familjeve të varfra është bazuar në

prodhimin vendas (bujqësia), atëherë fitimet e tilla nuk mund të realizohen. Në mënyrë të

barabartë, të varfërit, si prodhuesit e mallrave të tregtuara në nivel rajonal mund të fitojnë apo

të humbasin në varësi të nivelit të mbështetjes dhe mbulimit të liberalizimit dypalësh.

Së dyti, integrimi rajonal mund të ketë efekte si statike dhe dinamike në prodhim. Siç

argumentohet tashmë, ekonomitë fitojne nga specializimi në përputhje me avantazhin e tyre

krahasues, por fitimet shtesë mund të rriten me anë të rritjes së konkurrencës dhe përhapjes së

produktivitetit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në rastin e integrimit të thellë.

Harmonizimi i rregulloreve kombëtare sjell procese të reja të prodhimit të cilat përveç rritjes

së qasjes në treg, mund të sjellin përfitime të mëtejshme për prodhuesit vendas.

Së treti, integrimi rajonal do të ketë një ndikim mbi pozicionin fiskal të një vendi

nëpërmjet ndikimit të tij në të ardhurat nga taksat. Përvoja tregon se të ardhurat nga taksat kanë

tendencë të bien pas liberalizimit193 të tregtisë. Kjo për më gjerë mund të çojë në shpenzime

më të ulta në familje në sektorët social apo kompensimin e të ardhurave nëpërmjet taksave

uniformë të brendshme (TVSH-ja), dy prej të cilave mund të kenë një efekt negativ në uljen e

varfërisë.

Së fundi, kërkimet kanë treguar se konvergjenca e të ardhurave brenda një

marrëveshjeje integrimi rajonal varet nga pozicionet ekonomike të vendeve në krahasim me

pjesën tjetër të botës. Vendet me përparësi krahasuese më të ngushtë me mesataren botërore

(prodhimi) në përgjithësi do të bëjnë më mirë se vendet në ekstrem, pasi këto të fundit kanë

më shumë mundësi të përballen me kostot e diversitetit tregtar194.

192 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.296 193 Ky nuk duhet të jetë rasti gjithmonë. Racionalizimi i mbështetjes (heqja e kuotave dhe kalimi në strukturën pa tarifa) dhe niveli në përgjithësi i ulët i tarifave mund të rrisë mbledhjen dhe redukton evazionin, respektivisht. 194 Venables, AJ. (2000). Completing the Internal Market in the European Community. F.36


79

Evidencat empirike mbi efektet sociale të integrimit rajonal ka qenë te përziera. Dikush

mund të bëjë dallimin në mes studimeve ekonometrike, të cilat fokusohen në ndryshimet në

flukset tregtare dypalëshe për të analizuar ekuilibrin relativ të krijimit të tregtisë dhe të

diversitetit të tregtisë dhe parashikon modele, të cilat zakonisht janë të bazuara në kornizat e

llogaritura, ekuilibruse dhe gjenerale të cilat synojnë të parashikojnë ndikimin e mundshëm të

mirëqenies nga integrimi. Duke filluar me studime ekonometrike, Aitken195 dhe Bayoumi dhe

Eichengreen196 jane fokusuar në Bashkimin Evropian dhe në Zonën e Tregtisë së Lirë të

Evropës dhe kane zbuluar se integrimi ka rritur tregtine midis intra-bllokut, i cili nga ana e tij

ishte kryesisht krijim tregtar.

Në të kundërt, Frankel197studimi i tetë i marrëveshjes rajonale të integrimit duke

përfshirë Komunitetin Europian, EFTA, NAFTA, Merkosurin dhe Paktin e Andeve kanë

zbuluar se rritja e tregtisë e intra-bllokut u shoqërua në përgjithësi nga dëshmitë e devijimit të

tregtisë198. Së fundi, Soloaga dhe Winters199 shqyrtuan një gamë të gjerë të marrëveshjeve

rajonale të integrimit dhe kanë gjetur pak prova për devijim të tregtisë; shumica e blloqeve

tregtare janë gjetur të jenë krijuese të tregtisë, me përjashtime të mundshme të BE-së dhe

EFTA, të cilat kanë çuar në një devijim të tregtisë200.

Në frontin e analizave kompjuterike empirike, ndikimi i vlerësuar i integrimit varet

shumë në qasjen e modelimit dhe supozimet. Në shqyrtimin më të plotë të modeleve dhe

integrimit rajonal shumica e modeleve tregojnë se krijimi tregtisë tejkalon devijimin e tregtisë

dhe se fitimet e parashikuara rriten nëse modelet inkorporojnë tipare të teorive të reja tregtare,

reforma të politikave të brendshme teknologjike dhe përmirësime te produktivitetit201. Modelet

statike empirike që marrin përsipër një mjedis të përkryer konkurrues në përgjithësi prodhojnë

efekte të vogla të mirëqenies.

Maskus dhe Eby Konnan 202simuluan një model statik të përkryer për të analizuar

Zonën e Tregtisë së Lirë së Egjiptit dhe te BE-së dhe kanë gjetur se Egjipti do të përfitojnë me

rreth 1-2% të PBBsë. Në mënyrë të ngjashme, vlersimi i Alessandrit 203i Marrëveshjeve per

Tregti të lirë midis Vendeve Mesdhetare dhe BE-së zbuloi se vendet do të përjetojnë një

195 Aitken, N. (1973) The Effect of the EEC and EFTA on European Trade: A Temporal Cross-Section Analysis. F.881-892 196 Bayoumi, T .Eichengreen, B 1974. Analyzing the prospects for monetary. unification in various parts of the world. F.78 197 Frankel, J. (1997) Regional Trading Blocs. F.156 198 Schiff, M and Winters, A. (2003). Regional Integration and Development. F.298 199 Soloaga, I dhe Winters, A. (2001). Regionalism in the nineties: what effect on trade?. F.29 200 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.298 201Evans, DS. (2003) Some Empirical Aspects of Multi-sided Platform Industries. F.398 202 Maskus, K., and Eby Konnan, D. (1997), Trade Liberalization in Egypt, Review of Development Economics, 1(3). 203 Alessandri, P. (2000) European and Euro-Mediterranean Agreements:Some Simulation Analysis on the Effects of the EU Trade Policy, Centre for Research on Innovation and Internationalisation (CESPRI) Working Paper, No 110, Universita Bocconi, Milan, June.

http://econpapers.repec.org/RePEc:eee:ecofin:v:12:y:2001:i:1:p:1-29


https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0ahUKEwipgLWRzf7VAhVEWxQKHXMjBWwQFgguMAE&url=http%3A%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fdownload%3Fdoi%3D10.1.1.86.5044%26rep%3Drep1%26type%3Dpdf&usg=AFQjCNHxdkKwFPQRfGzwiPycmAAJsauTZw

80

përmirësim të vogël të mirëqenies. Analiza e Bussolo dhe Niimi204 mbi Zonën e Amerikës

Qendrore për Tregti të Lirë konstatoi se Nikaragua do të fitojë më pak se 1% të PBB-së nga

anëtarësia. Vlerësimet empirike mbi efektet sociale janë rritur në studimet që mundësojnë

konkurrencë te papërsosur dhe liberalizimin e barrierave jo-tarifore. Studimi Smith dhe

Venables 205mbi Tregun e Përbashkët të BE-së ka inkorporuar konkurrencën e papërsosur në

sektorë të caktuar dhe sugjeron se përfitimet nga integrimi më i thellë (harmonizimi i

standardeve dhe zakoneve) mund të arrijë në 2.9% të PBB-së.

Studimi i Hoekman dhe Konan 206 mbi integrimin e thellë në Egjipt, zbuloi gjithashtu

se liberalizimi rregullator mund të jetë i dobishëm, por që fitimet e mirëqenies do të jenë më të

forta nëse liberalizimi është në një fokus multilateral më tepër se një mënyrë preferenciale.

Megjithate, rezultatet duken të jenë dukshëm më të forta kur përmirësimet e produktivitetit

janë të përfshira. Augier dhe Gasiorek207 vlersuan marrëveshjet e BE-së me vendet Mesdhetare

dhe supozuan se përmirësimi i qasjes në treg do të çojë në një rritje të produktivitetit. Ata

argumentuan se liberalizimi i tregtisë do të ketë një efekt të fortë pro- konkurrence, e cila, nga

ana tjetër, do te cojë në një rritje të produksionit tregtar.

Ata lejuan rreth 5% ndryshime të produktivitetit dhe zbuluan se fitimet e mirëqenies

mund të arrijnë 10-18% të PBB-së. Më tej, studimet e empirike me një fokus të qartë rajonal

per Evropën Lindore dhe zgjerimit te BE-së gjetën se aksesi I përmirësuar në tregjet e BE-së

mund të cojë në përmisimin e mirëqenies, me vendet e reja anëtare duke fituar më shumë se

BE-ja. Madhësia e efekteve përsëri do të varet nga hamendësimet e modelit. Francois208 (1998)

lejoi konkurrencën monopolistike për të vlerësuar zgjerimin e fundit të BE-së dhe ka gjetur se

fitimet e mirëqenies varionin nga 1% për liberalizimin e pastër te tarifave në 10% për

liberalizime jo-tarifore. Në mënyrë të ngjashme, studimet e Baldwin209 dhe Lejour210 mbi

anëtarësimim në BE kane zbuluar se ajo ishte më e dobishme per vendet e Evropës Lindore

dhe Qendrore se për BE-në dhe se harmonizimi rregullator mund të sjellë mirëqenie të

dukshme.

204 Bussolo, M., and Niimi, Y. (2005), Do the Poor benefit from Regional Trade Pacts? An Illustration from the Central America Free Trade Agreement in Nicaragua, Paper prepared for the 8th Annual Conference on Global Economic Analysis, June 9 - 11, Lübeck. 205 Smith, A., and Venables, A. (1988), Completing the Internal Market in the European Community: Some Industry Simulations, European Economic Review, 32 (7). 206 Hoekman, B. and Konan, E. (1998), Deep Integration, Nondiscrimination and European Free Trade, Paper presented at Conference Regionalism in Europe: Geometries and Strategies after 2000, Bonn, November 6-8. 207 Augier, P. and Gasiorek, M., (2001), The Welfare Implications of Trade Liberalization between the Southern Mediterranean and the EU, School of European Studies, University of Sussex, November. 208 Francois, L. (1998). Reducing Transatlantic Barriers to Trade and Investment. F.98

209 Baldwin, R. (1997) The Causes of Regionalism. F.36 210 Lejour, A. (2001). Paper on Eu enlargement. Brussels

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwimnvG2z_7VAhWLOxQKHRJZDhIQFgglMAA&url=http%3A%2F%2Ftrade.ec.europa.eu%2Fdoclib%2Fhtml%2F150737.htm&usg=AFQjCNE40ScC4j2OrBV-sy4ISUYsrjKHzw

81

Së fundmi, në kontekstin e Procesit të Stabilizimit të Shqipërisë studimet janë shumë

të kufizuara. I vetmi vlerësim ne dizpozicion është nga Banka Botërore, e cila ka simuluar një

model statik të konkurrencës së përsosur dhe gjeti se Shqipëria ka për të përfituar nga tregtia e

lirë me BE-në dhe me pjesën tjetër të Evropës Juglindore nga 0.3 në 0.5% të PBB-së.211.

3.2 Shqipëria dhe Procesi i Stabilizim-Asociimit

Ashtu si shumica e vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore, përvoja e Shqipërisë ne

tranzicion ka qenë e dhimbshme. Menjëherë pas rënies së komunizmit, vendi u përball me një

kolaps ekonomik, çrregullim social dhe emigracion te përhapur. Ndërmjet viteve 1990 dhe

1992, PBB-ja reale ra ashpër me 38%212. Kjo u pasua nga një periudhë relativisht e shkurtër

(1993-96) stabilizimi, e cila solli ekonominë përsëri në ritmet e rritjes të lartë dhe inflacion me

shifra të vetme dhe u reduktuan pabarazitë e jashtme.

Në këtë periudhë ekonomia u rrit me shpejtësi në një normë vjetore prej 9.3%, e nxitur

kryesisht nga bujqësia dhe shërbimet213. Megjithatë, në gjysmën e dytë të viteve 1990 kushtet

ekonomike u dobësuan në mënyrë të konsiderueshme, duke arritur kulmin me rënien e skemave

piramidale në vitin 1997, te cilat e zhytën vendin përsëri në nje krizë të thellë ekonomike dhe

sociale. Në atë vit, PBB-ja reale ra ndjeshëm me rreth 7%.

Rimëkëmbja ekonomike filloi përsëri në vitin 1998, me një program stabilizimi të

mbështetur nga donatorë me qëllim për të rindërtuar kapacitetet institucionale dhe

administrative dhe thellimin e reformave strukturore. Që nga fundi i viteve 1990, kushtet makro

ekonomike janë përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme, me normat e rritjes se PBB-së reale

midis 7 dhe 8%, inflacioni u kthye në shifra të vetme, pati konsolidim fiskal dhe një përmirësim

në bilancin e jashtëm. Ndërsa sytë e shqiptarëve janë nga Europa (e pasur, perëndimore), sipas

kësaj logjike kohore, duket sikur sa më shumë i afrohemi fizikisht influencave politike dhe

kulturore të BE-së, aq më shumë shoqëria shqiptare do të zhvillohet në atë drejtim. Kjo është

e rendësishme të kuptohet nga ata që nuk mendojnë Europë, kur mendojnë Shqipëri. Megjithatë

është e rëndësishme të kuptohet dhe nga ata që bëjnë politikat publike e synojnë zhvillimin

social të vendit. Raportet vjetore të monitorimit janë bërë mjete të respektuara për të matur

mangësitë dhe përparimin e vendit, nxitjen e debatit rreth reformave dhe advokimin për

politikat apo veprimet e nevojshme për të përmbushur standarte ndërkombëtare të veçanta.

211 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 212 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 213 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004

82

Figura 3.1. Normat vjetore të rritjes Shqipëri (çmimet konstante). Burimi: INSTAT

Performanca mbresëlënëse e rritjes së performances së Shqipërisë mund të shpjegohet me një

numër faktorësh. Së pari, gjatë dekadës së kaluar apo më shumë ekonomia ka përjetuar një

transformim të rëndësishëm214. Ka pasur një deindustrializim të qëndrueshëm në favor të

shërbimeve, të cilat llogariten sot për rreth 53% të PBB-së.

Megjithatë, Shqipëria mbetet një ekonomi kryesisht bujqësore. Ndërsa duke përbërë

rreth 25% të prodhimit, bujqësia vazhdon të punësojnë më shumë se gjysmën e popullsisë.

Faktori i dytë i rëndësishëm I cili ndikoi ne rritjen e performances së Shqipërisë ishte angazhimi

i qeverisë për politikat e matura fiskale dhe monetare dhe një tranzicion i shpejtë në parimet e

tregut nga fundi i viteve 1990 e tutje. Reformat strukturore, duke përfshirë liberalizimin e

çmimeve dhe privatizimin e bujqësisë dhe tregtisë kanë përparuar në mënyrë të

konsiderueshme.

Kjo ka lejuar rivendosjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët si bujqësia

në sektorët e produktivitetit të lartë (shërbimet, ndërtimi), të cilat çojnë në një rritje në total të

produktivitetit të faktorëve mesatarisht prej 6-10%215. Megjithatë, të dhënat tregojnë se gjithsej

rritja e produktivitetit faktor tani është ngadalësuar. Rreth 700.000 shqiptarë punojnë jashtë

vendit dhe është llogaritur se dergesat përfaqësojnë rreth 13% të të ardhurave totale në mesin

e shqiptarëve. Ky injeksion i madh i burimeve ka forcuar konsumin e aktiviteteve jo te

tregtueshme, kryesisht ato të ndërtimit dhe të shërbimeve. Programi synon informimin e

qytetarëve rreth proçesit të integrimit në BE dhe ndikimin që mund të ketë mbi jetën e tyre;

angazhimin e qytetarëve dhe grupeve të shoqërisë civile, në debate në lidhje me përfitimet dhe

kostot e këtij proçesi; si dhe monitorimin e progresit të Shqipërisë në përparimin e saj drejt

integrimit në BE.

214 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 215 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004

83

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

PBB-ja

Bujqësia, gjuetia dhe

pyjet 29.2 29.5 27.8 25.2 24.6 23.1 22.1 20.4

Industria 19.8 18.6 16.9 15.1 16.9 15.3 14.7 16.5

Ndërtimi 6.2 5.5 5.3 6.6 9.1 11.1 9.7 10

Shërbimet spitalore 20.9 19.4 18.5 20.6 18.2 17 18.6 17

Transporti dhe

K Komunikacioni 8.5 9.1 12.3 12.9 11.8 12.5 12.6 14.4

Shërbime të tjera 15.4 17.9 19.3 19.5 19.4 21.1 22.2 21.6

Efekti në punësim

Bujqësia, gjuetia dhe

pyjet 67.2 68.4 70.3 69.6 70.8 72.1 71.8 57.7

Industria 9.5 8.3 7.6 7.9 7.7 7.7 5.4 7.7

Ndërtimi 1.6 1.8 2.0 1.4 1.0 1.0 1.2 6.1

Shërbimet spitalore 3.6 5.4 7.0 5.2 3.1 4.0 6.4 9.0

Transporti dhe

Komunikacioni 2.4 2.6 2.4 2.4 3.0 3.0 2.4 3.5

Shërbime të tjera 15.8 13.4 10.8 13.4 14.3 12.1 12.7 16.1

Tabela 3.1 Shpërndarja e PBB-së dhe punësimit sipas funksionit në Shqipëri 1996-2003 (%)

Burimi: INSTAT216

Performanca rritese mbresëlënëse e dekadës së fundit është pasqyruar edhe në të dhënat

e jashtme tregtare të Shqipërisë. Siç ilustrohet në tabelën 3.2, eksportet dhe importet janë rritur

me shpejtësi në vitet e fundit - me një normë mesatare vjetore prej rreth 18%. Megjithatë,

pavarësisht nga kjo rritje e konsiderueshme, aksionet e tyre në të ardhurat e përgjithshme

kombëtare kanë mbetur në nivele relativisht të ulëta. Eksportet përbëjnë sot vetëm 7.4% të

216 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e INSTATIT për vitet përkatëse.

84

PBB-së, ndërsa pjesa e importeve qëndron në rreth 28%. Për më tepër, importet kanë vazhduar

të lëne pas eksportet dhe po çojnë në një zgjerim të deficitit tregtar. Kjo nga ana tjeter vë presion

të konsiderueshëm në llogarinë rrjedhëse, e cila mund të jetë e paqëndrueshme në periudha të

hyrjeve të ulëta të kapitalit dhe dërgesave.

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Ekportet ($

mil) 123.1 141.8 201.4 224.4 143.6 202.7 275.7 258.9 304.9 330.4 448.1 605.4

Importet ($

mil) 418.4 554.8 648.4 933.1 644.4 823.5 943.0 1089.4 1337.5 1505.8 1859.6 2296.1

Rritja e eksp.

(%) - 13.2 29.6 10.2 -56.3 29.2 26.5 -6.5 15.1 7.7 26.3 26.0

Rritja e imp.

(%) - 24.6 14.4 30.5 -44.8 21.7 12.7 13.4 18.5 11.2 19.0 19.0

Deficiti

tregtar -295 -413 -447 -708 -500 -620 -667 -830 -1,032 -1,175 -1,411 -1,690

Eks.si % e

PBB-së 10.0 7.3 8.1 7.4 6.6 7.4 8.0 7.0 7.4 7.4 7.3 7.4

Imp.si % e

PBB-së 34.1 28.5 26.2 31.0 29.8 30.1 27.4 29.5 32.6 33.5 30.4 28.2

Eksp/Imp % 29.4 25.6 31.1 24.0 22.3 24.6 29.2 23.8 22.8 21.9 24.1 26.4

Deficiti si % e

PBB-së -24 -21.2 -18 -23.5 -23.1 -22.7 -19.4 -22.5 -25.2 -26.2 -23.1 -20.8

I

Tabela 3.2 Përmbledhje e tregtisë së jashtme e Shqipërisë 1993-2004. Burimi: BERZH

Figura 3.2 bazohet në bazën e të dhënave te GTAP217 për të ilustruar prodhimin dhe

eksportet dhe importet si përqindje e prodhimit të përgjithshëm dhe perqindjes së aksioneve të

kapitalit dhe fuqisë punëtore të kualifikuar dhe të pakualifikuar duke përdorur industri të

ndryshme të Shqipërisë. Në përgjithësi, duhet theksuar se baza e të dhënave GTAP nënvlerëson

kontributin e punës së pakualifikuar. Megjithatë, kjo shifër tregon se eksportet sektorial janë

dominuar në përgjithësi nga aftësia e ulët e punës se pandjeshme të industrive prodhuese. Siç

217 Modeli standard GTAP është një model multiregional, multisektor, i llogaritshëm mbi ekuilibrin e

përgjithshëm, me konkurrencë të përsosur dhe kthim të vazhdueshëm në shkallë.

85

mund të shihet, Shqipëria eshte e specializuar në prodhimin dhe eksportin e mineraleve,

kimikateve, makinerive dhe pajisjeve dhe veshjeve, të cilat janë karakterizuar nga nje raport

relative I paftesise me aftesi te vogel. Në të njëjtën kohë, bujqësia - tradicionalisht një sektor I

punës intensive me aftësi të ulët - karakterizohet nga aksione relativisht të ulëta të eksportit.

Kjo mund të thotë se fermerët e Shqipërisë ende e gjejnë të vështirë për të konkurruar në tregjet

ndërkombëtare, si dhe prodhimi i brendshëm bujqësor konsumohet kryesisht në nivel lokal. I

vetmi sektori bujqësor qe ka zbuluar dinamizëm eksportues është ushqimi i përpunuar, i cili

është përgjegjës për rreth 5% të totalit të eksporteve.

Në lidhje me importet, kërkesa është e dominuar përgjithësisht nga mallrat dhe

shërbimet,218 prodhimi i të cilave në Shqipëri është më shumë kapital intensiv, me një të mesme

të aftë të lartë të raportit të pakualifikuar. Tregtia, transporti dhe sherbimet e tjera marrin rolin

udhëheqës, te ndjekur nga prodhime të lehta, të makinerive dhe pajisjeve. Një përjashtim i

dukshëm është veshja e cila është përgjegjëse për rreth 25% të totalit të importeve. Kjo do të

sugjeronte se industria e veshjeve shqiptare varet shumë nga inputet e huaja të ndërmjetme për

te mbajtur prodhimin e madh lokal dhe fokusuar në eksporte.

Figura 3.2 Shpërndarja e outputit, importit, eksporit të përdorur si faktor në vitin 2001 sipas

sektorëve (%). Burimi: GTAP

218 Raport I 6-mujorit të pare I Bankës Botërore I vitit 2003.

86

Në fund, për sa i përket shpërndarjes rajonale, tregtia e jashtme e Shqipërisë është e

orientuar në mënyrë të qartë drejt Evropës. Në vitin 2003, vetem BE-ja llogaritej për 93% të

eksporteve shqiptare dhe 74% të importeve, pjesa më e madhe e tregtisë duke qenë me Italinë

dhe Greqinë. Ky nivel i konsiderueshëm i tregtisë nënkupton një varësi të rëndësishëme dhe

një dobësi në rritje për çdo goditje negative nga BE-ja. Tregtia me vendet e tjera të Evropës

Juglindore llogaritet 10 dhe 13% të importeve dhe eksporteve shqiptare, përkatësisht në vitin

1993, por karënë në rreth 6 dhe 3% deri në vitin 2003. Per sa i përket tregtisë me rajone të tjera,

vitet e fundit kanë parë një rritje të vogël komerciale në lidhjet me Turqinë dhe Rusinë, por një

rënie në ato me Amerikën e Veriut dhe pjesës tjetër të botës.

Figura 3.3 Tregtia në Shqipëri sipas rajoni (%).Burimi: Dhoma Kombëtare e Tregtisë219

Ndërsa rritja e tregtisë dhe ecuria e ekonomisë shqiptare është inkurajuese, sfida të

konsiderueshme vazhdojne te jene në frontin socio-ekonomik. Te ardhurat kombëtare për

frymë kane qenë në rritje në mënyrë të qëndrueshme gjatë dekadës së fundit, por mbeten në

nivele shumë të ulëta; në vitin 2003, ato qëndronin në rreth $1900, nga më të ultat në ekonomitë

në tranzicion. Për më tepër, papunësia mbetet në nivel të lartë dhe varfëria është e përhapur,

me rreth 25% e popullsisë qe jetojnë me nën 2$ në ditë. Varfëria në Shqipëri ka shënuar

dimensione hapësinore dhe rajonale. Zonat rurale janë vazhdimisht më të varfra se pjesa tjetër

e vendit. Në Raportin e Standardeve të Jetesës u tregua se shkalla e varfërisë në Shqipërinë

219 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Dhomës Kombëtare të Tregtisë Shqiptare

për vitet përkatëse.

87

rurale është rreth 50% më e lartë se në zonat urbane dhe 66% më e lartë se sa në kryeqytet. Për

më tepër, varfëria duket se është më e përhapur në rajonin malor në veri dhe verilindje të vendit,

ku pothuajse gjysma e banorëve janë të varfër, me një të pestën qe jetojnë në varfëri

ekstreme220.

Analiza e mëtejshme sugjeron se varfëria është e lidhur në mënyrë të qartë me

papunësinë dhe nënpunësimin në tregun e punës. Anketa e Standardeve të Jetesës tregon se

idiciet e varfërisë janë 33% më lart në grupet e të papunëve221. Kjo ilustrohet më tej në Tabelën

3.3 ku tregohet se shkalla e papunësisë qëndron në 9.8 dhe është më e larta ndër segmentet më

të varfra të popullsisë. Nivelet e aftësive të fuqisë punëtore në përgjithësi janë të ulëta. Ndërsa

shkalla e analfabetizmit ka vazhduar të bjere, (nga 7.3% në vitin 1989 në 1.4% në vitin 2001)222

rreth dy të tretat e fuqisë punëtore vazhdojnë të kenë më pak se arsimin bazë. Kjo është përsëri

ne këto segmente të popullsisë që janë më të prekshme ndaj papunësisë. Në të vërtetë,

papunësia për punëtorët qe kane me pak se arsimin 9 vjecar arrin 8.6% në krahasim me 4.9%

për ata me më shumë se arsimin 9 vjecar.

Tabela 3.3 Papunësia sipas shkallës së varfërisë dhe nivelit të arsimit

Varfëria Arsimi

Jo i

Varfër I Varfër

Varfëri

ekstreme

Më pak

Se 9

vjecarja

9 vjecare

Më shumë

Se 9

vjecarja

Totali

Niveli I

papunësisë 8.5 14.2 23.7 8.6 14.2 4.9 9.8

Niveli I

pjesëmarrjes n.a n.a n.a 55.7 66.6 73.7 59.7

Burimi: Banka Botërore

Në përgjithësi, është e rëndësishme për të theksuar lidhjet midis varfërisë, shkathtësisë

dhe statusit të punës. Analiza e modelit do të marrë parasysh nivelet e larta të papunësisë në

mesin e punëtorëve të pakualifikuar dhe të eksplorojë ndikimin e reformave të ndryshme

220 Raport I 6-mujorit të pare I Bankës Botërore I vitit 2003. 221 Raport I Qeverisë Shqiptare I vitit 2003. 222 Raport I BERZH I vitit 2004.

88

tregtare për statusin e punës. Duke pasur parasysh faktin se shkalla e papunësisë është më e

lartë në mesin e punëtorëve me më pak se arsimin 9 vjecar dhe se tendenca e varfërisë është

rreth 33% më e lartë për të papunët, është e rëndësishme që të mbajmë mend se këto grupe do

të jenë më të rrezikuar nga varfëria se të tjerët.Marrëdhëniet diplomatike midis Bashkimit

Evropian dhe Shqipërisë filluan në 1991 dhe u formalizuan një vit më pas me nënshkrimin e

një marrëveshjeje të tregtisë dhe të Bashkëpunimit dhe një deklaratë të përbashkët mbi

dialogun politik. Për pjesën e mbetur të vitit 1990, marrëdhëniet kane qenë në përgjithësi të

kufizuara me statusin e donator-marrësit, duke qene se BE-ja u bë burimi më i madh i ndihmës

së jashtme për vendin. Gjatë kësaj periudhe, BE-ja rriti preferencat tregtare të rëndësishme në

Shqipëri, të cilat lehtësuan tregtinë dypalëshe dhe lejuan krijimin e lidhjeve të forta tregtare.223

Në fund të viteve 1990 marrëdhënia dypalëshe filloi të intensifikojë me hapjen e

Procesit te Stabilizim-Asocimit. Procesi ka kombinuar marrëdhënie të reja kontraktuale me

preferenca tregtare dhe ndihmë financiare për të mbështetur progresin e vendeve në

përmbushjen e kërkesave për anëtarësim në BE. Në këtë kontekst, marrëveshja mbështetet në

katër blloqe të ndërtimit:

i. Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA), e cila përbëhet nga një marrëveshje

ligjërisht detyruese ndërmjet BE-së dhe secilit vend të SAP;

ii. Marrëveshja bilaterale për tregti të lirë në mes të të gjitha vendeve pjesëmarrëse në

marrëveshje;

iii. Preferencat tregtare, të cilat në mënyrë të njëanshme japin akses pothuajse plotësisht

të lirë në tregjet e BE-së për mallrat nga Ballkani; dhe

iv. Asistencë financiare e planifikuar në konsultim me vendet partnere, shtetet anëtare

të BE-së dhe komunitetin ndërkombëtar.

Në paraqitjen e pjesëmarrjes së Shqipërisë, është e dobishme të bëhet dallimi midis atyre

aspekteve që kanë të bëjnë me marrëdhëniet e saj me BE-në dhe atyre që kanë të bëjnë me

marrëdhëniet e saj me vendet e tjera pjesëmarrëse. Duke filluar me marrëdhëniet BE-Shqipëri,

negociatat zyrtare dypalëshe për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit filluan në janar të vitit

2003 dhe kanë përfunduar në qershor 2006. Parashikohej ngritja e një marrëveshje asocimi, e

cila do të zbatohet në mënyrë progresive gjatë një periudhe maksimale kalimtare prej dhjetë

vjetësh224.

223 Raporte nga Komisioni Evropian, Procesi i Stabilizim Asociimit për Evropën Juglindore, Bruksel (vite të ndryshme) 224 Fjalim I Artur Kuko në vitin 2005.

89

Ajo mbulon një gamë të gjerë fushash nga dialogu politik i bashkëpunimit rajonal, dhe

nga liria në lëvizjen e mallrave, shërbimeve, punëtorëve dhe kapitalit të bashkëpunimit reciprok

të drejtësisë dhe punëve të brendshme.

Bën thirrje për krijimin e një zone të tregtisë së lirë në mes të dy palëve225. Në vitin

1999, nën regjimin e Preferencës Tregtare Autonome, BE-ja ka liberalizuar pjesën më të madhe

të tregtisë së saj. Shqipëria do të ndërmarrë një reduktim më gradual të tarifave gjatë një

periudhe prej dhjetë vjetësh, deri në fund të së cilës, të gjitha tarifat bilaterale industriale do të

jene liberalizuar plotësisht. Në bujqësi, liberalizimet do të jenë thelbësore, por më gjerë, do

mbulojne rreth 70% të linjave tarifore dypalëshe. Zona e tregtisë së lirë po ashtu bën thirrje për

eliminimin e të gjitha taksave të eksportit dypalësh në të dy tregtite, industriale dhe bujqësore,

si dhe të gjitha kufizimet sasiore e mbetura që kanë efekt të njëjtë. Kjo i lejon për vazhdimin e

masave kunder hedhjes dhe masat mbrojtëse në mes të dy palëve.

Marrëveshja nuk është kufizuar nga kontrollet kufitare, por mbulon një numër të

fushave të politikave dhe rregullimeve për integrim më të thellë. Ajo pranon se politika e

harmonizimit të politikave është një objektiv afatgjatë dhe vë theks në rritjen e implementimit

gradual. Megjithatë, Shqipëria ka nevojë të ndërmarrë një harmonizim gradual të legjislacionit

me atë të BE-së në fushën e standardeve, certifikimit dhe akreditimit dhe administratës

doganore. Eshtë e nevojshme për të zhvilluar një kornizë për mbrojtjen e konkurrencës, si dhe

të drejtat e pronësisë intelektuale, industriale dhe tregtare të ngjashme me ato të komunitetit.

Së fundmi, Shqipëria do të duhet të kërkojë pjesëmarrjen në organizatat ndërkombëtare

dhe evropiane në të gjitha këto fusha dhe t'i përmbahet konventave përkatëse ndërkombëtare.

Në bazë të marrëveshjes Shqipëri-BE, Kutia 1 jep detajet e dispozitave kryesore të integrimit

ekonomik. Duke u kthyer në marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e tjera të Evropës Juglindore

në marrëveshje, ato administratohen kryesisht nga dispozitat për bashkëpunimin rajonal.

Marrëveshja kërkon që vendet pjesëmarrëse të përfundojnë dhe zbatojnëe marrëveshjet

dypalëshe të tregtisë së lirë ndërmjet tyre. Në këtë kontekst, 23 marrëveshje bilaterale janë

krijuar. Për zbatimin e këtyre marrëveshjeve, të gjitha vendet pjesëmarrëse në proces, së bashku

me Bullgarinë dhe Rumaninë, të miratuara nga një Memorandum Mirëkuptimi në qershor

225 Deri më sot, vetëm Maqedonia dhe Kroacia kanë përfunduar negociatat dhe kanë miratuar Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit me BE.

Termi "Marrëveshjet e Evropës" i referohet marrëveshjeve bilaterale të asocimit ndërmjet Bashkimit Evropian dhe vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore që më pas u bënë vende kandidate për në BE. Bullgaria dhe Rumania janë dy vendet e fundit kandidate për të përfituar nga ky lloj marrëveshjeje, ndërsa marrëveshjet e Evropës që lidhin Estoninë, Hungarinë, Letoninë, Lituaninë, Poloninë, Republikën Çeke, Sllovakinë dhe Slloveninë në Bashkimin Evropian u bënë të tepërta në kohën e Pranimit në 2004.

90

2001. Megjithëse negociatat janë ende në një fazë relativisht të hershme, shenjat janë se kjo

do të marrë formën e zgjeruar Evropës Qendrore për Zonën e Tregtisë së Lirë.226

Kutia 1 Dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me Zona e Tregtisë së Lirë midis BE-

Shqipëri nën MSA-në

I. Dispozitat që kanë të bëjnë me detyrimet e importit dhe eksportit

BE-ja dhe Shqipëria kanë të nevojshme për të eliminuar të gjitha detyrimet doganore dhe taksat

të lidhura me efekt të njëjtë me to për produktet industriale midis tyre. Nën regjimin e

Preferencave Tregtare Autonome, BE-ja tashmë ofron hyrje krejtësisht të lirë në produktet

industriale shqiptare. Në rastin e Shqipërisë, pjesa më e madhe e linjave tarifore industriale do

të liberalizohen plotësisht menjëherë, ndërsa pjesa e mbetur do të jetë subjekt i një liberalizimi

më gradual gjatë pesë viteve të ardhshme.

Detyrimet doganore bilaterale dhe tarifat e lidhura do të eliminohen për produkte të caktuara

bujqësore. Për BE-në kjo do të mbulojë eksportet bujqësore pothuajse të gjithë Shqiperise. Në

rastin e Shqipërisë, rreth 40% e linjave tarifore bujqësore do të liberalizohen menjëherë

plotesisht, 30% do të liberalizohen gjatë një periudhe prej pesë vjetësh, ndërsa pjesa tjetër do

të mbajë tarifat e tyre.

Të gjitha taksat bilaterale te eksportit dhe ndryshimet e lidhura me efekt të njëjtë do të

liberalizohet plotësisht menjëherë pas miratimit të Marrëveshjes.

II. Dispozitat që kanë të bëjnë me ligjet, rregullat dhe rregulloret.

Shqipëria ka nevoje të ndërmarrë një harmonizim gradual të ligjeve dhe rregullave me ato të

acquis communautaire të BE-së për tregun e brendshëm. Kjo do të përfshijë:

- Harmonizimin gradual të te gjitha instrumenteve te Komunitetit në lidhje me barrierat teknike

të tregtisë, standardet sanitare dhe fitosanitare, akreditimit dhe procedurat e vlerësimit të

konformitetit. Ajo gjithashtu përfshin pjesëmarrjen në organizatat evropiane në fushat e

standardeve, vlerësimin e përputhshmërisë, metrologjinë dhe funksione të ngjashme;

- Miratimit dhe zbatimit te ligjieve të konkurrencës dhe politikës, në përputhje me rregulloret

përkatëse të BE-së dhe shkëmbimin e informacionit për raste të veçanta të ndihmës publike;

-. Mbrojtja adekuate dhe efektive e të drejtave intelektuale, industriale dhe tregtare të pronës,

zbatimin efektiv të të drejtave dhe anëtarësimit të tilla në konventat përkatëse shumëpalëshe.

III. Dispozitat tjera që lidhen me tregtinë

Shqipëria dhe BE-ja do të bashkëpunojnë në fushën e doganave për të promovuar përafrimin e

sistemit doganor shqiptar me atë të Komunitetit dhe për të arritur harmonizimin gradual të

legjislacionit përkatës shqiptar me atë të BE-së.

226 Zona e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) është formuar në vitin 1992 dhe përfshin anëtarët e BE tani

Polonia, Republika Çeke, Sllovakia, Hungaria, Sllovenia, Bullgaria dhe Rumania.

91

Para se të identifikojmë masat kyçe të politikave te tregtisë per ushtrimin tonë të

modelimit, është e rëndësishme të marrim në konsideratë shkurtimisht progresin e reformave

të Shqipërisë deri më sot. Dihet se me SAA-në e BE-Shqipërisë në fazat e para të zbatimit dhe

marrëveshjeve rajonale vetëm tre vjet që nga miratimi I saj, është ende relativisht herët për të

ndërmarrë një vlerësim formal të përparimit të Shqipërisë në PAS. Megjithatë, për qëllime të

analizës sonë jane konsideruar shkurtimisht disa prej politikave të kohëve të fundit dhe

reformat rregullatore që janë të lidhura drejtpërdrejt me përpjekjet e vendit drejt liberalizimit

dhe integrimit rajonal.Që nga heqja e monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme, Shqipëria ka

ndjekur vazhdimisht një politikë të liberalizimit multilateral. Në vitin 2000, ajo u bë anëtare e

plotë e Organizatës Kombëtare të Tregtisë dhe pranoi liberalizim ambicioz te tregtisë deri në

vitin 2007. Ndërsa liberalizimi ka përparuar në mënyrë të konsiderueshme, ka vonesa të

ndryshme në zbatimin e angazhimeve të Organizatës Kombëtare të Tregtisë. Tarifa maksimale

më të favorshme mbeten në 15% dhe, edhe pse shumica e produkteve industriale janë

liberalizuar, bujqësia vazhdon të karakterizohet me mbrojtje të rëndësishme. Sipas Komisionit

Evropian kjo është për shkak të konsideratave për ndikimin në buxhet dhe frikën për ndikimin

në kompani të reja227. Në lidhje me liberalizimin dypalësh, përpjekjet janë përqendruar

kryesisht në zbatimin e marrëveshjeve dypalëshe me vendet e tjera të Evropës Juglindore. Që

nga viti 2002/3, kur u miratuan shumica e marrëveshjeve të Shqipërisë, liberalizimi ka

përparuar me shpejtësi. Sot shumica e marrëveshjeve janë të afërta me zbatimin e plotë me

rreth 80-90% të negociuara dhe te liberalizuara plotësisht228. Liberalizimi bilateral me BE-në

ka filluar me nënshkrimin e MSA-së në qershor të vitit 2006.

Për sa i përket barrierave rregullatore dhe jo-tarifore, tabloja është relativisht e përzier.

Shqipëria mban një regjim të licencimit për importimin e mallrave që janë të rëndësishme për

stabilitetin e saj kombëtar (të armëve, municioneve, eksplozivëve, mbetjeve jo-të rrezikshme,

drogës dhe gomave të përdorura) dhe për mallrat, ku informacioni statistikor është i nevojshem

(ilaçe, fara, pesticide, kafshët, peshku dhe prodhimet e detit dhe produktet me origjinë

shtazore). Në përgjithësi, sistemi është në përputhje me Marrëveshjen e OBT-së mbi barrierat

teknike në tregti dhe nuk duket sikur ka nevoje për të ngritur ndonjë problem të veçantë. Vlen

të përmendet se numri mesatar i licencave për biznesin është 0.9, i cili është shumë më i ulët

se në shumë vende të tjera në rajonNë fushën e standardeve dhe barrierave teknike në tregti,

një ligj i ri u miratua në mars te 1999, duke zëvendësuar sistemin e vjetër të kërkesave të

detyrueshme të produktit. Ligji i ri bën dallimin ndërmjet standardeve opsionale dhe të

detyrueshme dhe përcakton rregullat për procedurat e konformitetit-vlerësimit dhe akreditimit.

Administrativisht, përgjegjësia e plotë për standardizimin, vlerësimin e konformitetin mbetet

me Drejtorinë e Përgjithshme të Standardizimit (DPS). Që nga viti 2004, Shqipëria kishte

përkthyer dhe adoptuar 42% të standardeve europiane, ndërsa një ligj i ri për vlerësimin e

konformitetit u ratifikua që është në përputhje me legjislacionin përkatës evropian.

Nënshkruesit e Memorandumit të Mirëkuptimit kane intensifikuar së fundmi diskutimet për te

unifikuar Zonen e Tregtisë së Lirë. Në frontin institucional, Shqipëria ka zhvilluar një profil

aktiv me anëtarësimet ne filialet ne organet evropiane, për standardin elektrik dhe elektroteknik

(CEN dhe CENELEC) dhe anëtarësimin korrespondent në Organizatën Ndërkombëtare të

227 Raport I Komisionit Evropian I vitit 2005. 228 Messerlin, P and Miroudout, P (2003). Trade Liberalization in South East Europe. F.56

92

Standardeve (ISO) (Drejtoria Shqiptare Përgjithshme të Standardizimit, 2005). Megjithatë, ka

ende shumë probleme në anën e zbatimit, për shkak të mungesës së infrastrukturës dhe

kapaciteteve në fushën e akreditimit dhe certifikimit. Mungesa e infrastrukturës, nga ana tjetër,

përkthehet në mungesën e besimit të proceseve dhe procedurave shqiptare. Akreditimi i

produkteve shqiptare vazhdon të njihet dobët në tregjet ndërkombëtare. Siç ilustrohet në

Figurën 3.4, kompanitë shqiptare renditen më të ulëtat të të gjitha prej vendeve të tjera pjestare

te PAS-it per njohjen e akreditimit të cilësisë. Kjo, nga ana tjetër, vepron si një barrierë e

rëndësishme tregtare për eksportuesit shqiptarë, sepse ata kanë nevojë për të ricertifikuar

produktet e tyre ne laboratorë dhe institute të huaja. Zhvillimi i besimit dhe njohjes janë

thelbësore në këtë fushë. Infrastruktura është kyç; Besimi mund të zhvillohet më tej nëpërmjet

krijimit të Protokolleve Europiane për Vlerësimin e Konformitetit, i cili synon të identifikojë

fushat me probleme për produkte të veçanta dhe të sigurojë mjete për zgjidhjen e tyre.

Marrëveshjet e tilla janë, natyrisht, një synim afatgjatë, por ato janë parashikuara në

marrëveshjen BE-Shqipëri.

Figura 3.4 Kompanitë në vendet e EJL-së me akreditimin në cilësi të njohur ndërkombëtarisht

(pjesa e totalit). Burimi: Frohlich (2005).

Duke u kthyer në administratën doganore, procedura këtu mbetet e rëndë. Pastrimi doganor

është ende i ngadalshëm, i paefektshëm dhe imponon kosto të lartë të pajtueshmërisë në

sektorin privat. Siç ilustrohet në Figurën 3.5, rreth 30% e firmave tregtare në Shqipëri

identifikojnë problematikat e tregtisë si një pengesë e madhe, krahasuar me 14% në vendet të

tjera evropiane dhe 22% në vendet e tjera të mëdha dhe të vogla me të ardhura mesatare. Koha

mesatare e zhdoganimit229 në vitin 2003 ishte rreth 5.3 ditë. Me inkurajimin e Misionit të

Asistencës Doganore të BE-së në Shqipëri një numër reformash janë kryer në vitet e fundit, të

cilat kanë reduktuar kohën mesatare doganore per rreth 1.9 ditë. Këto përfshijnë forcimin e

menaxhimit rajonal ne port, ndryshimin e kodit doganor shqiptar dhe futjen e teknologjive të

reja të informacionit dhe përpunimit. Sipas ACIT, megjithatë, ka vend edhe më tej për

përmirësim nëpërmjet thjeshtimit të kërkesave të dokumentacionit dhe përmirësimin e

229 Raportin Vjetor të tregtisë së Tregtisë së Jashtme Ndërkombëtare (2004) nga Qendra Shqiptare.

93

sistemeve të informacionit. Dhimiri vë në dukje se 20 dokumente mbështetëse janë të

nevojshme në deklarimin e mallrave për një dërgesë komerciale. Për më tepër, korrupsioni në

administratën doganore mbetet një problem serioz për firmat.

Figura 3.5 Përmbledhje e treguesvepër Administrimin e Doganave 2004. Burimi: ACIT230

Së fundmi, në fushën e ligjit të konkurrencës dhe të drejtave te pronësisë intelektuale,

Shqipëria ka bërë progres inkurajues. Një ligj i ri I konkurrencës u miratua në vitin 2003, i cili

është në përputhje me legjislacionin përkatës të BE-së. Ligji gjithashtu parashikon krijimin e

një autoriteti të pavarur konkurrues. Ka, megjithatë, vonesa në zbatimin e tij kryesisht për

shkak të mungesës së marrëveshjes politike mbi organizimin dhe stafin e autoritetit të

konkurrencës. Në fushën e të drejtave të pronësisë intelektuale, Shqipëria ka ratifikuar një sërë

marrëveshjesh ndërkombëtare dhe ka shtyrë përpara në përafrimin e legjislacionit vendas me

ato të BE-së. Ka pasur një numër iniciativash për të rritur ndërgjegjësimin e publikut dhe për

forcimin e kapaciteteve zyrtare në zonë. Megjithate, komisioni ve re se implementacioni dhe

vendosja e kornizës së re legjislative qëndron si një sfidë.

3.3 Modelimi Kornizë, Burimet e të dhënave dhe Dizenjoja Eksperimentale

Në këtë seksion analiza jonë do te jete një vlerësim formal sasior i Procesit të BE-

Shqipëri të Stabilizim Asociimit. Ne marrim parasysh diskutimin tonë të mëparshëm të

Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Zonave te Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me Evropën

Jug-Lindore për të identifikuar dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me ushtrimin tonë të

modelimit. Ne fillojmë me një diskutim të të dhënave të kornizës se modelimit dhe duke

analizuar informacionin që do të ndiqet nga një diskutim I detajuar I dizenjos eksperimentale

për stimulimet.

Modeli standart i GTAP që analizon shumë vende dhe sektorë është vënë në perdorim.

GTAP është i bazuar në një hipotezë standarde neo-klasike, me konkurrencë të përsosur dhe

230 Qendra Shqiptare për Konkurrueshmërinë dhe Tregtinë Ndërkombëtare (ACIT) është një think-tank i bazuar në Shqipëri,

i përqendruar në qeverisjen ekonomike, konkurrencën dhe zhvillimin e tregtisë.

94

me kthime të vazhdueshme gjatë gjithë kohës. Tregtia midis rajoneve të ndryshme të modelit

është e përfshirë permes një specifikimi Armington-i. Kjo paraqet vetëm largimin e

rëndësishem nga korniza standarde neo-klasike dhe lejon diferencim të produktit sipas

origjinës gjeografike. Specifikimi Armington prezanton zëvendësimin e papërsosur mes të

burimeve të brendshme dhe të importuara të furnizimit. Më konkretisht, firmat së pari duhet të

vendosin mbi përzierjen optimale te mallrave të brendshme dhe të importuara dhe pastaj të

percaktojne burimin e importeve. Në këtë mënyrë, produktet janë të diferencuara në bazë të

origjinës së tyre të prodhimit, e cila, nga ana tjetër, lejon gjurmimin e flukseve tregtare

dypalëshe.

Sipas standardit së GTAP, çmimet e mallrave, faktorët dhe sherbimet rregullohen deri

sa të gjitha tregjet pastrohen, derisa ata janë të gjithë në të njëjtën kohë në ekuilibër të

përgjithshëm. Në nivel makroekonomik, modeli standard kërkon që diferenca midis kursimeve

kombëtare dhe investimeve kombëtare të jetë pikërisht e barabartë me tepricën e llogarisë

rrjedhëse. GTAP, megjithatë, nuk përfshin vërejtjet mbi transfertat neto. Prandaj, mbyllja

makroekonomike bie në formën e saj më të thjeshtë, ku kursimet kombëtare neto janë të

barabarta me balancën e tregtisë. Implikimi kryesor i këtij specifikimi është se çdo ndryshim

në flukset tregtare pas një ndryshimi të politikës do të kërkojë bilancin tregtar për të rregulluar

ruajtjen e thjeshtuar te identitetit të makros. Në këtë studim ne kemi prezantuar një largim

themelor nga mbyllja standarde. Sipas McDonald dhe Walmsley231, Elbehri dhe Hertel232 dhe

të tjerë që lejojnë përfshirjen e papunësisë në eksperimentet tona233. Siç e kemi theksuar

tashmë, Shqipëria karakterizohet nga nivelet e larta të papunësisë punëtore të pakualifikuar.

Prandaj, supozimi standart I GTAP i punësimit të plotë është i papërshtatshem. Për të marrë

parasysh këtë, paga reale për punë të pakualifikuar në Shqipëri eshte e caktuar, ndërsa furnizimi

i punës është I paelabouruar, supozimi kritik duke qenë se të dhënat bazë të reflektojnë

punësimin, jo të përzier, kështu që ekziston nje pjesë shumë e madhe e paobservuar e forcës

punëtore e papunësuar.

Rrjedhimisht, një zgjerim në prodhim është nxitur nga numri I madh I të papunëve,

ndërsa një tkurrje të çon në humbje të mëtejshme në punësim. Punësimi i punës së pakualifikuar

do të tentojnë të rritet ose të bjerë në bazë të intensitetit të aftësise të eksporteve krahasuar me

231McDonald, S and Walmsley, T. (2003). GTAP working Paper no.29. Bilateral Free Trade Agreements and CustomsUnions: The Impact of the EU Republic of SouthAfrica Free Trade Agreement on Botswana 232 Elhebri, A and Hertel, R. (2004). Markets and Trade Economics Division. F.57 233233 Keck, A. and Piermartini, R. (2008) ‘The Impact of Economic Partnership Agreements in Countries of the Southern

African Development Community’, Journal of African Economies 17(1): 85-130.

95

sektorët e importit konkurrues. Për qëllime krahasuese disa nga eksperimentet tona kryesore

janë analizuar gjithashtu nën standardin e GTAP te punësimit të plotë. Zgjedhja e rregullave

tona te mbylljes na lejon që të marrin në konsideratë disa nga ndikimet socio-ekonomike të

liberalizimit. Ndërsa studime të tjera do të shikonin në ndikimin mbi pagat për të identifikuar

efektet socio-ekonomike të reformave, ky studim përqendrohet në ndryshimet në modelet e

punësimit. Duke pasur parasysh specifikat e modelit GTAP, që të mos bejmë dallim të llojeve

shtëpiake, nuk është e mundur për të modeluar ndikimin mbi varfërinë direkt. Kjo është,

megjithatë, e mundur me anë të rregullit tonë të mbylljes për të shqyrtuar ndikimin në punësim

si në agregate dhe në mes të punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Duke pasur

parasysh se varfëria në Shqipëri ka tendencë për të dominuar të gjithë të papunët, dhe sidomos

të pakualifikuarit, rregulli ynë I mbylljes do të na lejojë për të identifikuar disa nga grupet që

janë të prekshme prej liberalizimit. Dihet se papunësia jo domosdoshmërisht do të rezultojë në

varfëri,234 megjithëse disa sektorë mund të bien, të tjere mund te zgjerohen, duke krijuar efekte

pozitive të punësimit. Diskutimi ynë i reformave të ndryshme të tregtisë-politike, do të shikoje

nga afër ndryshimet në kthimin dhe punësimin e punëtorëve me aftësi të ulta në të gjithë

industrit për të identifikuar, ku të jetë e mundur, "fituesit dhe humbësit" nga goditjet e politikës.

Mjedisi bazë është i bazuar në bazën e të dhënave GTAP për vitin 2001. Baza e të

dhënave e plote përbëhet nga 87 rajone / vende, 57 lloje mallrash dhe 5 faktorët primar. Për

qëllime të analizës sonë, të dhënat janë grumbulluar në 10 rajone dhe 21 sektorë, duke

përfshirë, 7 primare (6 prej tyre bujqësor), 9 prodhim dhe 5 ne sektorët e shërbimit. Asnje

bashkim nuk është aplikuar tek faktorët e prodhimit, të cilat përfshijnë tokën, punën e

kualifikuar dhe të pakualifikuar, kapitalin dhe burimet natyrore. Zgjedhja e mallrave dhe

bashkimet rajonale reflektojnë tregtinë dhe prodhimin e Shqipërisë dhe kanë për qëllim të

maksimizojne fleksibilitetin në modelimin e marrëveshjeve të ndryshme tregtare që Shqipëria

ka dhe do të përfundojnë nën kujdesin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit. Pikënisja nuk

përmban preferencat rajonale që Shqipëria mund të ketë rënë dakord për të në vitet e fundit.

Prandaj, struktura e tarifave reflekton regjimin e politikës ashtu siç ishte në vitin 2001, para

çdo liberalizimi nën Procesin e Stabilizim-Asocimit. Ajo ka, megjithatë, të përfshirë

Preferencën e Tregtisë Autonome të BE-së pasi kjo ishte specifikuar në 2000. Ne kemi kryer

shtatë eksperimente të politikave kryesore që kanë për qëllim për të kapur përpjekjet për

234 Keck, A. and Piermartini, R. (2008) ‘The Impact of Economic Partnership Agreements in Countries of the Southern

African Development Community’, Journal of African Economies 17(1): 85-130.

96

liberalizimin e tregtisë se Shqipërisë si në mënyrë të njëanshme dhe rajonale në kuadër të

Shoqatës të Procesit të Stabilizim Asocimit.

Më konkretisht, ne kemi hulumtuar skenarët e mëposhtme të tregtisë të përfshira

kryesisht në PAS:235

i. një liberalizim i njëanshëm hipotetik;

ii. një zonë e tregtisë së lirë ndërmjet Shqipërisë dhe BE-së 25;

iii. një bashkim doganor hipotetik mes Shqipërisë dhe BE-së 25;

iv. zone te tregtisë së lirë mes Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe Rumanisë;

v. nje PAS i plotë qe kombinon zonat e tregtisë së lirë të Shqipërisë me BE-në dhe me

Bullgarinë dhe Rumaninë;

vi. ulja në shpenzimet e tregtisë për shkak të harmonizimit të Shqipërisë me standardet

e BE-së;

vii. ulja në tregti kushton për shkak të modernizimit te doganave të Shqipërisë.

E1: Liberalizimi i njëanshëm

Qëllimi i këtij skenari ishte për të krijuar një pikë referimi. Ka hulumtuar efektet e plota

potenciale të liberalizimit të tregtisë, nëse Shqipëria kishte për të reduktuar tarifat e saj në të

gjitha rajonet, vendet dhe sektorët. Prandaj ka përfshirë eliminimin e plotë të të gjitha tarifave

për importet bujqësore dhe industriale në Shqipëri, pavarësisht nga rajoni i origjinës. Duke

pasur parasysh se modelet eksperimentale të liberalizimit te plotë te tarifave në Shqipëri mund

të presim qe të gjejmë efekte te forta të mirëqenies se mundshme. Pa shtrembërime të mbetura,

prodhimi dhe tregu i Shqipërisë do të jete i specializuar në përputhje me avantazhet krahasuese

dhe burimet do të ri-ndahen për një strukturë më efikase.

E2: Zona e Tregtisë së Lirë midis BE-se dhe Shqiperise.

Ky skenar eshte përqendruar në marrëveshjen e Shqipëri-BE dhe ka hulumtuar efektet e

krijimit te një zonë të tregtisë së lirë në mes të dy palëve. Siç është diskutuar në seksionin 3.2,

BE-Shqipëri marrëveshja përfshin eliminimin gradual të tarifave dypalëshe industriale,

pakësimin gradual te disa tarifave dypalëshe bujqësore brenda kuotave (siç është përcaktuar

me orar te negociuar koncesionar), eliminimin e të gjitha taksave bilaterale te eksportit dhe

ruajtjen e autonomise se plotë në politikën tregtare të palëve drejt vendeve të treta. Ky ushtrim

modelimi nuk ka adresuar karakterin gradual të liberalizimit dhe supozuam se, për hir të

thjeshtësisë, që tarifat e negociuara bujqësore do të liberalizohen në mënyrë të plotë. Ky

supozim nuk ka gjasa të ketë një ndikim të madh në rezultatet kryesore.

235 Publikim nga Komisioni, "Ballkani Perëndimor në rrugën drejt BE-së: Stabiliteti i konsolidimit dhe ngritja e prosperitetit

", COM, 27 final, Bruksel, 27 janar 2006.

97

Prandaj, eksperimenti ka përfshirë:

i. eliminimin e të gjitha tarifave bilaterale mbi importet industriale mes BE-së dhe

Shqipërisë;

ii. eliminimin e të gjitha tarifave te mbetura në eksportet bujqësore shqiptare në BE;

iii. reduktimin e tarifave për disa importet bujqësore të BE-së me Shqipërinë; dhe

iv. eliminimin e të gjitha taksave bilaterale te eksportit.

Informacionet mbi koncesionet tarifore bujqësore janë marrë nga Autoriteti Doganor Shqiptar

dhe Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare.. Më konkretisht, llogaritjet tona jane arritur

duke perdorur tarifat e GTAP si bazë dhe jane perdorur koncesionet tarifore e negociuara për

të vlerësuar reduktimin e përqindjes. Duke pasur parasysh se ky eksperiment përfshin

liberalizimin preferencial, me Shqipërinë që mban një strukture në mënyrë të konsiderueshme

më të lartë tarifore dypalëshe sesa BE-ja, ne presim një zgjerim të eksporteve të BE-së në

Shqipëri. Duke qenë se BE-ja llogarit për gati 70% të importeve shqiptare kjo do të përkthehet

në çmime më të ulëta të importit vendas, e cila nga ana tjetër do të çojë në një zhvlerësim të

normës së vlerës se kembimit që do të cojë në zgjerim të eksporteve shqiptare. Implikimet e

përgjithshme të mirëqenies do të varen nga bashkëveprimi i krijimit të tregtisë dhe devijimit të

tregtisë, ndikimi i liberalizimit në kushtet e tregtisë Shqipërisë dhe ndikimit të rritjes së

konkurrencës nga importet e BE-së për efikasitetin e alokimit në Shqipëri.

E3: BE-Shqipëri në Bashkim Doganor

Edhe pse një bashkim doganor mes BE-së dhe Shqipërisë nuk është aktualisht në

negociata, ky eksperiment ka hulumtuar nje skenar hipotetik per të zgjeruar zonën e tregtisë së

lirë me anë të adoptimit te Shqipërise së Tarifave te Jashtme te Pershketa te BE-se .Prandaj, ky

eksperiment replikon eksperiment e marrëveshjeve të Shqipërisë me BE-në dhe përcakton

tarifat e Shqipërisë mbi importet nga të gjitha rajonet e barabarta me ato të BE-së. Miratimi i

Tarifave te Jashtme te Pershketa te BE-se nga Shqipëria ishte llogaritur duke përdorur të dhënat

e tarifave GTAP. Tarifat e BE-së në ndarjen e plotë të GTAP janë të peshuara dhe të ri-

mbledhura duke përdorur flukset e importit të Shqipërisë.

Sipas këtij skenari mundësitë për përfitime sociale janë më të forta. Tarifat e BE-se kundrejt

vendeve të botes se tretë janë zakonisht më të ulta se ato te Shqipërisë. Kështu, Shqipëria do të

jete në thelb të liberalizimit me pjesën tjetër të botës. Kjo do të çojë në efekte të forta të krijimit

te tregtisë dhe do të ketë fitime të mëdha në mirëqënie.

E4: Zonat e Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me Bullgarinë dhe Rumaninë 236

236 Skenar I paraqitur nga Komisioni në Këshill dhe në Parlamentin Evropian, mbi Ballkani Perëndimor dhe Integrimin

Europian, Bruksel, 21 maj 2003.

98

Është hulumtuar ndikimi i marrëveshjeve tregtare të lira të Shqipërisë me vendet e tjera

të Evropës Juglindore. Siç eshte argumentuar dhe me parë, marrëveshjet rajonale kërkojnë

eliminimin e tarifave bilaterale te importit dhe taksave te eksportit për produktet industriale, si

dhe të sigurojnë një numër të koncesioneve tarifore për disa produkte bujqësore. Ndërkohë që

Shqipëria ka nënshkruar marrëveshje me të tetë vendet e Evropës Juglindore dhe GTAP ofron

një zbërthim për vetëm tre: Bullgarinë, Rumaninë dhe Kroacinë. Eksperimenti ynë eshte

përqendruar në marrëveshjen e Shqipërisë me këto tri vende dhe përbëhet nga:

i. eliminimi i tarifave dypalëshe te importit për produktet industriale midis Shqipërisë

dhe Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë;

ii. reduktimi i tarifave dypalëshe bujqësore të përcaktuara nga koncesionet e negociuara

tarifore mes Shqipërisë, dhe Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë.

Informacion mbi koncesionet bujqësore tarifore dypalëshe janë marrë nga marrëveshjet

zyrtare. Si në rastin e BE-Shqipëri, tarifat koncensionare janë grumbulluar për sektorët e GTAP

duke përdorur peshat e importit dhe marrëveshjet e kaluara.

Ky eksperiment ka të ngjarë të ketë efekte relativisht të vogla ne mirëqenie. Edhe pse Bullgaria,

Rumania dhe Kroacia janë partnerë tregtar të fortë të Shqipërisë në rajonin e Evropës

Juglindore, niveli i tregtisë dypalëshe eshte ende relativisht i vogël krahasuar me ato te BE-së.

Kështu, edhe në qoftë se tarifat do të eliminohen plotësisht, ndikimi agregat në tregti, çmimi

dhe prodhimi kane të ngjarë të jenë shumë më të vogla në madhësi.

E5: Zonat e Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me BE-në dhe Bullgarinë, Rumaninë dhe

Kroacinë

Ky skenar ka eksploruar potencialin e plotë të PAS-it shqiptar. 237Kjo ishte në thelb një

kombinim i eksperimenteve E2 dhe dhe ka për qëllim të adresojë ndikimin e liberalizimit të

plotë të tarifave ne Shqipëri nën Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit. Në përgjithësi, ky

eksperiment ka të ngjarë të prodhojë një efekt të fortë të mirëqenies për të Shqipërinë dhe

partnerët e saj përkatës. Megjithatë, fitimet më të forta të mirëqenies nuk janë të garantuara,

duke qenë se kombinimi i shtrembërimeve të mbetura tregtare, kryesisht në tregtinë bujqësore,

mund të çojë në efekte të forta të diversionit tregtar, duke kufizuar kështu efektet e dobishme

të liberalizimit.

E6: Harmonizimi i Shqipërisë me standardet e BE-së

237 "Axhenda e Selanikut për Ballkanin Perëndimor",Përfundimet e Këshillit të Ballkanit Perëndimor, Shtojca A, Çështjet e

Përgjithshme &Këshilli i Marrëdhënieve me Jashtë (GAERC), 15 qershor 2003.

99

Me këtë eksperiment analiza lëviz ne aspektet jo-tarifore të MSA-së BE-Shqipëri. Siç

u tha dhe më parë, Marrëveshja I kërkon Shqipërisë të miratojë dhe të zbatojë të gjitha rregullat

e BE-së për barrierat teknike në tregti si dhe standartet sanitare dhe fitosanitare. Harmonizimi

me këto norma dhe rregulla Evropiane ka për qëllim për të trajtuar çdo kosto te mbetur tregtare

që rritet për eksportuesit shqiptarë, për shkak të sistemeve heterogjen të standardizimit dhe

vlerësimit të konformitetit. Standarde të ndryshme kërkojnë ndryshime në prodhim për të

përmbushur rregullat e BE-së. Ata gjithashtu nënkuptojnë testime të dyfishta dhe certifikime

të produkteve të tregtuara, pasi BE-ja nuk do të pranojë sistemet e vlerësimit të konformitetit

shqiptar.

Këto, nga ana tjetër, vendosin një kosto reale të burimeve të eksportuesve shqiptarë në

BE. Nëse Shqipëria harmonizon rregullat e veta me ato të BE-së, shpenzimet e eksportit do të

bien. Kjo do të cojë çmimin përfundimtar poshtë, duke rritur kërkesën për eksportet shqiptare.

GTAP nuk ka kapur në mënyrë të qartë koston tregtare që rrjedh nga standardet heterogjene

dhe procedurat e vlerësimit të konformitetit. Për të adresuar këto shpenzime, analiza jonë ndjek

Hertel, et al. (2001). Kjo qasje paraqet një variabël të re në modelin GTAP, e cila lejon një për

të ulur çmimin mesatar të importit, duke inkurajuar një zgjerim të importeve (Walkenhorst dhe

Yasui, 2003;. Fox et al, 2003). Duke pasur parasysh vlerat e elasticitetit të tregtisë në GTAP,

një reduktim në kostot e tregtisë duhet të çojë në një rritje te shpenzimeve te vëzhguara për

importet dhe pjesa e importeve te partnerëve për të cilat ky reduktim në kostot e tregtisë është

aplikuar (Hertel et al., 2001) Të dhënat në dispozicion mbi madhësinë e kufizimeve tarifave

mbi tregtinë janë në përgjithësi të kufizuara. Me përjashtim të disa studimeve të mëdha që

kombinojnë vlerësimet ekonometrike me sondazhet në shtëpi, shumica e studiuesve

mbështeten në vlerësimet e mesme dhe madje edhe ne hamendësime.

Në nivel evropian, analiza më e plotë e pengesave vjen nga studimi i Tregut Unik i

Komisionit Evropian (1988). Është vlerësuar se harmonizimi i regjimeve të standardizimit dhe

certifikimit evropian do të reduktojë kostot e tregtise deri në 2% të vlerës së tregtisë. Në mënyrë

të ngjashme, studimet empirike te tregut të vetem te Europian, supozojnë se standardet

heterogjene dhe formalitetet kufitare nënkuptojne një ekuivalent tarifor prej 2.5% të te gjithë

bordit (Smith dhe Venables, 1998;. Harrison et al, 1996). Studimet e mëvonshme mbi zgjerimin

e BE-së në Evropën Qendrore dhe Lindore kanë punësuar vlerësimet pak më të forta. Për

shembull, Baldwin, et al. (1995)238 ka marrë një ekuivalent tarifor prej 5-10 për qind, ndërsa

238 R.E. Baldwin /European Economic Review 39 (1995) 474-481

100

Lejour et al. (2001)239 ka vlerësuar barrierat në mes të 5 dhe 18%. Në nivel global, gjithashtu

vlerësohen masat e drejtpërdrejta te lehtësimit të tregtisë mund të reduktojnë këto shpenzime

me 2% të vlerës së tregtisë, ndërsa Komisioni I Industrise Australiane (1995) gjeti kursime

potencialisht më të larta në kuadër të APEC, e në mes të 5 dhe 10% të vlerës së tregtisë. Së

fundi, (1988) studimi empiri nga Francois, van Meijl dhe van Tongeren (2003)240 mbi

lehtësimin e tregtisë supozon se liberalizimi i plotë i kostove të tregtisë do të arrijë në 3% të

vlerës së tregtisë, ndërkohë që liberalizimi i pjesshëm do të arrijë në 1.5%. Për qëllime të

analizës sonë, ne kemi përdorur një mënyrë konservatore te mesme të vlerësimeve të tjera në

dispozicion në literaturë. Kjo korrespondon edhe me vleresimet e Francois et al. (2003) mbi

shpenzimet e plota të tregtisë. Prandaj, ne supozuam se harmonizimi i Shqipërisë me standardet

e BE-së dhe me procedurat e certifikimit do të përbënte një reduktim në kostot e tregtisë prej

3% të vlerës së tregtisë. Ky reduktimin i kostos nuk aplikohet në mënyrë uniforme në të gjithë

bordin, por u mat nga eksportet shqiptare në BE-së. Për qëllime krahasuese, ky skenar ishte i

drejtuar edhe në grupe alternative të vlerësimeve nga literatura.

E7: Modernizimi i doganave - reduktim në vonesa për të huajt qe hyjne ne Shqipëri

Eksperimenti ynë final ka modeluar ndikimin e modernizimin te doganave në Shqipëri.

Siç u tha tashmë, Shqipëria ka per detyre në kuadër të MSA-së për të harmonizuar

legjislacionin e saj doganor me atë të BE-se. Ndërsa modernizimi i doganave nuk është

rreptësisht brenda dispozitave të marrëveshjes, BE-ja, në bashkëpunim me Bankën Botërore,

ka mbështetur përpjekjet shqiptare në këtë fushë në vitet e fundit. Raporti i Qendrës Shqiptare

për Tregtinë Ndërkombëtare (ACIT) thotë se, ndërkohë që sfida të konsiderueshme mbesin në

administratën doganore shqiptare, përpjekje të konsiderueshme janë bërë në drejtim të

lehtësimit dhe thjeshtesimit. Kujtojnë nga seksioni 3.3 se koha mesatare e zhdoganimti në

Shqipëri në vitin 2003 ishte 5.3 ditë. Kjo kishte rënë në 1.9 ditë në vitin 2004. Kjo ulje në

vonesa doganore paraqet një reduktim të ndjeshëm në kostot për kompanitë e huaja dhe

shqiptare. Ai konstaton se vlera mesatare e gatishmërisë së firmave për të paguar për një ditë

qe ruhen në tregti është vlerësuar të jetë 0.5%. Duke supozuar se në vitin 2001 koha mesatare

e zhdoganimit në Shqipëri ishte 5.3 ditë, kjo do të përkthehej në një ekuivalent te tarifave prej

2.65%, e cila do të aplikohej nga gjithë bordi për të gjitha importet shqiptare. Procedurat

doganore janë friksionale në natyrë, duke përfshirë pastrimin, dokumentacionin, mbikëqyrjen

dhe inspektimin. Duke pasur parasysh këto karakteristika, mund të mendojmë se shpenzime të

239 Lejour, A. 2001. Papaer mbi EU Enlargement: Economic Implications for Countries and Industries 240 J. Francois, H. van Meijl, F. van Tongeren. 2003. Trade Liberalization and Developing Countries under the Doha Round.

Tinbergen Institute Discussion Paper

101

tilla si blerjet shtesë të shërbimeve të transportit qe duhet të jenë për transportin e mallit nga

një vend në tjetrin (Harrison et al., 1996). Në të vërtetë, një orë shtesë në vonesë në kufi, për

shkak të mos-automatizimit të procedurave ose inspektimit të detajuar nga ana e zyrtarëve të

doganave, është ekuivalente me një orë shtesë të transportit të mallrave nga prodhuesi tek

përdoruesi i fundit. Skenarët e thella të integrimit kapur nga eksperimentet E6 dhe E7 nuk

marrin parasysh ndikimin në elasticitetin e tregtisë te lehtësimit të tregtisë dhe harmonizimit

rregullator, dy prej të cilave do të zvogëlojnë heterogjenitetin e produkteve mes Shqipërisë dhe

BE-së, e cila nga ana tjeter do të rrise elasticitetin e zëvendësimit në mes mallrave vendase dhe

importeve dypalëshe në të dy rajonet.

3.4 Diskutimi i rezultateve

Ky seksion diskuton rezultatet e shtatë skenarët tanë simulues. Dihet se modelet

empirike kanë dy anë të forta dhe të dobëta dhe se rezultatet mund të keqinterpretohen, në qoftë

se nuk konsiderohen supozimet strikte të modelit. Kjo nuk do të dobësojë njohuritë e fuqishme

të modelimit të përgjithshëm të ekuilibrit, por nënkupton se rezultatet nuk duhet të trajtohen si

të vërteta absolute, por më tepër si tregues të fuqishëm të drejtimin të mundshëm të ndryshimit.

Ne fillojmë me një pasqyrë të gjetjeve përmbledhëse duke u fokusuar në mirëqenien e

Shqipërisë, tregtisë dhe prodhimit sektorial.

Duke filluar me një përmbledhje të efekteve të mirëqenies, Tabela 5.1 ilustron ndikimin

e eksperimenteve të veçanta, sipas rajoneve. Ne GTAP, mirëqeniea eshte matur si një ndryshim

në variacionin ekuivalent dhe është prezantuar me poshtë në nivele metrike të të hollash

absolute dhe si përqindje e PBB-së. Të dyja këto masa paraqesin ndryshimet vjetore në

mirëqenie dhe të ardhurave kombëtare. Konstatimi i parë kryesor është se efektet e

përgjithshme të mirëqenies te liberalizimit të njëanshëm janë më të forta se efektet e skenarëve

të ndryshëm integrues rajonal. Ky është një rezultat standard.241 Në të vërtetë, liberalizimi i

njëanshëm (E1) prodhon fitime më të forta të mundshme për Shqipërinë, duke arritur në 1.86%

të PBB-së. Përkundër kësaj, ne gjithashtu kemi gjetur se integrimi rajonal nën kujdesin e PSA-

së mund të ketë një ndikim pozitiv në mirëqenien e Shqipërisë. Më konkretisht, përmirësohet

mirëqenia në një zonë të tregtisë së lirë me BE-në (E2) dhe zonat e tregtisë së lirë me vendet e

tjera evropiane (E4) janë rreth 1.44 dhe 0.08% respektivisht.

Kjo tregon se efektet e përgjithshme të mirëqenies të PSA-së mund të jene me te larta

dukshëm, dhe eksperimenti ynë I kombinuar (E5) e konfirmon këtë, duke treguar fitimet prej

rreth 1.53% të PBB-së.

241 Evans, R. 2003. Basque Presence in Brussels. F. 89

102

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga Eurostati dhe Banka Botërore.

Tabela 5.1

Efektet e mirëqenies.

Përmbledhje për të gjitha rajonet

E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7

($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB

Shqipëri 76.43 1.86 59.12 1.44 73.45 1.79 3.30 0.08 62.42 1.53 12.92 0.31 7.42 0.18

BE 28.56 0.00 43.72 0.00 27.91 0.00 -3.89 0.00 39.84 0.00 0.42 0.00 0.32 0.00

EFTA 2.29 0.00 -0.36 0.00 2.01 0.00 -0.29 0.00 -0.65 0.00 0.07 0.00 0.05 0.00

BULLGARI 0.56 0.00 -1.35 -0.01 0.24 0.00 2.14 0.02 0.79 0.01 0.01 0.00 0.03 0.00

RUMANI -0.56 0.00 -3.24 -0.01 -0.70 0.00 3.47 0.01 0.23 0.00 -0.08 0.00 -0.08 0.00

KROACI 0.47 0.00 -1.49 -0.01 0.12 0.00 2.25 0.01 0.76 0.00 0.06 0.00 0.13 0.00

NAFTA 4.24 0.00 1.05 0.00 0.73 0.00 -0.38 0.00 0.67 0.00 -1.23 0.00 -0.26 0.00

BOTA 8.88 0.00 0.73 0.00 3.97 0.00 0.20 0.00 0.94 0.00 -2.50 0.00 -0.27 0.00

103

Të tjerë të PAS do fitojnë nga liberalizimi, edhe pse përfitimet janë të papërfillshme,

duke filluar në mes 0.01% dhe 002% të PBB-së. Një gjetje interesante vjen nga skenari

hipotetik i zgjerimit të BE-së me Shqipërinë në një bashkim doganor te plotë (E3). Kjo tregon

se Shqipëria duhet të miratojë Tarifen e jashtme te Përbashkët të BE-së, përfitimet nga

integrimi rajonal mund të arrijnë 1.79% të PBB-së. Duke u kthyer tek aspektet jo-tarifore të

MSA-së, analiza jonë tregon se Shqipëria ka mundësi të përfitojë nga harmonizimi me

standardet e BE-së dhe regjimeve te certifikimit dhe modernizimit te procedurave doganore.

Edhe pse fitimet nuk janë aq të forta sa në liberalizimin tradicional te tarifave të lidhura,

simulimet tona tregojnë fitime te mirëqenies prej 0.31 dhe 0.18% të PBB-së, përkatësisht nga

standardet e harmonizimit dhe administratës doganore. Fakti se integrimi rajonal nën kujdesin

e PSA-së nuk tejkalon efektet e liberalizimit të njëanshëm nuk është i habitshëm. Integrimi

rajonal është preferencial me dashje dhe mbulon vetëm një numër të caktuar të partnerëve

tregtarë242, ndërsa liberalizimi i njëanshëm paraqet hapje të ekonomisë shqiptare dhe kështu

maksimizon përfitimet e mundshme nga rishpërndarja e burimeve. Është interesante të

theksohet se dallimi në mes të efekteve sociale të njëanshme (E1) dhe të liberalizimeve te plota

te MSA-së (E5) është relativisht i vogël, përkatësisht 1.86% dhe 1.53%. Ky konstatim është

nxitur kryesisht nga fakti se Evropa Juglindore dhe BE-ja janë partnerë të fortë tregtarë te

Shqipërisë, dhe sugjerohet se integrimi rajonal në kuadër të MSA-së do të jetë treguesi kryesor.

Në fakt, në qoftë se dikush do të shtojë për MSA-në e plotë (E5) përfitimet nga standardet e

harmonizimit dhe doganore te modernizimit (E6 dhe E7), fitimet e përgjithshme mund të

arrijne 2% të PBB-së. Ky rezultat është në përputhje me atë të studimeve të ngjashme në vende

të tjera, të cilat kane fitime ne mes 1% dhe 6% nga tarifat dhe liberalizimi jo-tarifor me BE-në.

Diskutimi i mëparshëm është theksuar më tej ne Tabelen 5.2, e cila ilustron ndryshimet

në konsum të përgjithshëm, investime, tregti dhe të ardhurat sipas skenarëve alternativë.

Rezultatet janë paraqitur si një ndryshim në përqindje nga vlerat bazë. Siç mund të shihet,

efektet e përgjithshme tregtare të liberalizimeve të bazuara ne PSA janë më të vogla se ato nën

liberalizimet e njëanshme. Efektet e konsumit dhe të nvestimeve janë në përgjithësi të

ngjashme në të gjitha eksperimentet. Është interesante të përmendet se konsumimi i individëve

në përgjithësi është i dobët në liberalizimin e njëanshëm dhe më i fuqishëm në integrimin

rajonal, ndërsa inversi mbahet për investimet private.

242 Këtu bën pjesë vendet e BE-së dhe të Evropës Qëndrore dhe Lindore.

104

E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7

Baza

($m)

Ndryshimi në % nga baza

Tregtia 4672.4 2.42 2.77 1.30 0.20 2.96 0.72 0.25

Konsumi 3858.6 0.08 1.12 1.58 0.07 1.19 0.65 0.21

Investimet 813.8 12.19 9.90 0.12 0.79 10.54 1.06 0.48

Eksportet 865.2 8.30 5.08 5.35 0.20 5.26 0.45 -0.13

Importet 1881.3 10.22 7.75 9.30 0.52 8.20 0.86 0.24

Tabela 5.2 Përmbledhje e efekteve Makro për Shqipërinë (përqindja e ndryshimit nga baza).

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe

Industrisë.

Duke u kthyer në krah të efekteve totale tregtare të eksperimenteve tona. Tabela 5.3

ilustron ndryshimin në përqindje nga vlera bazë e eksporteve dhe importeve sektoriale të

Shqipërisë. Në përgjithësi, tregtia zgjerohet në të gjithe skenarët. Një tipar goditës është rritja

e eksporteve ne prodhimin e aftesise se ulet,243 veçanërisht prodhimet metalike, veshja dhe

prodhimet e tjera. Siç pritej liberalizimi unilateral ka ndikimin me të madh pozitiv sesa nga

liberalizimi i plotë I PSA (E5) dhe nga bashkimi doganor hipotetik (E4). Në kuadër të PSA,

zonat e lira tregtare të Shqipërisë me Evropën Juglindore dhe BE-së duket se favorizojnë më

fort eksportet e ushqimeve të përpunuara, veshjeve, produkteve metalike dhe prodhimeve të

tjera. Më shumë rezultate të përziera janë nxjerrë nga liberalizimet jo-tarifore. Standardet kanë

një efekt të përgjithshëm pozitiv në tregti, edhe pse rritja e importeve eshte me e theksuar

krahasuar me eksportet. Përsëri, kjo është ne veshje, tekstile dhe metale që marrin rolin

udhëheqës në rritjen e eksportit, por ne gjithashtu kemi gjetur se kimikatet, makineritë dhe

pajisjet minerale në eksporte rriten me standardet e harmonizimit. Së fundi, modernizimin e

administratës doganore është, siç pritej, një efekt i përgjithshëm pozitiv mbi importet, por një

ndikim jo i favorshëm I eksporteve Shqiptare

243 Olli Rehn, "Perspektivat për Bosnje dhe Herzegovinën", Fjalim, Parlamenti Evropian, Strasburg, 15 shkurt 2006

105

Tabela 5.3. Ndryshimet në tregtinë totale të Shqipërisë nga aktiviteti (ndryshimi% nga baza)

Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7

Gruri 180.78 -0.06 0.33 0.42 0.04 0.37 -0.25 -0.07

Fru & Peri. 284.76 0.00 0.57 0.90 0.09 0.66 0.38 0.01

Pro.Shtaz 469.70 0.84 1.90 3.18 0.10 2.00 0.88 0.10

Peshkim 5.10 -1.29 0.82 0.90 0.08 0.90 0.27 0.00

Pyje 45.47 -2.38 -2.61 -3.20 -0.07 -2.68 0.14 -0.10

Ushqim I perpunuar 255.15 -4.65 0.77 1.26 0.03 0.80 -0.06 -0.04

Cig. Dhe pije 9.75 -10.22 1.48 1.47 0.12 1.60 -0.46 -0.03

Mineralet 190.42 -10.98 -8.86 -11.79 -1.54 -10.40 -1.15 -0.52

Metali 125.37 0.18 -0.85 -1.32 0.51 -0.34 2.46 0.00

Tekstilet 43.55 -7.13 -7.17 -10.50 0.15 -7.02 2.23 -0.40

Veshje 241.82 20.31 12.49 14.11 0.31 12.80 7.84 -0.05

Dru dhe leter 142.49 -5.83 -5.88 -7.11 -0.18 -6.06 0.17 -0.21

Farmaci 31.09 -4.29 -3.90 -5.90 0.63 -3.27 0.64 -0.03

Autom. 7.72 0.22 -2.22 -2.25 1.41 -0.80 0.49 -0.05

Makineri 45.50 21.29 12.48 15.35 0.68 13.16 3.44 -0.06

Te tjera 17.81 16.27 8.95 11.52 0.67 9.62 0.37 -0.06

Prodhimi 540.58 16.40 12.52 15.93 0.93 13.45 2.74 0.56

Ndertimi. 296.55 0.79 0.29 0.25 0.01 0.30 -0.11 0.02

Shpenzime 1923.71 2.93 1.88 2.33 0.17 2.05 0.06 0.10

Tregtia 461.02 0.15 0.08 0.09 -0.01 0.07 0.05 0.06

Pub sherbime 1191.44 2.25 1.31 1.57 0.09 1.40 0.30 0.11

Totali 6509.76 2.97 2.14 2.66 0.14 2.28 0.72 0.08

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe

Industrisë.

Së fundmi, është e dobishme të shqyrtojmë shkurtimisht rezultatet dhe efektet e prodhimit të

eksperimenteve tona. Tabela 5.4 ilustron ndryshimin e përqindjes në prodhimin sektorial te

Shqipërisë në shtatë skenarët tanë. Outputi eshtë zgjeruar në të gjitha eksperimentet244 tona

244 E njëjta gjë kishte ndodhur dhe në Bullgari. Raporti I Komisionit Europian mbi ekonominë Bullgare, 2008.

106

politike, por ka dallime të dukshme sektoriale. Rritja më e madhe e prodhimit eshte në

prodhimet me aftësi të uleta , duke përfshirë veshjen, makineritë dhe pajisjet e tjera të

prodhimit. Kjo, megjithatë, zhvillohet kundër një tkurrjeje në minerale, tekstile dhe ne industri

farmaceutike.245 Prodhimi bujqësor dhe primar gjithashtu zbulon një përgjigje të përzier për

liberalizimin. Ndërsa frutat dhe perimet, produktet shtazore dhe (në shumicën e skenarëve)

ushqimet e përpunuara dalin pozitivisht në liberalizim, pylltaria humbet në të gjithë skenarët.

Tabela 5.4 Përmbledhje e efekteve mbi prodhimin sektorial (ndryshimit% nga baza)

EKSPORTET IMPORTET

Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7

Gruri 24.1 10.7 -1.4 -4.5 -0.1 -1.5 -0.2 -0.1 44.9 7.7 -4.5 4.2 0.1 3.9 -0.1 0.4

Fru & Peri. 6.4 7.5 0.1 -1.6 0.2 0.3 -1.2 -0.1 37.4 10.1 -1.6 5.9 0.1 5.5 -0.1 0.6

Pro.Shtaz 13.7 15.2 0.0 -3.9 0.0 0.0 1.4 -0.1 26.2 21.0 -3.9 -6.1 0.1 3.2 -0.1 0.5

Peshkim 0.3 7.8 -2.2 -2.5 0.0 -2.2 -0.6 0.0 2.6 9.0 -2.5 2.9 0.1 2.0 0.0 0.4

Pyje 2.6 -3.3 -3.3 -4.6 -0.3 -3.6 -7.4 -0.4 0.5 7.3 -4.6 0.2 0.2 -0.6 -0.4 0.4

Ushqim I

perpunuar 13.4 2.5 38.4 36.1 -0.2 38.2 0.0 -0.3 109.3 14.7 36.1 7.4 0.2 7.4 -0.3 0.4

Cig. Dhe pije 0.9 3.1 0.8 0.3 0.1 0.9 -1.8 -0.1 72.2 4.3 0.3 1.6 0.1 1.3 -0.1 0.1

Mineralet 7.7 16.0 8.9 11.5 2.2 11.1 4.3 0.0 300.1 12.1 11.5 11.7 1.6 9.7 0.0 0.4

Metali 34.8 28.0 18.2 22.9 1.5 19.6 8.5 0.2 142.5 16.9 22.9 16.0 0.6 13.4 0.2 0.4

Tekstilet 13.7 17.0 10.0 11.0 0.2 10.2 7.1 -0.2 93.3 12.9 11.0 11.5 0.2 9.5 -0.2 0.2

Veshje 200.0 28.8 19.7 22.0 0.4 20.1 9.5 0.0 168.3 11.6 22.0 11.0 0.1 10.2 0.0 0.2

Dru dhe leter 22.9 4.0 1.4 0.8 0.0 1.4 2.2 -0.3 60.3 21.5 0.8 22.3 0.9 19.0 -0.3 0.6

Farmaci 8.4 20.5 13.7 17.4 2.4 16.2 5.3 0.3 140.1 5.5 17.4 5.3 0.2 4.5 0.3 0.2

Autom. 3.2 18.3 11.0 13.0 2.8 13.7 2.6 -0.1 46.0 9.6 13.0 9.4 0.4 7.9 -0.1 0.3

Makineri 38.5 24.6 14.6 18.2 0.8 15.4 4.3 -0.1 211.9 11.8 18.2 11.4 0.6 9.5 -0.1 0.3

Te tjera

Prodhimi 12.2 26.6 17.1 21.0 0.8 17.9 1.5 0.0 148.8 8.0 21.0 7.9 0.4 6.9 0.0 0.3

Ndertimi. 1.8 14.5 9.3 11.7 1.1 10.3 -3.3 0.2 1.1 9.3 11.7 10.1 0.4 8.3 0.2 0.4

Shpenzime 2.9 -4.8 -6.6 -8.8 -0.3 -6.9 -8.5 -0.6 129.7 3.6 -8.8 5.0 0.2 4.1 -0.6 0.3

Tregtia 297.7 0.3 -1.8 -2.6 0.1 -1.7 -5.2 -0.3 139.2 2.9 -2.6 4.0 0.1 3.2 -0.3 0.3

Pub sherbime 52.0 -1.1 -3.2 -4.6 -0.2 -3.4 -5.6 -0.4 54.8 0.8 -4.6 2.9 0.1 2.2 -0.4 0.3

Sherbime te

tjera 90.5 -2.4 -4.6 -6.4 -0.3 -5.0 -5.6 -0.4 116.0 4.1 -6.4 5.3 0.3 4.4 -0.4 0.3

Totali 847.9 10.7 6.0 6.3 0.2 6.2 0.3 -0.2 2045.4 9.8 6.3 8.8 0.5 7.6 -0.2 0.3

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.

245 Raporti I Komisionit Europian mbi ekonominë Bullgare, 2008.

107

Liberalizimi i njëanshëm është përfshirë në dizajnin tonë eksperimental

për të krijuar një pikë referimi në të gjithe skenarët tonë politik. Diskutimi ynë i

mëparshëm ka treguar se sipas këtij skenari Shqipëria mund të arrijë mirëqenien

më të fortë të mundur të tregtisë dhe prodhimit. Në këtë seksion, ne shohim më

nga afër kanalet përmes të cilave këto përfitime janë realizuar. Do fillojmë duke

shikuar në burimet e ndryshimit të mirëqenies. Këto përfshijnë efikasitetin e

alokimit (efektet eshpërndarjes), (punësimit) fitimet, ndryshimet teknine, kushtet

e tregtive dhe efektet e investimeve.

Tabela 5.5 Zbërthimi I mirëqënies nën (E1) Liberalizimin e njëanshëm

Efekte Punësimi Ndryshimet Termat e Efekti i Totali

Alokative Teknike Tregtisë investimeve

($ milion) ($ milion) % PBB

Shqipëria 73.5 57.5 0.0 -12.5 -42.1 76.4 1.858

BE -1.8 0.0 0.0 20.7 9.6 28.6 0.000

EFTA 0.3 0.0 0.0 1.4 0.6 2.3 0.001

BULLGARI 0.1 0.0 0.0 0.5 0.0 0.6 0.004

RUMANI -0.1 0.0 0.0 -0.4 -0.1 -0.6 -0.001

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e

Tregtisë dhe Industrisë.

Siç ilustrohet në tabelën 5.5, fitimet e Shqipërisë nga liberalizimi I njëanshëm

rrjedhin kryesisht nga efektet e efikasitetit dhe punësimit. Kjo nuk është e

habitshme. Me liberalizimin e plotë, burimet janë të lira për të lëvizur në bazë të

përparësisë krahasuese të plotë,246 duke maksimizuar fitimet e efikasitetit nga

rialokimi. Për më tepër duke qene se prodhimi ka levizur në aktivitetet intensive

si faktor i bollshem në ekonomi, prodhimi eshte zgjeruar në sektorët e punës

intensive. Kjo çon në një rritje të kërkesës për punë të pakualifikuar, e cila

përmirëson punësimin agregat në ekonomi. Kundër këtyre efekteve pozitive,

megjithatë, edhe Shqipëria përjeton një përkeqësim të rëndësishëm në aspektin e

saj të tregtisë. Kujtojnë nga diskutimi jonë i meparshem që standardi GTAP merr

një elasticitet të përsosur të transformimit në mes të mallrave të brendshme dhe

246 Lajmet e Evropës Juglindore në RFE / RL Newsline VOl.11, Nr. 229, Pjesa II, 12 Dhjetor 2007.

108

eksporteve. Si rezultat, çmimet e eksportit kanë tendencë të bien në mënyrë të

konsiderueshme më shpejt sesa çmimet e importit pas liberalizimit të tarifave, e

cila nga njera anë çon në një përkeqësim të fortë në aspektin e tregtisë së

Shqipërisë. Duke u kthyer tek efektet tregtare, diskutimi ynë permbledhes

ilustron se liberalizimi i njëanshëm prodhon zgjerimin e fortë të mundshëm të

tregtisë.247 Të dyja si eksportet dhe importet rriten në të gjithë sektorët, me rritje

më të theksuara në metale, veshje, makineri dhe pajisje dhe prodhime të tjera.

Këtu duhet të përqëndrohemi më shumë në ndryshimet në drejtimin rajonal të

tregtisë. Në përgjithësi, tregu i Shqipërisë zgjerohet ne të gjitha rajonet nën

liberalizimin e njëanshem. BE-ja mbetet partneri më i fortë tregtare, me eksportet

dhe importet në rritje me 14.8% dhe 11.2% respektivisht. Megjithatë,

shkëmbimet në tregti me rajonet e tjera nuk janë te reflektuara domosdoshmërisht

nga aksionet bazë rajonale. Pjesa tjetër Evropën Lindore dhe Perendimore

(EFTA, Bullgari, Rumani), nuk mund të mbajnë pergjegjësi per përmasa

veçanërisht të mëdha të tregtisë bazë, por ata tregojnë një rritje të fortë për

eksportitn dhe importin. Kjo është veçanërisht e vërtetë për importet nga

Bullgaria te cilat jane rritur me 11.9% dhe 3.8% respektivisht.

Zona e fundit e interesit bazë të liberalizimit të njëanshëm ka të bëjë me

ndryshimet në kërkesën për inputet faktor. Kërkesa për punë të pakualifikuar

zgjerohet në total ne të gjithë shumicën e sektorëve të ekonomisë, veçanërisht

veshjet, makineritë dhe pajisjet, prodhimit dhe të ndërtimit. Punësimi gjithashtu

zgjerohet për aktivitete të rëndësishme bujqësore dhe gjysmë-bujqësore të tilla si

fruta dhe perime, produkteve shtazore dhe ushqimeve të përpunuara. I vetmi

sektorët ku punësimi i pakualifikuar i punës është prekur negativisht janë pyjet,

mineralet, tekstilet dhe druri dhe produkte letrës.

Kërkesa për punë të kualifikuar zgjerohet, edhe pse efekti agregat është i

papërfillshëm. Kërkesa për punë të kualifikuar ndjek një model të ngjashëm me

atë të pakualifikuar. Në dritën e diskutimit tonë të mëparshëm, ne mund të

argumentojnë se liberalizimi i njëanshëm do të ketë një efekt pozitiv në rritjen

247 Në kontrast me procesin e pranimit në Evropën Qendrore dhe Lindore – ku Komisioni mbetet

institucioni parësor që mbikëqyr progresin nga vendet e interesuara - procesi i stabilizimit dhe integrimit të BE në Kosovë është bërë çështje kompetence për të dyja Komisionet dhe Këshillit.

109

dhe mirëqënien e përgjithshme në Shqipëri. Megjithatë, punësimi në tekstile,

minerale, pyje dhe industrine e letres do te tkurret. Punëtorët në këto industri

mund të konsiderohen si të prekshme për një episod të njëanshëm të

liberalizimit.248 Në këtë seksion, do të kthehemi në diskutimin tonë të efekteve

të integrimit rajonal në bazë të Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit të

Shqipërisë. Do fokusohemi tek marrëveshja BE-Shqipëri dhe vendeve të tjera të

Evropës Juglindore (E4) dhe efekti i kombinuar i të gjitha zonave të tregtisë së

lirë në kuadër të MSA-së (E5).

Tabela 5.6 (E2, E4, E5)Eksperimentet

E2:



($ milion) ($ m.) % PBB

SHQI 52.4 39.7 0 -4.5 -28.5 59.1 1.437

BE 3.8 0 0 33.7 6.1 43.7 0.000

BULLG -0.2 0 0 -1.1 0.0 -1.4 -0.010

RUMAN 0.0 0 0 -2.7 -0.4 -3.2 -0.008

E4:

SHQI 3.0 2.8 0.0 -0.2 3.3 3.3 0.080

BE -0.8 0.0 0.0 -3.5 -3.9 -3.9 -0.000

BULLG 0.3 0.0 0.0 1.8 2.1 2.1 0.016

RUMAN 0.0 0.0 0.0 3.0 3.5 3.5 0.009

E5:

SHQI 55.4 42.5 0.0 -4.8 -30.7 62.4 1.517

BE 3.0 0.0 0.0 30.3 6.6 39.8 0.000

BULLG 0.1 0.0 0.0 0.7 0.0 0.8 0.006

RUMANI 0.0 0.0 0.0 0.3 0.0 0.2 0.001

Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë

dhe Industrisë.

248 Krahasim me prioritetet që bazohen në një pritshmëri që "Bosnja dhe Hercegovina Hercegovina mund

t'i plotësojë ato ose t'i marrë ato thelbësisht përpara vitet e ardhshme ", Vendimi i Këshillit, COM (2007) 657, op.cit. f.5.

110

Si më parë, ne fokusohemi në efikasitetin e ndarjes, përzierjes, ndryshimet

teknike, përsa i përket efekteve të tregtisë dhe investimeve, por ngushtojmë

fokusin tonë rajonal, kryesisht për shkak se ndikimi në partnerë jo të MSA-së

është gjetur të jetë i papërfillshëm. Ndërsa ndikimi i përgjithshëm i mundshëm i

liberalizimit të MSA-së (E5) arrin 1.54% të PBB-së, kjo është shkaktuar

kryesisht nga MTL –ja e Shqipërisë me BE-në. Integrimi ne vendet e tjera të

Europës Juglindore është gjetur të ketë një efekt relativisht të vogël në Shqipëri,

duke arritur në vetëm 0.08% të PBB-së. Në përgjithësi, fitimet rriten kryesisht

nga përmirësimet në efikasitetin e alokimit dhe me dhunti.

Liberalizimi rajonal,249 edhe pse jo aq i gjerë sa i njëanshëm, do të rrisë

konkurrencën përmes importeve më të lira nga BE dhe Evropa Juglindore dhe do

të ushtrojë presion më të madh për një shpërndarje më efikase të burimeve.

Prodhimi do të zhvendoset për të pasqyruar avantazhin krahasues të Shqipërisë

më mirë, dhe si rezultat i aktiviteteve të punës intensive do të zgjerohen, duke

ushtruar një ndikim pozitiv mbi punësimin total.

Figura 5.2. Tregu shqiptar me rajonin nën skenarin e MSA-së -E2, E3, E5

(ndryshimi% nga baza) Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga

INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.

249 Emerson, Michael, et al., 2005, "Debutimi, Bashkimi Evropian si nxitës i demokracisë në zonëm e saj

", Dokument i CEPS, nr. 223 / korrik 2005.

111

Duke u kthyer për të tregtuar efekte, Figura 5.2 ilustron ndryshimet në tregtinë

dypalëshe të Shqipërisë me rajone të tjera. Siç mund të shihet, tregtia BE-

Shqipëri zgjeron nën marrëveshjet e tyre dypalëshe, por në kurriz të tregtisë me

vendet e tjera. Edhe pse eksportet shqiptare rriten drejt rajoneve të caktuara

(EFTA, Kroacia, Turqia) importet nga të gjitha rajonet e tjera se sa BE-ja

tregojnë një ulje. Një model i ngjashëm është marrë nga marrëveshja e Shqipërisë

me Bullgarinë, Rumaninë dhe Kroacinë.250

Rajonet që përjetojnë humbjen më të theksuar në aksione të eksportit të

Shqipërisë, përfshirë vendet e ish Bashkimit Sovjetik, Turqia, Lindja e Mesme

dhe Afrika e Veriut dhe pjesën tjetër të botës. Ky ndryshim i fortë në ndihmuese

rajonale të importeve të Shqipërisë do të kishte ngritur shqetësimin për gjendjen

në krijimin tregtisë dhe devijim të tregtisë nën liberalizimtë MSA-së. Seksioni

përfundimtar do te merret me efektet e liberalizimit jo-tarifor në kuadër të MSA-

së, duke u fokusuar në harmonizimin me standardet e BE-se dhe modernizimin

e doganave shqiptare.

Tabela 5.7. Dekompozimi I mirëqënies nën standardet e harmonizimit dhe liberalizimi doganor

(E6 dhe E7) Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.



E6 ($ milion) ($ milion) % PBB

SHQI 4.91 3.08 0.00 2.96 1.97 12.92 0.31

BE -0.36 0.00 2.43 -1.20 -0.44 0.42 0.00

BULLG -0.02 0.00 0.00 0.14 -0.06 0.07 0.00

RUMAN 0.00 0.00 0.00 0.01 0.00 0.01 0.00

SHQI -0.02 0.00 0.00 -0.05 -0.01 -0.08 0.00

E7:

SHQI 2.46 1.56 2.46 0.39 -0.43 6.43 0.16

BE -0.08 0.00 0.00 0.26 0.10 0.27 0.00

BULLG 0.00 0.00 0.00 0.04 0.00 0.04 0.00

RUMAN 0.00 0.00 0.00 0.02 0.00 0.02 0.00

SHQI 0.00 0.00 0.00 -0.06 -0.01 -0.07 0.00

250 Batt, J, "Axhenda e BE-së për Jashtë dhe Siguri dhe Ballkanin Perëndimor ", një seminar i përbashkët i

Institutit të BE-së për Siguri Studime, Dubrovnik, 3 nëntor 2006.

112

Siç mund të shihet nga tabela 5.7, liberalizimi jo-tarifor mund të ketë një

efekt të dukshëm pozitiv në mirëqenien shqiptare, megjithëse i një shkalle më të

vogël se liberalizimi tradicional I tarifave. Fitimet janë rreth 0.31% dhe 0.16%

të PBB-së për standarde dhe zakone respektivisht. Edhe pse qasja e modelimit

ndryshon mes dy skenarëve, ndikimi i përgjithshëm eshte i njëjtë, domethënë,

për të ulur çmimin përfundimtar efektiv të importit. Në rastin e standarteve, kjo

ka ndikuar eksportet shqiptare në BE, ndërsa në rastin e doganave, ka prekur të

gjitha importet shqiptare. Kështu, fitimet e para janë realizuar kryesisht

nëpërmjet mundësive të reja tregtare, ndërsa përfitimet fundit vijnë nga rritja e

konkurrencës nga jashtë. Të dyja këto kanale rezultojnë në përmirësime të forta

në efikasitet, për shkak të një rishpërndarje më të mirë të burimeve dhe një

përmirësim në drejtim të tregtisë së Shqipërisë. Ndikimi në rajone të tjera është

i papërfillshëm. Kjo megjithatë, vlen të përmendet se partnerët e MSA-së, me

përjashtim të Rumanisë, fitojnë nga liberalizimi jo-tarifor.251

Efektet tregtare te liberalizimit jo-tarifor janë të përziera. Harmonizimi

me standardet e BE-së çon në zgjerimin e tregtisë Shqipëri-BE, me eksportet në

rritje prej rreth 3.8% dhe importet rreth 2.4% të vlerës bazë. Kjo rritje,

megjithatë, bëhet në kurriz të tregtisë me vendet e tjera. Eksportet shqiptare do

të bien në të gjitha vendet jashtë BE-së. Kjo është kryesisht për shkak të modelit

tonë, i cili ka aplikuar uljen e kostove të standardeve të lidhura tregtare

ekskluzivisht në tregtinë BE-Shqipëri. Kështu efektet e miratimit të standardeve

të BE-së për tregtinë e Shqipërisë me rajonet e tjera janë përjashtuar qëllimisht.

Duke pasur parasysh që standardet e BE-së janë të njohura në përgjithësi në nivel

global, ne do të presim që harmonizimi të rezultojë në një zgjerim të eksporteve

shqiptare me rajone të tjera. Kështu përfitimet e miratimit të normave dhe

rregulloreve të BE-së mund të jene dukshëm më te larta se ato të raportuara. Në

rastin e doganave, jane kryesisht importet që përfitojnë nga modernizimi. Kjo

është për t'u pritur, duke qënë se modernizimi ul kostot e transportit, të cilat

lejojnë për një vlerë më të madhe të mallrave që do të importohen në çdo kohë

të dhënë. Ndërsa kjo është e dobishme për konsumatorët shqiptarë, kjo nuk duket

251 "Franca Kampione Zgjerimi i BE në Ballkan", RFE / RL Newsline Vol. 12, Nr. 7, Pjesa II, 10 Janar

2008.

113

për tu ushqyer pozitivisht për eksportuesit, të cilët përballen me një rënie të vogël

nga modernizimi i doganave.

Efektet e prodhimit dhe punësimit te liberalizimit jo-tarifor janë në

përgjithësi të vogla, krahasuar me eksperimente të tjera. Harmonizimi I

standarteve ka një efekt pozitiv të përgjithshëm në prodhim, përveç se në kulturat

bujqësore, ushqime të përpunuara, duhanit dhe pijeve dhe minerale. Ndikimi i

saj në punësim është më pak I qartë. Në shumë industri ne zhvillim(kimikateve,

automotives, makinerive dhe pajisjeve dhe të tjera prodhon) rritja e prodhimit

nuk do të rrisë kërkesën për punë. Punësimi eshte ne renie I të kualifikuarve dhe

të pakualifikuarve të punës në këto industri. Megjithate, tabloja nuk është

uniform, si punësimi në aktivitete të rëndësishme, si fruta dhe perime, produktet

shtazore, veshje dhe ndërtimit zgjerohet. Në përgjithësi, megjithatë, jane te

pakualifikuarit të cilët janë goditur me keq. Modernizimi doganor ka një efekt jo

të favorshëm ndaj prodhimit. Edhe pse çmimet e importit rezultojne më të ulëta

do të thone qe kontributet do te jene më të lira e të ndërmjetme, prodhuesit

shqiptarë e kanë të vështirë për të konkurruar dhe te prodhojne kontratave në

shumicën e sektorëve. Në kushtet e punësimit, jane përsëri te pakualifikuarit të

cilët janë të prekur më negativisht nga rënia e prodhimit. Kështu, ndërkohë që

konsumatorët shqiptarë do të përfitojnë nga çmime më të ulëta të importit, edhe

ata përballen me shumë pasiguri në punësim. Studimi ynë ka punësuar modelin

standard GTAP për të shqyrtuar ndikimin ekonomik të përpjekjeve tarifore dhe

liberalizimin jo-tarifor të Shqipërisë nën kujdesin e PSA-së dhe më gjerë.

Rezultatet tona sugjerojnë përfundimet e mëposhtme:252

a. Fitimet e forta të mirëqenies të mundshme në Shqipëri mund të arrihen

përmes liberalizimit të njëanshme, deri në 2% të GDP-së. Ndërsa kjo

është relativisht e vogël në krahasim me studime të tjera empirike që kanë

studiuar liberalizimin e njëanshëm, është e qartë se vetëm duke hapur

tregjet e saj plotesisht për të gjitha rajonet Shqiperia mund të maksimizojë

përfitimet e liberalizimit të tregtisë.

252 Paper nga Komisioni Evropian, "Bosnja dhe Hercegovina, Dokumenti Strategjik 2002-2006 ", Shtojca

1, Indikativ shumëvjeçar Programi, f. 3.

114

b. Integrimi rajonal në kuadër të Procesit të Stabilizim Asociimit mund të

sjellë përfitime të rëndësishme për ekonominë shqiptare. Megjithatë,

përfitimet e mundshme te mirëqenies do të maksimizohen, vetëm në

qoftë se të gjitha marrëveshjet rajonale, duke përfshirë edhe ato me BE-

në dhe vendet e tjera të Evropës Juglindore janë në fuqi. Nuk është çudi,

do te jete tregtia e lirë me të afërm të BE-së me atë me vendet e tjera të

Evropës Juglindore që do të përzënë fitimet e Shqipërisë në PSA. Kjo

është kryesisht për shkak se BE-ja është përgjegjëse për një pjesë shumë

të madhe të tregtisë së jashtme të Shqipërisë krahasuar me EQL.

c. Si liberalizimi unilateral dhe integrimi rajonal në kuadër të PSA janë

gjetur të kenë efekte shumë të vogla në rajone të tjera. Në përgjithësi, BE-

ja do të fitojë nga shumica e skenarëve, përveç në marrëveshjet e

Shqipërisë me EQL, por madhësia e efekteve në përgjithësi është e

papërfillshëme. Vende të tjera te Evropes Juglindore duket sikur po

humbasin nga një marrëveshje BE-Shqipëri, por përfitojnë nga

marrëveshjet dypalëshe. Në përgjithësi, ndikimi është përsëri relativisht

i vogël, megjithatë, në mes 0.01% dhe 0.02% të PBB-së.

d. Liberalizimi jo-tarifor në kuadër të MSA-së BE-Shqipëri mund të sjellë

përfitime të dukshme në Shqipëri. Edhe pse ndikimi ne harmonizimin e

standarteve te mirëqenies dhe modernizimit doganor jane gjetur të jene

më te vogla se ajo e liberalizimit tradicional tarifor, dy zona paraqesin

kanale të rëndësishme për rritjen e ardhshme. Duhet të theksohet,

megjithatë, se të dyja, dhe sidomos zakonet e modernizimit, janë procese

të kushtueshme dhe të gjata.253 Siç argumentuam tashmë, këto shpenzime

janë kryesisht një herë, ndërsa fitimet e vlerësuara do të përsëriten.

e. Në përgjithësi, tregu i Shqipërisë me BE-në dhe vendet e tjera të Evropës

Juglindore zgjerohet në të gjitha eksperimentet. Me përjashtim të

harmonizimit te standarteve, ky zgjerim bilateral tregtar nuk ndodh në

253 Komisioni Evropian, "Strategy Paper e Maqedonisë 2002-2006 "; Komisioni Evropian, "Dokumenti

Strategjik i Shtetit për Kroaci, 2002-2006 ", CARDS, Shtojca 1, Indikativ shumëvjeçar Programi 2002-2004, f. 37.

115

kurriz të tregtisë me vendet e tjera. Rritja e fortë në tregti realizohet në

prodhim të cilesise se ulet, ushqimeve të përpunuara në veçanti, veshje,

metale dhe të tjera mallra të prodhuara.

f. Një tipar dallues i ushtrimit tonë modelimit ishte inkorporimi i

papunësisë. Kjo e lejoi analizen tonë të marrë në konsideratë disa nga

pasojat sociale të liberalizimit, në mënyrë të veçantë punësimin me aftësi.

Si liberalizimet e njëanshme dhe rajonale duket se kanë një efekt pozitiv

të përgjithshëm në punësim. Kërkesa për punë si e të aftëve dhe të

pakualifikuareve zgjerohet në total, edhe pse ndikimi është shumë më i

fortë për këtë të fundit. Rezultatet tona, megjithatë, tregojnë se ka

ndryshime të dukshme sipas sektorëve. Liberalizimi i njëanshëm

përmirëson mundësitë e punësimit për punëtorët e pakualifikuar në

veshje dhe disa sektorë të tjerë të prodhimit, por ka një efekt negativ në

tekstile, minerale dhe pylltari. Sipas PAS-it, është bujqësia, veshja dhe

prodhimet e mallrave të tjera që përfitojnë më shumë, ndërsa tekstilet,

metalet, kimikatet dhe mineralet deshtojne. Një pamje e ngjashme është

marrë në bazë të liberalizimit jo-tarifor qe ka tendence për të favorizuar

të aftët më shumë se punëtorët e pakualifikuar.254

g. Në përgjithësi, gjetjet e modelit tone janë në përputhje me ato të

studimeve të tjera te empirike. Një vështrim i detajuar i tyre është dhënë

në seksionin 2.3, por është i vlefshëm te kujtojme disa nga rezultatet

kryesore për qëllime krahasuese. Në kontekstin e integrimit rajonal të

pastër, modele të tjera statike empirike (Alessandri, 2000, Maskus dhe

Eby Konnan, 1997) kanë prodhuar efekte të mirëqenies përafërsisht të

ngjashme me tonat qe variojne midis 1% dhe 3% të PBB-së. Madhësia e

fitimeve varet, sigurisht, në supozimet e modelit, me modele të përkryera

konkurruese dhe modele monopoliste në pjesën e sipërme dhe të kushteve

fillestare të tilla si struktura e ekonomisë, eksportet dhe nivelin e tarifave.

Në kontekstin e barrierave jotarifore, standardeve doganore dhe

lehtësimin e tregtisë, studimet tregojnë se liberalizimi i tyre duhet të

254 BIRN, "Bosnja: institucionet më të larta u përplasën", 29 nëntor

2007.

116

shtoje një tjetër 2-3% të PBB-së (Smith dhe Venables, 1998). Në kuadër

të zgjerimit evropian në Evropën Lindore, studimet kanë gjetur gjithashtu

se integrimi ishte më e dobishëm për anëtarët e rinj se sa për BE-në. Së

fundi, në kuadër të studimeve të MSA-së dhe Shqipërise, i vetmi studim

në dispozicion nga Banka Botërore konstaton rezultate shumë të

ngjashme me këtë studim - me fitimet nga MSA-ja duke filluar në mes të

0.3% dhe 0.5% të PBB-së (Banka Botërore, 2004).

Konkluzionet tona te modelimit kane rritur një numër pikash në lidhje me

përpjekjet e Shqipërisë për zhvillimin socio-ekonomik dhe uljen e varfërisë.

Integrimi rajonal sipas Marrëveshjes së Stabilizim dhe shoqatave mund të ketë

një efekt të dukshëm në mirëqenien e përgjithshme të Shqipërisë dhe të permisoje

mundësitë për rritje të fortë ekonomike.255 Ndikimi i tij në varfëri, megjithatë,

është më pak i qartë. Në bilanc, ne mund të argumentojnë se rritja e fortë

ekonomike duhet të çojë në një rezultat pro-të varfërve. Perspektivat e punësimit

do përmirësohen në tërësi. Ka dy fitues dhe humbës nga liberalizimi dhe e

ardhmja e tyre duhet të konsiderohet me kujdes gjatë procesit të reformës.

Në kuadër të këtyre sektorëve jane punëtorët e pakualifikuar të cilët do të

jenë të goditur. E njëjta gjë në shërbimet, veçanërisht shërbimet dhe shërbimet

publike, ku liberalizimi duket në favor të punëtorëve të kualifikuar pothuajse

ekskluzivisht. Duke pasur parasysh se shërbimet janë të vendosura kryesisht në

zonat urbane, kjo do të sugjeronte se punëtorët e pakualifikuar urban do te preken

prej liberalizimit. Analiza jonë tregon se, ndërsa në total liberalizimi rrit kërkesën

për të gjitha llojet e punës, në disa sektorë mund të çojnë në pabarazi të madhe

në mes të punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Sic është diskutuar më

parë, varfëria në Shqipëri dominon gjithë punëtorët me aftësi të pakta

intelektuale, sidomos ata që janë të papunë. Pra liberalizimi i këtyre sektorëve

duhet të shoqërohet me politikat e duhura mbështetëse për të reduktuar

vulnerabilitetin dhe të përmirësojë perspektivat për ri-punësimin në sektorët më

të qëndrueshme.

255 “Një dështim për diplomacinë maqedonase," RFE / RL Newsline Vol. 11, Nr. 236, Pjesa II, 21 Dhjetor

2007.

117

KAPITULL IV

SHQIPËRIA PAS-ANËTARËSIMIT. ANALIZË HIPOTETIKE MBI

ECURINË E IINDIKATORËVE EKONOMIKË

4.1 Perspektiva e Ekonomisë Shqiptare

Shqipëria ka qenë gjatë dy dekadave të fundit në ndryshime sistematike, së

pari me dëshirën dhe vrullin për të lënë ekonominë e centralizuar pas dhe më pas

për të kontribuar në rritjen e nivelit ekonomik dhe zhvillimin social të vendit që

në mënyrë të qartë mund të themi se, ashtu si në shumë vende të tjera të Evropës

Qendrore dhe Lindore edhe për Shqipërinë përvoja e tranzicionit ka qenë me të

vërtetë e vështirë. Menjëherë pas rënies së komunizmit, ekonomia shqiptare ka

hasur në një kolaps të shtetit, probleme të larta sociale, ndërsa emigrimi u bë një

problem i madh.256 Pavarësisht reformave të rëndësishme strukturore në vitet e

para të tranzicionit, stabilizimi makroekonomik është arritur vetëm pas krizave

piramidale të vitit 1997, ku një rritje e qëndrueshme ekonomike u vu re.

Ekonomia shqiptare është e bazuar kryesisht në sektorin e bujqësisë dhe

shërbimeve, edhe pse bujqësia ishte dhe është jo-konkurruese përsa I përket

cmimeve të tregut, kur jemi përpara faktit që vetëm një pjesë e vogël e prodhimit

është për tregun vendas dhe edhe ajo më pak që ngelet eksportohet.

Kohët e fundit, për shkak të efekteve të krizës globale ekonomike, faktorët e

rritjes së produktivitetit për ekonominë shqiptare kanë treguar një trend

ngadalësimi, i cili me sa duket indirekt do të ndikojë në procesin e integrimit në

Bashkimin Evropian.257 Edhe pse kriza e fundit financiare që filloi në vitin 2008

në SHBA, janë parë katër vështirësi kryesore që nga kriza ekonomike që përfshiu

vendin në 2011, shumë e vështirë për të marrë kredi, mungesë e kërkesës

agregate, rritja e shkallës së papunësisë dhe rënie në nivelin e IHD-ve, ndikimi I

të cilave shihen më së shumti në vitin 2013.258 Pas efekteve që u shfaqën nga

recesioni i madh dhe kriza e borxheve në vendet fqinje, si Itali dhe sidomos Greqi

256 1992 – Marrëveshja e Tregtisë dhe Bashkëpunimit ndërmjet BE-së dhe Shqipërisë. Shqipëria pranohet

për financim në kuadrin e programit të BE-së, PHARE. 257 Ramadan C, Kocibelli A, Qëndrimet Shqiptare ndaj Integrimit Europian, Gazeta e Studimeve

Evropiane 258 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2014 SEC (2014).

118

(partnerët më të mëdhenj tregtar dhe financiar), rritja ekonomike ka qenë e

parëndësishme. Këto patën rezultat të menjëhershëm në ekonomi dhe në këto

vite u konstatua se: IHD-të kishin tendencë renieje, remitancat kishin nivelin e

tyre më të ulët, dhe flluska e tregut të patuendshmërive filloi te binte, që ishte

katalizatori kryesor ekonomik që nga viti 2000.259 Pas gjithë këtyre, niveli i

borxhit të keq i kredive u rrit në 25% të totalit të kredive. Ka pasur një ngadalësim

të madh në rrjedhën e transaksioneve dhe kjo vazhdoi të intensifikohej. Si

rezultat i këtyre, presione të forta deflacioni u vunë re dhe e gjitha për shkak të

mungesës së vendeve të reja të punës dhe mungesës së kreditimit. Vetëm në vitin

2015 kreditë për bizneset kanë pasur një rënie prej më shumë se 13% në krahasim

me vitin 2014.260

Shqipëria mbetet ende ekonomia më e varfër në Europë me PBB-në më të

ulët për frymë në një të tretën e mesatares së BE-28261. Fatkeqësisht,

këndvështimi dhe mundësia ekonomike për rritje mbetet e dëshpëruar; në

raportin e fundit, Banka Botërore parashikoi një rritje prej 3.5% të PBB-së deri

në vitin 2018. Me shumë mundësi norma e rritjes së vendit nuk do të arrihet.

Rritja është e bazuar kryesisht në projektin e tubacionit të gazit Trans Adriatik, i

cili kalon nëpër Shqipëri. Problemet e larta financiare në Shqipëri janë rezultat i

një kalaveri politikash financiare, mbase deri diku jo të duhurat, por kjo ngelet

për tu provuar. Po bëhen përpjekje të vazhdueshme në bashkëpunim të afërt me

FMN-në për përmirësimin e këtyre treguesve, por perspektiva e progresit

ekonomik mbetet shumë e ulët. Shqipëria është i vetmi vend në rajon në të cilin

mjedisi i biznesit është përkeqësuar që nga viti 2011. Shqipëria po vuan akoma

pasojat ekonomike të një situate të trashëguar që nga skemat piramidale të 1997,

kriza e depozitave e 2001, kriza financiare e Europës në 2008 dhe vijmë tek ajo

situatë ekonomike aspak e favorshme që jemi sot. Ka pasur incentiva të

ndryshme për të ndërhyrë në të gjithë sektorët problematik, si në sektorin bankar

apo energjisë, por ende ekonomia nuk ka parë ndonjë ndryshim kursi pozitiv. Ka

zera të ndryshëm që deklarojnë se reformat e ndërmarra kanë patur ndikim

259 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2015 SEC (2015). 260 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2015 SEC (2015). 261 28 vendet anëtare të BE-së

119

negativ në rritjen ekonomike dhe kjo mund të shkaktojë një recesion për shkak

se reformat strukturore nuk janë marrë në kohën e duhur. Ekonomia duhet të

shoh përmirësime të shpejta dhe duket sikur kanë një pikëpamje optimiste për të

ardhmen me miratimin e reformave strukturore. Ideja themelore që vihet re në

shumicën e rasteve është se shqiptarët pranojnë humbje në afat të shkurtër për

përfitime afat-gjata, një situatë që shumica e sektorëve nuk mund ta përballojnë.

Në mënyrë që të kthejë besimin në ekonomi dhe të përmirësojë rritjen

ekonomike, progresi duhet të fillojë shtrëngimin e kredive, uljen e papunësisë së

lartë dhe rritjen e kërkesës agregate. Pasi këto zëra ekonomikë të përmirësohen,

ekonomia duhet të fillojë të rritet dhe niveli i IHD-ve do të rritet gjithashtu. Pasi

ekonomia të ringjallet, do të ishte koha më e mirë për të filluar zbatimin e

reformave strukturore. Ndërkohë që reforma strukturore janë zbatuar që nga viti

2013, por pa një rritje të dukshme në investime të rëndësishme publike. Kjo ka

dëmtuar tashmë ekonominë nga goditjet e jashtme. Një taksë 15%, progresive u

fut në zbatim në 2013, duke zëvendësuar taksën e sheshtë 10%. Duke marrë

parasysh këtë taksë dhe të ardhurat doganore është vënë rë një rritje e deficit

buxhetor I cili ka shkuar në nivelin 10%. Kjo ndikoi direkt në rritjen e borxhit

publik duke arritur në 73% të PBB-së.262

Në shtator 2015 me presion nga FMN-ja për përmbushjen objektivave të

buxhetit, u deklarua fillimi i veprimeve kombëtare për formalizimin e

ekonomisë. Kjo ka kuptim, sepse fatkeqësisht shifrat e informalitetit në ekonomi

janë tmerrësisht të larta, flitet për shifra rreth 30%, por historia na ka vërtetuar

që numrat duhet të dyfishohen për tu afruar me realititen. Megjithatë, shpejtësia

me të cilën ky proces është duke u zhvilluar rezultoi në falimentimin e shumë

bizneseve të vogla që përfshijnë një pjesë të madhe të ekonomisë së

Shqipërisë.Ndarja në mes e shtetit dhe ekonomisë është kthyer në një konfrontim

ekstrem dhe kjo e bën që ekonomia të reagoj për keq. Ky dëshpërim reflektohet

nga fakti se vetëm në vitin 2015 më shumë se 52.000 shqiptarë 263kanë aplikuar

për azil në Gjermani. Mungesa e mundësive të reja të punësimit është akoma

prezente dhe kjo kontribuon në problemin e "largimit të trurit".

262 Raport Vjetor I Bankës Qëndrore Shqiptare, 2016. 263 Raporti I Eurostat mbi emigracionin, 2016.

120

Stabiliteti makroekonomik do të mund të përmirësohet nëse reformat

strukturore do të ekzekutohen shumë më gradualisht. Megjithatë, në mënyrë për

të arritur një rritje të suksesshme graduale, së pari duhet të rritet ekonoma

nëpërmjet politikës fiskale apo monetare, që do të thotë që duhet të arrihet sërish

në nivelin 6% të PBB-së këtë vit. Përmirësimi dhe lehtësimi i skemave të kredive

do të jetë mjeti më i mirë për të arritur objektivin e PBB-së me ndërhyrje edhe të

Bankës Qëndrore. Me fjalë të tjera ka nevojë për të stimuluar kërkesën dhe

ofertën e furnizimit me kredi. Ka shumë mënyra që mund të zhvillohet

marrëdhënia në mes inflacionit dhe prodhimit në politikën monetare.264 Një

bashkëpunim i madh mes qeverisë dhe Bankës Qëndrore është i detyrueshëm për

të kthyer rritjen e PBB-së në 6% në një afat të shkurtër ose të mesëm. Banka

Qëndrore ka nevojë urgjente për të përmirësuar normën e inflacionit nëpërmjet

një objektivi më të zhvilluar të rritjes ekonomike, gjë që do sillte dhe rritje të

punësimit. Banka Qëndrore duhet të pranojë një nivel më të ulët të inflacionit

dhe duhet të mundohet të prodhoj një stimul monetar duke siguruar besimin në

ekonomi dhe duke stimuluar konsumin dhe investimet. Edhe pse në tre muajt e

fundit inflacioni ka rënë në nivelin më të ulët, kjo nuk ka ardhur si pasojë e një

stimuli monetar të drejtpërdrejtë, por për shkak të rënies së çmimit të naftës dhe

të lëndëve të para.

Prodhimi I parave të reja, I njohur në literaturën ndërkombëtare si

‘Qunatitative Easing’ është një mënyrë, por në këtë rast nuk është i përshtatshëm

për të gjitha bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri sepse shumica e tyre

kanë kapital të mjaftueshëm për operim. Në pamundësi për të kryer këtë, Banka

Qëndrore duhet të veprojë si një garant për këto skema, kryesisht në lehtësimin

e kreditit dhe metodave të tjera, me qëllim për të rritur kërkesën agregate dhe

investimet. Kjo ndodh për shkak se ka një rënie në stimujt fiskal265 sepse ata kanë

nevojë për më shumë kohë që të jenë efektiv dhe ideja e stimulit fiskal nuk

rezultoi e suksesshme një herë në vitin 2013. Në fund të janarit 2016 është

nënshkruar një marrëveshje mes qeverisë dhe Bankës Evropiane për Rindërtim

264 Freedom House, Kombet në tranzit 2004: Shqipëria (Uashington DC: Freedom House, 2004). 265 Jano, D (2012) "Përfshirja e grupeve të interesit latente" në përballimin e sfidave të BE-së. Aderimi:

Rasti i Shqipërisë ", Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, Tiranë; EMA (2014)

121

dhe Zhvillim (BERZH) për një skemë lehtësuese të kredisë për agrobiznesin.

BERZH vepron si garantues në këtë marrëveshjë mbi diversifikimin e rrezikut.

Edhe pse skema u mirëprit kjo nuk është pjesë e një strategjie kombëtare për të

lehtësuar kredinë dhe për ta bërë atë më të lirë dhe më të lehtë.

Një partneritet i qeverisë me bankat e nivelit të dytë dhe Bankës

Qëndrore, duhet të formulojë skema të reja lehtësimi kredish, për të ndihmuar

çiftet e reja në hapat e tyre të parë. Duhet patur parasysh, një rritje të progresit

ekonomik, Shqipëria ka nevojë për një përmirësim në mikro-financimin e zonave

urbane dhe rurale. Kjo do të mbështesë zhvillimin e fuqisë punëtore në përputhje

me përmirësimin e teknologjisë. Krijimi i bankave të reja me partneritet publik-

privat duhet të konsiderohet, dhe kjo do të ndihmonte bizneset e reja si dhe

ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Megjithatë, miratimi i këtyre ideve duket I

vështirë sepse këshillat kryesore të FMN-së kanë qenë per riformatimin e sistemit

taksor, gje që nuk e ndihmon ekonominë aktuale.266 Edhe pse, stabiliteti

makroekonomik është një pikë kyçe që mund të arrihet më mirë dhe më lehtë, pa

strategji të rreptë, por me rritje konkrete.

4.2 Lidhja e Shqipërisë me Bashkimin Europian

Sot Bashkimi Evropian është bërë një faktor shumë i rëndësishëm në

shoqëritë evropiane, që ka për qëllim përmirësimin e zhvillimit ekonomik, ligjet

dhe rregulloret si dhe jetën e përditshme të qytetarëve Evropianë. Bashkimi

Evropian është i përbërë tashmë nga 28 shtete anëtare, tashmë dhe me pranimin

e Kroacisë dhe pritet të rritet më tej për shkak të shteteve të reja që janë duke u

përpjekur për të përmbushur kushtet për t'u bashkuar. Procesi i zgjerimit po

ndiqet me vëmëndje nga dita në ditë nga vendet e EQL-së267 që janë në zhvillim

e sipër për t'u bërë anëtare të BE. Në mesin e tyre është Shqipëria, një vend

relativisht i varfër në kufi me Malin e Zi, Kosovën, Maqedoninë dhe Greqinë,

anëtare të BE-së.

266 Latifi,J shkrim i paraqitur në Konferencën e UACES, Francë 3-5 shtator 2009 267 Jano 2012; dhe Pérez-Solórzano Borragán, Nieves (2004) "Pranimi në BE dhe politika e interesit në

Evropën Qendrore dhe Lindore", Perspektivat mbi Politikën dhe Shoqërinë Evropiane, 5 (2), f. 245.

122

Një zhvillim i shpejtë ekonomik është një nga objektivat e qeverisë

shqiptare pas anëtarësimit në BE. Nëse Shqipëria bëhet anëtare e Bashkimit

Evropian, cilat do të jenë efektet në ekonominë shqiptare, është pyetja kryesore

që ngre kjo tezë dhe duke patur parasysh dhe kapitujt më lart duhet ti japim një

përgjigje me bazë krahasimore? Ndikimi i anëtarësimit në BE duhet të jetë i qartë

për të parandaluar shpresat negative ose pozitive për efekt të BE-së. Për më tepër,

disa pyetje të tjera duhet të merren parasysh; do të rritet mirëqenia, do të

përmirësohet infrastruktura e dobët e Shqipërisë? Nga ana tjetër, a ka ndonjë

efekt negativ anëtarësimi në Bashkimin Evropian?268 Futja e Shqipërisë në BE,

teorikisht do të thotë që nuk ka kufizime për punë dhe udhëtime jashtë vendit, të

cilat mund të nxisin zhvendosjen e punëtorëve të talentuar nga Shqipëria drejt

vendeve Evropiane me paga më të larta, duke shkaktuar një mungesë të

punëtorëve të kualifikuar në treg, që ngre problemin e "largimit të trurit". Po

ashtu, kompanitë shqiptare mund të jenë shumë më të dobëta në krahasim me ato

evropiane, duke e bërë të pamundur për ti konkurruar ato, përvojë e cila mund të

shkaktoj falimentimin. Ky kapitull do të përpiqet për të arritur në disa

konkluzione në lidhje me këto pasiguri. Nëpërmjet përgjigjes së këtyre pyetjeve

duhet të sigurohen rezultatet e mundshme për avancimin ekonomik nëse

Shqipëria anëtarësohet në Bashkimin Evropian.

Një analizë regresioni është ndërmarrë duke krahasuar IHD-të shqiptare

me PBB-në. Kjo do të bëhet duke analizuar të dhënat nga Banka Botërore. Nga

ana tjetër, do të krijohët një ide se çfarë mund të ndodh me ekonominë shqiptare

nëse bashkohet me monedhën Euro dhe se cilat janë përfitimet dhe kostot që do

të sjell hyrja në Euro.269 Lidhja e parë diplomatike e Shqipërisë me BE-në ka

filluar në vitin 1991, por kulmi i kësaj lidhjeje është regjistruar më 11 maj 1992

kur është nënshkruar Marrëveshja e Bashkëpunimit Tregtar. Pas vitit 1996, kur

Shqipëria ishte pranë nënshkrimit të një marrëveshje të re, e cila dështoi për

shkak të zgjedhjeve të trazuara parlamentare në maj të vitit 1996 dhe kjo vazhdoi

268 Marsic, T (2006) "Vlerësimi i përvojës së bisedimeve: pranimi i shpejtë apo përfaqësimi i mirë?, Në

Ott, Katarina (ed.) Anëtarësimi kroat në Bashkimin Evropian: Sfidat e pjesëmarrjes, Vol. 4, Instituti i Financave Publike dhe Friedrich-Ebert-Stiftung Kroaci, Zagreb, f. 29-56. 269 Börzel, T; Buzogany , A, Sonja ,G (2008) "Mënyrat e reja të qeverisjes në vendet e anëtarësimit: roli i

aktorëve privatë", NEWGOV Workshop për ndër-klasterin 8-10 Maj, Universiteti i Lirë Berlin, Gjermani. F.6

123

me krizën financiare të vitit 1997 me rënien e skemave piramidale. Në vitin 1999

një nismë e re e quajtur, Procesi I Stabilizim-Asociimit (PSA) erdhi, e cila

përfshinte pesë vendet e Ballkanit: Shqipërinë, ish-Republikën Jugosllave të

Maqedonisë, Kroacinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Republikën Federale të

Jugosllavisë, me qëllim për të vendosur marrëdhënie më të ngushta ndërmjet BE-

së dhe këtyre pesë vendeve përmes të ashtuquajturës Marrëveshje të Stabilizim

Asociimit (MSA).270 Në qershor të vitit 2000, Këshilli Evropian vendosi që

vendet e PSA-së janë kandidat potencial për t'u anëtarësuar në BE.

Në qershor të vitit 2001 është rekomanduar ndërmarrja e negociatave për

Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA). Negociatat zyrtare filluan më 31

janar 2003 nga presidenti i Komisionit Europian, zoti Romano Prodi. Shqipëria

filloi menjëherë dhe më 12 Qershor 2006, MSA e përfunduar u nënshkrua në

Luksemburg. Menjëherë pas kësaj më 9 nëntor të vitit 2006 Komisioni Europian

vendosi të fillojë negociatat për lehtësimin e vizave me Shqipërinë, dhe më 13

prill 2007 u nënshkrua marrëveshja e lehtësimit të vizave në Zagreb. Më 14 janar

2009, procesi i ratifikimit u krye nga të gjitha shtetet anëtare dhe më 1 prill 2009,

MSA hyri në fuqi. Më 16 nëntor 2009 ishte përpjekja e parë për të filluar

negociatat e anëtarësimit dhe në dhjetor të vitit 2010 statusi kandidat nuk u dha

për shkak të konflikteve të gjata politike në vend.

Më 27 Maj 2010 udhëtimi pa viza për qytetarët shqiptarë u propozua nga

Komisioni Evropian. Propozimi iu lejonte qytetarëve të udhëtonin në vendet e

zonës Shengen pa pasur nevojën e një vizë afatshkurtër. Duke filluar më 8 nëntor

2010, heqja e vizave u miratua nga Këshilli i Bashkimit Evropian, dhe po më 15

dhjetor të atij viti, lëvizja pa viza hyri në fuqi dhe dy vjet më vonë në 10 tetor

2012, Komisioni Evropian rekomandoi që Shqipërisë t'i jepet statusi i vendit

kandidat në BE, pas plotësimit të masave kyçe në fushat e caktuara.271 Gati dy

vjet më pas, më 24 qershor 2014 Këshilli i Bashkimit Evropian ra dakord për t'i

dhënë Shqipërisë statusin e vendit kandidat. Në mars 2015, në "takimin e pestë

të Dialogut të Nivelit të Lartë" mes Shqipërisë dhe BE-së është njoftuar fillimi i

270 Art. 6 të MSA: Marrëveshja do të zbatohet në mënyrë progresive dhe do të realizohet plotësisht gjatë

një periudhe kalimtare prej një maksimumi prej dhjetë vjetësh, të ndara në dy faza të njëpasnjëshme. 271 European Commission: Enlargement, Negotiating framework 8

http://ec.europa.eu/enlargement/policy/glossary/terms/negotiating-framework_en.htm

124

bisedimeve mes qeverisë dhe opozitës dhe krahas kë saj janë identifikuar pesë

fushat kryesore që kanë nevojë për progres të menjëhershëm: (administrata

publike, sundimi i ligjit, korrupsioni, krimi i organizuar, të drejtat themelore).

Vendet evropiane janë bashkuar së bashku për të formuar një bashkim, të

quajtur Bashkimi Evropian. Ky është një partneritet ekonomik dhe politik midis

28 vendeve. Ekonomia ka qenë gjithmonë çështja kryesore që ka të bëjë me

Evropën dhe për këtë ka qënë temë diskutimi në cdo krizë financiare. Kriza

financiare e 2008 solli një rënie të madhe në ekonominë Evropiane e cila shkaktoi

një nivel të lartë të papunësisë, që arriti kulmin në vitin 2013 me 12.1%.272

Marrjen e vendimit për t'u bashkuar me BE-në është një hap i madh për çdo vend.

Ndërsa duke u përpjekur për të vendosur nëse një vend duhet të bashkohet apo

jo, duhet të merret parasysh se çfarë ofron BE-ja dhe se çfarë problemesh mund

të lindin. Këtu do të japim një listë të avantazheve dhe disavantazheve të

anëtarësimit në BE:

Avantazhet e Bashkimit Europian:273

1. Shkëmbim pa tatim midis individëve

Përparësia më e madhe e ofruar për vendet e BE-së është se atyre u lejohet të

shkëmbejnë mallra me individë të ndryshëm pa tatim shtesë. Kjo rrit

konkurrencën dhe ndihmon për të mbajtur çmimet e ulëta në këto vende.

2. Hap më shumë mundësi

Duke pasur parasysh lëvizjen e lirë të të gjithë qytetarëve në mes të të gjitha

vendeve të BE-së, kjo do të përkthehet në më shumë vende pune dhe mundësi të

reja shkollimi, sidomos në vendet e varfra.

3. Kultura nuk është e humbur

Me 24 gjuhët zyrtare të BE-së, nuk ka asnjë tendencë për të ndërhyrë në aspektet

kulturore të çdo vendi. Kjo ndihmon çdo vend për të ruajtur kulturën e tyre, nëse

ata bëhen pjesë e bashkimit.

4. Monedha e përbashkët

272 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2013 SEC (2013). 273 Marović, Jovana (2013), “Civil society involvement in accession negotiations - Too much to ask?” in

Parliamentary Challenges in the EU Accession Process, Institute for Democracy and Mediation.

125

Ndërsa 19 nga 28 vendet, veprojnë me të njëjtën monedhë EURO, kjo e

bën të bërit biznes, udhëtimin në vende të tjera, si dhe blerjen dhe shitjen, shumë

më të lehtë. Kjo krijon unitet mes anëtarëve dhe një monedhë më të fortë.

5. Nuk ka konflikte mes vendeve

Ka rregulla strikte për çdo problem që mund të ndodhë brenda BE-së. Kjo

parandalon të gjitha vendet për tu përfshirë në ndonjë problem politik ose

ekonomik dhe shërben në promovimin e paqes në të gjithë kontinentin.

6. Të dëgjohet ‘Zëri’

Duke qenë një bashkim i shumë vendeve të fortë e bën më të lehtë që të gjitha

shqetësimet të merren seriozisht dhe të dëgjohen ndërkombëtarisht sepse ata

përfaqësojnë miliona njerëz. Nëse ka avantazhe anëtarësimit në BE, teorikisht

duhet të ketë edhe disa mangësi të cilat janë të listuara më poshtë:

Disavantazhet e Bashkimit Europian:274

1. Barrierat e komunikimit

Duke pasur parasysh se BE-ja nuk operon me gjuhë zyrtare të përbashkët, kjo e

bën të vështirë komunikimin me të gjithë qytetarët e BE-së sepse janë 24 gjuhë

zyrtare. Kjo ndikon në unitetin mes anëtarëve, që e bën edhe më të vështirë për

të sjellë njerëzit së bashku.

2. Pasuria e përbashkët është një problem

Duke marrë parasysh vendet e mëdha dhe të pasura të tilla si Franca apo

Gjermania, pjesë e Bashkimit Evropian, ata duhet të ndajnë pasurinë e tyre me

vendet më të vogla dhe më pak të zhvilluara. Kjo është ajo që e pengon çdo vend

anëtar të bëhet shumë më i fuqishëm dhe pse jo të ketë ndonjë tendencë të bëhet

vend udhëheqës botëror.

3. Largimi është problem i madh

Duke qenë pjesë e BE-së së madhe është një alternativë e mirë, por për ta lënë

atë mund të jetë me të vërtetë e vështirë. Kjo i bën vendet të mendojnë dy herë

nëse duan të anëtarësohen, sepse në qoftë se ka efekte negative, nuk është se ata

mund të bëjnë gjë për t'u larguar.

274 Đokić, Irena and Marijana Sumpor (2013) The Role of Croatian Civil Society Organisations in the European Union Accession Process, Zagreb, p.42.

126

4. Diskriminon kandidatët potencial

Nëse ndonjë vend dëshiron të bashkohet me Bashkimin Evropian, duhet të jetë

pjesë e Europës, por që ka vende të fuqishme si Rusia apo Turqia që janë pjesë

edhe e Evropës dhe Azisë dhe kjo bën i kufijtë e Evropës të jenë të papërcaktuar,

që i jep BE-së fuqinë për të vendosur kush do të bashkohet, edhe pse

momentalisht nuk ka shtet që eshtë pjesë e dy kontinenteve në Bashkimin

Evropian.

5. Merr pushtetin nga qeveritë

Duke qenë pjesë e BE-së, ata kanë fuqinë për të kontrolluar qeveritë e këtyre

vendeve. Kjo do të thotë se në qoftë se ka mospërputhshmëri në mes të liderëve

të shteteve dhe BE-së, ata kanë të drejtë për të ndërprerë mandatin e tyre.

Korrupsioni ka qënë mospërpuethshmëria e tyre më e madhe deri tani.

6. Shfaq më shumë interes si një e tërë

Qëllimi i BE-së është për të ecur përpara si një e vetme. Në politikat, rregullat

dhe vendimet e tyre që janë të vendosur nga BE, është e shprehur qarte se ata

janë për të mbrojtur interesat e secilit shtet anëtar dhe jo interesat e një vendi të

veçantë. 275Problemet që mund të rrjedhin nga kjo është se vendet e vogla do të

mbeten të panjohur.

Nëse ne përpiqemi për të peshuar gjërat, në mënyrë të qartë avantazhet do të

kalojnë disavantazhet.276 Gjatë viteve anëtarë të BE-së kanë ndihmuar njëri-

tjetrin për të udhëhequr përmirësime të mëdha, si ekonomike ose shoqërore. Kjo

është arsyeja pse shumë vende janë bashkuar dhe janë më të bashkuar në mënyrë

që zëri i tyre të dëgjohet në mbarë botën.

Pavarësisht nga disavantazhet e të qenit anëtar i BE-së, shumë vende

pëlqejnë përfitimet. 277Të gjithë përpiqen për të ruajtur paqen, rendin dhe

prosperitetin. Gjithmonë do të ketë probleme në rrugën e tyre, por duke e mbajtur

unitetin të gjitha sfidat duhet të realizohen.

275 Lavdosh Ahmetaj,Ilir Berhani:Requirments for getting closer to European Union and the potential Membership 276 Sokol Lleshi:”Shqiperia ose Evropianizimi I veshtire”f. 4 277 Juliana Latifi:The approximation of Albania legislation within European legislations,one imperative condition for membership in the EU.Paper presented to the UACES Conference.France 3-5 September 2009

127

Ndikimi Ekonomik

Integrimi në BE për kompanitë shqiptare menjëherë do të rrisë konkurrencën dhe

si rezultat të gjithë bizneset do të përpiqen të jenë më efikas në treg. Integrimi do

të ndikoj në faktorët e prodhimit për sa i përket sasisë dhe cilësisë. Nëpërmjet

integrimit, fluksi i kapitalit do të rritet dhe do të jetë nevoja për përmirësime

teknologjike në mënyrë që kompanitë të avancojnë performancën e tyre.Heqja e

pengesave do të shoqërohet me çmime më të ulëta të importit të cilat do të

gjenerojnë një rritje të mirëqenies për konsumatorët. Qeveria me siguri do të

përballej me humbje në afat të shkurtër, por rritje në afat të gjatë, duke patur një

rritje të vëllimit të tregtisë, që do të sjellë një rritje në të ardhurat e

qeverisë.Anëtarësimi në BE do të thotë se besueshmëria e vendit ekonomikisht

dhe politikisht do të rritet dhe BE-ja do të fillojë me subvencionimin e fondeve

për të ndihmuar ekonominë shqiptare dhe si rezultat i kësaj, investimet e huaja

do të rriten.Numri i madh i bizneseve të vogla të cilat përfaqësojnë shumicën në

tregun shqiptar do të vuajnë rritjen e konkurrencës dhe shumë prej tyre mund të

falimentojnë. Shqipëria ka përjetuar probleme të larta të emigracionit278 në dy

dekadat e fundit dhe ky do të jetë një problem i madh pas bashkimit me BE-në,

duke pasur shembujt e Rumanisë apo Bullgarisë që përjetuan probleme të larta

të emigracionit, kur u anëtarësuan në vitin 2007. Ky problem duhet të

parandalohet, në mënyrë që Shqipëria mos të vuajë problemin e ikjes së trurit

dhe pabarazitë e mundshme sociale, e cila mund të rrisë nivelin e varfërisë.

Investimet e huaja direkte në Shqipëri

Ky sektor do të fokusohet në investimet e huaja në Shqipëri, nga vijnë këto

investime, cilat janë vendet që investojnë më shumë, cila është rrjedha e tyre në

terma absolut dhe relativ, cili është përdorimi i tyre dhe të gjitha këto do të na

ofrojnë një pasqyrë të këtyre investimeve.Shqipëria është e vendosur në Evropën

Juglindore, pjesë e gadishullit të Ballkanit. Një vend që është i dominuar nga një

reliev i përshtatshëm për një gamë të gjerë biznesesh, edhe pse është e mbushur

me hotele dhe vila të shumta përgjatë bregdetit të Adriatikut dhe Jonit, gjë që

278 Anëtarësimi kërkon: Vendi kandidat ka arritur stabilitetin e institucioneve që garantojnë demokracinë,

sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e pakicave. Në rastin e Ballkanit Perëndimor, kushtet e përcaktuara nga Procesi i Stabilizim-Asociimit janë gjithashtu një element themelor i BE-së

128

favorizon investimet. Shqipëria kufizohet nga Mali i Zi, Kosova, Maqedonia,

Greqia dhe Italia, që janë dhe investitorët kryesor në cdo sektor për vendin

tonë.Pas një kohe të gjatë e të izoluar nga regjimi komunist, Shqipëria më në

fund ka filluar të përparojë me zhvillimin e infrastrukturës, nxitjen e investimeve

dhe të gjitha në mënyrë që të kryhet integrimi në Bashkimin Evropian.279 Në të

njëjtën kohë, vendi filloi të tërheq investimet e huaja dhe tregun e lirë, jo vetëm

me vendet në kufi, por edhe më gjerë.Fillimi i viteve 1990 ishte fundi i 50 viteve

regjim represiv komunist. Nga regjimi komunist, Shqipëria trashëgoi një sektor

joefikas industrial, varfëri të lartë dhe mungesë të forcës së zhvilluar të punës në

institucionet e administratës. Efektet e para postkomunizëm u përkthyen në

probleme të mëdha makroekonomike dhe një ekonomi të shkatërruar.

Menjëherë në vitet 1991-1992, PBB ka rënë me 40%, inflacioni arriti

nivelin më të lartë , 22.6% dhe shkalla e papunësisë arriti në nivelin e 27.9%.

Nevoja për reforma ishte urgjente.280 Reformat strukturore për stabilizim filluan

të zbatoheshin në mes të vitit 1992, me ndihmën e Fondit Monetar Ndërkombëtar

(FMN), organizatave ndërkombëtare dhe veçanërisht Bankës Botërore.

Platforma e Stabilizimit u zhvillua në bazë të pakos së përbërë nga politika

fiskale, stabilizim të çmimeve me qëllim për të balancuar deficitin buxhetor,

shtrëngim të politikës monetare nëpërmjet kontrollit të ofertës së parasë dhe

liberalizimin e tregtisë së jashtme. Krahas këtyre zhvillimeve u ndërmor një

paketë stabilizimi me reforma strukturore mbi privatizimin, sistemin e taksave,

sektorin financiar dhe bankar si dhe nisjen e një kornizë ligjore për një ekonomi

të tregut (FMN, 2004). Rezultatet ishin të dukshme: Shqipëria ka mbajtur një

performancë të qëndrueshme makroekonomike, me një rënie të inflacionit nga

226% që ishte në vitin 1992 në 4.2% në vitin 2000 dhe një rritje ekonomike prej

9% në vit.281 Pra, në periudhën 1990-2000 mund të konstatohet se ka pasur

shumë luhatje, si rezultat i stabilitetit politik dhe makroekonomik. Sipas Bankës

Botërore, IHD-të totale që u investuan në vend për periudhën 1992-1999 ishin

279 Lazarević, Milena; Andrej Engelman; Malinka Ristevska-Jordanova; Jovana Marović (2014)

“Coordination Requirements and Institutional Set-up in the EU Accession Process and Negotiations”, Background Paper for the Regional Workshop of the Network of EU Integration Offices in South East Europe, Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) Bonn, p. 20. 280 Raport Përmbledhës I Bankës Botërore 281 Raport permbledhës I FMN-së mbi ekonominë Shqiptare post-komunizëm

129

rreth 424 milionë $. Avantazhet për investitorët ishin të shumta, pavarësisht se

vendi kishte paqëndrueshmëri, infrastrukturë të dobët, tension rajonal dhe

mungesën e një tregu funksional rajonal.

Në vitin 1994 Shqipëria miratoi një ligj për investimet e huaja të cilat

lejonin investitorët e huaj për të hyrë lirisht në treg, transferta të lira, mbrojtje

ligjore dhe shkëmbim të monedhës së huaj. Shqipëria ka të nënshkruar

marrëveshje për promovimin dhe mbrojtjen e investimeve të huaja direkte me 35

vende dhe marrëveshje për parandalimin e taksimit të dyfishtë me 17 shtete.

Sipas Bankës së Shqipërisë, investimet e huaja direkte janë rritur ndjeshëm nga

viti 1998 deri në vitin 2003, kryesisht si rezultat i privatizimit.282 Megjithatë,

progresi ekonomik nuk ka arritur mbështetjen e nevojshme nga reformat

institucionale. Institucionet shtetërore kanë pasur performancë të dobët dhe të

ulët të sektorëve financiarë. Por, pa asnjë dyshim, të gjitha këto goditje të

variablave kryesorë makroekonomikë, nuk I kanë ndihmuar aspak investimet e

huaja direkte, edhe pse ka pasur disa investime modeste.

Figura 1. Investimet e huaja Direkte, 1990-2009 në miliona $. Burimi: INSTAT

dhe FMN.

282 Consultative meeting with representatives of CSO in Albania, and other public meetings of the

Strategic Planning Unit, as a coordinating unit, and the members of the Technical Working Group (TWG) have been carried. See: http://www.amshc.gov.al/

0.00

200,000,000.00

400,000,000.00

600,000,000.00

800,000,000.00

1,000,000,000.00

1,200,000,000.00

1,400,000,000.00

1,600,000,000.00

Investimet e Huaja Direkte

130

Duke parë trendin e IHD-ve gjatë tranzicionit, është e dukshme që nga

viti 1992 deri në vitin 1996, ka pasur një rritje të kapitalit të huaj në Shqipëri.

Është e rëndësishme të përmendet se gjatë 1995-1996, skemat piramidale kishin

bumin e tyre dhe një faktor i tillë duket se ka ngjeshur investimet e huaja. Në

vitin 1997 vendi përjetoi një periudhë jostabiliteti ekstrem, si pasojë e kolapsit të

skemave piramidale dhe një luftë civile që filloi brenda vendit.283

Menjëherë pas krizës së vitit 1997, investimet e huaja kanë pasur një ulje të

konsiderueshme me gati 50%, në krahasim me nivelin e tyre gjatë viteve 1995-

1996. Pas këtij kaosi institucional dhe social, përmirësimi dukej larg. Si pasojë e

luftës në Kosovë në vitin 1999 (edhe pse ajo ishte e rajonale, një rënie e qartë në

rrjedhën e IHD-ve në rajon ndodhi),pati një ndikim të lartë në uljen e investimeve

të huaja. Kriza politike dhe ekonomike çoi në rënien e normës së prodhimit në

%, inflacioni u rrit në masën 45% dhe u përkeqësuan llogaritë rrjedhëse dhe

deficiti fiskal.284

Qeveria e re e 1997 filloi të zbatonte një program pas krizës, me ndihmën

edhe të përkrahësve ndërkombëtar së bashku me reformat strukturore të

përparuara, veçanërisht në fushën e privatizimit të ndërmarrjeve të mesme dhe të

mëdha, si dhe ato strategjike. Sipas FMN-së285, që nga viti 1997 performanca e

përgjithshme makroekonomike shqiptare ka qenë e mirë.

Pasi përjetoi një ngadalësim në vitin 2002, u vu re një rritje ekonomike,

norma e inflacionit ra në 6% si normë vjetore dhe pastaj mbeti brenda synimit të

Bankës Qëndrore 2-4%. Për periudhën 1993-2000 në drejtim të IHD-ve, ato

kanë lëvizur vazhdimisht edhe si rezultat i situatës politike. IHD-të në vitin 2000

arritën vlerën prej 143 milion $, shumë e cila shkoi në $ 207 milion në vitin 2001.

Kjo rritje erdhi për shkak se kompania AMC iu shit grupit grek Cosmote.

Investimet e mëtejshme nga Vodafone patën relativisht një ndikim të madh. Në

periudhën 2002-2003, kryesisht si pasojë e panikut bankar, ka pasur një rënie në

nivelin e IHD-ve, krahasuar me vitin 2001, pasi arritën vlerën 178 milionë $.

283 Haderi S.Inflation and Stabilization in Albania, Post-Communist economies, Vol. 11, No. 1, 1999. 284 Kule Dh. and Haderi S., Macroeconomic Consolidation: Achievement and Challenges, Albania between Domestic Reforms and European Integration, National Conference, BoA, 2001. 285 Raport I FMN-së për Shqipërinë, 2005.

131

Viti 2004 u pasua nga një rritje në investimet e huaja direkte duke arritur

në 341 milion $. Kjo rritje erdhi kryesisht nga shitja e Bankës së Kursimeve tek

Raiffeisen Bank Austria për $ 200 milion. Deri në fund të vitit 2004 pothuajse të

gjitha ndërmarrjet shtetërore, të vogla dhe të mesme u privatizuan. Viti 2005 u

karakterizua nga një rënie e investimeve të huaja direkte në 262 million $. 2006,

2007 dhe 2008 përjetuan një rritje të investimeve të huaja direkte. Kjo rritje e

fluksit të investimeve është arritur kryesisht përmes procesit të privatizimit të

sektorëve strategjikë dhe përmirësimeve në legjislacion. Shumica e IHD-ve në

Shqipëri ishin në formën e kapitalit, gati 70% të totalit. Fitimet e riinvestuara

përmbajnë një përqindje të vogël, edhe pse në rritje, ndërsa pjesa tjetër e kapitalit

është pothuajse e papërfillshme. IHD në Shqipëri janë ende një burim shumë i

rëndësishëm për zhvillimin ekonomik dhe rritjen e flukseve të kapitalit. Siç

shihet nga grafiku, vlera e IHD-ve e matur në milionë dollarë ka qenë i

paqëndrueshëm gjatë 22 viteve të fundit. Në fund të vitit 2010, vlera e

investimeve të huaja direkte arriti në 1.08 miliardë dollarë, e cila rezulton në një

rënie nga viti 2009. Vlera më e ulët u arrit në vitin 1992, ku shuma e investimeve

të huaja direkte ishte vetëm 20 milionë USD.

IHD-të në aspektin e prejardhjes gjeografike

Duke pasur parasysh shpërndarjen gjeografike, transfertat e kapitalit të huaj në

formën e IHD-ve janë dominuar nga kapitali grek dhe italian. Kapitali grek është

I përqendruar kryesisht në sektorin bankar dhe të transportit, ndërsa investimet

italiane janë përqendruar kryesisht në sektorin e prodhimit. Rritja e stokut të

kapitalit të huaj gjatë viteve është vënë re më shumë në drejtim të kapitalit italian.

Kapitali italian për periudhën e vrojtuar paraqet rritje të investimeve në

industrinë e prodhimit, duke arritur maksimumin e vet në vitin 2010. 286Greqia

dhe Italia kanë rritur ndjeshëm praninë e tyre në stokun e kapitalit të huaj në

vend.

Pozita gjeografike e Shqipërisë me këto dy vende, si dhe një

bashkëpunim I fortë ekonomik me BE-në, janë arsyet kryesore për dominimin e

286 Ruli G., Stringa O., Haderi S.,Effectiveness of Monetary Policy and Restructuring of Banking System

in Albania, Ekonomia dhe tranzicioni, No. 4, 1997.

132

investitorëve të huaj nga këto dy vende. Rritje të konsiderueshme në vitin 2007

kanë pasur investimet nga Turqia si rezultat i privatizimit në një sektor të

rëndësishëm të ekonomisë shqiptare, atë të telekomunikacionit (privatizimi i

Albtelekomit), i ndjekur më pas nga telekomunikacioni privat me kompaninë

Eagle Mobile.287 Pas investimeve në sektorë të tjerë, investimet turke zënë një

rol të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Rritje gjatë viteve është parë edhe

me kapitalin austriak, rreth 10.5% të totalit të kapitalit të huaj I investuar

kryesisht në ndërmjetësim monetar dhe financiar, kompani të sigurimeve dhe

bankat komerciale. Vendet me investimet më të larta në Shqipëri, janë Greqia

dhe Italia. Italia ka rreth 40% të kompanive të huaja në të cilat operojnë në

Shqipëri, Greqia rreth 26%, e ndjekur nga Turqia me 8%. IHD-të janë një tregues

i rëndësishëm për të shprehur besimin e investitorëve të huaj në çdo vend dhe ato

bien në periudhat e krizave ekonomike apo politike, ndërkohë që rriten në kushtet

e bumit ekonomik ose kur ka përmirësim në mjedisin politik.

Integrimi në BE pritet të rezultojë në një rritje të investimeve të huaja

direkte. Kjo rritje do të rrisë qarkullimin e parave dhe të lejoj bizneset të rriten e

të veprojnë në mënyrë efikase në drejtim të tregut më të mirë për ta. Një arsye që

ekonomistët duan të inkurajojnë lëvizjen e lirë të kapitalit është se ato ofrojnë

kthim më të lartë duke marrë rrezik më të ulët. Reduktimi i rrezikut i lejon

pronarët për të diversifikuar portofolin e tyre. Për më tepër, rritja e investimeve

të huaja do të krijojë përfitime të larta për kompanitë shqiptare në lidhje me

menaxhimin, kontabilitetin ose informacionin ligjor, kryesisht nga vendet e

zhvilluara perëndimore. Ata gjithashtu mund të investojnë në zhvillimin e

teknologjisë, inovacioneve ose mjete të reja të financimit. Standardi I jetës

menjëherë do të përmirësohet duke qenë një anëtar i BE-së sepse do të rezultoj

në paga më të larta.288 Rritja e IHD-ve do të përmirësojë sasinë e taksave

shtetërore të mbledhura që con në përmirësimin e standardit të jetesës.

Megjithatë rritja e IHD-ve nuk ka vetëm efekte pozitive. Një efekt negativ që

mund të ndodhë është se investitorët e huaj mund të përqëndrohen vetëm në

287 Raport I Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë, Shqipëri, 2008. 288 Sokol Lleshi:”Shqiperia ose Evropianizimi I veshtire”F.12

133

sektorët strategjik dhe kjo krijon instabilitet në sektorë të tjerë. Ndërsa në këto

dy vjet performanca e fundit e IHD-ve ka qenë relativisht e ulët duke përjetuar

një rënie të lartë, veçanërisht në tremujorin e katërt të vitit 2014 dhe 2015. Kriza

e fundit financiare ka pasur ndikim të madh sidomos në Europën lindore, dhe për

pasojë niveli i IHD-ve ka rënë.289 Fenomeni i IHD-ve është me të vërtetë I

paparashikueshëm gjatë viteve sepse varet nga shumë faktorë.

Produkti i Brendshëm Bruto

Në anën tjetër ne kemi Produktin e Brendshëm Bruto (PBB). Ka pasur rritje të

konsiderueshme në vite PBB-ja, por ajo ka qenë e paqëndrueshme. Ideja kryesore

është për të mësuar se si PBB-ja ka efekt tek IHD-të ose në qoftë se IHD-të

ndikojnë në PBB, sepse është e vështirë për të përcaktuar se cili prej tyre ka

ndikuar tek tjetri. IHD-të janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit, por nuk mund të

themi të njëjtën gjë për PBB-së, ndërsa pas krizës financiare të vitit 2008 rënia

është vënë re. Pjesa e IHD-ve ndaj PBB-së është rritur nga 3.6% në vitin 2006

në rreth 10.5% në vitin 2013. Ndërsa stoku I IHD-ve për frymë është 4 herë më

i madh në vitin 2013 krahasuar me vitin 2006, por ende në nivelin më të ulët në

Evropën Juglindore.290

Pas një periudhe të rritjes së lartë ekonomike prej 6.2% nga 2000-2008

PBB-ja ka vazhduar të ngadalësohet pas vitit 2008 duke arritur nivelin më të ulët

në vitin 2013 në 0.44% të PBB-së. Edhe pse ana tjetër IHD-të u rritën që do të

thotë se këto dy faktorë jo gjithmonë varen nga njëri tjetri. Shqipëria është një

vend shumë i varur nga remitancat. IHD-të ndihmuan shumë ekonominë duke

pasur parasysh edhe nivelin e ulët të remitancave në vitet e fundit. Viti 2013 ka

qenë me të vërtetë negativ sepse remitancat arritën nivelin më të ulët në 546.8

milionë euro me një rënie të madhe prej 43% në krahasim me vitin 2007, që

konsiderohet si viti më i mirë.

289 Lavdosh Ahmetaj,Ilir Berhani:Requirments for getting closer to European Union and the potential

Membership 290 Rother, Phlilp C.,2000, Inflation in Albania, IMF Working Paper 00/207

134

Figura 2. Produkti I Brendshëm Bruto në Shqipëri. Burimi: INSTAT dhe FMN.

Duke marrë një vështrim në trendin e 10 viteve të fundit të IHD-ve dhe

PBB-së ne mund të shohim se IHD-të kanë pasur luhatje të larta edhe në

tremujor, që e bën atë shumë të paparashikueshme, por në anën tjetër PBB-ja

është rritur me prirje graduale nga viti në vit. Kontributi i IHD-ve është shumë i

rëndësishëm për ekonominë shqiptare, por kjo nuk mjafton për të arritur një

korrelacion pozitiv përmes IHD-ve dhe PBB-së. IHD-të janë rritur shumë në

sektorin e industrisë së nxjerrjes së karburantit nga 2% në 2008 në 13% në 2010

dhe 23% në vitin 2012 të totalit të IHD-ve.

Efekti IHD-ve në PBB

Pjesa e fundit e këtij sektori paraqet një analizë të regresionit për të matur

ndikimin e investimeve të huaja në Produktin e Brendshëm Bruto. Multiple R

është koeficienti i korrelacionit I cili na tregon se sa i fortë regresioni linear është.

Nëse është mes 0 dhe 1, në këtë rast rezulton si 0.94 që do të thotë një

marrëdhënie të fortë lineare. Rezultati i regresionit tregon një korrelacion të lartë

ndërmjet IHD-ve dhe PBB-së në një Rquare 0.88. Siç shpjegon R Square

koeficienti i përcaktimit thotë se 88% e y-vlerave shpjegohen nga x-vlera. Pra,

88% e vlerave të IHD-ve përshtaten nga vlerat e PBB-së. Ndërsa standardi I

gabimit tregon devijimin standard të shpërndarjes, me fjalë të tjera vëzhgimet që

nuk i përshtaten vijës së regresionit, në këtë rast 6.52. Sa më I vogël devijacioni

standard, aq më i lartë do të jetë korrelacioni.

0.00

2,000,000,000.00

4,000,000,000.00

6,000,000,000.00

8,000,000,000.00

10,000,000,000.00

12,000,000,000.00

14,000,000,000.00

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Produkt i Brendshëm Bruto

135

SUMMAR

OUTPUT

Regression Statistics

Multiple R 0.94

R Square 0.88

Adjusted R

Square 0.87

Standard

Error

161259

1776.52

Observatio

ns 23

ANOVA

df SS MS F

Signific

ance F

Regression 1

39716977583

3982000000

39716977583

3982000000

152

.73 0.00

Residual 21

54609496991

706500000

26004522377

00310000

Total 22

45177927282

5688000000

Coeffici

ents

Standard

Error t Stat

P-

val

ue

Loëer

95%

Upper

95%

Intercept

286549

7206.34

469985216.5

8 6.10

0.0

0

188810

9443.13

384288

4969.56

IHD 8.71 0.70 12.36

0.0

0 7.24 10.18

Tabela 1. Analiza e regresionit për IHD-të dhe PBB-në. Burimi: Analizë

regresioni e autorit me të dhëna të FMN-së dhe Bankës Botërore.

136

Mundësia e anëtarësimit në BE është rritur në vitet e fundit. Ndërsa duke

hedhur vështrim në vende të ndryshme të cilat kohët e fundit iu bashkuan BE-së

si: Bullgaria, Rumania apo kohët e fundit Kroacia, IHD-të e tyre janë rritur

shumë pas anëtarësimit në BE. Është e mundshme që të ndodhë kështu edhe për

Shqipërinë, sepse IHD-të varen nga disa faktorë kryesorë që fitohen pas

anëtarësimit në BE, si:291

- Zgjerimi dhe varësia te një treg i vetëm;

- Rritja në konkurencë të tregut brenda dhe jashtë Evropës;

- Përmirësim i rregullave kombëtare për shkak të ligjeve evropiane;

- Përmirësimi i infrastrukturës për të përmbushur standardet e BE.

Duke marrë parasysh korrelacionin e fortë midis IHD-ve dhe PBB-së, e njëjta

rritje pritet edhe për Produktin e Brendshëm Bruto dhe ekonominë shqiptare si

një e tërë, një rritje e investimeve të huaja direkte do të rezultojë në një ndryshim

pozitiv në PBB. Anëtarësimi në BE ka rezultuar me efekte pozitive pothuajse në

çdo vend, me përjashtim të Greqisë e cila ishte me të vërtetë në rrezik të dalë nga

Bashkimi Europian për shkak të deficiteve të larta.

Analiza e regresionit për vendet fqinje

Tabela më poshtë tregon vlerësimin e analizës së regresionit duke përfshirë katër

shtete: Shqipëri, Mal të Zi, Kosovë dhe Maqedoni. Të dhënat përfaqësojnë IHD-

të dhe PBB-në për periudhën 2007-2014.

Duke krahasuar të katër vendet bashkë, rezultati tregon shkallë relativisht

të vogël të korrelacionit. Krahasuar me IHD-të dhe PBB-në shqiptare e cila

rezultoi në 0.94, këtu është treguar plotësisht një skenar I ndryshëm me një

korrelacion prej vetëm 0.09. Kjo tregon se IHD-të nuk do të ndikojnë në rritjen

e vazhdueshme të PBB-së.

Kjo është ndoshta për shkak të luhatjeve të larta që shfaqen në IHD-të e

këtyre vendeve. Sidomos pas krizës financiare të vitit 2008, sasia e tyre ka rënë

ndjeshëm.

291 Gerasimova, Maria (2005) “The Liaison Office as a Toolfor Successful NGO-Government Cooperation: An Overview of the Central and Eastern European and Baltic Countries’ Experiences” International Journal of Not-for-Profit Law, 7(3), pp. 17-18; and ICNL (no date) Models to Promote Cooperation between Civil Society and Public Authorities, p.11. Available at http://www.icnl.org

137

Dependent Variable: GGDP

Method: Panel Least Squares

Sample (adjusted): 2007-2014

Periods included: 7

Cross-sections included: 4

Total panel (balanced) observations: 28

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

GFDI 0.068456 0.04819 1.420537 0.1689

C 4.845051 1.768321 2.739916 0.0117

Effects Specification

Cross-section fixed (dummy variables)

R-squared 0.097373 Mean dependent var 4.620256

Adjusted R-squared -0.059606 S.D. dependent var 9.053616

S.E. of regression 9.319534 Akaike info criterion 7.462535

Sum squared resid 1997.635 Schëarz criterion 7.700429

Log likelihood -99.47549 Hannan-Quinn criter. 7.535261

F-statistic 0.620295 Durbin-Ëatson stat 2.744772

Prob(F-statistic) 0.652587

Tabela 2: Analiza e regresionit me vendet e analizës. Burimi: Analizë regresioni

e autorit.

4.3 Efekti në monedhën shqiptare

Është ende larg në horizont dita kur Shqipëria do të bashkohet me BE-

në. Nga ana tjetër, ekziston mundësia që të jetë pjesë e eurozonës, që do të thotë

një adoptimin të monedhës së përbashkët evropiane në Shqipëri. Ekonomi të tilla

të vogla nuk mund të përballojnë për të mbajtur monedhën e tyre në qarkullim

për një kohë të gjatë sepse ndryshimi në valutë pritet të ndodhë disa vjet para ose

pas anëtarësimit në BE. Ideja e përdorimit të euros mund të ketë disa përfitime

138

dhe disa pasoja.292 Në këtë seksion do të përpiqemi të shpjegojmë se cilat janë

pikat e mira apo të këqija që ekonomia do të përjetoj përmes miratimit të euros.

Eurozimi është term i cili ka tendencë për të shpjeguar mundësinë e përdorimit

të euros si monedhë kombëtare në vend të lekut. Përdorimi i monedhave të huaja

si euro ose dollari amerikan është një realitet në ekonominë shqiptare. Ekziston

edhe një sasi e madhe e kursimeve në monedhë të huaj (sidomos euro) për shkak

të nivelit të lartë të remitancave. Shumica e transaksioneve ndërkombëtare janë

kryer në këto dy monedhave, veçanërisht në Euro.

Në një botë që është nga dita në ditë duke kaluar në globalizim, ka nevojë

për një monedhë të përbashkët që mund të përdoret për shkëmbime mallrash në

Evropë si një e tërë. Eurozimi mund të përshtatet në tre mënyra:293

- Eurozim i njëanshëm

- Marrëveshje Eurozimi

- Eurozim i kryer nga një administratë e përkohshme (si në rastin e

Kosovës)

Hyrja e euros në qarkullim në Evropë ka rezultuar në një ndryshim të sistemit

monetar që ka një efekt të madh në ekonomitë jo-anëtare, pjesë e Bashkimit

Monetar Ekonomik. Hyrja e euros varet nga marrëdhëniet financiare dhe tregtare

të një vendi me zonën e euros, në tregun ndërkombëtar të kapitalit, kursin e

këmbimit dhe rolin e euros si një monedhë ndërkombëtare. Disa vende janë

përpjekur për të përfituar nga situata e krijuar nga futja e euros, për të rritur

reformat e tyre ekonomike dhe të përshpejtojnë përfshirjen ekonomike me vendet

perëndimore të Bashkimit Evropian. Debati i nxehtë i eurozimit të njëanshëm në

këto vende ka shkaktuar reagime negative të Bashkimit Evropian e cili është në

kundërshtim me këtë strategji eurozimi të njëanshëm nga shtetet jo-anëtare duke

menduar se kjo mund të përdoret si një devijim i standardeve që çdo vend

aspirant duhet të plotësojë që të bëhet pjesë e eurozonës. Kohët e fundit, FMN-

ja, hodhi poshtë hipotezën e miratimit në mënyrë të njëanshme të monedhës Euro

292 Maršić, T.(2006) “Assessing the negotiation experience: quick accession or good representation?”, in

Ott, Katarina (ed.) Croatian accession to the European Union: The challenges of participation, Vol. 4, Institute of Public Finance and Friedrich-Ebert-Stiftung Croatia, Zagreb, p. 29-56 293 Ivana Š, Valentina V, Tomislav B: Impact of Croatian EU accession on its foreign trade and customs

system.

139

nga disa vende të Lindjes. Rostowski dhe Bratkowski, dy ekonomist polake janë

nismëtarët e idesë së eurozimit të njëanshëm në vendet e Evropës Qendrore dhe

Lindore. Siç u tha nga ana e tyre,294 vendet në zhvillim që aspirojnë për

anëtarësim në BE duhet të zëvendësojnë monedhat kombëtare me euron brenda

një kohe që ka gjasa të realizohet. Kjo na tregon sasinë e parave në qarkullim ose

në bankat komerciale që duhet të zëvendësohet me kartëmonedhat dhe monedhat

euro të cilat përfitohen përmes rezervave ndërkombëtare të një vendi që I sjell në

qarkullim. Ata besojnë në përfitime të larta për disa vende në tranzicion, nëse

eurozimi i njëanshëm do të bëhet me pranimin në BE. Parimi i argumenteve të

Rostowski-t dhe Bratkowski mund të konkludohet si: një reformë e suksesshme

e tregut në vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, rrit mundësinë për t'u

bashkuar me Bashkimin Evropian dhe ngjall shpresat për një rritje të shpejtë

ekonomike. Kjo do të thotë që qytetarët të kursejnë më pak, ndërkohë që

investitorët e huaj janë të gatshëm për të gjetur fonde të reja të nevojshme për të

mbuluar hendekun midis kursimeve dhe investimeve.

Rezultati është një deficit i llogarisë korente në këto vende dhe një

përmirësim në llogarinë kapitale, e cila bën që vendet e Europës Qendrore dhe

Lindore të jenë më të ekspozuara ndaj kufizimeve të kapitalit. Rostowski pohon

se në situata të tilla, vendet nuk mund të llogarisin politikën monetare apo

politikën fiskale. Si pasojë, periudha e parë ekonomike në Bashkimin Monetar

Europian pas aderimit, do ekspozojë vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore me

një rrezik të lartë të krizës së monedhës ose do t'i detyrojë ata që të rriten më

ngadalë se sa pritet.295 Disa nga qëllimet kryesore për anëtarësim në Bashkimin

Evropian janë integrimi ekonomik, zhvillimi ekonomik dhe arritja e standardeve

ekonomike të vendeve perëndimore, si rruga e vetme drejt Bashkimit Monetar

Ekonomik dhe për tu përkrahur nga Bashkimi Evropian.

Rostowski pretendon se eurozimi i njëanshëm do të ishte një mundësi e mirë për

politikën ekonomike të vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore sepse rruga e

propozuar nga BE për Mekanizmin e kursit të këmbimit dhe kriteret e Traktatit

294 Baldwin, R. E., J. F. Francois and R. Portes, 1997, “The Costs and Benefits of Eastern Enlargement:

The Impact on the EU and Central Europe”, Economic Policy, April, (24), pp. 125-170. 295 Brenton, P. and D. Gros, 1997, “Trade reorientation and recovery in transitioneconomies”, Oxford

Review of Economic Policy, 13(2), pp. 65-76.

140

të Mastrihtit mbi inflacionin mund të rezultojnë në probleme serioze , të tilla si

zhvlerësimi i monedhave lokale. Para se një vend anëtar të miratojë euron, ata

duhet të përmbushin kriteret e caktuara ligjore dhe ekonomike, të quajtura si

kriteret e konvergjencës. 296

Disa vende që nuk marrin pjesë në Eurozonë, marrin pjesë në

mekanizmin e kursit të këmbimit i cili është zhvilluar si një sistem për të

shmangur luhatjet e mëdha në kursin e këmbimit të vendeve të Eurozonës dhe

atyre jo-pjesëmarrëse. Përfshirja është e lirë për çdo vend, por në vetvete ky është

një mekanizëm I kritereve të konvergjencës.

Vendet kandidate për anëtarësim në eurozonë duhet të marrin pjesë në

mekanizën, por duhet të kenë patur paqëndrueshmëri të ulët ekonomike dhe

financiare për më shumë se dy vjet para të qenit në gjendje për të miratuar euron.

Duke pasur parasysh rastin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, direktivat e BE-

së sugjerojnë që, për të përshpejtuar procesin e tyre të integrimit, Bashkimi

Evropian duhet të inkurajojë këto vende për të marrë pjesë në programet e BE-

së, të cilat zbatohen vetëm për shtetet anëtare. Nivelet e integrimit ekonomik janë

të larta, për shkak se 75% e tregtisë në vendet e Ballkanit Perëndimor vjen nga

vendet e BE-së dhe në vende të tilla si Shqipëria, bankat e eurozonës kanë mbi

90% të sektorit bankar komercial. Mendimi kryesor është se përfitimet e

eurozimit, për një periudhë të shkurtër kohore janë shumë të dukshme kryesisht

në vendet në zhvillim që kanë shpresa të mëdha nga BE-ja. Me hyrjen në

bashkimin monetar, me përdorimin e të njëjtave monedha, kursi i këmbimit dhe

normat e interesit do të hiqen.

Reduktimi i kostove të transaksionit297

Realiteti i viteve të fundit tregon një rritje të preferencës për monedha të forta si

dollari amerikan dhe euroja, të cilat, në një nivel të caktuar, kanë krijuar një

eurozim të pjesshëm të ekonomisë. Avantazhi i vërtetë i një eurozimi të

njëanshëm është për të zvogëluar kostot e transaksionit. Këto shpenzime, edhe

pse në vetvete janë humbje për bilancet e bankave, ndikojnë shumë në

296 Working PaPer SerieS no 896 / May 2008 297 WORKING PAPER SERIES NO 736 / FEBRUARY 2007

141

ekonominë e një vendi që importon sasi të konsiderueshme dhe ku çdo ditë

politikat fiskale I nxisin bizneset për një transparencë të kapitaleve të tyre

financiare si dhe rritje të përforcimeve ligjore.

Reduktimi i normës së interesit298

Ulja e shpejtë e normave të interesit do të stimulojë rritjen e investimeve dhe

krijimin e një efekti pozitiv në politikën fiskale, me ulje të kostos së borxhit

publik. Natyrisht, avantazhet më të mëdha do të ndihen në vendet ku Banka

qendrore ndjek një politikë të normave reale të interesit. Një kundërshtar i

eurozimit të njëanshëm i njohur si (Wojcik) thotë se procesi nuk duhet të çojë në

një rënie të normave të interesit në afat të gjatë dhe të mesëm me heqjen e

monedhës vendase, megjithëse çon në largimin e rrezikut të kreditimit të parave,

por kjo mund të rrisë rrezikun e parazgjedhur. Ai e shpjegon këtë me faktin se

zhvlerësimi i monedhës nuk do të krijojë konkurrencë ndërmjet prodhuesve

vendas. Si rezultat, normat e interesit për kreditë për bizneset vendase mund të

jenë të ngrira në bilanc, gjithashtu dhe normat e kredive për qeverinë, si në rastin

e Argjentinës.

Ulje në luhatjet e kursit të këmbimit299

Aplikimi për një monedhë unike do të shmang kostot që përfaqësojnë luhatje të

kursit të këmbimit për ekonominë e një vendi. Luhatjet e vazhdueshme të kursit

të këmbimit do të rezultojnë në destabilitet çmimesh, humbjen e besimit në mesin

e investitorëve, rritje në koston e investimeve dhe një rritje të deficitit të llogarisë

korente. Një tjetër gjë që Ëojcik shqetësohet është mosluhatja e kursit të

këmbimit për shkak të inflacionit që pritet menjëherë pas konvertimit të

monedhës. Sipas tij norma e inflacionit do të jetë shumë e vështirë për t'u mbajtur

nën kontroll. Eurozimi, në thelb kërkon një përzierje e inflacionit dhe agregatëve

monetar si Banka Qendrore Evropiane përcakton në politikën monetare.

Bashkimi monetar Europian do të heqë presionin mbi kursin e këmbimit dhe për

këtë arsye do të rritet besueshmëria për stabilitetin e çmimeve. Duke pasur

298 Eeconomic bulletin, july-august 2016 negative policy interest rates in the euro area and in other economies 299 Working paper series no 773 / july 2007

142

parasysh faktin se kjo është një monedhë që operon me një treg më të gjerë, kursi

i këmbimit të monedhës nuk do të ndikohet nga veprimi i forcave në tregun e

brendshëm. Si çdo gjë tjetër, eurozimi si një fenomen, përveç avantazheve ka

edhe në anën tjetër dizavantazhet, për shpenzimet e saj në ekonomi dhe sistemin

monetar të vendit. Duke folur për të metat e aplikimit të një monedhë të vetme,

Banka Qendrore shqiptare është institucioni që më së shumti rrezikon funksionet

e tij.

Shmangia e rolit të Bankës Qendrore300

Në faqen e saj të internetit të Bankës Qendrore Shqiptare deklaron se është i

vetmi institucion përgjegjës për konceptimin, hartimin, miratimin dhe zbatimin

e politikës monetare. Kjo politikë hartohet në funksion të arritjes së objektivit

primar të Bankës së Shqipërisë: stabilitetin e çmimeve. Në qoftë se ne e

konsiderojmë kërkesën për monedhën e vetme, atëherë do të "eliminohen"

pothuajse të gjitha funksionet e saj themelore. Nëpërmjet eurozimit, shtetet duhet

të pranojë humbjen e pavarësisë në aplikimin e politikës monetare duke hequr

instrumentet e zbatimit të politikës monetare të Bankës Qendrore. Mungesa e të

ardhurave nga prodhimi I parave dhe roli i humbur I Bankës Qendrore si

huadhënës i fundit janë dy nga fenomenet më të rëndësishme në rastin e

eurozimit të ekonomisë.

Humbja nga mosprodhimi I parave301

Fitimi nga prodhimi I parave është diferenca midis kostos tipografike (letra dhe

boja) që shpenzohet në mënyrë efektive për të shtypur dhe për ta vënë në

qarkullim kartëmonedhën, dhe vlerës së saj numerike të shkruar në

kartëmonedhë. Kjo është fuqia e vënies në qarkullim e kartëmonedhave me vlerë

nominale, e shumëzuar me vlerën e tyre reale dhe si pasojë përfitohet një fitim

nga sovraniteti i monedhës. Kur monedhat e shtypura nga Banka Qendrore

Europiane dhe blen mallra duke përdorur monedhën që ka prodhuar me kosto të

ulët, këtu fitohet një fuqi e veçantë blerëse. Jo vetëm këtë, Banka Qendrore

zyrtarisht prodhon monedha metalike me një çmim shumë të ulët, vë në anën e

300 Windischbauer, U. (2016), “Strengthening the role of local currencies in EU candidate and potential candidate countries”, Occasional PaperSeries, No 170, ECB, April. 301 Working Paper Series No 1956 / September2016

143

bilancit (pasive) kosto jo aktuale (letër dhe ngjyrë), por vlerë reale numerike për

monedhat metalike dhe monedhën letër. Fitimi në këtë mënyrë kthehet në pasive

për bankën, dhe për këtë arsye nuk është i tatueshëm dhe shmanget pagimi i

taksave.

Në ditët e sotme, me prezantimin e parasë letër, shpenzimet e prodhimit,

janë të pakufizuara kundër vlerës së saj reale. Sipas kësaj llogjike, të ardhurat

nga prodhimi I parave janë shumë të larta.

Kështu, heqja dorë nga monedha kombëtare zvogëlon mundësinë për të përfituar

nga ky burim. Edhe pse për vendet me normë të ulët inflacioni kjo e ardhur është

me të vërtetë e vogël, ajo ende duhet të konsiderohet. Sipas ekonomistit francez

Andrè Masson në vendet me normë të ulët të inflacionit, prodhimi I parave

mbulon mes 0,5-1% të PBB-së së përgjithshme, ndërsa në vendet me shkallë të

lartë të inflacionit ky kthim arrin në 5% të PBB-së, rrjedhimisht nuk është një

humbje e madhe. Nëse marrim parasysh pozicionin e një vendi që tenton të heqë

dorë nga monedha e saj për të adoptuar një tjetër monedhë do të vihet re se dy

janë kostot të lidhura ngushtë me fitimin nga prodhimi I parave.

Në literaturën ekonomike kur bëhet fjalë për përfitim nga prodhimi I parave

tri koncepte themelore janë përdorur gjerësisht:302

a. Koncepti monetar i cili është konsideruar si më i përshtatshëm për vendet

me tregjet e kapitalit të pazhvilluar

b. Koncepti i kostos oportune në rastet kur baza monetare e krijuar nga

blerja e aktiveve financiare ose bono qeveritare pa kosto të lartë ose pa

ndryshime të rëndësishme në vlerë, si rezultat i financimit alternativ në

tregjet e kapitalit.

c. Koncepti fiskal konsiderohet më i saktë, sepse tregon të ardhurat reale

nga prodhimi I parave dhe përfitimet e buxhetit të shtetit.

Huadhënës I mundësisë së fundit303

Për të parandaluar një falimentim të ndonjë banke, që do të rezultonte në

probleme të mëdha ekonomike dhe sociale për çdo vend (si ndodhi në krizën e

fundit financiare) Banka Qendrore e merr situatën nën kontroll gjatë kryerjes së

302 NBER Working Paper No. 20126 303 IMF Working Paper WP/06/127

144

funksionit si një huadhënës i fundit deri sa banka të ketë dalë nga kriza. Problemi

që ngrihet me eurozim të njëanshëm është se Banka Qendrore humbet mundësinë

për të vepruar si një huadhënës i fundit. Edhe pse Banka Qendrore Evropiane ka

për qëllim për të ndihmuar bankat në rast të vështirësive të likuiditetit, Banka

Qendrore Shqiptare e percepton si një rrezik të humbjes së autoritetit monetar,

rolin e saj si një huadhënës i fundit, sepse e drejta e tyre si huadhënës është e

shkatërruar. Megjithatë, ka edhe mënyra të tjera alternative që përballojnë krizën

e likuiditetit. Sipas ekonomistit amerikan Guillermo Calvo304 ka nevojë për

fonde stabilizimi apo linja krediti të paparashikuara për të ndihmuar bankat në

një situatë të tillë. Për më tepër në kushtet e eurozimit dhe të mirën e linjave të

kreditit të paparashikuar është se ata do të jenë më të lirë pasi që nuk ekziston

rreziku i falimentimit nga zhvlerësimi i monedhës. Nga supozimi i eurozimit të

njëanshëm Banka Qendrore mund të praktikojnë huadhënien brenda nivelit të

rezervave valutore të vendit dhe në rast të paaftësisë mund të plotësohet me kredi

nga bankat e huaja.

Eurozimi i ekonomisë shqiptare, ku jemi ne?305

Karakteristikë e vendeve në zhvillim është se qarkullimi i parave jashtë bankave

është i lartë dhe një pjesë e mirë e transaksioneve janë kryer me para në dorë.

Sipas Calvos, zakonisht nuk ka të dhëna për të holla të huaja që qarkullojnë në

ekonomi. Rrjedhimisht rëndësia e zëvendësimit të parave është e vëzhgueshme.

Ekzistojnë disa metoda të matjes që fokusohen kryesisht në transfertat e parave,

shkëmbimet e kryera apo faktorë të tjerë makroekonomik. Instituti i Studimeve

Ekonomike Ndërkombëtare, në bashkëpunim me Bankën Botërore kanë kryer

një studim për të identifikuar shkallën e eurozimit të ekonomisë shqiptare. Sipas

këtij studimi, ndeksi i eurozimit është llogaritur si raport i:

Para në valutë në qarkullim + depozita në valutë

IE = M3 + valutës në qarkullim

Depozitat në valutë të huaj përfshijnë të gjitha llojet e depozitave në valutë,

depozitat aktuale dhe afatgjata të cilat janë lehtësisht të dukshme, siç raportohet

304 Calvo, G. 1983. Staggered prices in a utility maximizing framework. F.383-398. 305 Merollari,K dhe Mosko, A. 2015. The level of Euroization of Albanian Economy. Academic Journal of Interdisciplinary studies.

145

çdo muaj në Bankën Qendrore. Burimet kryesore të monedhës së huaj që hyjnë

si të ardhura në Shqipëri janë eksportet, transfertat e parave të emigrantëve, pikat

doganore kufitare dhe të hollat përmes konvertimeve në valutë. Në mënyrë që të

llogaritet vlera e mbetur në valutë të huaj në Shqipëri, ne duhet të llogarisim

daljet nëpërmjet pagesës së importeve, transfertat jashtë vendit, paranë kesh

përmes doganave me një destinacion të huaj dhe konvertimet e valutës së huaj

në lekë shqiptare. Bazuar në këtë studim306 eurozimi shqiptar i ekonomisë

tejkalon 56% dhe konsiderohet si një indeks i lartë. Në këtë indeks përqindja më

e lartë (90%) përbëhet nga transaksionet tregtare me BE-në dhe vendet jo të BE-

së që përdorin euron si monedhën e tyre. Nga ana tjetër, rreth 85% e totalit të

kredive përbëhet nga valutë e huaj sidomos Euro, si dhe dërgesat e larta nga

emigrantët tanë.307

Shpenzimet nga prodhimi I kartmonedhave për Shqipërinë308

Duke pasur parasysh kushtet që Shqipëria humbet nga mosprodhimi për shkak

të eurozimit, duhet të merren parasysh pasojat. Në disa raporte matëse në

Shqipëri, kanë arritur në përfundimin se kostot për periudhën 2002-2008 kanë

vlerë prej 1.73% të PBB-së. Vëzhgimi tregon një tendencë në rënie të fitimit tek

të ardhurat e buxhetit të shtetit gjatë viteve të fundit. Matur nga koncepti fiskal

këto të hyra në Shqipëri në periudhën 2000-2008 janë vetëm 0.44% e PBB-së

dhe përbëjnë 1.92% të të ardhurave. Matur nga koncepti i kostos oportune, të

ardhurat janë mesatarisht 1.85% e PBB-së. Nga përfundimi i mësipërm rezulton

se humbja e të ardhurave nga mosprodhimi I kartmonedhës në Shqipëri, në rast

të një eurozimi të njëanshëm, efekti është shumë i vogël.

A ka Shqipëria nevojë për një eurozim të ekonomisë?309

Shpresa për t'u bashkuar me BE-në ka qenë e pranishme në Shqipëri për dy

dekadat e fundit. Që nga viti 1991, kur tranzicioni përfundoi, Shqipëria kishte

kushtet më të papërshtatshme në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe

306 Merollari,K dhe Mosko, A. 2015. The level of Euroization of Albanian Economy. Academic Journal

of Interdisciplinary studies. 307 Mançellari, Kola, Mytkolli, 1999, “Kursi këmbimit dhe tranzicioni”, Fakulteti I Ekonomisë, Tiranë. 308 Calvo, 1999, “On Dollarisation”, NBER Working Papers, 1999, Center for European Policy Studies: A

system for post-war South-East Europe, 1999. 309 Xhepa, S.2002. Euroization of the Albanian Economy.

146

Lindore; ishte e izoluar plotësisht pas marrëdhënieve të ndërprera me Kinën dhe

Bashkimin Sovjetik, kishte një ekonomi të centralizuar, krejtësisht e pareformuar

ku prona private nuk ekzistonte. Situata ekonomike përkeqësohet më së shumti

në vitet 1989-1992, kur Shqipëria humbi më shumë se 40% të PBB-së së saj, por

më vonë ka pësuar një rritje të qëndrueshme ekonomike, me përjashtim të vitit

1997, kur PBB-ja ra me 7%. Shqipëria u anëtarësua në Organizatën Botërore të

Tregtisë në shtator 2000. Inflacioni pothuajse shkoi nën zero në vitin 1999 dhe

nuk ka lëvizur më shumë se 3-4% që nga atëherë.310 Ndryshimet sistematike dhe

themelore kanë filluar. Kjo përzierje e bazave të ngurta në një kohë relativisht të

gjatë para anëtarësimit në BE dhe pjesëmarrja e mëtutjeshme në Bashkimin

Monetar Europian, sjell probleme të shumta. Së pari, a është Shqipëria e gatshme

për të bërë eurozimin apo një normë fikse të këmbimit? Përveç kësaj, a është

Shqipëria e gatshme për të ndërmarrë veprime të njëanshme kundër një kurs

këmbimi fiks me euron? Ky lloj “eurozimi" do të marrë një ose dy mënyra; a)

zyrtar dhe zëvendësim të përgjithshëm të valutës me euro ose b) Forcimin e

monedhës duke e bërë atë fikse dhe të pathyeshme. 311

Komiteti Evropian dhe Banka Qendrore Evropiane, kanë lejuar vendet

kandidate për të zbatuar çdo lloj modeli të kursit të këmbimit që ata mendojnë se

i përshtatet, siç është miratuar në Bullgari, Estoni dhe Lituani. Eurozimi është

zëvendësimi i monedhës vendase me euron, por është plotësisht dhe në mënyrë

rigoroze I vëzhguar dhe miratuar nga Bashkimi Monetar Europian. Çdo miratim

i valutës së njëanshme të vetme në kuptimin e "eurozimit" do të ishte në

kundërshtim me traktatet Bashkimit Monetar Europian, i cili parasheh miratimin

e euros, si një pikë përfundimtare të procesit. Eurozimi i njëanshëm312 nuk është

në kompetencë të autoriteteve të Bashkimit Evropian, por Shqipëria, si të gjitha

vendet kandidate për anëtarësim, duhet të ketë situatë të favorshme për të

negociuar hyrjen e saj, kështu që eurozimi është një alternativë që duhet të merret

parasysh. Siç e pamë më sipër, në bilancin e avantazheve apo disavantazheve,

310 George Kopits “Implications of EMU for exchange rate policy in Central and Eastern Europe”, IMF Working Paper 99/9; 1999 311 Juan Luis Moreno-Villalaz, 1999 “Lessons from the monetary experience of Panama:A dollar economy with financial integration”,Cato Journal,Vol. 18. No. 3. 312 Mario Nuti, 2001 “Costs and benefits of unilateral euroization in Central Eastern Europe”, draft paper, 2001.

147

Shqipëria është e përshtatshme për një eurozim të njëanshëm. Shqipëria

de fakto e ka bërë euron monedhën e saj kryesore për transaksionet brenda dhe

jashtë vendit. Ndërtimi dhe shitja e pasurive të patundshme për vite përdorin

euron për transaksionet e tyre. Për sa i përket vëllimit të tregtisë, Shqipëria

kryesisht operon me vendet ku euro është shkëmbimi kryesor i monedhës, i

rrethuar nga vendet fqinje, ku pothuajse të gjithë kanë euron si monedhën e tyre

zyrtare.

Nëse parametrat ekonomike e çojnë në një qasje më të shpejtë me euron,

atëherë është vetëm mungesa e stimulit politik për të çuar përpara këtë opsion.

313

Ndoshta për Bankën Qendrore të Shqipërisë do të jetë gjithmonë një

kundër-argument, ekzistenca e tyre ngelet kërcënim. Bizneset nuk kanë një

informacion të qartë për eurozimin e njëanshëm të ekonomisë. Edhe qeveria e ka

përmendur në një farë mënyre këtë alternativë pa një iniciativë të qartë dhe një

studim të detajuar. Shumë diskutime duhet të zhvillohen në mënyrë që të arrihet

një vendim pozitiv për eurozimin. Ndoshta ka ardhur koha që Shqipëria të ketë

një monedhë të vetme me shtetet anëtare të BE-së. 314Por në mënyrë që të

vendosë për eurozim të njëanshëm të vendit është e nevojshme një strategji e

qartë, duke llogaritur edhe hapat e mbi të gjitha kurajon për ta thyer frikën apo

pasigurinë në këtë iniciativë.

313 Daniel Gros (2001 ) “The Euro and the Balkans?”, paper at the conference “When is a national currency a luxury”, March 2001. 314 Athanasios Vamvakidis (1999) “Regional trade agreements or broader liberalization: Which path leads to faster growth?” IMF Staff Papers, Vol. 46,Nr.1 March 1999, pp. 42-68.

148

KONKLUZIONET

Mentaliteti i një kombi nuk është as statik, e as i para-përcaktuar.

Përkundrazi, mentaliteti – si dhe kultura e identiteti – ndryshojnë në varësi të

kohës dhe intestitetit të ekspozimit ndaj faktorëve të brendshem e të jashtëm që

e influencojnë dhe formojnë. Nisur nga kjo, mund të themi se stratifikimi

vertikal dhe horizontal i përbëresve të mentalitetit shqiptar lidhet në menyrë të

drejtpërdrejtë me kohën e ekspozimit ndaj kulturës perëndimore/europiane.

Këto tri elementë që përbejnë botëkuptimin tonë janë gjithmonë të

rrjedhshme, ndërveprojnë me njëra-tjetrën dhe nuk kanë viza të trasha që i

ndajnë. Ndërsa sytë e shqiptarëve janë nga Europa (e pasur, perëndimore), sipas

kësaj logjike kohore, duket sikur sa më shumë i afrohemi fizikisht influencave

politike dhe kulturore të BE-së, aq më shumë shoqëria shqiptare do të zhvillohet

në atë drejtim. Kjo është e rendësishme të kuptohet nga ata që nuk mendojnë

Europë, kur mendojnë Shqipëri. Megjithatë është e rëndësishme të kuptohet dhe

nga ata që bëjnë politikat publike e synojnë zhvillimin social të vendit.

Mister i ndërtimit të një rajoni dhe qëllimi që I shërben e ka drejtuar këtë

studim për eksplorimin e rolit të përfaqësive sociale për të kuptuar më mirë

politikat pasuese rajonale dhe të tjera të BE-së. Qasjet racionaliste dhe

materialiste nuk adresojnë në mënyrë të përshtatshme çështjet përtej

konsideratave ekonomike dhe shqetësimet gjeopolitike e të sigurisë. Ndërsa

dituria dhe liria e Ballkanit Perëndimor i mungonin një identiteti të përbashkët

apo strukturave të pjekura institucionale, kjo nuk ka pasur asnjë pengesë për

Bashkimin Evropian për ta trajtuar atë si një përfaqësim social të qëndrueshëm

me të cilin synon për të bashkëvepruar. Në terma të thjeshtë, duke iu referuar

rajonit dhe shteteve që e përbëjnë atë, ne nuk jemi vetëm duke theksuar

vendndodhjen hartografike, por tregojmë për të kaluarën e përbashkët, lidhjet

kulturore, ndarjen e institucioneve socio-politike, modelet e zhvillimit dhe

kështu me radhë .Përfaqësimi i sjenjuesve të Ballkanit Perëndimor ka fituar një

evolucion institucional me kalimin e kohës dhe ka ndikuar në diskutimet dhe

konceptet e hartës rajonale.

149

Pjesa e dytë e e hulumtimit ka të bëjë me dallimet në mes të Bullgarisë

dhe Rumanisë. Analiza ka treguar se në dy vitet e para të anëtarësimit kushtëzimi

i zgjeruar i BE-së nuk dha rezultate të njëjta në Bullgari dhe Rumani. Në lidhje

me Bullgarinë, Komisioni vërejti raste të rënda të keqmenaxhimit dhe të nivelit

të lartë për korrupsion të cilat, së bashku me reformat e pamjaftueshme në

administratë dhe drejtësi, bëri që ajo të ngrijë një sasi të konsiderueshme të

fondeve të para-anëtarësimit dhe të tërheqë akreditimin e dy agjencive bullgare

përgjegjëse për menaxhimin e fondeve të BE-së. Lidhur me Rumaninë,

Komisioni ishte më shumë i bindur për vullnetin e mirë të vendit dhe

vendosmërinë për të përmbushur kushtet e caktuara nga BE-ja. Autoritetet

rumune ishin të besuara për të shfaqur më shumë përkushtim, në mënyrë të

veçantë në drejtim të reformimit të drejtësisë dhe plotësimin e standardeve të BE-

së. Deri më tani, Komisioni ka rekomanduar kundër aktivizimin e masave

mbrojtëse.

Të dhënat e Eurobarometrit tregojnë se jo vetëm Komisioni Europian,

por edhe qytetarët bullgarë dhe rumunë shohin se vendet e tyre janë duke u

zhvilluar në drejtime të ndryshme. Edhe pse ka një mosbesim të përhapur në

funksionimin e institucioneve shtetërore në të dy vendet, rumunët kanë rritur

besimin e tyre në institucionet kombëtare (në një nivel të ulët). Nga ana tjetër,

pakënaqësia me institucionet vendore është rritur në Bullgari në vitet e fundit.

Megjithatë, pyetja për kërkime të mëtejshme është deri në çfarë mase këto gjetje

pasqyrojnë një prirje më të gjerë, ose nëse ata janë vetëm një fotografi e

përkohshme, edhe në sfondin që disa vite më parë BE-ja konsideronte Rumaninë

të jetë pas Bullgarisë në përgatitjet e saj për anëtarësim. Ky kapitull I dytë ka

analizuar përputhjen e post-anëtarësimit me ligjin e BE-së në Bullgari dhe

Rumani, në bazë të njohurive empirike ekzistuese. Objektivi i saj i përgjithshëm

ka qenë për të marrë rezerva të literaturës akademike dhe burime zyrtare lidhur

me përputhjen me ligjin e BE-së në këto vende dhe për të paraqitur disa udhëzime

për hulumtime të mëtejshme.

Rruga e parë e premtuar për kërkime të mëtejshme është një elaborim më

afër në masën në të cilën "bota e letrave të vdekura" (Falkner et al. 2008) është e

zbatueshme për Bullgarinë dhe Rumaninë. Siç u theksua, ky argument thotë se

150

në disa shtete (si në Itali dhe Irlandë), procesi i zbatimit të ligjeve të BE-së është

karakterizuar në mënyrë tipike nga një kombinim i transpozimit të politizuar, i i

suksesshëm por me mangësi serioze në zbatim dhe aplikim. Të dhënat e

përdorura në analizat e tanishme tregojnë se procesi i implementimit në Bullgari

dhe Rumani ndoshta ndjek një model të ngjashëm. Të dy vendet përformojnë

mbi mesataren në lidhje me transpozimin e ligjit të BE-së, me Bullgarinë e të

qënit shtetet e para anëtare të BE-së për të arritur një deficit 0% transpozimi në

legjislacionin e brendshëm të tregut në vitin 2008. Rumania është gjithashtu në

mesin e shteteve anëtare që përformojnë më mirë, në bazë të të dhënave të

transpozimit të komisionit. Megjithatë, numri i lartë i "letrave të njoftimit

formal" dërguar nga Komisioni për Rumaninë dhe, më rrallë, në Bullgari,

tregojnë për faktin se përfshirja e legalizimit Evropian në të drejtën e brendshme

nuk është e thjeshtë.

Monitorimi dhe verifikimi i raporteve te Komisionit dhe literatura mbi

performancën e vendeve gjate para-anëtarësimit identifikojne probleme në lidhje

me strukturat e zbatimit të ligjit dhe standardeve të qeverisjes. Bullgaria dhe

Rumania nuk kanë arritur të përfundojnë reformat kryesore në rrjedhën e procesit

të anëtarësimit, në veçanti në lidhje me administrimin, drejtësisë dhe luftën

kundër korrupsionit. Çështja e lidhjeve shkakësore ndërmjet mangësive në fazën

e zbatimit dhe në aplikimin aktual të ligjit të BE-së kërkon sqarime të mëtejshme.

Në cilat mënyra dhe deri në çfarë mase ato ndërlidhen? A ka dallime sektoriale

specifike? Analiza aktuale mund të shërbejnë si pikënisje për një studim të plotë

empirik mbi transformimin e dispozitave të përzgjedhura të BE-së në politikën

praktike.

Kapitulli I tretë ka eksploruar ndikimin e mundshëm ekonomik dhe disa

nga pasojat sociale të Procesit të Stabilizim Asociimit midis BE-se dhe

Shqipërisë. Duke u mbështetur në Marrëveshjen e fundit të Procesit të Stabilizim

Asocimit midis BE-së dhe Shqiperisë dhe të Marrëveshjeve të Tregtisë së Lirë

mes Shqipërisë dhe vendeve të tjera të Evropës Juglindore te miratuara së

fundmi, kemi identifikuar dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me integrimin

e vendit me rajonin dhe kemi vlerësuar ndikimin e tyre të mundshëm në rritje,

tregti, prodhim dhe punësim. Integrimi ekonomik dhe politik është një proces i

151

gjatë dhe duhet të jemi të ndjeshëm ndaj kushteve fillestare te vendeve, si dhe

kapacitetet e tyre administrative dhe fizike për të ndërmarrë reforma. PSA-ja e

BE-Shqipëri e njeh këtë dhe ve ne rritje theksin mbi karakterin gradual të

reformave vis-à-vis si BE-ja dhe rajoni i EJL në tërësi. Megjithatë, axhenda e

reformës Shqipërisë nën PSA është mbresëlënëse, duke mbuluar fusha duke

filluar qe nga dialogu politik dhe bashkëpunimi rajonal në liritë komunitare në

lëvizjen e mallrave, shërbimeve, punëtorëve dhe kapitalit; dhe bashkëpunimi i

ndërsjellë në drejtësi dhe punë të brendshme. Për sa i përket integrimit tregtar,

PAS kërkon liberalizim të gjerë të tregtisë vis-à-vis me BE-ne dhe ndaj vendeve

të tjera në rajon. Më tej parashikon integrimin gradual në Tregun e Vetëm të BE-

së, përmes harmonizimit me strukturat e Komunitetit dhe direktivat në fushat e

standardeve, certifikimit, administratës doganore, mbrojtjes se konkurrencës,

dhe të drejtave te pronësisë intelektuale.

Ne jemi përqëndruar në aspekte të caktuara të kësaj axhende të gjerë të

reformës dhe kemi vlerësuar ndikimin e dy dispozitave tarifore dhe jo-tarifore.

Për qëllime të analizës sonë, modeli standard GTAP dhe baza së të dhënave që

janë marrë parasysh, dhe plotësuar me informacion shtesë nga burime zyrtare

dhe sekondare. Gjetjet tona sugjerojnë se integrimi rajonal në kuadër të PSA-së

mund të sjellë përfitime të rëndësishme për ekonominë shqiptare. Këto nuk janë

aq të forta sa që potencialisht mund të arrihet përmes liberalizimit të njëanshme,

në qoftë se Shqipëria do të hapë tregjet e saj në të gjitha rajonet. Megjithatë,

ndikimi ne mirëqenien e Marrëveshjes së Stabilizim BE-Shqipëri dhe

marrëveshjve shqiptare me pjesën tjetër të Europës Juglindore është i dukshëm,

duke arritur një numër të kombinuar prej1.5% të PBB-së. Kjo nuk është e

papërfillshme, duke pasur parasysh vlerësimet e studimeve të tjera empirike në

integrimin rajonal. Në funksion të rritjes së varësisë tregtare të Shqipërisë në BE,

rezultatet tona sugjerojnë gjithashtu se është tregtia me Komunitetin që do të

përzëje fitimet e mirëqenies në vend të tregtisë me vendet e tjera të Evropës

Juglindore.

Liberalizimi jo-tarifor në kuadër të MSA-së per BE-Shqipëri është gjetur

qe do sjellë përfitime të dukshme, edhe pse më të vogla se ato të liberalizimit

tradicional. Nëse Shqipëria do të modernizojë administratën e saj doganore dhe

152

të harmonizoje plotësisht me legjislacionin e BE-së për standardet dhe pengesat

e lidhura teknike në tregti, mund të sjellë një fitim shtesë prej 0.46% të PBB-së.

Duke qene se harmonizimi do të filloje gradualisht, këto fitime nuk do të

realizohen menjëherë, por me përparimin e rregullave të integrimit.

Është e rëndësishme të theksojmë disa nga kufizimet më të mëdha që

rrjedhin nga kuadri I modelimit të analizës sonë. Së pari, modeli standard GTAP

tenton të teprojë me efektet e hamendësuara te rregullave të tregtisë, sepse merr

një elasticitet të përsosur të transformimit mes eksporteve dhe mallrave vendase.

Kjo rrit madhësinë e parashikimeve tona të mirëqenies qe duhet të merren

parasysh në interpretimin e rezultateve të eksperimenteve tona. Së dyti, nje tipar

dallues i ushtrimit tone ishte përfshirja e papunësisë të pakualifikuar, është e

dobishme të ritheksoj nënvlerësimin e punës së pakualifikuar në informacionin

e GTAP. Kjo paraqet një paragjykim në rënie për llogaritjet tona që efektet e

punësimit mund, në fakt, të jene dukshëm më të mëdha se ato të raportuara.

Korniza e modelimit te GTAP nuk na lejon të kapim plotësisht përfitimet nga

integrimi i thellë. Harmonizimi i rregullave dhe rregulloreve ul heterogjenitetin

mes produkteve lokale dhe të importuara, e cila nga ana tjeter do të përkthehej

në një rritje në elasticitetet Armington. Duke qenë se kjo nuk është futur në

llogaritjet tona, ne mund të argumentojnë se një rritje ekzogjene në Armingtons,

si rezultat i harmonizimit do të rrisë madhësinë e rezultateve.

Në përfundim, rezultatet sugjerojnë se nuk ka ndryshime negative qe

kanë ndodhur në kushtet e transpozimit të ligjit të BE-së në Bullgari dhe Rumani,

tani që këto vende janë shtete anëtare me të drejta të plota. Megjithatë, duket se

ka shenja të mangësive në fazën e zbatimit, ndoshta edhe në një shkallë më të

madhe se në shtetet e tjera. Për shkak të mungesës së të dhënave të rëndësishme

dhe afatit të shkurtër të anëtarësimit, këto rezultate duhet të konsiderohen si

tentativë dhe të plotësohen me studime të vogla duke sqaruar se si problemet në

nivel zbatimi ndikojnë në aplikimin e ligjeve të BE-së.

Qëllimi i këtij kapitulli ishte të studionte ndikimin ekonomik shqiptar drejt

integrimit Evropian. Shqipëria ka bërë progres të madh në rrugën drejt

anëtarësimit në BE. Duke marrë parasysh këtë progres, rritet rëndësia dhe duhen

shqyrtuar efektet e saj pozitive dhe negative. Fokusi kryesor është ndikimi

153

ekonomik nga pikëpamja teorike. Ekonomia e brishtë shqiptare dhe situata

aktuale politike janë faktorët kryesorë që ngadalësojnë procesin e integrimit.

Analiza e regresionit tregon një nivel të lartë domethënie midis IHD-ve dhe PBB-

së.

Një anëtarësim Evropian rrit mundësinë për investime më të larta direkte

të huaja. Duke pasur parasysh këtë dhe ndikimin e lartë në ekonominë shqiptare,

qeveria duhet të krijojë një platformë të mirë për investime. Shqipëria është duke

patur përparim në rrugën e saj drejt BE-së. Një element i rëndësishëm për

zhvillimin normal të procesit të integrimit evropian mbetet klima politike në

konsensus të përgjithshëm dhe politik mbi reformat kyçe që garantojnë suksesin

e procesit. Ende nuk ka siguri nëse reforma zgjedhore, zhvillimi ekonomik,

zhvillimi institucional, reformat e tregut si një e tërë, së bashku me reformat

gjyqësore do të marrin rrugën për të përshpejtuar integrimin evropian të vendit.

Implikimet

Hulumtimi ka pasoja në politikat që qeveria duhet të zbatojë për të përshpejtuar

integrimin evropian. IHD-të janë një nga faktorët kryesorë për të përmirësuar

kushtet ekonomike të vendit. Me rritjen e IHD-ve, PBB-ja ka rritje të

konsiderueshme. Qeveria duhet të marrë seriozisht këtë parasysh dhe duhet të

krijojë një ambient të përshtatshëm për të tërhequr investitorët e huaj.

Kufizimet

Pothuajse në çdo seksion të këtij kapitulli u përballëm me kufizime. Më poshtë

janë renditur kufizimet kryesore:

- Mungesa e te dhenave: Çdo madhësi e mostrës përbëhet nga të dhëna vjetore,

nga 1992-2014. Rezultati do të ishte shumë më konkret, nëse të dhënat do të ishin

në muaj.

- Mungesa e madhësisë së mostrës për vendet e tjera në zhvillim të tilla si Mali i

Zi. Ka mungesë të dhenave për Malin e Zi (vetëm nga viti 2000), e cila redukton

madhësinë e mostrës dhe e bën të vështirë për të kryer një krahasim.

- Variablat e përdorura në hulumtim nuk përfshijnë variabla të tjera të cilat do të

ndihmonin për të marrë një rezultat më të mirë.

154

Studimet e ardhshme

Hulumtimi mbi këtë kapitull ka dalë në përfundimin se studime të tjera duhet të

bëhen për të kryer një dalje më të saktë. Studimet e ardhshme janë të rëndësishme

për vendet në zhvillim, duke përfshirë edhe variabla të tjera që mund të rezultojnë

në përfundime të ndryshme. Ky studim analizon Shqipërinë, Bullgarinë dhe

Rumaninë para anëtarësimit dhe pas anëtarësimit në BE. Në pjesën teorike sic

është e vërtëtuar nga literatura ka shumë pika takimi në fazën e para anëtarësimit.

Problemet me gjyqësorin, problemet me administratën dhe deri tek bllokimi I

fondeve IPA janë të gjitha problem që Shqipëria po I vuan aktualisht. Reforma

në gjyqësor është një ndër pikat kyce që pritet të na afrojë më shumë me BE-në.

Nga analiza empirike e kryer në këtë punim tregohet se anëtarësimi në BE pritet

të ketë një ndikim shumë pozitiv në ekonominë Shqiptare, sic vërtetohet dhe në

rastin Rumun dhe Bullgar. Bazuar në këta shembuj nuk do të kemi impact vetëm

mbi ekonominë, por edhe deri tek standardet e jetës së përditshme. E vetmja pjesë

që ngelet për për tu vërtetuar në rastin tonë, është nëse do të kemi të njëjtin skenar

si në Bullgari, me një sjellje shumë të ashpër nga BE-ja. Fatkeqësisht premisat e

deri tanishme janë të ngjashme. Nga analiza hipotetike për një Shqipëri post

Europiane është vërejtur se ndikimi kryesor do të jetë mbi IHD-të dhe PBB-në,

ndikim që është vënë re dhe në skenaret e dy shteteve të marra në analizë.

Mësimet qe Shqipëria duhet të nxjerrë janë të shumta. Reforma në administratë

dhe në gjyqësor janë më kryesoret. Duhet patur shumë kujdes mbi menaxhimin

e fondeve që do merren nga BE-ja dhe most të përsëritet skenari Bullgar. Impakti

ekonomik pritet të jetë më I lartë se në të dy shtetet që kemi marrë në analizë, të

paktën duke u nisur nga faza para anëtarësim.

Vetëm koha ngelet të provojë se cila do jetë sjellja e ekonomisë Shqiptare

në të ardhmen e afërt me anëtarësimin e Shqipërisë në BE. Deklaratat e

Komisionit Europian tregojnë për një anëtarësim të mundshëm në vitin 2023, pas

anëtarësimit të pjesës tjetër të Ballkanit. Teorikisht kemi kohë ti përgatitemi të

gjitha të papriturave, kur fatmirësisht kemi shembuj pafund të problematikave të

ndodhura, ku mund të shmangen të gjitha ato që kanë ndodhur më përpara.

155

LISTA E FIGURAVE

Kapitulli I

Figura 1.1: Shpjegim në formë skeme I rolit të kuptimeve 21

Figura 1.2: Kuadër analitik I përfaqësimeve sociale 24

Figura 1.3: Praktikat dhe përvojat e kaluara të Komisionit 27

Figura 1.4: Ballkani perëndimor si ndërmjetës 28

Figura 1.5: Përfaqësimi I preferencave politike të Komisionit 31

Kapitulli III

Figura 3.1: Normat vjetore të rritjes 82

Figura 3.2:Shpërndarja e outputit, importit, eksporit të përdorur si factor në vitin

2001 sipas sektorëve 85

Figura 3.3: Tregtia në Shqipëri sipas rajoni 86

Figura 3.4:Kompanitë në vendet e EJL-së me akreditimin në cilësi të njohur

ndërkombëtarisht 92

Figura 3.5:Përmbledhje e treguesve për Administrimin e Doganave 2004 93

Figura 5.2:Tregu Shqiptar me rajonin nën skenarin e MSA-së 110

KAPITULLI IV

Figura 1:Investimet e huaja direkte 129

Figura 2: Produkti I Brendshëm Bruto 134

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 1: Dinamika e të ardhurat reale në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 59

Grafiku 2: Dinamika e normave të interesit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 59

Grafiku 3: Dinamika e nivelit të përgjitshëm të cmimeve në Bullgari, Rumani dhe

Eurozonë. 59

Grafiku 4: Dinamika e inflacionit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 60

Grafiku 5: Dinamika e rritjes së kredive në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 60

Grafiku 6: Dinamika e rritjes së agregatit monetary M1 në Bullgari, Rumani dhe

Eurozonë. 60

Grafiku 7: Goditjet e brëndshme mbi të ardhurat reale në Bullgari (që vijnë nga

kredia dhe inflacioni). 68

Grafiku 8&9: Goditjet e eurozonës mbi të ardhurat reale në Bullgari 69

Grafiku 10: Bilanci i buxhetit Bullgar (në % të mesatares dinamike të PBB-së për

4 tremujorët e fundit) 70

Grafiku 11: Shpenzimet e qeverisë Bullgare (në % të mesatares dinamike të PBB-

së për 4 tremujorët e fundit) 70

Grafiku 12: Dinamika e produktivitetit në Bullgari dhe në Eurozonë. 72

Grafiku 13: Dinamika e hapjes së ekonomisë dhe tregtisë ndërkombëtare. 72

Grafiku 14: Transfertat private. 73

Grafiku 15: Deficiti i llogarisë rrjedhëse i mbuluar nga investimet e huaja direkte. 73

Grafiku 16: Borxhi i jashtëm privat (në % të PBB-së) 74

156

LISTA E TABELAVE

Kapitulli II

Tabela 1: Përparimi i Bullgarisë dhe Rumanisë në njoftimin e masave kombëtare të zbatimit të

të gjitha direktivave te BE-së

48

Tabela 2: Të dhënat e shkeljeve për Bullgarinë dhe Rumaninë, 2007. 49

Tabela 3: Besimi në qeverinë kombëtare dhe parlamentit 55

Tabela 4: Pamja e Bullgarisë dhe Rumanisë në Bashkimin Evropian 56

Tabela 5: Shqetësimet më të rëndësishme publike në Bullgari dhe Rumani 57

Tabela 6: Treguesit kryesorë makroekonomikë për Bullgarinë dhe Rumaninë. 58

Tabela 7: Rezultatet e testit për konvergjencën e pakushtëzuar të β (modeli 1) 64

Tabela 7a: Niveli i konvergjencës së pakushtëzuar të β 65

Tabela 8: Shkalla e lëvizjes së përbashkët të variablave nominal, real dhe financiar 66

Tabela 9: Reagimi i të ardhurave reale në Bullgari dhe Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-

ja 67

Kapitulli III

Tabela 3.1: Shpërndarja e PBB-së dhe punësimit sipas funksionit në Shqipëri 1996-2003 83

Tabela 3.2: Përmbledhje e tregtisë së jashtme e Shqipërisë 1993-2004 84

Tabela 3.3: Papunësia sipas shkallës së varfërisë dhe nivelit të arsimit 87

Tabela 5.1: Efektet e mirëqeniës. Efektet për të gjitha rajonet. 102

Tabela 5.2: Përmbledhje e efekteve Makro për Shqipërinë 104

Tabela 5.3: Ndryshimet në tregtinë totale të Shqipërisë nga aktiviteti 105

Tabela 5.4: Përmbledhje e efekteve mbi prodhimin sektorial 106

Tabela 5.5: Zbërthimi I mirëqenies nën Liberalizimin e njëanshëm 107

Tabela 5.6: Eksperimenet 109

Tabela 5.7: Dekompozimi I mirëqenies nën standardet e harmonizimit dhe liberalizimit

doganor 111

Kapitulli IV

Tabela 1:Analiza e regresionit për IHD-të 135

Tabela 2: Analiza e regresionit me vendet e analizës 137

157

APENDIKS

SHTOJCA I

DREJTIMI I TREGTISË I VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NGA PARTENERËT MË TË MËDHENJ, 1998 NË %

SHQIPËRIA BiH KROACIA SRB MAQED BALLKANI

PERËNDIMOR

IMPORTET

VENDET

81.9 44.8 71.1 78.9 57.7 66.9

INDUSTRIALE

BALLKANI

0.65 7.13 6.68 1.2 3.7 3.87

PERËNDIMOR

DREJTIMI I TREGTISË I VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR

NGA PARTENERËT MË TË MËDHENJ, 1998 NË %

SHQIPËRIA BiH KROACIA SRB MAQED

BALLKANI

PERËNDIMO

R

EKSPORTET

VENDET

94 54 53.4 74.1 65.9 68.3

INDUSTRIALE

BALLKANI

0.55 7.2 4.05 4.53 3.98 4.06

PERËNDIMOR

Të dhënat e marra nga: Banka Botërore (2000) Rruga drejt stabilitetit dhe prosperitetit

në Evropën Jug Lindore, shkrim strategjik, Ëashington DC, Banka Botërore, f. 54-55.

158

SHTOJCA II

Harta e Ballkanit Perëndimor

159

SHTOJCA 3: Të dhënat e GTAP

Tarifat shqiptare në raport më rajonet për vitin 2001 BE EFTA BULLGARI RUMANI

Gruri 5.9 8.7 5.3 5.0

Fruta dhe perime 10.5 10.8 10.1 0.0

Produkte shtazore 10.1 8.4 9.4 0.0

Peshkimi 19.3 18.8 0.0 0.0

Pyjet 6.0 5.0 7.8 0.0

Ushqim I përpunuar 11.5 10.8 9.7 6.2

Cigare dhe pije 19.8 18.7 19.8 0.0

Mineralet 11.6 16.5 11.2 8.8

Metalet 15.1 16.1 16.4 16.2

Tekstilet 13.2 11.9 11.2 10.0

Veshjet 14.8 16.1 20.0 0.0

Dru dhe letër 13.8 10.8 11.2 10.1

Farmaceutikët 10.8 3.9 10.5 7.9

Automotibilat 12.1 11.0 11.1 9.2

Makineri 5.9 5.5 6.5 5.1

Mak. Të tjera 6.5 7.9 10.5 3.6

Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbimi 3.2 5.0 0.0 0.0

Tregtia 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbime Publike 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbime të tjera 0.0 0.0 0.0 0.0

Burimi: GTAP

160

SHTOJCA 4.Tariat për produktet shqiptare në çdo rajon për vitin 2001 BE EFTA BULLGARI RUMANI

Gruri 0.0 7.8 2.5 28.4 Fruta dhe perime 0.0 80.0 33.4 0.0 Produkte shtazore 0.0 61.5 0.0 0.0 Peshkimi 0.3 8.6 0.0 0.0 Pyjet 0.0 0.2 0.0 0.0 Ushqim I përpunuar 15.1 49.3 28.0 0.0 Cigare dhe pije 1.7 24.8 0.0 0.0 Mineralet 0.0 12.6 0.0 0.0 Metalet 0.1 6.7 4.1 0.0 Tekstilet 0.1 10.0 0.0 0.0 Veshjet 0.0 23.3 0.0 0.0 Dru dhe letër 0.2 9.2 5.1 0.0 Farmaceutikët 0.2 8.1 9.4 0.0 Automotibilat 0.1 11.9 0.0 0.0 Makineri 0.0 6.6 6.9 10.3 Mak. Të tjera 0.2 1.6 3.0 16.7 Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0 Burimi: GTAP

161

SHTOJCAa 5: Tarifat pas formimit të zonave të Tregtisë së Lirë me BE-në

BE EFTA BULLGAR

I RUMANI

Gruri 3.1 8.7 5.3 5.0



Peshkimi 19.3 18.8 0.0 0.0

Pyjet 6.0 5.0 7.7 0.0


Cigare dhe pije 19.8 18.7 15.5 0.0

Mineralet 0.0 16.5 0.0 0.0

Metalet 0.0 16.1 0.0 0.0

Tekstilet 0.0 11.9 0.0 0.0

Veshjet 0.0 16.1 0.0 0.0

Dru dhe letër 0.0 10.8 0.0 0.0


Automotibilat 0.0 11.0 0.0 0.0

Makineri 0.0 5.5 0.0 0.0

Mak. Të tjera 0.0 7.9 0.0 0.0

Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbimi 3.2 5.0 0.0 0.0

Tregtia 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbime Publike 0.0 0.0 0.0 0.0

Shërbime të tjera 0.0 0.0 0.0 0.0 Burimi: GTAP

162

SHTOJCA 6 .Tarifat në BE, Bullgaria dhe Rumania pas marrëveshjeve me

Shqipërinë BE EFTA BULLGARI RUMANI

Gruri 0.0 7.8 2.5 28.4



Peshkimi 0.0 8.6 0.0 0.0

Pyjet 0.0 0.2 0.0 0.0


Cigare dhe pije 0.0 24.8 0.0 0.0

Mineralet 0.0 12.6 0.0 0.0

Metalet 0.0 6.7 4.1 0.0

Tekstilet 0.0 10.0 0.0 0.0

Veshjet 0.0 23.3 0.0 0.0

Dru dhe letër 0.0 9.2 5.1 0.0


Automotibilat 0.0 11.9 0.0 0.0 Burimi: GTAP

163

SHTOJCA 7. Efektet e mirëqenies nga një zone hipotetike e bashkuar e Tregtisë së Lirë



($ milion) ($ milion) % PBB Shqipëria

54.8 42.1 0.0 -5.4 -30.7 60.8 1.478 BE

54.5 0.0 0.0 283.5 3.5 341.5 0.004 EFTA

-2.6 0.0 0.0 -22.9 1.3 -24.3 -0.005 BULLGARI

115.4 0.0 0.0 -22.3 -0.1 92.9 0.686 RUMANI

79.0 0.0 0.0 93.2 5.6 177.8 0.459 Burimi: GTAP

164

SHTOJCA 8. Tregtia rajonale e Shqipërisë nga formimi i një marrëveshje të unifikuar

(ndryshim% nga baza)

20.0

10.0

0.0 BE EFTA BULLG RUMA KROA Azi TURQI NAFTA Bota al -10.0

-20.0

-30.0 -40.0

-50.0 Ekportet Importe

Burimi: Nga analiza empirike

165

SHTOJCA 9. Eksportet dhe importet e Shqipërisë sipas aktivitetit nga marrëveshja e

unifikuar (ndryshimit% nga baza)

Burimi: Nga analiza empirike

166

BIBLOGRAFI

I- Literature

- A. Galalit dhe B. Hoekman Eds “Partnerët rajonal në tregjet globale: Kufijtë dhe

mundësitë e Marrëveshjeve të Euro-Mesdheut” Qendra për të Drejtat Ekonomike Policy

Research: London. 2011

- G, Emil. "Bullgaria në rrugën drejt Bashkimit Evropian" Studimet e Evropës

Juglindore dhe Detit të Zi (3): 434-57. 2004.

- Santer, J. “BE-ja dëshiron një 'kalim të mërzitshëm Ballkanin Perëndimor ". Komiteti

i Marrëdhënieve me Jashtë, Parlamenti Evropian. 3 prill 2008.

-Adam, A., Kosma, T., dhe McHugh, J. “Strategjitë e Librelazimit të Tregtisë: Çfarë

mund të mësojmë nga Evropa Juglindore” Universiteti i Athinës i Ekonomisë dhe

Biznesit, Gusht, 2003

-Aitken, N.D. “Analizë e Efekteve të BE dhe EFTA mbi Tregtinë Evropiane.” American

Economic Review, 63. 1973.

-Alessandri, P. “Marrëveshjet evropiane dhe Euro-Mesdheut: Disa Analiza Simulimi

mbi Pasojat e Politikës Tregtare të BE-së” Qendra për Kërkime mbi Inovacionin dhe

Ndërkombëtarizimi Nr 110, Università Bocconi, Milano, qershor 2000.

-Athanasakis, O. dhe Bojicic-Dzelilovic, V. "Balkani, Bashkëpunimi rajonal dhe

Integrimit Evropian” Hellenic Observatori London School of Economics. 2002

-AUGIER, P. dhe Gasiorek, M. “Implikimet e mirëqenies ndaj Liberalizimit të Tregtisë

mes pjesës jugore të Mesdheut dhe të BE-së” Shkolla e Studimeve Evropiane,

Universiteti i Sussex, nëntor 2001.

-Baldwin, R., François, J. dhe Portes, R. "Kostot dhe Përfitimet e Zgjerimit Lindor:

Ndikimi në BE dhe Evropën Qendrore" Shkolla e Politikave Ekonomike, 24. 1997

-Bayoumi, T. dhe Eichengreen, B. “A është Rajonalizmi Thjesht një Diversifikim?

Dëshmi Nga Evolucioni i BE-së dhe EFTA, Rajonalizmi kundrejt Aranzhimeve tregtare

shumepaleshe” Universiteti i Chicago Press, Chicago. 1997.

-Borisova, Lora "Miratimi i Shengenit dhe çështjeve të drejtësisë dhe Acquis: Rasti i

Bullgarisë dhe Rumanisë" Komisioni I Punëve të Jashtme Evropiane. 2003

-Börzel, Tanja A. "Pjesëmarrja me anë të zbatimit të ligjit: Rasti i Bashkimit Evropian"

Studime Politike krahasuese 39: 128-52. 2006.

-Bradford, S. "Shtrirja dhe ndikimi i Barrierave Përfundimtare jotarifore në vendet e

pasura". World Scientific Ltd për APEC, Singapor 2005.

167

-Breuss, F. “Efektet makroekonomike të zgjerimit të BE-së për anëtarët e vjetër dhe të

rinj. “ 2001

-Broadman, H. “Nga dizintegrimi në riintegrim, Evropa Lindore dhe ish-Bashkimin

Sovjetik në Tregtinë Ndërkombëtare” Banka Botërore, Washington, DC. 2005.

-Bussolo, M., dhe Niimi, Y. "A ka dobi nga Paktet rajonale të tregtisë? Një Ilustrim nga

Marrëveshja e Tregtisë së Lirë të Amerikës Qendrore në Nikaragua ", Paper I përgatitur

për Konferencën e 8-të për Analizën Ekonomike Globale, 9 qershor - 11, Lübeck 2005.

-Cattaneo, C. "Përcaktuesit e Migracionit, Lajmet dhe roli i Pagave dhe Papunësisë në

Shqipëri: një analizë empirike", Università degli Studi di Milano, dhjetor, 2003.

-Cawley, R. dhe Davenport, M. “Llogaritjet pjesshme të ekuilibrit të ndikimit të

barrierave të Tregut të Brendshëm në Komunitetin Evropian”. Tezë Ekonomike e

Komisionit Evropian, Nr 73, Bruksel 1988.

-Chatti, R. "Një vlerësim i marrëveshjeve Midis Tunizit dhe strukturave të BE-së nën

oligopolistikën e Tregut", Shqyrtimi i Ekonomisë së Mesme Lindore dhe Financave, Vol.

1 (2) Gusht 2003.

-Cichowski, Rachel A. “Gjykata Europiane dhe shoqëria civile: Legjitimimi, Mobilizimi

dhe Qeverisja” Cambridge: Cambridge University Press. 2007.

-Ciko, I., dhe Sulka, E. “Politikat ekonomike shqiptare drejt globalizimit dhe

Rajonalizimit” Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Tiranë 2005.

-Cottier, T., Burgi, E., Wunger, D., dhe Foltea, M. "Ndihma e barrierave jo-tarifore në

Evropën Juglindore", Instituti i Tregtisë Botërore, Berne, Shkurt 2005.

-Curtin, Deirdre M. dhe von Ooik, Roland. "Rindërtimin e sistemit të zbatimit të

Bashkimit Evropian me qëllim të zgjerimit lindor”, Hagë 2000.

-De Córdoba, F. dhe D. Vanzeti. "Tani çfarë? Duke kërkuar për një zgjidhje të

negociatave të OBT-së” 2006.

-De Melo, M., Denizer, C., Gelb, A., dhe Tenev, S. “Roli i kushteve fillestare dhe të

Politikave në ekonomitë në tranzicion” Material i prezantuar në takimin e Shoqatës

Ekonomike Evropiane, Toulouse, shtator 1997.

-Dhimiri, J. “Strukturat mbrojtëse në Shqipëri” Instituti i Vienës për Studimet

Ndërkombëtare Ekonomike, maj 2004.

-Dimitrova, A. "Zgjerimin, ndërtimin e institucioneve dhe ndërtimin administrativ të

kapaciteteve të BE-së” West European Politics 25 (4): 171-98. Discussion Paper, CEPR,

Londër, Janar 2002.

-Emerson, M., Aujean, M., Catinat, M., Goybet, P., dhe Jacquemin, A. “Ekonomia e vitit

168

1992: Vlerësimi i efekteve ekonomike të Kompletimit të tregut të brendshëm” Oxford

University Press i Komisionit të KE-së, Oxford 1988.

-Evans, D. “Identifikimi fitues dhe humbës në Afrikën e Jugut nga globalizimi: Gjetjet

nga GTAP dhe studimeve mbi reformën globale të politikave tregtare”. Brighton,

Instituti i Studimeve të Zhvillimit në Universitetin e Sussex, shtator 2001.

-Evans, D. “Punësimi dhe varfëria në Afrikën Jugore, Analiza e fituesve dhe humbësve

në retrospektivë dhe Prospekt, Tregtisë dhe Strategjitë ndaj Politikave industriale të

punës” Instituti i Studimeve të Zhvillimit në Universitetin e Sussex, 2003.

-Fox, A., J. Francois, J. dhe Londoño-Kent, P. "Matja e Shpenzimeve të kalimit kufitar

dhe ndikimin e tyre në Tregtinë e lirë: Shtetet e Bashkuara-Meksika” Material i

prezantuar në Konferencën Vjetorenë Analizën Globale ekonomike, Hagë 2003.

-Francois, J. "Ekonomitë e Shkallës, Konkurrencës Imperfekte dhe Zgjerimi lindor I BE-

së". Wissenschaftsverlag Vauk, Kiel. 1998.

-Frankel, J., Stein E. dhe Wei S. “Tregjet rajonale në Ekonominë Botërore” Instituti i

Ekonomisë Ndërkombëtare, Washington D.C., Tetor 1997.

-Fröhlich, Z. “Rruga drejt BE-së: Zgjerim dhe Konkurrueshmëria e kompanive të

Ballkanit Perëndimor ", Material i prezantuar në Kongresin e 45-të të Shoqatës

Europiane Rajonale të Shkencës, Vrije University, Amsterdam, 23-27 gusht 2005.

-Ganslandt, M. dhe Markusen, J. "Standardet Kombëtare dhe Ndërkombëtare të

Tregtisë", Instituti i Ekonomisë Industriale punës Teza Nr 547, Stokholm, Suedi 2000.

-Grabbe, H. "Europianizimi shkon në Lindje: Fuqia dhe pasiguria në procesin e

anëtarësimit të BE-së". Politika e evropianizimit, Oxford: Oxford University Press, fq

303 - 31. 2003.

-Gunter, B., Cohen, M., dhe Lofgren, H. "Analiza makro e Varfërisë: Një Përmbledhje

nga Politikat e Zhvillimit shqyrtues dhe harmonizimin e BE-së dhe Ligjit në Shtetet

Anëtare” Cambridge University Press. 2005.

-Herel, T. “Analiza Globale: Modelime dhe Aplikime” Cambridge University Press,

Cambridge 1997.

-Hille, P. dhe Knill, Ch. "Kjo është burokracia, Stupid. Zbatimi i Acquis Communautaire

në vendet kandidate të BE-së, 1999-2003 " European Union Politics 7 (4): 531-52. 2006.

-Hinţea, Călin, Sándor, Sorin Dan dhe Junjan, Veronica. "Reforma administrative në

Rumani dhe në Bashkimin Evropian". Manchester University Press, pp 145-62. 2004.

-Hoekman, B. "Tregtia e lirë dhe Integrimi: Antikorrupsioni në Marrëveshjet e Tregtisë

Rajonale". Banka Botërore, Washington, DC, 1998.

169

-Hoekman, B. dhe Konan, E. “Integrimi, jo-diskriminimi dhe Tregtia e Lirë të Evropës"

Material i prezantuar në konferencën Rajonalizim në Evropë. 1998.

-Hoffmann, A.N., (2000), Fitimet nga përfundimi i pjesshëm i Tregut të Përbashkët,

-Howard, M. “Dobësia e Shoqërisë Civile në Evropën e paskomunizmit”. Cambridge

University Press. 2003.

-Hummels, D. “Koha si një penguesi Tregtisë, GTAP Nr 17.” Universitetin Purdue, West

Lafayette, IN. 2001.

-Knill, Ch. “Bashkimi Evropian, Fuqia e Politikave”. London: Routledge, pp 331-75.

2006.

-Kuko, V. “Stabilizim-Asocimi në Shqipëri dhe Korniza institucionale”. Qendra

Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Tiranë, 2005.

-Lawrence, R. “Rajonalizmi, Multilateralizmi dhe integrimi më i thellë”. Institucioni

Brookings, Washington, DC. 1997 b.

-Lawrence, R., "Marrëveshjet e Tregtisë Preferenciale: tradicionale dhe të vjetra” 1997

a.

-Lejour, A, de Mooij, R. dhe Nahuis, R. “Zgjerimi në BE: Implikimet ekonomike për

vendet dhe Industritë” Dokument i CPB, No 011, Byroja për Analiza Ekonomike e

Politikave, Hagë, shtator 2001.

-Lipsey, R.G. "Teoria e bashkimeve doganore: Tregtisë Diversive dhe Mirëqenies”

Economica, 24, pp.40-46. 1957.

-Maskus, K., dhe Eby Konnan, D. "Liberalizimi tregtar në Egjipt" Shqyrtimi i

Ekonomisë Zhvillim, 1 (3). 1997

-Maskus, K., Otsuki, T., dhe Wilson, J. “Kostoja e Pajtueshmërisë me Standardet e

produkteve për firmat në vendet në zhvillim: Një Studim ekonometrik.” Politikat e Bankës

Botërore, Maj, Washington, DC. 2005.

-McDonald, S. dhe Walmsley, T. “Marrëveshjet bilaterale të Tregtisë së Lirë dhe

Bashkimet doganore”. Universiteti Purdue, West Lafayette, IN. 2003.

-Meade, D. “Teoria e bashkimeve doganore”. North-Holland: Amsterdam. 1955

-Messerlin, P., dhe Miroudot, S. "Liberalizimi tregtar në Evropën Juglindore: Nga një

rrjeti prej 23 marrëveshjeve në Zonën e Tregtisë së Lirë të plotë”. Groupe de Ekonomi

Mondiale (GEM), Shkenca Po, Paris, Shtator 2003.

-Messerlin, P., dhe Miroudot, S. “Harmonizimi i marrëveshjeve në Evropën Juglindore,

i Opsioneve Përpara”. shtator 2004.

-Muenty, H., Pissarides, F., dhe Sanfey, P. “Taksat, Konkurrenca dhe Financat për

170

ndërmarrjet shqiptare: Dëshmi për Studimin Field”. BERZH, Londër, korrik 2000.

-Nahuis, R. “Një Madhësi I përshtatet të gjithëve? Aderimi në tregun e brendshëm, një

Vlerësim Industrial, Niveli i Zgjerimit të BE-së.” CPB, Nr 14. Analiza ekonomike të

Politikave, në Hagë, në tetor 2003.

-Noutcheva, G. "Pranimi I Bullgarisë dhe Rumanisë në BE: Shtyrja, Mbrojtja dhe

sundimi i ligjit". Policy Brief CEPS No. 102, Bruksel: Qendra për Studime të Politikave

Evropiane, maj 2006.

-Noutcheva, G. dhe Bechev, D. "Bullgaria dhe Rumania në BE". Politika Lindore

evropiane dhe Shoqeria. 22 (1): 114-44.

-OECD. “Një vlerësim i kostove për Tregtinë Ndërkombëtare në përmbushjen e

kërkesave rregullatore”. OECD Politika Tregtare, Nr 16, TD / TC / WP (99) 8 /

FUNDIT, OECD, Paris. 2000.

-Orenstein, M.A. "Liberalizmi i BE-së: privatizimin e pensioneve në Evropën Qendrore

dhe Lindore". Gazeta Europiane e Politikave Publike 15 (6): 899-917. 2008.

-Papadimitriou, D dhe Phinnemore, D. "Europianizimi, Kushtëzimi dhe Ndryshimi në

familje: Simulimi i Binjakëzimit dhe Reforma Administrative në Rumani". 2004

-Pop, V. "Bullgaria dhe Rumania perceptuar si shtetet më të korruptuara të BE-së"

EUobserver.com, 23 shtator 2008.

-Porto, G. "Barrierat joformale e eksportit dhe e varfërisë" Policy Paper Banka Botërore

Research, No. 3354, Banka Botërore, Washington, DC. 2001.

-Pridham, G. "Rumania dhe BE-ja-Anëtarësimi në këndvështrim krahasues: A ka

pajtueshmëri në problemet e Post-Anëtarësimit? - Rasti i kushtëzimit politik”

Perspektivat në politika Europiane dhe Shoqëria 8 (2): 168-88. 2007.

-Pridham, G. “Projektimi Demokratik: zgjerimi i BE-së dhe Regjimi në Evropën e

paskomunizmit” New York: Palgrave Macmillan. 2005.

-Rother, P. “Inflacioni në Shqipëri” FMN, Uashington, Dhjetor 2000.

-Rutstrom, E., Rutherford, T., dhe Tarr, D. “Marrëveshja e Tregtisë së Lirë Marokut me

Komunitetin Evropian” Nr 1173, Banka Botërore, Washington, DC. 1993

-S, Frank dhe S, Ulrich. "Konkluzionet: Ndikimi i BE-së në vendet e pranimit" Cornell

University Press, fq 210 - 29. 2005

-S, Guido. "Miratimi i mosdiskriminimit të pakicave, Rregullat e Mbrojtjes në Rumani,

Hungari dhe Poloni". Universiteti Cornell Press, fq 51-71. 2005.

-Schiff, M. “E vogla është e bukur: Marrëveshjet e Tregtisë Preferenciale dhe Ndikimi

i Vendit, Efikasitetin dhe Politikës Tregtare” Nr 1668, Banka Botërore, Washington, DC.

171

1996

-Schiff, M., dhe Winters, A. “Integrimi rajonal dhe Zhvillimi” Oxford University Press,

2003.

-Smith, A., dhe Venables, A. "Kompletimi i Tregut të Brendshëm në Komunitetin

Evropian: Disa Simulime Industriale” Rishikimi Ekonomik Evropian, 32 (7). 1988

-Soloaga, I. dhe Winters, L.A. "Rajonalizmi në vitet e nëntëdhjeta: Çfarë Efekti ka mbi

Tregtinë?" 2001.

-Stephenson, M. “Standardet e vlerësimit të konformitetit dhe vendet në zhvillim” Policy

Papers e punës së Bankës Botërore. Banka Botërore, Washington, DC, maj 1997.

-Sykes, A. “Standardet e prodhimit për tregjet ndërkombëtare të Integruara mallrave”

Instituti Brookings. Uashington, DC. 1995.

-Trechel, V. “Politikat Stabilizim dhe reformat strukturore në Shqipëri që nga viti 1997:

Arritjet dhe sfidat e mbetura” Politikat e FMN, FMN, Washington, DC. 2002

-Uvalic, M. “Liberalizimi i tregtisë në Ballkan: një bekim në maskim” Qendra Shqiptare

Për Tregtinë Ndërkombëtare të Punës, ACIT, Tiranë 2005.

-Velde, D.W. Page, S. dhe Morrissey, O. “Integrimi Rajonal dhe varfëria” Instituti për

Zhvillimin me Jashtë, Londër. 2004.

-Venables, A. "Tregtia Ndërkombëtare dhe Integrimit Rajonal" Enciklopedia

Ndërkombëtare të Shkencave Sociale dhe të Sjelljes, Elsevier, Oxford, korrik 2000.

-Venables, A. “Fituesit dhe humbesit nga Marrëveshjet e integrimit rajonal” CEPR.

2002.

-Viner, J. “Çështja e Bashkimit Doganor” Carnegie Endowment për Paqe

Ndërkombëtare, Nju Jork. 1950.

-Walkenhorst, P. dhe T. Yasui. “Vlerësimi sasior i Përfitimeve në Lehtësimin e Tregtisë”

OECD Politikat Tregtare të Punës, Nr 31, DT / TC / WP (2003) 31 / e fundit, OECD,

Paris. 2003.

-Wyplosz, C. "Dhjetë vitet e transformimit". Material i prezantuar në Konferencën

Vjetore të Bankës Botërore mbi Ekonominë e Zhvillimit, Washington, DC, prill 28-30,

1999.

172

II. Raporte

- Raport I Bankës Botërore, “Shqipëria: Rritje përtej Tranzicionit, Memorandum

Ekonomik i Bankës Botërore”, Banka Botërore, Washington, DC, Dhjetor 2004.

- Raport I Bankës Botërore. “Politikat tregtare dhe institucionet në vendet e Evropës

Juglindore në Stabilizim të BE-së dhe procesin e Asociimit”, Raporti rajonal, Banka

Botërore, Washington, DC, Mars 2003 b.

- Raport I Bankës Botërore. “Rruga në stabilitetin dhe prosperitetin në Evropën

Juglindore: Strategjia Rajonale”, Washington, Mars, 2000.

- Raport I Bankës Botërore. “Shqipëria: Vlerësimi i Varfërisë”. Banka Botërore,

Washington, DC. 2003 a

- Raport I komisionit Evropian. "Raporti i Komisionit. Mbi përparimin e Bullgarisë për

masat shoqëruese të anëtarësimit ", Bruksel: COM (2007) 377 final, 27 korrik 2007.

- Raport I komisionit Evropian. "Raporti i Komisionit. Mbi përparimin e Bullgarisë për

masat shoqëruese të anëtarësimit ", Bruksel: COM (2007) 378 final, 27 qershor 2007.

- Raport I komisionit Evropian. "Raporti 25 Vjetor i Komisionit për monitorimin e

zbatimit të Ligjit të Komunitetit", Bruksel: COM (2008) 777/4. 2007.

- Raport I Qeverisë Shqiptare. “Raporti i Progresit për Zbatimin e Strategjisë Kombëtare

për Zhvillimin Social-Ekonomik”, Tiranë, Nëntor, 2003.

- Raporti I Grupit Punues për Ballkanin Perëndimor nr.5379 / 99. “Marrëdhëniet me

vendet e Ballkanit Perëndimor: Raporti i përkohshëm për punë në lidhje me ndihmën për

rindërtim të ish-Jugosllavisë, në mënyrë të veçantë në lidhje me Kosovën dhe të hartojnë

konkluzione të Këshillit.” 19 shkurt 1999.

- Raporti I Grupit Punues për Ballkanin Perëndimor nr.6035 / 99. “Marrëdhëniet me

vendet e Ballkanit Perëndimor: Raporti i përkohshëm për punë në lidhje me ndihmën për

rindërtim të ish-Jugosllavisë, në mënyrë të veçantë në lidhje me Kosovën dhe

informacion mbi elementet e sugjeruara për 22 Konkluzionet”, 16 shkurt 1999.

- Raporti i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin. “Përgjigje dhënë eurodeputeti

Yannis Roubatis nga Z. Van den Broek në emër të Komisionit”, 17 dhjetor 1996.

- Raporti i përgatitur për Sekretariatin APEC. “Efektet ekonomike të masave të zgjedhura

për Lehtësimin e Tregtisë në Planin e Veprimit”, Agjencia e Planifikimit Ekonomik

(1997) Japoni.

- Raporti i Progresit. “Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore mbi Tregtinë

Liberalizimin dhe Lehtesimin”, Bruksel, Maj 2005.

173

- Raporti Vjetor i Tregtisë së Jashtme. Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare,

Tirane (vite të ndryshme).

- Raporti Vjetor PHARE. “Duke u përgatitur për një familje të madhe evropiane”.

PHARE, PAPID IP / 95/1018, 21 shtator 1995.

- Raporti Vjetor, Drejtoria Shqiptare e Përgjithshme e Standardizimit. 2005, Tirana

-Börzel, Tanja A. Mos-Pajtueshmëria në Bashkimin Evropian. Patidologji ose produkt i

Statistikave? “Gazeta Evropiane e Politikave Publike (5): F. 803-24. 2001.

-Brenton, P., Sheehy, J., dhe Vancauteren, M. "Barrierat Teknike në Tregti në Bashkimin

Evropian", Gazeta e Studimeve të Përbashkëta të Tregut, F.39.2001

-Cooper, C.A. dhe Massel, B.F. "Drejt një Teorie të Përgjithshme të Bashkimit Doganor

për vendet në zhvillim", Gazeta për Ekonomi Politike, F.73. 1965

-Corden, M., "Ekonomitë e shkallës dhe të bashkimit doganor në teori", Gazeta e

Ekonomisë Politike, 80. 1972.

-Elbehri, A. dhe Hertel, T. "Një Analizë krahasuese e marrëveshjeve BE-Marok me

Liberalizimin e Tregtisë multilaterale", Gazeta e Integrimit Ekonomik, F.21. 2006

-Emmert, Frank "Reforma Administrative dhe Gjykatës në Evropën Qendrore dhe

Lindore", Ligji Europian Gazeta 9 (3): F.288-315. 2003

-Epstein, Rachel A. "Konteksti social i kushtëzimit: ndërkombëtarizimi i financave në

Evropën postkomuniste", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F.880-98. 2008

-Epstein, Rachel A. dhe Sedelmeier, Ulrich "Përtej kushtëzimit: institucionet

ndërkombëtare në Evropë post- zgjerimit", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6):

F.795-805. 2008

-FIAS Surveys. “Klima e Investimeve në Shqipëri.” Survey2005.

-Harrison, G., Rutherford, T., dhe Tarr, D. "Rritja e konkurrencës dhe Kompletimi i

Tregut në Bashkimin Evropian: Efektet statike dhe të qëndrueshme të Shtetit", Gazeta e

Integrimit Ekonomik, F.11. 1996

-Hertel, T., Walmsley, T. dhe Itakura, K. “Efektet dinamike të Marrëveshjes "New Age"

Tregti e Lirë në mes Japonisë dhe Singaporit”, Gazeta e integrimit ekonomik, Dhjetor

2001

-Johnson, J. "Mbetjet e kushtëzimit: Zgjerimi I lëkundur i Eurozonës", Gazeta e

Politikave Publike Evropiane 15 (6): F.826-41. 2008.

-Lavenex, S "Një perspektivë Qeverisjeje e Fqinjësisë Evropiane: Integrimi përtej

Kushtëzimit?” Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 938-55. 2008

-Raport I Bankës Botërore. “Marrja e Tranzicionit për të gjithë: Varfëria dhe pabarazia

174

në Evropë dhe Azinë Qendrore”, Banka Botërore, Washington, DC, Gusht 2000.

-Raport I BERZH, “Raporti i Tranzicionit”, London (vite të ndryshme).

-Raport I FMN, “Shqipëria: Vlerësimi i Raportit të Uljes së Varfërisë”, Strategy Paper

Vjetor I Progresit, FMN, Washington, DC (vite të ndryshme).

-Raport I Komisioni Evropian. “Propozim për një Vendim të Këshillit mbi parimet,

prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në Partneritetin Evropian me Shqipërinë”, Bruksel,

2004.

-Raport I Komisionit Australian të Industrisë. “Ndikimi i angazhimit Tregtisë së Lirë

APEC, AIC”, Canberra, 1995.

-Raport I Komisionit Evropian. "Komunikimi nga Komisioni. Raporti i Monitorimit mbi

gjendjen e gatishmërisë për anëtarësim në BE të Bullgarisë dhe Rumanisë ", Bruksel:

COM (2006) 549 final, më 26 Shtator 2006.

-Raport I Komisionit Evropian. “Aksesi në tregjet sektoriale dhe tregtisë, barrierat me

bazat e të dhënave”. 2005.

-Raport I Komisionit Evropian. “Ballkani Perëndimor në Tranzicion”, Bruksel, janar

2004.

-Raport I Komisionit Evropian. “Procesi i Stabilizim-Asociimit për Evropën

Juglindore”. Bruksel. (vite të ndryshme)

-Raport I komisionit Evropian. “Të dhënat mbi tregun e brendshëm Nr 16”, Bruksel,

korrik 2007.

-Raport I Komitetit të Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin. “Deklaratë

Ministeriale për Efiçiencën e Tregtisë”, UNCTAD, Geneva, 1994.

-Raport I Qeverisë Shqiptare. “Strategjia Kombëtare për Zhvillimin Social-Ekonomik”.

Tiranë, 2001.

-Robinson, S. dhe Thierfelder, K. "Liberalizimi i tregtisë dhe integrimi rajonal”. Gazeta

Australiane bujqësore dhe Ekonomisë së Burimeve, F.46. 2002

-Sasse, G "Politika e kushtëzimit të BE-së: norma e mbrojtjes së pakicave gjatë dhe pas

anëtarësimit në BE", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 842-60. 2008

-Schimmelfennig, F. "Kushtëzimi i BE-së dhe aderimi politik pas zgjerimit të vitit 2004:

qëndrueshmëria dhe efektiviteti", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 918-

37. 2008.

-Schimmelfennig, F. dhe Sedelmeier, U. "Qeverisja me kushtëzim: Transferimi nga

rregullat e BE-së për vendet kandidate të Europës Qendrore dhe Lindore", Gazeta e

Politikave Publike Evropiane 11 (4): F. 661 - 79. 2004.

175

III- Rregullore

- COREPER Nr 5993/00 Ballkani Perëndimor. “Konkluzionet e Këshillit të hartuara.

Shënim nga Presidenca (dokument i brendshëm)” Bruksel, 8 shkurt 2000.

- COREPER nr. 10194/99. “Marrëdhëniet me vendet e Ballkanit Perëndimor: Propozimi

i Komisionit për një Rregullorja e Këshillit (KE) ndryshimin e Rregullores (EC) Nr

1628/96 në lidhje për të ndihmuar për Bosnje-Hercegovinën, Kroacinë, Republikën

Federale të Jugosllavisë dhe ish Republikës Jugosllave e Maqedonisë dhe ngritjen e një

Agjencinë evropiane për Rindërtim.” 16 korrik 1999.

- COREPER nr. 12784/99. “Ballkani Perëndimor: hartimin e konkluzioneve të

Këshillit.” 10 nëntor 1999.

- Grupi i Punës për Rajonin e Ballkanit Perëndimor no.14061 / 99. “Rajoni Ballkanin

Perëndimor: marrëveshjet autonome preferenciale për 2000-2001.” 15 dhjetor 1999.

- Grupi Punues për Ballkanin Perëndimor no.10119 / 2/99. “Në Ballkanin Perëndimor.”

14 Korrik 1999.

- Grupi Punues për Ballkanin Perëndimor nr.8617 / 99. “Ballkani Perëndimor:

Komunikimi nga Komisioni në marrëdhëniet e ardhshme me vendet e Evropës

Juglindore.” 26 maj 1999.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Deklarata e BE-së në Këshillin e Zbatimit të

Paqes (PIC).” 22 maj 2000.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor: Kosovë,

RFJ, Mali i Zi, Shqipëria, Bosnje-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Bullgaria /

Rumania, Paktin e Stabilitetit.” 19 Korrik 1999.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor.” 13

shtator 1999.


shkurt 2000.


mars 2000.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi situatën në Ballkanin

Perëndimor.” 6 dhjetor 1999.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Marrëdhëniet e jashtme.” 14 prill 2003.

- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Marrëdhëniet e jashtme.” 16 qershor 2003.

- Paqja dhe stabiliteti në Ballkan. “Përgjigje dhënë nga eurodeputeti Leonie Van Bladel

176

nga Z. Van den Broek në emër të Komisionit”, 24 mars 1998.

- Presidenca e Këshillit të Bashkimit Evropian no.13400 / 99. “Në Ballkanin

Perëndimor: hartimin e konkluzioneve të Këshillit.” 29 nëntor 1999.

- Rregullorja e Këshillit no.1946 / 2005. “Për ndryshimin e Rregullores (EC) Nr

2007/2000 futur masat e veçanta tregtare për vendet dhe territoret që marrin pjesë ose

të lidhura me procesin e Stabilizim Asociimit të Bashkimit Evropian.” 14 nëntor 2005.

- Rregullorja e Këshillit no.2257 / 2004. “Ndryshimin në Rregulloret (EEC) Nr 3906/89,

(KE) Nr 1267/1999, (KE) Nr 1268/1999 dhe (EC) Nr 2666/2000, për të marrë parasysh

statusin e kandidatit të Kroacisë.” 20 dhjetor 2004.

- Rregullorja e Këshillit Nr.2007 / 2000. “Futja e masave të veçanta tregtare për vendet

në tranzicion apo territoret që marrin pjesë në, ose e lidhur me procesin e Stabilizim

Asociimit të BE-së, për ndryshimin e Rregullores (KE) Nr 2820/98, dhe shfuqizuar

Rregulloren (KE) Nr 1763/1999 dhe (EC) No 6/2000.” 18 shtator 2000.

- Rregullorja e Këshillit nr.533 / 2004. “Për krijimin e partneriteteve evropiane, në

kuadër të procesit të stabilizim asociimit.” 22 mars 2004.

- Sekretariati i Përgjithshëm i Këshillit no.9705 / 99. “Propozim për një Vendim të

Këshillit për një garanci të Komunitetit të Bankës Evropiane të Investimeve kundër

humbjeve në kredi për projekte jashtë Komunitetit (Qendrore dhe Lindore dhe Ballkanin

Perëndimor, vendet e Mesdheut, Amerikën Latine dhe Azi, si dhe në Republikën e Afrikës

së Jugut )” 5 korrik 1999.

IV – FJALIME

- Fjala e Komisionerit DP për Zgjerim në Gymnich. “Diskutim mbi Ballkanin

Perëndimor”. Salzburg, 11 mars 2006.

- Fjalim i presidentit José Manuel Barroso dhe komisioneri Olli Rehn për Ballkanin

Perëndimor. “Shënime nga Komisioneri Rehn” 15-18 shkurt 2005.

- FJALIMI / 05/362. “A është zgjerimi i ardhshëm i BE-së në rrezik?” Fjalimi në

Qendrën e Politikave Evropiane, Bruksel, 20 qershor 2005.

- FJALIMI / 05/405. “Europa është e fortë, kur ajo vepron në bashkëpunim”.

Universiteti Humboldt, Berlin 30 qershor 2005.

- FJALIMI /05/20. “Gjendja e shfaqjes: procesi i zgjerimit.” Komiteti i Parlamentit

Evropian të Punëve të Jashtme, Bruksel, 18 janar 2005.

- FJALIMI /05/22. “Për Zgjerimin në evolucionin e Bashkimit Evropian”. Leksion

publik në LSE, Londër, 20 janar 2006.

177

- FJALIMI /05/220. “Progresi në Ballkanin Perëndimor”. Seanca Plenare e Parlamentit

Evropian, Strasburg, 13 prill 2005.

- FJALIMI /05/235. “Hapat e ardhshëm drejt Evropës”. Leksion në Universitetin e

Beogradit, Beograd 18 prill 2005.

- FJALIMI /05/270. “Dimensioni rajonal në integrimin evropian, procesi i

bashkëpunimit të Evropës Juglindore”. Samiti i 8-të Krerëve të Shteteve dhe Qeverive

të vendeve pjesëmarrëse, Bukuresht, 11 maj 2005.

- FJALIMI /05/32. “Vlerat që përcaktojnë Evropën, jo kufijtë”. Fjalim i shoqërisë civile,

Beograd, 24 Janar 2005.

- FJALIMI /05/434. “Ballkani, Evropa dhe pajtimi. - Debate në Universitetin e

Sarajevës”. Sarajevë, 11 korrik 2005.

- FJALIMI /05/592. “Hapat e ardhshëm drejt Evropës”. Leksion në Universitetin e Novi

Sadit, Novi Sad, 11 tetor 2005.

- FJALIMI /05/629. “Nga paqe-ndërtimi të shtet-ndërtimi”. Konferenca "Dhjetë vjecari

i Dejtonit dhe më gjerë", Gjenevë, 20 tetor 2005.

- FJALIMI /05/693. “Paketa e Zgjerimit 2005. -Debatet në Parlamentin Evropian”.

Strasburg, 15 nëntor 2005.

- FJALIMI /05/770. “Marrja e perspektivës së vërtetë evropiane në Ballkan”.

Konferenca "Duke sjellë Ballkanin në udhën evropiane" nga Miqtë e Europës, Bruksel,

8 dhjetor 2005.

- FJALIMI /05/80. “Përtej homogjenitet”. Konferencë në Universitetin e Evropës

Qendrore, Budapest, 9 shkurt 2006.

- FJALIMI /06/112. “Procesi i anëtarësimit në BE, një mjet efektiv i politikës së jashtme

dhe të sigurisë evropiane”. Asambleja Parlamentare e NATO-s, Bruksel, 21 shkurt 2006.

- FJALIMI /06/85. “Zgjerimi i BE dhe Ballkani Perëndimor”. Fakulteti i Drejtësisë i

Universitetit të Lubjanës, Lubjana, 10 shkurt 2006.

- FJALIMI 95-264. “Sfida e zgjerimit”. East-West Institute, Bruksel, 1 dhjetor 1995.

- Fjalimi në seancën plenare të Komitetit të Rajoneve. “Update mbi zgjerimin”. 11 tetor

2006.

-FJALIMI RAPID IP / 93/439 I VAN DEN BROEK, H. “Europa e re dhe mësimet e

historisë”. Fjala në Tilburg University Tilburg, 4 qershor 1993.

178

V- GAZETA

- Gazeta Zyrtare C 135. Përgjigje e Komisionit për pyetjen e shkruar nga nga Otto von

Habsburg (PPE). Vit I papërcaktuar

- Gazeta Zyrtare L 161/68, Rregullorja e Këshillit nr1266 / 1999. Në koordinimin e

ndihmës për vendet aplikante në kuadër të strategjisë së para-anëtarësimit dhe për

ndryshimin e Rregullores (EQL) Nr 3906/89. 21 qershor 1999.

- Gazeta Zyrtare L 343, Marrëveshja ndërmjet Komunitetit Ekonomik Evropian dhe

Republikës së Shqipërisë mbi tregtinë dhe bashkëpunimin tregtar dhe ekonomik. Bruksel,

25 nëntor 1992.

- Gazeta Zyrtare L 375, Rregullorja e Këshillit no3906 / 89. Ndihma ekonomike e disa

vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore. Bruksel, 18 dhjetor 1989.

SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, · PDF fileUNIVERSITETI I...

Documents

Transcript of SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, · PDF fileUNIVERSITETI I...