SHCURTU - SHKURT 2010 DIRECTOR: KRISTO GOCI …shcurtu - shkurt 2010 1 revistÃ ti istorii culturÃ...

1SHCURTU - SHKURT 2010

REVISTÃ TI ISTORII CULTURÃ SHI LIMBÃ ARMÃNIASCÃ

DIRECTOR: KRISTO GOCIEDITOR - CHIEF: SPIRO POCI

PERIODIKE - ANU VI ALI TIPUSERIPERIODIKE - VITI i BOTIMIT VI

GJIROKASTËR - Nr. 31SHCURTU - SHKURT 2010

SUTSATA TI CULTURA ARMÃNIASCÃ

EDITORIALU

Protu oarã armãnjlji siadunarã tu unãcoferentsã puroarmãniascã, cu sigla aConsilu Armãnescu(makedonarmãnjlu).Avia enj, tsi armãnjljinu eara adunatsvãrroarã ashi, cuvreari tu sufultu a lor.Tutuna adunats diallants shi lluc fãribãrãcheti. Aistã radhãboatsia eara unã: Eljarãmãnj adunazvã. Shicoferentsa ahurhi cuzboru puroarmãnescu: “Ghinivinut” shi bitãsi cuzbor puro armãnescu:“Ghini s’n adunãmunapoi. Vai armãnjljiaistã radhã afllarã calati ljinitoru. Nu eananghi ta s’agudeshqeptu shi s’gresht cuboatsia mari. Tsi lucavem faptã shi us’fitsem. Aistu earamotu ali Coferentsi.Dzãcu tsi armãnjljieara practice tu greraa loru tu aistãCoferentsã. Vrem s’nuchirem limba, isturiashi adetili a noasti.Tuts tsi vinãrã dedãrãexperientsa a lor.Grirã veteranjlji tuaestã Coferentsã, grirãnoljã. Tsibunãaducheri. Limbacuratã shi pistritã, ashicum nu aru mvãtsatãdadili shi pãpãnjlji anoci. Coferentsa spusicã, cãndu armãnjljiafllã zborru un cualant, cala ti lucãribuni esti zdifaptã.Aistã Coferentsã earadiparti di mintirashishi xenofobii shi tutmesaju a lje ashi eara.Anu 2010 ni ashtiaptãcu Congresu aarmãnjlu. Stãmãria cuadunara tuMoscopole. Eljarmãniami! Tsi dzãlimushati ljin.

DAIMA DEADUN !VREARI SHI AKICÃSEARI TI IDENTITATEA SH UNITATEA ARMÃNJILOR DIT BALCANU!

Tu 12 di Andreu si tsãnu Curciau protu Coferentsã a Consilu Armãnescu (makedonarmãnjlu). Lloarã parti mulltiSutsati, memburi tu C.A. shi nafoarã di C.A. dit Arbinishii, Gãrtsii, Bulgarii, Rumanii, Fyrom, Frantsã shi Ghermanii. DiEladha ni tinjãsirã cu vineara a loru Presidentu a Sutsatãlu armãnjlu di Eladha domnu Kostas Adam, Vicepresidentudomnu Yoanis Kokonis shi Prefectu ali Yanini domnu Alecos Cahrimani. Eara protu oarã tsi lo parti tutã media armãniascã.Coferentsa gri cu limba armãniascã, cu mulltã vreari, ma cu diversi tu mindueri. Eara unã Coferentsã fãri dictatu, cuzborru libero. Cu vreari ti Patridha a noastã a tsa vechia, Makedonia Anticã, ma bunj citadenj tu statuli tsi bãnãm azã. Tutsatselj tsi grirã eara cu idea cã noi nu himu minoritats tu Patridha a noastã, Makedonii, (azã tu Gãrtsii, FYROM shi Albanii).Nafoarã di aistã Patridhã, arãmãnjlji poati s’ibã minoritats. Consilu Armãnescu nu fatsi dictat pi sutsati, ma caftã ma multãvreari ti limba shi isturia a noastã. Cãftãm cala cum s’li apãrim aisti mushutets, tsi ni aru allãsatã stãrpapãnjã a noci. TuCoferentsã tsãnurã zboru ma mullts di 30 di ish. Coferentsa si zdikisi cu imnu armãnescu: Pãrãntiascã Dimãndare.

Revista si tipusiRevista si tipusiRevista si tipusiRevista si tipusiRevista si tipusicu agiutara alcu agiutara alcu agiutara alcu agiutara alcu agiutara alArben Lena,Arben Lena,Arben Lena,Arben Lena,Arben Lena,Nikola TNikola TNikola TNikola TNikola Tona shiona shiona shiona shiona shidi emigrantu tudi emigrantu tudi emigrantu tudi emigrantu tudi emigrantu tuGrechii Ilia S. PociGrechii Ilia S. PociGrechii Ilia S. PociGrechii Ilia S. PociGrechii Ilia S. Poci

Zboru tsãnut di domnuYani Mantso,Prezidentu a Consililuia Armãnjilor (Consiliula Makedonarmãnjlor)

CoferentsaCoferentsaCoferentsaCoferentsaCoferentsaali uniteatiali uniteatiali uniteatiali uniteatiali uniteati

Ghiini vinitu sh-ghini n-aflãm la aestã andamusi, la protaConferintsa a Consiliului aArmãnjilor ! Easti prota, aestã vas-dzãcã cã dupu ea va s-yinã shialti conferintsi ashi cum CA u aritu mindueari....

PAGINA 4

Zboru tsãnut di domnuArben Lena Prezidentu aSutsatãljei Armãneascã“Mandra-Albania” shivicepresidentu a ConsiluArmãnescu

Unã caliUnã caliUnã caliUnã caliUnã calizdikisã tizdikisã tizdikisã tizdikisã tizdikisã tituts noituts noituts noituts noituts noi

Esti mari harauã, tsi azãaoatsi Curceaua, tsi n-adunãaestã Conferentsã multuimportantã ti tuts noi....

PAGINA 5

ALECU CAHRIMANI –prefectu di Ianina,dit Gãrtsie

VVVVVreari shireari shireari shireari shireari shiachicãseri,achicãseri,achicãseri,achicãseri,achicãseri,ma diversima diversima diversima diversima diversitu mindueritu mindueritu mindueritu mindueritu mindueri

Mi hãrsiiu azã tsi vidzuioaminjilji tsi lji tinjisescu, alapoati s-nu avem idyea mindueri.Vidzui Kiratsa, vidzui Yiani,...

PAGINA 8

Zborru tsãnut di Presidentuali CONVIVENTSI, (Zvitser),domnu ROMEDI ARQVINT

S`himS`himS`himS`himS`himdeaun, tadeaun, tadeaun, tadeaun, tadeaun, tasàgiundzemsàgiundzemsàgiundzemsàgiundzemsàgiundzemaco iu vremaco iu vremaco iu vremaco iu vremaco iu vrem

Hiu hãrios cã hiu cãlisitu laaestã Conferintsã shi vã aduchiratimati di la tuts europeanjiljiti cari avigljarea a limbãljei....

PAGINA 8

2 SHCURTU - SHKURT 2010

KËSHILLI BOTUES:Rrapo KapuraniIlia KuroThanas I. HanxharaManol BashoThoma PuriqiFoto JanoIlia KolonjaArqile Piperi

ART DESIGNER:Telnis Skuqi

ADRESA:Mob: +355 68 22 24 053Tel: +355 42 25 8316Tel: +355 84 269148e-mail:[email protected]

Shtypur nështypshkronjën

“Argjiro”-GjirokastërMob: +355 69 20 62 780

Telnis SkuqiATSH (ATA)

Skena e kinoteatrit “Butrinti” nëqytetin jugor të Sarandës bashkoi sotnë një spektakël të vetëm artin eminoriteteve që bashkëjetojnë nëShqipëri.

Pakicat serbo-malazeze që jetojnë nëShkodër, ato maqedonase që jetojnëbuzë Prespës, greke që jetojnë nëDropullin e Gjirokastrës e Vurgun eSarandës, rome nga Çuka e Sarandës,vllahe nga Korça e Erseka, i mblodhisë bashku “Dita e Kulturës sëMinoriteteve”, një aktivitet i inicuarnga Komiteti Shtetëror i Minoritetevedhe i mbështetur nga Ministria eArsimit dhe Shkencës, Ministria eTurizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sportevedhe kompania AMC.

Së bashku ata përcollën dhe një herëvlerat e përbashkëta kulturore-historike, mesazhet e paqes dheharmonisë ndëretnike, risitë eintegrimit shpirtëror dhe thyerjet ebarrierave rudimentare nacionale nënfrymën e integrimit të përbashkëtrajonal dhe global.

“Minoritetet janë një xhevahir nëkulturën shqiptare”, cilësoi KostandinaBezhani, kryetare e Komitetit Shtetërortë Minoriteteve, duke përshëndeturmbi 170 artistë të pakicave në këtëaktivitet dhe qindra spektatorëve qëkishin mbushur sallën e kinoteatrit“Butrinti”.

Prej vitit 2004, kur është krijuarKomiteti Shtetëror i Minoriteteve, kyinstitucion u është gjendur pranëminoriteteve me politika dhe strategji,tha znj. Bezhani, duke informuar mekëtë rast se konventa e gjuhëveminoritare është duke u ratifikuar,përmes së cilës do të marrin zgjidhje tëplotë të drejtat në fushën e arsimimit.

Më kryesorja, sipas saj, mbetetregjistrimi i popullsisë, në prill 2011,që do të zgjidhë shumë probleme, edhe

pse të drejtat janë individuale dhe jokolektive.

Me anë të këtij regjistrimi, siç ushpreh Bezhani, do të krijohet njëpërfytyrim i saktë se cilat janëminoritetet, sa janë ato dhe cila ështëpërkatësia etnike e ajo fetare e gjithëpopullsisë.

Nënprefekti i Sarandës, GjergjiMano, tha se ai vinte nga një aktivitet itillë i ngjashëm në Igumenicë (Greqi),organizuar për ditën e emigrantëveshqiptarë. Mano ka vërejtur se nëSarandë dhe Delvinë ekzistojnëminoritete dhe qeverisjet vendorekujdesen t’i evidentojnë atokulturalisht. Ai iu referua një axhendeaktivitetesh që do të zhvillohet nëmuajin mars, aktivitete që vënë nëqendër pakicat greke, rome, arumune.

Bardhyl Londo, në emër të MTKRS,vlerësoi se veprimtari të tilla janë tëdomosdoshme, pasi tregojnë nivelin eemancipimit të shoqërisë. “Problemi iintegrimit, është problemi ynë”, ushpreh Londo, duke nënvizuar se“minoritetet shërbejnë si urë lidhësemes qeverisë dhe komuniteteve tëndryshme”. Ai bëri me dije se për herëtë parë MTKRS ka krijuar një sektor qëmerret me kulturën e minoriteteve,ndërkohë që një sektor tjetër merret mediversitetin fetar, duke treguar se kydikaster e ka fituar këtë dimension të ri.

Arti i minoriteteve në një ditëAktiviteti u hap me potpuri nga

shoqata e pakicave serbo-malazeze

Minoritetet, një xhevahirnë kulturën shqiptareZhvillohet në Sarandë “Dita e Kulturës së Minoriteteve”

MINORITETILI, UN GEVAHIR TU CULTURA ARBINISHIASCÃ

Tu 24 di Yinaru 2010, tu politia Saranda ali Arbinishii, Komitetu diMinoritati ali Arbinishii, tsi si spindzurã di Primu Ministãr, organizarãun spectacãl cu 5 minoritati tsi biniadzã tu Arbinishii: Gretsljã, armãnjlji,machedonski, serbo-malazeznjã shi rominjljã (tsiganjlji) . Programu tiarmãnj si cumandusi di domnu Kristo Goci. El cu un costum armãnescu,cu cãnticu armãnescu, diadun cu fetili, sculã mproastã unã salã di 200 diish. Noi spusum tu aestu activitetu cultura a noastã, cãntitsli a noasti shigrera a noastã armãniascã dultsi ca njeri, tsi nar alãsatã pãpãnjã a noci.

Lja tsi scrirã aghensia ti hãbãr ATSH ali Arbinishii (di corespodentu aljie Telnis Skuchi) ti aestu activitetu: “Spektakli u përmbyll me këngët dhevallet vllehe, një tjetër stil dhe tonalitet ngyrash në kostume, por edhe në tematikë.Kristo Goxhi, i njohur si përfaqësues i arumunëve ishte solist i grupit. I veshurme kostumin karakteristik dhe duke mbajtur në dorë një shkop të gdhendur, aisolli në gjuhën arumune një këngë baritore plot kolorit nga jeta e komunitetivlleh”

Pi armãniascã: Spectaclu si kisi cu cãntitsi shi giocãri armãneshti, unaltu stil shi multi hromi tu costumi, ma shi cu unã tematicã. Kristo Goci,cãnãscut ca reprezentatu a armãnjlu, eara solistu a grupu. Allãxit cu costumcaracteristicu, cu un cãrrig adãrat tu mãnã, adusi tu limba armãniascã uncãntuc picurarescu, plinã di coloritu di bana a armãnjlu.

“Moraca-Rozafa”, e ardhur ngaShkodra, që u prezantua kryetari i sajPavlo Jakoja. Këngët dhe vallet tipiketë folklorit të kësaj pakice që jeton nëveriun e Shqipërisë, tingëlluan sa tëveçanta aq edhe të njohura dhe uduartrokitën nga spektatorët epranishëm. Grupi “Prespa” i pakicavemaqedonase u paraqit me tre çiftevalltarësh, me veshjet karakteristikedhe me këngëtarë që përcollën krijimetburimore, pa shoqërimin e asnjëinstrumenti.

Foto Nikolla, një përfaqësues iminoritetit maqedonas dhe në

Komitetin Shtetëror të Minoriteteve,thotë se ajo çfarë kjo pakicë etno-kulturore i solli Sarandës në “Ditën eMinoriteteve”, është edhe një tufëlibrash dygjuhëshe, maqedonisht-shqip, që prezanton historinë dheaktualitetin e kësaj pakice në Shqipëri.

Pas tyre, u ngjitën në skenëkëngëtarët dhe vallëtarët e ardhur ngakrahina e Dropullit. Atmosferë tëgëzueshme solli për spektatorët valljae shtatë djemve të vegjël, vallja mitikee Kostandinit dhe Dhoqinës, etj. Pjesëe tyre u bë dhe grupi i valltarëve tëardhur nga Livadhjaja e Sarandës. Nuke kanë ndarë veten nga ky spektakël astë moshuarit, që i kanë shtuarprogramit të minoritetit grek meloditëe polifonisë burimore. Spektatorëtpërcollën me duartrokitje edhe grupine pakicave rome, që u dallua për ritmedhe këngë tipike të këtij komuniteti ngafshati Çukë i Sarandës.

Spektakli u përmbyll me këngët dhevallet vllehe, një tjetër stil dhe tonalitetngyrash në kostume, por edhe nëtematikë. Kristo Goxhi, i njohur sipërfaqësues i arumunëve ishte solist igrupit. I veshur me kostuminkarakteristik dhe duke mbajtur në dorënjë shkop të gdhendur, ai solli nëgjuhën arumune një këngë baritore plotkolorit nga jeta e komuniteti vlleh.


CONFERINTSAA CONSILIULUI ARMANJLOR,CURCEAUA, ARBINISHIE

Di: Tashcu LalaSpiro Poci

Ashi cum sã shtii dit mass-media armãneascã sh numash, tu Andreu 2009

Consiliului Armãnescu, prezidentuIani Mantsu cu scamnulMoscopolea, tu Arbinushie bãgã tuplan ta s-ndreagã unã andamusi dimoeabets tu lucru deadun, tsi va s-dzãcã un dialog anamisa di tutisutsatili armãneshtsã dit Balcani.Cu aestã minduita nchisi ConsiliulArmãnjlor nica sh’ma multu, aveabagata tu minti s-tsãnã un CongresInternatsional cu tuti sutsatiliarmãneshtsã dit Balcani sumapanghiul a Consiliului ali Evropãtsi umplea 50 di anj di lathimiljiuseari. Ma, di furnja cãprezidentul ali Comisie Europeanãdl. Louis Maria de Puig u-aveaaghenda di lucru mplinã atsealidzãli shi nu putea ta s-yinã,Consiliul Armãnescu lu-amãnãaestu Congres ta s-tsãnã tu 2010 shinkisi cu plan ta s-li cãliseascã tutisutsatili shi mass-media armãnescãdit Balcani la aestã Conferintsã tsiu hãbãrisi di cu kiro tu 12 di Andreu2009 Curceaua, tu Arbinushie.

Ashi cum spunea tu unã cartielectronicã poeta Kira IorgoveanuMantsu dit Germania: “La aestaconferentsâ furâ acljimati TUTIsutsatili armâneshtsâ, acâ shtimu câari dheafurauâ di minduerianamisa di eali…S-vru, trâ protaoarâ, unu dialogu, unâ cânushtearianamisa di noi… CA nu vru s-ampartâ armânamea tu dauatâbâbii: bunj sh-arãi! Atselji carifumu aclo, putemu s-dzâtsemu cafu ghini câ n-adunãmu câtu mamultsâ. Unitatea nu s-fatsi fârâdialogu, farâ alâxeari di mindueri,fârâ vreari sh-tinjiseari...

N-ampârtsâ isturia, ama noiavemu tora borgea s-lucrãmu trâunitatea armânamiljei.”

REPORTAJ

...ama nu fu ashi, nu s-apruke cuVREARI (di niscãnti sutsati tsi nueara viniti) vahi ari oarã tu yinitorta s-hibã deadun la idyea measã tiunã moeabeti deadun tuti sutsatiliarmãneshtsã cari tsi s-hibãminduita shi turlia ti cum sã u tsãnãtu banã limba shi cultura

armãneascã - IDENTITATEAARMANEASCA ! Tu aestã noimãcum easti cãnãscut sh-dit interviulutsi lu-avum cu domnul Iani Mantsu,prezidentul a CA, cu unã stãmãnãma ninti di Conferintsa diCurceaua, eara cãlisiti la aestãconferintsã cama di 60 di sutsati

armãneshtsã ditu arada alushtoratseali tsi suntu nyrãpsiti tu CA shialanti tsi nica nu s-nyrãpsira... nicashi alanti sutsati armãneshtsã(congresishtsãlj di Tirana) tsi nusuntu pi idyea mindueari ama nueara viniti la Conferintsã.

Tu idyea noimã tu unã moeabeticu dr. Aurel Papari, prezidentul aFundatsiiljei Cultural-Shtiintsificã“Andrei Shaguna” di Custantsa,Romãnia nvitsãm cã nu aprukecãlisearea shi spunea cã nu va s-ljaparti la aestã conferintsa acã ConsiliulArmãnescu lã avea pitricutã di cukiro cãlisearea prit Societatea diCultura Macedoromânã la tuti alantisutsati (congresishtsãlji di Tirana).

Coferentsa u zdikisi Prezidentua Sutsatãljei Armãneascã “Mandra-Albania” shi vicepresidentu aConsilu Armãnescu, domnu ArbenLena: “Aestã Conferintsã easti tas-nã avdzãm anamisa di noi, s-nãavdzãm un alantu ti tuti problemilitsi li-avem”.


Tinjisits oaspits, tinjisits sh-durutsarmãnj!

Ghiini vinitu sh-ghini n-aflãm la aestãandamusi, la prota Conferintsa aConsiliului a Armãnjilor !

Easti prota, aestã va s-dzãcã cã dupuea va s-yinã shi alti conferintsi ashi cumCA u ari tu mindueari ti programa diyinitor.

Tu ahurhitã, tu numa a CA voi s-vãhãristusescu prota a vauã ti copuslu tsilu-adrat tra s-yinits la aestã Conferintsã.

Cum ghini shtits multsã di voi, dithãbãrli tsi Biroulu di Cumãnduseari aConsiliului a Armãnjilor li siligheashtiprit Buletinili Informativi cãtã mass-media armãneascã dzuua di adzã earaminduitã s-hibã un Congres Internatsionla Armãnjilor tsi lipsea s-hibã andreptuTirana.

Congres tsi lipsea s-hibã andreptudeadun sh-cu alti organizatsiunjinternatsionali cum easti Conviventza,FUEN, cãta cum sh-cu andrupamintul dila Consiliului ali Evropã.

Maxus prezidentul di la Consiliul aliEvropã sh-aspusi vrearea tra s-dishcljidãaestu Congres, ama ti itia cã tu aghendadi lucru a prezidentului Lluis Maria dePuig di la Consiliul ali Evropã diStrasbourg vinirã niscãnti alãxeri tu aestãaghendã sh-nu putu s-lja parti la aestucongres sh-noi nu vream s-andridzem uncongres tamam fãrã atsel om cari adrã un

Zboru tsãnut di domnu Yani Mantso, Prezidentu aConsililui a Armãnjilor (Consiliul a Makedonarmãnjlor)

Coferentsa ali uniteatiraportu shi lucrã multu ti armãnami laamintarea a Dimãndariljei 1333 ti limbash’cultura armãneascã, di Strassbourg dila Consiliul ali Evropã tsi inshi 1997.

Aestu Congres di cari vã spuneam sh-cari fãrã di altã lipseashti s-lu andridzemprindi s-ascoatã tu migdani unitatea-aarmãnjlor di iusido.

A s-hibã cã armãnjlji furã ampãrtsãtsdi isturie sh-bãnarã sh’bãneadzãampãrtsãts di dzãts di anj sh’cama multunoi vream s-ascutem tu migdani cu aestucongres cã him deadun.

Atsea tsi noi vrem s-aspunem axenjilor tsi va s-hibã cãlisits la aestucongres.

Easti atsea tsi adzã vrem s-duchimdeadun aoa tinjisits sh-duruts armãnj.

Ti aestu scupo, acljmãm la aestãconferintsã tuti sutsatili armãneshtsã diiutsido, cama di 70 fãrã s-lom tu isapiminduearea andicra di problematicaarmãneascã. Vrem s-nã cunushtem. S-nãcunushtem minduearea un-alantu, s-nãcunushtem dukearea un-alantu. Shi nudip tu soni vrem s-anvitsãm desi putemdeadun s-anchisim pi unã cali, pi idyeacali, sh-ti idyiul scupo. Cari easti scupolu? Vrem s-amintãm pricunushtearea-aalushtui popul vecljiu cama di 2000 di anjtsi ari zãrtsina tu dauã culturi tsi adzãdefinescu Europa, cultura elinã sh-cultura latinã. Cari him noi ? Di iu himnoi sh-di cãndu him noi dzãtsea un sots

di a nostu ? Suntu dealihea ndauãntribãri, ama suntu ntribãri tsi multufrimitã mintea a bãrnurilor dit anjilji ditsoni sh’nu mash a tinirlor. S-hibã aestãcãftari, aestã antribari, unã crizã diidentitati ? Naca easti aestã cãftari un hirtsi s-azvoami dit dukearea individualã ?Andamusea di adzã, vruts armãnj vrems-hibã un semnu ti unitatea-a armãnjilor,cari caftã aestã pricunushteari di populvecljiu, autohton cu limba sh-cultura a luiahoryea.

Nu mata putem sã strãxim s-videmcum unitatea a nostã easti mãtsinatã, eastianchidicatã di sinferi di tsercljiuriultranatsionalisti dit tuti craturli iubãneadzã armãnamea. Tsercljiuri tsi nicasuntu sclayi a unãljei ideologhii tsiascãpitã di multu. Tsi easti identitatea ?Identitatea fãr di altã nu easti unãpricunushteari icã unã tsertificari carilipseashti s-astrãxeascã unã vulã icã unsimnãtor di la unã academie. Identitateaeasti dukeari. Identitatea cafi om arindreptul s1-shi dz1cã cã easti atsea tsi eldukeashti. Ti atsea identitatea eastidukeari shi aestã dukeari lipseashti s-hibã tinjisitã. Aestã vruts armãnj eastinoima evropeanã di adzã. Sh’tu aestãnoimã sh-cu aestã noimã aoa sh’patru anjs-timiljiusi aestu Consiliu, cari adzã tiprota oarã s-hrseashti s-nã aflãm deadunadzã.

S-vã am hãrioshi !


Tinjisits surori sh-fratsarmãnj !

Esti mari harauã, tsi azãaoatsi Curceaua, tsi n-adunãaestã Conferentsã multuimportantã ti tuts noi.Tuaestã conferintsã ashi cum uavem ndreapta ma lja parti tutsreprezentativi, ma semnificativ acomunitatiljei a noastri tu tuticraturli di Balcan. Ta s-nu zburãsccama multu ti CA cãtse dl. Ianish’Caracota li dzãsirã atseali…sigura ma a zburãsc cama multucatandisea a Armãnjilor ditArbinishie.Armãnjilji tu Arbinishielucrarã mult deadun cu alantsã fratsdi alanti craturi di ndridzerli shilucrarea a Consiliului-a Armãnjilor.Pãnã tora easti ndreaptã shi eastisculatã Consiliul ca unã institutsieinternatsijnalã iu s-aflã ndreptãta sãzburascã shi s-dzãcã minduearea-alor tuts armãnjilji. Ashi cum si shtiish-dit ?istorie/…noi armãnjiljiavem futã tutã bana a noastã unpopul tsi ari bãnatã tu pace cu alantipopuli dit Balcani.Avem futã unãsimnãturã sh-unã ligãturã tistabilitati sh-ti … anamisa di populialantsã tsi ari bãnatã deadun cu noi.Consiliul Armãnjilor ari lucrucãftãrli a armãnjilor tsi suntdiferenti la craturli iu elj bãneadzã.Ashitsi cãftãrli tsi pot u s-aibãarmãnjilji tu un crat nu suntobligatorii ti armãnjilji tsi bãneadzãtu alants craturi. Ashi sh-noiarmãnjilji dit Arbinushie avematseali puncturi tsi li avem deaduncu alantsã armãnj, ma avem shiatseali alti cãftari tsi nu li avem cums-aflã la alantsã. Prota u s-u spunemunã catandisi legalã shi realã aarmãnjilor dit Arbinishie.Armãnjilji tu Arbinushie tsi suntcunuscuts di la cratlu arbinesh dila anlu 1999 ca minoritatietnoculturalã shi la Comitetlu aliMinoritatilor shi Etniilor tsi estiaproapea di primlu ministru esti shiun reprezentativ a armãnjilor. Cututã aestã, sh-cu aestãpricunushteri, poti s-dzitsem tsipãnã tora ti limba sh-ti culturaarmãnascã tu Arbinishie nu eastifaptã tsiva. Armãnjilji tu Arbinishienu ari cãftari spetsificã ca minoritatietnicã i ca popul ahoryea tuArbinishie.Armãnjilji tu Arbinishiesunt tu loclu a lor sh-nu pot s-iasãca minoritati tu loclu tsi elj lu-arisculatã.Armãnjilji tu Arbinishiecaftã di la kivernisea a lor ta s-ubagã ashitsi cum veadi shi statutlua lor ca minoritati etnoculturalã. Sh-caft la kivernisea a lor, tsikiverenisea s-aducã Rezolutsia 1333anlu 1997 ali Adunari Parlamentarãa Consiliul a Europãljei ti limba shicultura armãneascã. Pãnã tora cumdzãshu cama ninti nu easti faptulucru ti armãnjilji dit Arbinushiecãtse un steps avem shi noi

armãnjilji. Noi him dispãrtsats tumulti sutsati shi aestu nu easti unfenomen armãnesc, ma esti unfenomen ali sutsati, ali tutã populuarbinesh. Ashi cum noi bãnãm launã realitati arbinezã ashitsi cumnoi him cu aestu popul sh-noi avefapti multi sutsati sh-dupã eljfeatsirã multi partii, multi sutsatish-noi featsim multi sutsati.

Ma iu easti znjia a noastã?Noi nu cã avem aest luc ta s-

fãtsem multi sutsati, noi himputsãnj ta s-nã dispãrtsãm. Noi himmult putsãnj ta s-ieshem tuts cafi uncu mintea a lui. Noi lipseashti s-nãadunãm s-avem unã boatsi ta s-fãtsem atseli cãftãri tsi si va nã li dacratlu a nostu. Unã altã discutsie tsieasti unã discutsie tsi ari camamultu di doi anj tsi esti anamisa diCA esti numa a ConsiliuluiArmãnjilor. Esti unã numã altã tsiesti mult tu zborãli a noasti numaMakedoarmãnjilor. Cãtse noi tuArbinushie nu him simfunj cunuma cu alãxerea ali numi di laConsiliul Armãnjilor tu ConsiliulMakedoarmãnjilor. Di la statutlu anost aliniatlu 7 punctul 1 noi u-avem scriatã multu pstritã cãoriginea a nostã ca armãnj estiMakedonia, Thesalia shiEpirlu.Cum putem s-ni ligãm mashdi un loc cãnd la statutlu a nostu uavem scriatã sh’Thesalia shi Epirlu?Alantã problemã easti problemãjuridicã. Noi tuti andrupãrli anoasti, tuti cãftarli a noasti li ftsemdupu Rezolutsia 1333 a Consiliu aliEuropi shi Rezolutsia nipricunoashti ca armãnj. Aoasti u s-avem un alt (?handicap legal tsi vas-ni aspargã lucurlu la cãftãrli a

noasti. Nu putem camakedonarmãn s-cãftãm ndriptatsiti armãnj. Un spetsificã, tsi esti multspetsificã ti noi ti Arbinishie esti tsidiunãoarã cu termenlumakedoarmãn multi clishee va siscoalã shi diunãoarã va s-ni avemcu nãulu stat tsi easti Makedonia(FYROM). Shi cama importantãeasti unitatea a ConsiliuluiAarmãnjilor. Tuti aesti ti aestãnumã ari adusã mult discutsii sh-multi mpãrtsãturi.Vrem ta s-fãtsems-nã adunãm s-him deadun.Iutsidotsi ni cunushtem inshim cu unãnumã: Armãnj. Iutsido iu inshimun-alantu cãndu stãtem/nicunushtem cu unã numã: rrãmãnj,armãnj, rrãmãnj. Shi, ni pistusesc tsiaestã numã va s-aducã vãrãgheafurauã di noi. Ti aestu lucrupistipsesc tsi easti multu camaghini, tsi nu putem sã zburãm mashnoi, ma prindi s-aibã unã cama maridiscutsie, prindi s-facãcama maridiscutsie, prindi s-avdzãm camamults oaminj, prindi s-lj-avdzãmtuts shi s-videm cari easti camabunã. Tora s-tritsem ninga unã oarãla armãnjilji dit Arbinishiesh’cãftarea a lor sh-cum putem noita s-li ndridzem aesti cãftari.Prota,prota sh-prota di tut atseasimnãturã tsi nã aleadzi noi dialanti populi tsi bãneadzãã deaduncu noi nu easti nu esti tsiva dip, maesti mash limba a noastã, mashlimba ni aleadzi di alantsã. Ma s-inshim nafoarã shi zburãmlimbili… noi armãneshtili, alantsãlimbili a lor, canã nu va nã spunãcãtse inshim armãnj. Vãrnu nu vas-dzãcã cãtse aeshtsã suntarmãnjilji. Ti aest lucru cã armãnjilji

di Arbinishie va s-caftã lakivernisea arbineshã ashitsicum este nomurli aoatsi, tuunã pãzari iu sunt 35 dicilimanj armãnj poati sidishcljidã unã sculiearmãneascã. Aestã easti

niheamã ti ndridzeri maca tupãzãrili iu ari multsã armãnj poatisi-ndreagã.Aesti initsiativã tsi va tas-hibã paralel sh-cu unã altãinitsiativã cãtse aestã sculie tsi cundriptati ndridzem vrea vivliulu,vrea abecedarlu, cari poati si si-ndreagã, mash di catedrili sh-diprofesorli. Ti aestã noi pistipsim tsicãftãm la kivernisea a noastã ta s-lom catedrã pi limba armãnã tuatseali pãzari iu ari multsã armãnjcum esti Curceauã, Argirocastru shiAvlona. Tu aesti pãzari ariuniversiteti publicã. Sh-tu aestiuniversiteti publicã cratlu a nostuprindi scoalã catedrã ti limbaarmãnã. Ashi videm ta s-avem sh-ominj ta s-ndreagã vivleaurli ta s-ndreagã abetsedarili pi limbaarmãneascã. Unã altã cãftari tsiavem noi ti la cratlu a nost estiaprukerarea ali cultura armãneascã.Ti aest lucru noi va s-cãftãm lakivernisea a noastã tsi la televiziastatalã tsi esti Tirana s-aibã unãoarãtu stãmãnã unã disã di sihatiprogram pi limba armãneascã.Ashitsi cum shtim mash di fimiridzlia statali tsentrali tsi iesti Tirana tsisunt shi televizii locali publicã cumesti Curceaua shi Argirocastra.Aoatsi esti unã cãftari multu loghicãtsi si scotã redactsii cu doi trei inshicari u s-facã emisii pi limbaarmãneascã shi aesti redactsii potus-lucreadzã sh-cu alanti redactsiiarmãnjilor cu alanti craturi ta s-dainformari, programi la un alant shis-aibã la aesti pãzãri Curceauã shiArgirocastru s-aibã cafi dzuuã cãtidisã di sihati programi pi limbaarmãneascã.Unã altã cãftari tsi u s-pitritsem la kivernisea a noastrãeasti tsi kivernisea s-da finantsari tiefemerida armãneascã“Fãrsherotlu” tsi esti dearihinaefemerida tsi scrii atsea tsi s-va tiarmãnji, esti unã efemeridã ligatã cuproblema armãnã shi easti oficialunã efemeridã tsi ari suportul aConsiliului Aarmãnjilor.Unã altãproblemã esti shi museumlu. Unmuseum ti cultura armãneascã.Multi obiecti etnoculturali tsi suntarmãnjilor tora sunt pi magzinili/mayãziili a cratlui arbinesh. Nu estinitsi/nicã expozati tsi sunt (n)chisiaclotsi nu ari iu s-li ducã sh-nu aritsi s-li facã. Ti aestã noi va s-cãftãmta si scoalã un muzeu ti un pavion ticultura armãneascã, un pavionetnocultural tsi poati si scoalã multughini i Moscopole i Curceauã iu suntdati …simnãturã ti culturaarmãneascã....

continueshti tu pagina 6

Zboru tsãnut di domnu Arben Lena Prezidentu a Sutsatãljei Armãneascã“Mandra-Albania” shi vicepresidentu a Consilu Armãnescu

Unã cali zdikisã ti tuts noi


...Unã altã problemãmultu specificã tiarmãnjilji tu Arbini-shie esti despropiarealor tu Mailu la anlu1947 di la cratluarbinesh cu un nomspetsial, cu un nomspetsific la Mai 1947cratlu arbinesh ari loatãdi la armãnj di la tutsarmãnj tutã averea tsiavea adratã nãshi. Pãnãtora, cratlu arbineshpoati s-aibã faptã dzatsinjilji di nomuri sh-pãnãtora cratlu arbinesh nuari dzãsã unãoarã ta s-pricunoashcã sh-ta s-utoarnã shi s-u da aarmãnjlu avera a loru,atsea avem ananghi…Sh-tora ari scoasã multinomuri… atsea tsiavea, ma ti armãnj nuari datã tsiva. Conformali Constituti aliArbinishie shi anomurlor tsi sunt tuArbinishie. A s-lomunã initsiativã ta s-cãftãm di la kiverniseadi Arbinishie ta s-pricunoashcã aveareaarmãnjilor cãtse ei sunttuti cãrtsãli tsi elj suntexpropriat shi s-u dacompensari a tutsarmãnjilor tsi u eastiloat averea la 1947. S-dzãtsem pistipsesc cãaesti sunt niscãntiproblemi, problemi aarmãnjilor nu mash tuArbinishie ma sh-tu tutBalcanlu iu suntsh’ninga cama mult mata s-nu zburãm mult as-pistipsesc tsi ma ghinieasti ta s-ahurhim s-fãtsem niscãnti lucrinjits. Deapoia di laatseali lucãrli njits s-fãtsem shi atsealilucãrli mãri. La s-hibãaestã conferintsã unãnkisitã barim ti tutsarmãnjilji, ti tutsarmãnjilji tsi bãneadzãtu Balcanlu sh-nafoarãdi nãs.

Haristo multu diascultarea a noastã!

S - b ã n e a d z ãarmãnamea !

Unã calizdikisã tituts noi

Të nderuar Zonja dhe zotërinj,Të dashur motra dhe vëllezër,Është një kënqësie e vecantë për të

gjithë ne, që komuniteti ynë ka krijuarnjë arritje të rëndësishme me thirrjen ekësaj Konference.

Aktualisht në këtë Konference keminje pjesmarrje të faktoreve me tërëndësishëm të organizatavepërfaqësuese te vlleheve ne Ballkan,por edhe në nivel internacional.

Si anëtar i komunitetit vllah tëShqipërisë do të përqëndrohem nëveçoritë specifike të këtij komuniteti.

Pjesëmarrja e vllehëve te Shqipërisënë Consiliun Armanjilor, ishte shumëë rëndësishme si ne krijimin e këtijinstitucioni dhe ne aktivitetin epërditshëm te tij. Përfundimisht arrihetqë të krijohet një institucion botëror përpërfaqësimin e vllehëve, i cili mbështetparimet shekullore të vllehëvë, që janebashkëjetesa paqësore me popujt etjerë, me të cilët e ka bashkuar fati ipërbashkët historik dhe qenia faktorbashkimi, paqeje dhe stabiliteti midispopujve të tjerë të Ballkanit.

C.A mbështet kërkesat e vllehëve tëcilat janë specifike për vendet ku atajetojnë.

Kështu që mund të themi sekërkesat e vllehëve që jetojnë nëShqipëri, kanë të përbashkëta dhe tëvecanta në lidhje me kërkesat specifikeqë vllehët mund të kenë në shtetet etjera.

Aktualisht gjendja juridike ekomunitetit vllah në Shqipëri paraqitete tillë.

Ekzekutivi Shqiptar qysh ne vitin1999 i njeh zyrtarisht Vllehët siminoritet etnokultural dhe pranëKomitetit Shtetëror të Minoriteteve dheEtnive është i akredituar dhe njëpërfaqësues i komunitetit vllah.

Pavarësisht kësaj, aktualisht jetojmënë një sistem demokratik, i cili siç dihetshumë mirë, funksionon në bazë tëshumicës së votave, pra në bazë tëshumicës së numrave. Në bazë tëfunksionimit të këtij sistemi dhe tëdrejtat e vllehëve nuk jane respektuarashtu siç duhet. Një shembull i qartëështë fakti se, aktualisht nga shtetishqipëtar nuk është ndërmarrë asnjëhap ligjor, i cili të ketë lidhje meshpronësimin masiv të vllehëve , që kandodhur në muajin Maj të vitit1947.Kjo për asryen shumë të thjeshtë, se shume pak ,ose asnjë prejligjvënësve nuk ka qënë i prekur ngakjo normativë ligjore dhe asnjë prej tyre

nuk ka pasur interes ta hapë këtëçështje. Por kjo tregon dhe njëpërfaqësim të dobët të vllehëve në jetënpolitike shqipëtare dhe në të gjithashkallët e administratës shqiptare.

Kjo gjendje nuk e ka zanafillën tani,por është e trashëguar qysh prej kohëssë sundimit otoman të Shqipërisë dhefatkeqësisht vazhdon dhe sot, përarsyen e thjeshtë, se në Shqipëri nukekzistojnë mekanizmat e duhurdemokratike për përfaqësimin real tëminoriteteve.

Gjendja e shoqatave të vllehëve nëShqiperi, pasqyron në mënyrë identikepanoramën organizative shoqëroreshqiptare.

Për këtë arsye dhe ne si pjesë e këtijpopulli, nuk mund të mosndikoheshim nga krijimi i më shumëse 70 partive të ndryshme politike dhei shumë shoqatave të ndyshme.

Kështu dhe komuniteti vllah ështëi organizuar në një numur tëkonsiderueshëm shoqatash.

Por pavarësisht kësaj shoqatat mëtë rëndësishme të vllehëve tëShqipërisë dhe ato të cilat kanë mëshumë aktivitet, janë bashkuar nëCA,duke e parë këtë si të vetmenzgjidhje për problemin vllah.

Vllehët e Shqipërise nuk kanëkërkesa specifike për minoritetetnik.Ata kërkojnë nga shteti shqiptarrespektimin e statusit të tyre siminoritet etno-kulturor si dherespektimin nga ana e shtetit shqiptartë Rezolutës Nr.1333, të vitit 1997, tëAsamblesë Parlamentare të Këshillit tëEuropës.

Gjithashtu në lidhje me diskutimine emërtimit të CA, vllehët e Shqipërisëmbështesin emërtimin fillestar të këtijConsiliu,i cili deri tani është emërtimizyrtar juridik si Consiliu Armanjilor.

Mendojmë se ndryshimi i emërtimitsi Consiliu Makedon-arman do të ketëimpakte negative në aktivitetin tonë simë poshtë :

1) Neni 7, pika 1 e statutit te CAthekson tepër qartë se vendi jone iorigjinës është Maqedonia,Thessaliadhe Epiri.Kjo nuk le vend për ekuivokeapo interpretime të tjera.

2) Rezoluta Nr.1333, e vitit 1997, eAsamblesë Parlamentare të Këshillit tëEuropës, na njeh si Armanj dhe jo siMakedo-armanj.Kështu që do të keminjë largim nga mbështetja jonë ligjorepër këtë problem.

3) Gjithashtu specifike përShqipërinë , do të jetë krijimi imenjëhershëm i nje klisheje tëdëmshme, e cila do të lidhe vllehët eShqipërisë me shtetin e ri tëMaqedonisë.Kjo klishe shumë lehtëmund të shfrytëzohet nga ato pjesë të

caktuara të shoqërisë të cilave nuk ileverdis prosperiteti i kësaj etnie.

4) Dhe e fundit por më erëndësishmja është , ruajtja e unitetittë CA.Përdorimi i emërtimit Makedo-Arman do të krijoje përcarje në vetëCA, te cilat ne i kemi konstatuar dhegjatë diskutimeve.

Kështu që kërkesat e vllehëve tëShqipërisë do ti rendisja si më poshtë:

1) Ruajtja dhe kutivimi i gjuhësamëtare.

Kjo mund të arrihet duke i kërkuarQeverisë që sipas ligjit ekzistues, atjeku vllehët plotësojnë numrin 35 tëfëmijve të hapet mësimi i gjuhësVllahe.

Por kjo iniciativë duhet të jetëparalel dhe me institucionet të cilat dotë nxjerrin librat në gjuhën vllahe, dhepër këtë arsye ti kërkohet qeverisëshqiptare që të hapen katedra të GjuhësVllahe, në Universitetin Shtetëror tëTiranës, si dhe në Universitetet eKorcës, Gjirokastrës dhe Vlorës, ku kanjë përqindje të konsiderueshme tëpopullsisë vllahe.

2) Ruajtja e KulturësPër këtë qëllim do ti kërkohet

Qeverisë Shqiptare që TelevizioniShtetëror i Tiranës të emetojë në njëprogram special javor aktivitete nëgjuhën Vllahe.

Gjithashtu dhe në televizionetpublike lokale , si ai i Korcës dhe iGjirokastrës të ngrihet një redaksi eKulturës vllahe , e cila të përgatisë dhetransmetojë në menyrë periodike nëkëto radio dhe televiozione publikelokale , programe në gjuhën vllahe.

Të financohet nga ana e shtetitshqiptar botimi i gazetës vllahe“Fërshërotu”, si gazeta merepresentative e vllehëve dhe embeshtetur nga CA.

3- Gjithashtu, paravësishtkarakterik jopolitik qe ka shoqata jonë,ne do të ndërmarrim inciativat eduhura ligjore, mbështur nëKushtetutën e Shqipërisë, që tikërkojmë Parlamentit Shqiptar, tëhartojë dhe miratojë ligjin për njohjendhe kompesimin e pasurive të vllehëvetë sekuestruara në maj të vitit 1947.

Mendoj se ka shumë më tepër se kaqpër të diskutuar për problemin vllah,por le të fillojmë së bashku tërealizojmë disa objektiva të arritshme,të cilat janë për të mirën e komunitetit,për të mirën e vendit tonë dhe tërajonit.

Ju falenderoj per vemendjen tuaj.

Fjala e z. Arben Lena, Presidenti i Unionit Mandra-Albania dhe zv/presidenti IKonsilit (Bashkimit) të Vllehëve

Një rrugë e hapur për të gjithë ne


Doamni shi Domnji tsi avets vinitã didiparti

Domnu Costa Adam shi YoanisKokonis tsi avets vinitã prota oarã la unãadunari oficialã la armãnjlji di Arbinishie.

Vinera al domnu Costa Adam diElada, ti mini esti unã mari simasie.

Aestã va s-dzãcã tsi oaminjilji ni vedshi va ta s-veadã. Esti mult bunã ti noi tsiatseli tsi avem avutã problemi ma ninti,nu li avem azã. Cãtse? Ancã, un mur diBerlin ari cãdzutã ti Evropa, nupistupsesc cã avem noi armãnjlji vãr murdi Berlin ta s-nu nã adukim un di alantu.

Dzãc tsi aestu mur ari cãdzutã sh-tinoi. Evropa si fatsi un crat tsi tu limbaalbanezã noi dzãtsem BE, statili adunatianvãrliga ali Evropi. Cum esti cacoincidentsã, cã tuti craturli a noastri tora,intrã tuti tu Evropa shi România shiVãrgãria shi Makidunia - Skopia shiArbinishia.

Nu ni pati tsiva, him tuts deadun.Videm cã a noasti mindueari, vrem s’lifãtsem fãri replica, ma ditsem cãtse arificiori sh-tiniri tsi greascu limba noastrã.

S-ascultã sh-li ascultã ghini shi liadukeascu tuti tsi lã dzãtsem. Ma esti unãlimbã tsi poati si u tsãnem manclo shi tuaestu loghicã tsi avem putem s-lãdzãtsem a tutãlor shi armãnjlji di Eladãs-adukeascã niheamã ma ghini, tsi aesteasti scupolu a nostu.

Nu vrem s-fitsem tora noi vãrãdeclartion ti eredentisãm shi ta s-agudim,s-arucãm shcãmbi pãnã la Elada. Shtimcã Elada easti prota, easti patridha tsi n-ari data generation, u shtim aestã.

Escu multu simfun cu SecretaruGeneral, tsi li dzãsi aesti zboarã. Ma udzãsi mult musheatã, tsi ancã noi agretslor putem s-grim pi limba a lor, einu poati s-greascã pi limba a noastã.

E aestã easti unã tsi, armãnjlji sãntuelinj, ma sãnt nica ma nclo, avem shi unalt identitetu tsi esti musheat identitet.Ti atsea prindi si u dzãtsem a tutãlor,aestu identit esti un identitet tsi easticama musheat di tsi poati s-hibã tuBalcani. Cã noi ni cunushtem ca oaminjcosmopolits aoatsi tu aesti locuri iubãnãm. Nu him oaminj tsi tuts ni vra. Mani va tuts cãtse nu ni vrem sh-noi un dialantu?Aestu easti lucãrlu…tutishi…alanti

Haristo.A, cu tinjie, cu ljirtari, aoa tu salã ari

vinitã un om, un om tsi ari faptã 28 di anjhapsi.

Aestu om easti un di om macãnãscutsljã la Arbinishie. Avu tihea tas-ira nsurat cu unã armãnã, dzatsi anj,deapoia s-pãrtsã lucuru a lui shi ari doicilimanj, fumeljã cu nãsã. Ari ngrãpsitãmulti ori ti Armãnj. Esti un di scriitorljicama mari di Arbinishie mult cãnãscut,

shi tihea easti tsi azã lu avem aoa nuntrushi esti domnu Kaplan Resul. DomnuKaplan Resuli esti un om academic, arititlul academic shi ari unã vreri mari tinoi, ari ngrãpsitã pãnã tora aproapi didzatsi libri ti noi armãnji shi ahoryea tsiari adratã tu soni, ari unã librã, tsi esti tuStruya, lu-ari alãsatã aclo, pi limbaalbanezã tsi dzãtsi, “Denigrimiantiarmãn”. Cu tinjie mari. Aoa tuArbinishie ta s-nu dzãtsem nãpoizboarãli tsi sãnt dzãsi, Berisha ari loatãcartea a Prezidentu Yani Mantso shi adomnu Nicolachi Caracota shi aripitricutã la Comitetu statal diMinoritãtsli. Mini ashi cum esti multghini cunuscutã escu reprezentantulArmãnjlor di Arbinishie. Elu ari pitircutãhãbari tsi s-mutrim lucurlu armãnjlor. Tsivrea, shi tsi poati s’fitsem.

Cãtse ashi cum shtits kivernisea anoastrã ari mult prosohie shi ari multãatentsia ti locurli s-dzãtsem cata tiEvropa. Cãtse nvitsai cã u s-yinea shiLouis Maria de Puig ashi cum shtits nuputea s-yinea, ca da, dzuua di azã tsihima aoa ma poati s-hibã realitati ta s-yinã dupu vãrã doi trei meshi shi esti unmari simasie ti noi armanjlji tsi yini unãahtari personalitati la noi, ta s-lu avdzãmshi cu tinjie mari ti noi astumtsina…vasi u fãtsem andamusea cu suctses shi s-ni ndridzem…ta s-yinã shi rrãmãnjlji diElada shi tuts istorianjlji tsi vor s-dazborlu a lor ti multi problemi.

Cum adukesc problemili neg totãnash-ma buni, totãna prindi s-nu minduimcã tsi fãtsem?

Fãtsem ti bun, ti armãnj. Nu fãtsemtsiva urut. Dzãtsem cã lucarli nu sunturuti, a ti numa makedonarmãnj tsi earamacedoromãnj shi nu u alãxirã romãnjljicãtse u alãxirã di macedoromãnj… neasila makedonarmãn i la makedon …aestisunt dauã hãbãri tsi li dzãc cã tsi nu suntti fãtseri discutsie tu grup mari, ma avemgrupi di workshop sh’li avem prindi s-lifãtsem discutsie aclo.

Paraexighisi ta s-nu avem avemniadukeri sh-cu armãnjlji di Elada, dzãctsi s-aflãm a nostu zbor, poati s-apufusimsh-vãrã numã ahtari, ma sh-nu ni facãparaixighisi i putem si u tsãnem i nu, tas-nu li fãtsem cum s-fatsi azã numa aliMakidunie cu bulgari. Ti unã numã tiMakidunie si sculã ari 20 anj siampulisesc nu easti numa a voastã\, estinuma ali istorie a noastã.

Tora s-nu ni dzãcã shi a nauã cãtse noidi aclo ari, di aclo va zburãm cu nãshishi s-nu ni facã paraexighisi i poati si utsãnem noi di nafoarã ma s-adukim cunãshi …u avem noi di nafoarã golã nuvoi…

Mini nu shtiu tsi am agãrshitã altã.Haristo tsi mi ascultatu!

Zboru tsãnut di domnu Kristo Goci, Reprezentatu armãnjlu tu chivernisia arbinishiascãshi Presidentu ali Federati Armãnjlu di Arbinishii

Identitetu ma mushat tu Balcan


Kalimera !Mi hãrsiiu azã tsi vidzui

oaminjilji tsi lji tinjisescu, ala poatis-nu avem idyea mindueri. VidzuiKiratsa, vidzui Yiani, di multsã anjtsi vream si-lji vedu. Ala iominduescu aljumtrea. Tu 1769s’asparsi Moscopolea, Korlofikeni(?) ãlj dzãtsem noi tu Eladhã.Fudzirã lumea tu locurli tutish’dusirã tu multi staturi, tsi suntucraturi. Niscãnts armasirã aoa tuArbinushie, altsã s-dusirã Skopia,altsã agiumsirã pãn tu Viena, tutiatseali lucri li au adratã diMuscopoli. Tu 1800 si-sparsiGramustea ot/anda Ali Pasha vreas-lja feata al Hagiu Steryiu tuharemi di Ianina. Fudzirã diatumtsea Yramustea, Linãtopea,Nicolitsa, multi locuri si-asparsirã.Ali Pasha bãgã di si-sparsi multãlumi di Perivoli, di Avdela, di

Sanmarina, s-umplurã multi locurituti dit Makidunie cu alti hoari tsis-adrarã Seres, Prosotsani, MãriliLivãdz, Livadia, Nevesca, multilocuri. Tu 1913 vinirã protslji atseljtsi fudzirã di tu migratsii tu Gãrchii.Atumtsea unã mari cumatã diarmãnjilji di tu Eladã fudzirã, s-dusirã tu Dobrogea, tu Romãnie.Atseali suntu peripetli tuti tsitricurã tu locurli tsi him noi azã s-aflarã armãnjilji tu multi locuri.Armãnjilji sh-cu emburlãchea, cututi s-dusirã tu multi locuri shi ius-dusirã eara protslji nu earatiliftenji.

Ti noi ominjilji tsi him di tuEladã, di tu Pindu, atsel easti cratlutsi suntu armãnjilji shi atsel cratlulu-adrarã armãnjilji cu pãradz shicu sãndzili a lor. Noi di tu Eladãavem statlu sh-limba aestã unvitsãm acasã. Ashitsi s-ari nvitsatãpãnã asãndzã limba. Ma multsãljidi voi hits nafoarã di tu Elada. Noitu Eladã dzãtsem aoa cã nu him tualtu locu. Limba sã-u tsãnem, protanoi dzãtsem o ti s-nu kirdem limbaatsea marea a noastã cãtse cu/dit

anglikeshtsãli tora tsi him tuEvropea u s-kirdem shi elenikeasca.Putem sã-u bãgãm tu Universiti diIannia tsi hiu ieu, tu Universiti diSãrunã, tu Universiti di Larisa. Amu s-vrets s-him tuts deadun tsidzãtsets, cafi un dghiseashti di altãtsi avem nvitsatã acasã, nu avemnvitsatã tuts idyea minduiri. Tutsitsi va s-dzãtsi cafi un, ala noi avemunã gramiuo.

Gramiuo easti tu statlu atsel tsieara ministurlu di nafoarã tuRomãnie, alãsã pãradzlji ti limbaelinicheascã sh-avem alsachilu aoaCurceaua, alsachilu Ianina, asachiluAthina. Zapa pãradzlji, shi atselarmãnu eara, li alãsã pãradzlji, s-adra Zapion, Athina, Averof,Tushitsa, Sturnara, Vanghe tutsatselj armãnj eara, ala tu atsel statnoi him aclo iu ira armãnjilji, aclotsi au axii armãnjilji. Voi putets s-cãftats itsi vrets, cãtse iu hits, hitsmionotita. Atsea easti alithea. Sh-noi limba vrem s-u tsãnem, ala ditutli ndzeanã avem Elada. Cãtseavdzam Kiratsa ma’nghiu/ maninti catse u tinjisescu para multu

ALECU CAHRIMANI – prefectu di Ianina, dit Gãrtsie

Vreari shi achicãseri,ma diversi tu mindueri

shi Yiani, nu ari bãnatã vãroarã tuGãrkie, nu pistipsescu cã shtibãelenicheshtili, ala videamu zburama multi elenikeshti tu limbã, di tsizburãscu ieu. S-hits tinjisits. Am cãs-vrets s-him tuts deadun, atseaeasti gramia tsi avem noi di tuElada.

Avdzãi io ti doi politizmadz,acshitsi easti, greclu, elenikescul tsidzãtsem noi sh-latina, acshitsi easti,doi politizmadz, ala hoarili, him noiAmerlu, Keari, manclo Perivolea,vãrnu nu dzãtsem idyea limbã, cafiun di locurli tsi vini limba ari altãtsi’ari. Tuts deadun noi tu Eladã nushtiu cari ari vinitã altu, avem atseagramion. U vrem limba ala limba,u-s’greari, tut tsi easti vrem sã utsãnem, tu universiti, poati si s-tsãnã. Asãndzã u s-chearã shi limbamari tsi avem noi tu statlu tsi him.Elenicheasca dipu anglikeascã,galikeasca, ghermanikeasca. S-hitsghini, ieu efharisto multu tsi micljimatu, va s-fug cãtse am lucruiara u stau ninga, vã tinjisescu. Nuavem idyea gramiu, avem altãgramiu noi, ashitsi u-pistipsimu.Pistipsescu cã him tu susto cali.Efharisto Caracota, efharistoSteryiu, efharisto Yiancu, efharistoYiani, mi hãrsiiu tsi ti vidzui.Adrtats atseali tsi pistipsits, noipistipsim atsea cali shi atsea a s-avem tu Elada.

Haristo multu !

Zborru tsãnut di Presidentu ali CONVIVENTSI, (Zvitser), domnu ROMEDI ARQVINT

S’him deaun, ta s’agiundzem aco iu vremBon dire a tous ! Buna dzuua vã spun

la tuts !(apridutsearea pi limba armãniascã Kira

Iorgoveanu Mantsu)Hiu hãrios cã hiu cãlisitu la aestã

Conferintsã shi vã aduc hiratimati di latuts europeanjilji ti cari avigljarea alimbãljei shi a culturilor dit Europa eastiun lucru di mari simasii. Shi, tsi suntubãnãtori loiali tu cafi crat aclo iubãneadzã. Aoa shi doi anj putum Disentiss-pãtidzãm aestu „njic ficiuric ali Evropã”cari easti Armãnamea – Consiliul aArmãnjilor. Cum ghini shtits dl. Arqvinteati roetoroman, romansha atseljibãnãtori tsi zburãscu latinã tu Elvetie shiretopromanjilji s-dukescu frats cumatsedoromanjilji cari him noi.

Tu catandisea tu cari s-aflã armãnjiljitsi suntu arãspãndits tu patru craturibalcanitsi, tu idyea catastisi s-aflã unpopul di dip ndzeana ali Evropã, sami s-acljamã aestu popul tsi suntu tut ashipicurari cari urdinarã sh-cari torabãneadzã shi elj tu patru vãsilii tu Suedie,tu Norveghie, aclotsi ndzeanãampãrtsãts. Shi tora aoa sh-dzatsi anj eljputurã s-facã atsea tsi featsim noi aestuConsiliu. Di 15 di anj avdzãm, anvitsãm

dit Balcan nu daima lucri buni. Shtimghini suntu multi problemi di politicã, dieconomie, ama cã aoa tu Balcanu putusã s-facã aestã ciudie, s-amintã aestu CAeasti un di lucãrli cari nã hãrseashti naimultu noi aclo tu Europa, cã putu sã s-facã aestu lucru tra s-na adunãarmãnamea di tuti vãsiliili iubãneadzã…ashitsi cum easti a nostuarãspãndit dit ma multi craturiarãspãndit…ama s-hãrseashti shi eastisigura cã deadun va s-putem s-nãumplem atsel scupo cari lu avem sh-carieasti atsel: ta s-nã tsãnem limba,politizmolu, cultura a noastã ti un populahãt vecljiu ca noi cari nu prindi s-kearãfãrã di altã. Cãndu cãdzu murlu Berlin,cãndu cãdzu comunizmolu, s-dzãsi unzbor ashi multu uidisitu sh-ti catastiseaa noastã di azã: s-him deadun tra s-agiundzem aclo iu vrem, scupolu cari luavem sh-mindueashti cã aestã dzuuãpoati s-agiutã trã ahtari lucru. Tora nãoarã tu limba a lui, tu retoromanhsa s-avets putearea s-nã tsãnem limba,musheata a noastã limbã shi culturã cuarãdãtsinã latinã ashi cum suntu tutialanti.

Vã oarã multã hãirlãticã !

Cãndu cãdzuCãndu cãdzuCãndu cãdzuCãndu cãdzuCãndu cãdzumurlu Berlin,murlu Berlin,murlu Berlin,murlu Berlin,murlu Berlin,cãndu cãdzucãndu cãdzucãndu cãdzucãndu cãdzucãndu cãdzu

comunizmolu,comunizmolu,comunizmolu,comunizmolu,comunizmolu,s-dzãsi un zbors-dzãsi un zbors-dzãsi un zbors-dzãsi un zbors-dzãsi un zbor

ashi multuashi multuashi multuashi multuashi multuuidisitu sh-tiuidisitu sh-tiuidisitu sh-tiuidisitu sh-tiuidisitu sh-ticatastisea acatastisea acatastisea acatastisea acatastisea a

noastã di azã:noastã di azã:noastã di azã:noastã di azã:noastã di azã:s-him deaduns-him deaduns-him deaduns-him deaduns-him deadun

tra s-agiundzemtra s-agiundzemtra s-agiundzemtra s-agiundzemtra s-agiundzemaclo iu vraclo iu vraclo iu vraclo iu vraclo iu vrem,em,em,em,em,

scupolu cari luscupolu cari luscupolu cari luscupolu cari luscupolu cari luavemavemavemavemavem

sh-mindueashtish-mindueashtish-mindueashtish-mindueashtish-mindueashticã aestã dzuuãcã aestã dzuuãcã aestã dzuuãcã aestã dzuuãcã aestã dzuuã

poati s-agiutã trãpoati s-agiutã trãpoati s-agiutã trãpoati s-agiutã trãpoati s-agiutã trãahtari lucru. Tahtari lucru. Tahtari lucru. Tahtari lucru. Tahtari lucru. Toraoraoraoraoranã oarã tu limbanã oarã tu limbanã oarã tu limbanã oarã tu limbanã oarã tu limba

a lui, tua lui, tua lui, tua lui, tua lui, turrrrretoretoretoretoretoromanhsaomanhsaomanhsaomanhsaomanhsa

s-avets putears-avets putears-avets putears-avets putears-avets puteareaeaeaeaeas-nã tsãnems-nã tsãnems-nã tsãnems-nã tsãnems-nã tsãnem

limba, musheatalimba, musheatalimba, musheatalimba, musheatalimba, musheataa noastã limbãa noastã limbãa noastã limbãa noastã limbãa noastã limbã

shi culturã cushi culturã cushi culturã cushi culturã cushi culturã cuarãdãtsinã latinãarãdãtsinã latinãarãdãtsinã latinãarãdãtsinã latinãarãdãtsinã latinãashi cum suntuashi cum suntuashi cum suntuashi cum suntuashi cum suntu

tuti alanti.tuti alanti.tuti alanti.tuti alanti.tuti alanti.


Bunã dzuua !Vã plãcãrsescu s-ahurhescu cu unã

ghini vinitu la tuts !Voi s-aduc amintiaoa cã suntu armãnj dit Gãrtsie… Vois-aduc aminti aoa cã him armãnj ditGãrtsie, dzãc ghini vinitu a domnuluiYioryiu cu tutã pareia di Veria ! Dzãcghini vinitu al Alecu Cahrimani cariavea lucru shi fudzi, cu pareia-a lui diIanina ! Dzãc ghini vinitu a domnuluiCoconis cari lu-avem aoa tu mesea anoastã sh-cari lu plãcãrsii s-yinã cãnduearam Paris ti aestã conferintsã. Dzãcghini vinitu a domnului Babovski carieasti un armãnu di Bitola!Ghini vinitdl. Costa Adam la aestã andamusi anoastã !Aestã va s-dzãcã vruts armãnjcã him aoa di pisti tut sh-cãpricunushtem un lucru cari tuts lu-avem tu inimã, cã him un populahoryea.

Tora ti tsi dzãsi Alecu ninti… canãdi noi nu bãgã vãrãoarã, cum dzãcu s-nu nã adutsem aminti, cã noi himpopul elen, ma no him popul elin atselcari azburashti limba armãneascã. Tsiva s-vrea s-dzãcã alantsã shi sigura cãhim gretslji shi amãnjilji. Dolji him elinjma gretslji nu nã akiãsescu tuti zboarãlia noasti, ma noi li akicãsim a lor.

Consiliulu aestu cari lu-adrãm noi,easti un organismu nonguvernamentalshi aoa voi s-fac corectsie ti atsea tsidzasi lali Iancu Perifan ma ninti shiavea dzãsã shi Iani, nu him un guvernuma putem s-dzãtsem cã him unã turliedi Parlamentu unã turlie di organismua armãnjilor di pisti tut cari nu ari dicãtun singur scupo: s-nã vigljem limbash’cultura a noastã cari easti di pisti2000 di anj. Io minduescu cã tu Gãrtsieshi aestu easti un mesaj ti armãnjlji anoshtsã dit Gãrtsie, cultura a noastã,populu a nostu lipseashti s-hibãpricunuscut ca patrimoniu natsional.Iuva nu easti pricunuscut lucurlu aestushi sã shtits cã va s-fac unã paralelã.Tu Frãntsie iu mini bãnedz di 20anj tutipopulili cari suntu azã, bãneadzã tuFrãntsie furã declarati patrimoniunatsional tu Constitutsia ali Frãntsie.Bretonjilji, alsacienjlji, occitanjlji,bascilji shi alanti populi suntu tuti tuconstitutsia ali Frantsie adzã. Miniminduescu cã Gãrtsia easti prota vãsilietu Balcan cari lipseashti sh-lja aestãborgi. Noi him parti dit istoria aliGãrtsie. Fãrã noi Gãrtsia nu va s-adra.

Zborru tsãnut di domnu Nicolachi Caracota,Secretaru General a Consilu Armãnescu

S’vighiãm limba shicultura, di cara eastidi pisti 2000 di anj

Fãrã noi cultura elina nu va s-putea s-ducã iuva shi aoa voi s-zãcu cãAlexandru 2000 sh-tsiva ninti el dusipisti tut cultura cari u dusi aclo easticultura elinã. Tora ti organismulnonguvernamental, easti un statut laConsiliu a Europãljei tsi va s-dzãcã cãnoi him aclo nyrãpsits aclo ca unã s-dzãtsem sutsatã cã cari ari un scupo sh-cari va s-participã (…) Organismulnonguvernamental easti ca un statutcari va nã da a noauã posibilitatea sãhim, s-lucrãm deadun cu Consiliul aEuropãljei ti tuti problemili cari liavem. Noi, aestã easti poati poarta cariintrãm tu Europa. Va s-cãftãm deaduncu guvernili va s-adrãm ashi turlie tas-intrãm la comunitatea europeanã iusuntu dealihea paradz. Consiliul aEuropãljei la cari him adzã caorganizatsie nonguvernamentalã va s-

putem aclotsi tu patru sesiunj tu cafian s-nidzem andicra di tuti comisiilicari suntu la Comisia Europeana iu s-putem s-bãgãm tuti problemili tsi liavem sh-tuti proiectili cu cari putem s-nã agiutã elj, ama, ma ninti di elj va s-nã agiuutãm noi. Ashi cã conferintsaaestã la acari vinim azã easti protluevenimentu la cari nã adunãm tuts.Mini minduescu cã di aoa sh-ninti vas-lucrãm multu ma multu deadun sh-poati cã craturli di pisti tut, sh-protaeasti Elada, va s-nã agiutã cu Consiliulsh-cu organizatsiili shi sutsatili cari liavem pisti tut. Aestu lucru lu-cãftãmsigura sh-la guvernul albanez la carinyrãpsim unã carti, ari ndoi meshi. Dl.Berisha n-avea tãxitã cã va nã aproachish-cã va sã zburãm aclo problemili crisuntu spetsifitsi ti Albania. Nu voi s-vã tsãnu multu, cafi un ari aoa ndreptulsã spunã tsi minduashti. Vidzum ghinicã sotslu a nostu Alecu cahrimani dzãsiminduearea a lui dit Grtsie. Ashtiptãmshi alti mindueri di la tuti sutsatili, dituti craturli sh-minduescu cã atumtseacãndu va sã shtim cum minduits va s-aflãm unã cali deadun s-putem s-imnãm di aoa sh-ninti. Europa di adzãeasti poati cratlu pi cari lu-videa RigaFereu atumtsea cãndu tu inshita aetãljei 18 minduia un crat di turlieelveticã tu Balcan. Aestã va s-dzãcã cãtuti populili cari suntu aoatsi lipseashtis-aibã identitet.

Va haristusescu !

Noi him partidit istoria ali

Gãrtsie. Fãrã noiGãrtsia nu va s-

adra. Fãrã noicultura elina nu

va s-putea s-ducã iuva shi

aoa voi s-zãcucã Alexandru2000 sh-tsiva

ninti el dusipisti tut culturacari u dusi aclo

easti culturaelinã. Tora ti

organismulnonguvernamental,

easti un statutla Consiliu a

Europãljei tsi vas-dzãcã cã noi

him aclonyrãpsits aclo

ca unã s-dzãtsem sutsatã

cã cari ari unscupo sh-cari va

s-participã (…)Organismul

nonguvernamentaleasti ca un

statut cari va nãda a noauã

posibilitatea sãhim, s-lucrãm

deadun cuConsiliul a

Europãljei tituti problemili

cari li avem.

Zborru tsãnut di domnu Ianco Perifan, Presidentu ali Tinjii a Consilu Armãnescu

Noi vrem s-armãnem armãnjMultu duruts armãnj a mei !Vream s-vã dzãc sh’mini di la mini: Ghini vinitu shi ghini

n-aflãm la aestã musheatã shi mari adunari ! Mi hãrsescu dilumea cari u ved azã aoa, un dealihea Parlamentu, cu unguvernu armãnescu. Voi s-vã dzãc cã di aproapea 800 di anjnoi ninti aveam Vlãhia Mari, Vlãhia njicã, Vlãhia Albã, avumimperiul armãnescu-vãrgãrescu, cu Petru cu Asan, cuIanitsarlu. Aeshtsã tuts eara armãnj. Dupu elj dzãcucronicarlji, putearea u loarã vãrgarlji. Sh-di atumtsealui aveavinitã sh-turtsãlji, noi nu mata avum vãrã s-azburascã sh-trinoi ti armãnami. La 1913 cãndu doi armãnj, mash doi,Batzaria sh’Murnu alãga Londra, Paris ta s-adarã un stat armãno-arbines. A,romãnjilji nã u loarã ninti sh-la Conferintsa di Bucureshti ampãrtsãrãMakidunia. Elj vrurã s-hibã ma multi Makidunii. Shi ashitsi nã arãspãndirã.Sh-tora ti prota cum dzãtseam avem un guvernu, Consiliul Armãnescu. Greufu adrat aestu Consiliu Armãnescu. Trei anj, 2005, 2006, 2007, 2008 adrãm caleatu Europa, di Curceaua, calea di asimi. Avem vinitã aoa pãnã putum s-adrãmaestu mari consiliu armãneascu. Ama tuti aesti suntu di la Dumidzã. Dumidzãli –andreadzi sh’noi nu avem ti tsi s-nã plãndzem di Dumidzã. Noi nu avemadratã crimi.

Tsi vrem noi ?Noi vrem s-armãnem armãnj. Sh-ta s-armãnem armãnj lipseashti s-nãtsãnem

limba. Limba easti suflitlu a unlui popul. Chiru limba, chiru populu. Aestãeasti shi nu him contra a vãrnui. …aesti dit Arbinushie ti totna, cu Gãrtsiaearam deadun. Limba a noastã cum dzãtsea prezidentul easti limba adratã digreacã sh-di latinã. Cu slavlji, nu avem tsiva contra a lor. A romãnjilor nitsi cuelji nu avem tsiva. …cu tuts deadun. A, vrem s-nã him tinjisits ta s-putem s-armãnm armãnj. Mi hãrsescu multu iara cã ved tirota oarã shi fratslji a noshtsãdit Gãrtsie la adunarea a noastã. Lu ved aoatsi pi livendul Taki ….lu vedprefectul di Ianina shi lã dzãcu ghini vinirã. Livendul galaitsi shi el easti aoa.Â shtim di 20 anj. Sh-ti aestãmi hãrsescu. Sh-vã dzãcu la voi nj-alagã mãratlusuflitu di s-ancljinã. Voi cari vigljats nãdia a noastã ti ma ghini, nãdiaarmãneascã.

Dumidzã s-nã agiutã !


Zboru tsãnut di domnu Stere Samara, Vicepresidentu a Consilu Armãnescu

Avem ndreptu s’armãnem armãnjGhini n-aflãm la aestã conferintsã,

armãnj duruts, frats sh sots !Voi s-vã ghinuescu, shi

pistipsescu cã dzuua di azã va s-hibãunã dzuuã cari va u tsãnem minti tiConsiliul aestu a Armãnjilor shi cãva s-hibã unã minari cari va nã ducãcama nãinti va s-hibã unã jgljoatãcama nãinti ti lucãrlu armãnescu,cari nã doari sh-cari lu-minduim. Pishcurtu, andicra di Romãnia,catandisea a armãnjilor tu Romãnia.Multsã di voi shtiu, avem vinitã tuRomãnia tu anlu 1925 pãn tu 1935dupu tsi s-featsi polimlu tu Eladã cuVenizelos Ataturk, cu Pacea di laLausane, ma fudzim dit Eladã sh-neasim tu Romãnie, pãrintsãlji anoshtsã, vãrã 50 di njilji, nu caromãnj, neasim aclotsi ca armãnj, caimigrantsã. Puteam s-fudzim,multsã di armãnj avea mindueareas-fugã tu Amerikie, s-fugã tuAustralie, ma dzãsirã adi tuRomãnie, cã Romãnia tu atsel kiroiara vidzutã ca America easti sh-maaproapea sh-cãndu neasirã tuRomãnie lã deadirã statutlu diimigrantsã. Lã deadirã cetãtseniaromãnã dupu dzatsi anj. Dupudzatsi anj armãnjilji puturã s-voteadzã singuri tu alidzeri, tuRomãnie, dupu tsi sh-loarãcetãtsenia. Ma multu, kivernisea diaclotsi nã mutri totna ca xenj, ashi s-purtã kivernisea, nã dzãsirã cã himmakidonj sh-populu spusi cã himmakidonj. Sh-dealihea, noi nã dukimshi easti unã tinjie ti noi s-nã dzãcãnuma di makidonj, cã noi himdealihea makidonj, nu suntu xenjiljicari vinirã aoatsi sh azã s-dau naimamãrlji makidonj. Noi, tu Romãnie, cãavem indentitatea cari u-avem sh-cari pãrintsãlji nã u deadirã sh-nãprãxirã ncasã dukim dupã anlu 1990cã nu va s-avem yinitor ma s-nu nãorganizãm sh-ma s-nu cãftãmndrepturli cari nã si cadu. Avemndreptul tu Romãnie, icã limba s-uidiseashti, easti limba latinã,romanicã, avem ndreptul s-armãnem atsea tsi n-amintãDumidzã, Armãnj. Avem tuRomãnia, dupã anlu 1990, cãftatãstatutlu, comunitatea a noastã,statutlu di minoritati natsionalã. Nuva s-intru n’detalii tsi s-fatsi tugiudico tu Romãnia andicra distatutlu aestu. Ti lucurlu aestu va sãzburascã ma multu, cã avem unãgioanã armãnã aoatsi KiranaDarlaiane, avocat cari va vã spunãma multi lucri.Io voi sã zburãscu mamultu di minarea a noastã hai s-numi ascundu cã pãn tu soni eastipoliticã, politicã armãneascã vis-a-vis di tsi cãftãm noi. Avem zori, vãspun, tu cãftarea cari u-avem adratãtu Romãnie cã nu n-akicãsim cukivernisea cari nitsi nu easti nicandreaptã ta s-facã un dialog cu noiicã l-avem pitricutã cãrtsã, memoriipisti memorii, avem adratã

demostratsii Bucureshti, nudukeashti nica cã noi armãnjilji sh-comunitatea a noastã easti apufusitãsh nu va s-renuntsã/ nu va s-tragãmãnã di la cãftarea aesta di statut diminoritati natsionalã. Va s-ntribatsmultsã di voi shi maxus pi sotslji ditElada, sh-pi sotslji dit Arbinishie titse minoritati natsionalã ? Ti tse ? Cãeasti singura institutsie juridicã carinã garanteadzã sh-nã da ndreptul tas-bãgãm limba tu shculie, tubisearicã, tu mass-media.Statluromãn easti un stat natsional unitar,nu putem s-cãftãm statut di populconstitutiv. Nitsi nu him di aclotsi,noi him tu diaspora aclotsi. Ma aoa,tu Makidunie, tu Arbinishie, tuElada au ndreptul aesti populi s-caftã statut di popul constitutiv. Icãopinia a mea easti cã, easti multuma…tsi s-caftã aoatsi easti maahãndos, poati cã tu Makidunie putus-adarã lucãrlu aestoa, aestã ca unãnjicã parantezã cã Makidunia eastiun stat multinatsional. Tora, iopistipsescu cã avum zori cukivernisili cari tricurã tu Romãniash-nu nã akicãsim cu eali ma vrems-pitipsim cã dupu tsi adrãm sh-bitisim institutsia aesta Consiliul aArmãnjilor icã a Makedonarmãnjilorcum dzãtsem noi tora, va s-hibã unãinstitutsie cari ti aestã u adrãm, vas-andrupascã dealihea cãftãrli asutsatilor membri cari suntu tuConsiliu. Fãrã Consiliul aestoa, fãrãvrearea a armãnjilor sh-fãrãagiutorlu a arãmãnjilor dit Balcanjsh-di Romãnie, ti armãnjilji ditRomãnie, noi nu va s-putem s-amintãm lucurlu aestoa. Ti tse ? CãRomãnia minduashti cã tu Albania,tu Makidunie, ma nu dishcljidi unzbor ti Elada, dzãtsi: noi avemcomunitãts romãneshti tu Albania,noi avem comunitãts romãneshtin’Macedonia. Easti unã marialathusi. Shi aoatsi lucurlu vakiskinipsitu nãuntru di noi andicradi armãnami. Easti arshini mari s-yinã armãnj dit Arbinushie icã sh-ditMakidunie cã fu unã situatsie diaesta, s-yinã pi dinãpoi s-nãagudeascã shi noi s-dzãtsem unlucru tu mãri conferintsi europenishi elj s-yinã pi napandica pitricutsndreptsã s-dzãcã: Nu ! Noi himromãnj, noi avem …Romãnia.Zburãscu di multi ma, sutsati cari tuultima conferintsã cari u avumGeneva ligatã di problema aminoritãtsilor sh-partidili polititse.Oaminj cari nu cunoscuproblematica armãneasca, cari lã sibãgã un textu dinãinti, nvitasrãlimba romãnã la Bucureshti 4-5 anjdi dzãli sh-vinirã aclotsi ta s-agudeascã. Noi, nu dukits altsiva, cãnã vrem patrida. Patrida a noastã cacetãtsenj easti Romãnia. Avemrelatsii multu buni sh-ligati cupopulu romãn, nã dukim multughini cu elj sh’nã vrem, nã vrem sh-

cu alanti minoritãts, ma aesta nu vas-dzãcã cã nu va s-amintãm… shilipseashti s-nã kirem identitatea anoastã armãneascã. Noi lã dzãtsem:noi him armãnj, noi him makidonj,voi hits romãnj. Avem unã identitatinãuntru tu romanitatea balcanicã icum nica spunem shi aoatsi au marindriptati fratslji a noshtsã, tuelinizmolu balcanic cã dealiheaelinizmolu balcanic nu easti mashGrecia, elinizmolu balcanic fu tut tsipurtã tsivilizatsia, tut tsi purtãAlexandru Makidon tu tut Balcanlush-tu tutã lumea, di cultura shitsiviliatsia greacã. Him unã simbiozãma s-vrets, him un stur sãnãtos dituti craturli dit Balcani ma him shiunã simbiozã, totna u dzãcu, cari sh-tradzi arãdãtsina dit tsivilizatsiaelenisticã shi tsivilizatsia latinã. Tiaesta lipseashti polimlu aestoa surducari s-dutsi di 150 di anj andicra diRomãnia shi andicra di Elada s-bitiseascã tora ! Noi avem borgeadeadun cu fratslji dit Elada cu voi s-akicãsim kivernisea di Romãnia shiKivernisea di Elada cã noi va s-himapuntea di ligãturã andicra di Eladash-di Romãnia. Ma ashi cum-ljtinisim noi pi elj ca craturi, cakivernisi, kivernisea dit Romãnialipseashti s-nã tinjiseascã pi noi caarmãnj, cã nu cãftãm lucru diprimansus, cãftãm lucri cari nã sicadu, lucri di prosup, lucri cari suntundreapti ndzeanã la Dumidzã mash-pi loc aoatsi. Cã altã turlie, iopistipsescu, am dzãsã zborlu aestudi multi ori, multsã oaminj di aoa nuvrea s-eara minats tu lucurlu aestoa.Nu cãftãm kirãturi, cãftãm lucru diprosup, lucri cari nã dor, sh-protaborgi u-ari Elada shi Romãnia s-agiutã lucãrli aestea. Nu vrem s-agiundzem tu institutsiili europeanis-agudim craturli aestea, kivernisiliaestea. Va vã spun nu easti nitsi unsecret lucurlu a nostu easti diparti,aoa easti ?averlu sh-lipseashti sã s-punem ndreptu. N-aflãm cuambasadorlu ali Elada la Geneva,multu tinjisitu, n-akicãsim, dzãtseaavets diki, ma dzãsi, voi dzãsi tuEladã nu cãftats ahtãri lucri. Noi tsi

cãftãm ? Noi nu vrem ahoryeatã dipopulu grec, noi vrem deadun cu vois-nã agiutats ashi cum n-aluntãmturcocratie sh-adrãm cratlu grecdeadun cu voi, vrem tora s-nãtinjisits, s-nã tsãnets limba, s-ubãgats limba tu shcoalã sh-tubisearicã, ashi cum lipseashti sh-tuRomãnia, ashi cum lipseashti sh-tuMakidunie. Makidunia, statlu aestoacari nitsi nã oarã, noi, nu lã dzãsimmakidonj, lã dzãsim vãrgari lapopulatsia slavã.Cum poati s-dzãcãelj (…nu fã semnu, duri, duri, cã nicapot sã zburãscu, va ti dau di padiaoatsi) easti di primansus tuMakidunie s-avem ahtari ndrepturi,bãgati ghini tu Constitutsie, pi cãrtsãshi armãnjilji di aclotsi s-nu aibã icitsiva. Noi tu Romãnie nu avem nitsindreptul tu cãrtsã tu nom, ma ta s-aindreptul tu nom shi s-nu eshtsãirbapi ta s-li badz tu practico aestaeasti cum sã spun io, pi armãneashiva-lj dzãcu, glãrimi, glarimi. Macanomlu easti di partea-a mea aunomuri cã tse armãnjilji ditMakidunie pãnã tora nu puturã s-ndreagã lucurlu cu shculia, cubãsearica, cu mass media? Aclotsilipseashti, dinãoarã s-facã lucurluaestoa. Tu Arbinishie. Tu Arbinishie,aoatsi a njeia-nj si pari cã shi aoa-ilucurlu shi a gionjilor dit Elada shi agionjilor dit Romãnia. Arbinishia mas-va s-agiungã un stat european tuUE tora lipseashti s-mindueascã nicadi tora cã…Altu insu: S-agiutãgreclu…(lasã-mi s-dzãcu un zbor, ionu tsã tãljai zborlu, ma va s-agiungãoara ta s-nã dukim shi aclotsi) nu s-poati ca Arbinishia icã Makidunia s-agiungã stat european fãrã s-pricunoascã ca minoritati natsionalã,di armãnjNoi him isa cu tuti alantiminoritãts. Romãnia. Tu Romãniinoi lã dzãtsem a guvernantsãlor cumputets voi s-privilegiats alantiminoritãts sh-alti minoritãts cumhim noi s-nu nã pricunushtets ? Eastiunã mari alathusi, ma tora sh-va s-ncljidu, tora di oarã a njeaia-nj si paricã naua kivernisi cari s-adarã tuRomãnie, va s-hibã ma mintimenã,ma irbapi sh-poati dealihea va s-ahurheascã un dialog cu noi. Ma, mas-nu s-poatã nj si pari cã nafoarã dicalea di giudico cari va vã spunãKirana nj si pari cã minarea a noastãarmãneascã liipseashti s-hibã maapufusitã sh-cu ma multu criticoandicra nu di popul, nu di cratluromãn di protlu ministru sh-diminishtsãrlji atselj cari nu sh-faclucurlu.Nã vor, ma nã vor, cacetãtsenj sh-nã vor ahãt multu ta s-nã tukeascã tu masa romãneascã. Mas-nu s-da ndreptul aestoa, va lãdzãtsem ndreptu aestã easti politicãdi asimilari a armãnjilor shi-nj si paricã easti idyea catandasi sh-la voi tuArbinishie sh-tu Makidunie. Bitisescush-vã haristusescu cã mi ascultat.

Haristo !


Di Kira Mantsu

Cumu s-avdzâ ditu mass-mediaarmâneascâ, Cunsillu Armânjiloruandreapsi unâ Conferentsâ, cari s-dizvârti tu dzuua di 12-li di Andreu 2009,Kurceaua, Arbinishii.

La aesta conferentsâ furâ acljimatiTUTI sutsatili armâneshtsâ, acâ shtimucâ ari dheafurauâ di mindueri anamisadi eali…

S-vru, trâ prota oarâ, unu dialogu, unâcânushteari anamisa di noi… CA nu vrus-ampartâ armânamea tu daua tâbâbii:bunj sh-arãi!

Atselji cari fumu aclo, putemu s-dzâtsemu ca fu ghini câ n-adunãmu câtuma multsâ. Unitatea nu s-fatsi fârâdialogu, farâ alâxeari di mindueri, fârâvreari sh-tinjiseari...

N-ampârtsâ isturia, ama noi avemutora borgea s-lucrãmu trâ unitateaarmânamiljei. Cu furnjia a conferentsâljeidi Kurceaua, CA andreapsi shi dauâreprezentatsiuni di theatru: piesa “Sectaa Muljeriloru”, dupu comedia aluAristofan “Niorilji”, tu reghia alu TomaEnache, s-giucã tu theatrulu di Kurceaua,dumânicâ 13-li di Andreu shi luni, 14-lidi Andreu, s-giucã Veria.

Anlu tricutu, Kurceaua sh Tirana, s-giucã piesa “Minciunoslu” alu CarloGoldoni, tu idyia reghie. Atumtsea earatrâ prota oarâ câ armânamea dituArbinishii videa unu theatru armânescu.Trâ haraua cu cari apruchearâ armânjljiaestu mari evenimentu culturalu avemuanyrâpsitâ atumtsea.

Anlu aestu theatrulu tu limbaarmâneascâ fu oaspi la armânamea diVeria. Trâ prota oarâ, armânjlji di Veriaavurâ furnjia sh-haraua s-bâneadzâ unuyisu: s-veadâ tu theatrulu ditu politia aloru unâ piesâ pi limba armâneascâ.

Sala a teatrului “Horos Tehnon” s-avea umplutâ di armânami.

Cama di 400 di oaminji!Aestâ ciudii putu sa s-facâ ti itia câ

Sutsata Armânjiloru di Veria, deadunucu dimarhia/primãria avurâ vrearea s-andreagâ aestu evenimentu culturalu caripoati s-hibâ luyursitu ca semnu dimindueari evropeanâ.

Duchimu cu aestâ furnjie câdimocratsia easti acasâ tu Gârtsie, ahâtuchiro câtu ari oaminji cari potu sh-vorus-u tinjiseascâ! Unâ hrisusitâ parei ditiniri armânji, cumândâsits di marli,avdzâtlu reghizoru Toma Enache,adusirâ lumea alu Aristofan, di-aoa shi2500 di anji, tu dzâlili a noasti…

S-vidzu câ limba armâneascâ easti catuti alanti: yie, musheatâ, avutâ, axi!

Fu unâ searâ tsi nu va u-agarshimu shinu va u-agârsheascâ multsâ! Atselji carinu nâ tinjisescu limba, cari u luyursescuoarfânâ, “dialectu”, pi cali s-chearâ, âljplâcârsimu s-yinâ la theatruluarmânescu! Vâ pitritsemu musheataacljimari, afishlu, zboarâli tipusiti tu unudzuaru localu. Poati va s-aflâ vârâ cari s-n-apriducâ zboarali ditu aestu dzuaru.Trâ reghia alu Toma Enache, trâ gioclu a

Trâ prota oara tuGârtsie: theatru tulimba armâneascâ

theatrinjiloru, amu anyrapsitâ ma multiori shi suntu bâgati tu site-ul a CunsilluiArmânjiloru. Dãmu ma-nghiosu zborlua Prezidentului a Sutsataljei Armânjilorudi Veria, Taki Yioryiu:

“Tinjisit doamne Yiani Mantsu,Presidentul a Consillui Armânjilor, vâifhâristisim trâ tinjia tse nâ featsit s-hitsasândzâ aoa cu noi, la Sutsata Armânjilordi Veria, trâ bun lucru trâ Armânami.Duruts frats di la Fâlcarea Armânjilor diBucureshti, bunâ searâ. Iasti mari tinjiitrâ io tse mi aflai ca omlu di la SutsataArmânjilor di Veria s-vâ dzâc(u) un mariharisto câ, cu multu vreari, loat(u)acljimarea a noastrâ sh-vinjit(u) la loclua nostru, la loclu di pâpânji sh-di pârintsâa voshtsâ. Vinjita a voastrâ aoa adutsi tuminti multi minduiri, câtse multsâ di voiavets ariditsinj aoa, tu Makidunii, sh-siyura v-aflats aoa soie sh-sots, sh-vavidets sh-v-avdzâts di aproapea isturiish-lucri tse avets avdzâtâ di la camavecljilji. Di tu inima a mea sh-di la tutâSutsata Armânjilor di Veria vâ dzâc(u)ninga nâ oarâ ghini vinjit sh s-vâ turnatsnâpoi cu ma bunili tu minti sh-vinjita avoastrâ si s-fâcâ punti: Armânjilji di tuElladâ sh-di tu Rumânii s-ãinâ maaproapea un cu alantu.”

Verjia la 14 di Andreu 2009

Dãmu ma-nghiosu shizborlu pitricutu didimarhul di Veria:

“Cãtrã“Cãtrã“Cãtrã“Cãtrã“CãtrãSutsatãSutsatãSutsatãSutsatãSutsatãArmãnjilorArmãnjilorArmãnjilorArmãnjilorArmãnjilordi Vdi Vdi Vdi Vdi VeriaeriaeriaeriaeriaVruts sots,Unu mari haristo trãacljimarea tse nã featsitu tra sividemu comedhia alu TomaEnache cu numa “ SectaMuljerilor”’ tse, cata cum njidzãsirã, easti andrupatã primultu cunuscuta comedhiealu Aristofani - NEFELES(Niorlii).Di mari simasi easti tse ca, diprota oarã, va si aspunã piesaaestã pri Limba Armãneasca.Mi stinuhursescu cãtselucrulu shi obligatsilii caDimarchu (Primaru) nu njialasã kiro tra s-yinu shi io sivedu piesa aestã, cã asãdzaLuni, tu idhia oarã, avemu laDimarhii adunarea diConsillu ali Cumunitatea diVeria .Himu multu siyurã cãtse vaavets mari suctsesu la aestugreu lucru. Di partea mea vãdau efchia trã unã musheatãaspuneari, trã sãrbãtorli tse siapruchescu vã dau efchiurlii,si avets, sãnãtati, shi suctsesuacasã cu tuta fumealjia .Himu disfaptã trã kathiproblemã tse va avets.

Cu unã multu mari tinjiDimarchul di Veria

Harula Usultzoglu Georgiani”

Duchimu cuaestâfurnjie câdimocratsiaeasti acasâtu Gârtsie,ahâtu chirocâtu arioaminji caripotu sh-voru s-utinjiseascâ!Unâhrisusitâparei ditiniriarmânji,cumândâsitsdi marli,avdzâtlureghizoruTomaEnache,adusirâlumea aluAristofan,di-aoa shi2500 dianji, tudzâlili anoasti…


Di Nicolas Caracota

1Tru unâ cuvendã di ma ninti,

dzâtseamu câ zborlu « makedonu »,(tsi zugrâpsea ditu kirolu aluAlexandru unu populu di picurari,tsi bâna maxusu tru munti shtritseaunâ ban alâcsitoari di locu/migratoari), lu aflã mu pânâ tu eta11, ligatu di dinastia / fumealjiaMakedonjiloru (867 -1056).

Atselu cari bâgã thimeljilu alishteidinastii, fu Vasili Protlu, cari agiumsiamir tru anlu 867.Sinferlu a nostruahoryia ti aiestu amir, vini dupu tsiadyivâsimu câ desi numa diprota,sumu cari fu cânâscutu, eara di VasiliMakedonlu , s-pari câ arâzga luidealithea s-tradzi ditu unâ fumealjidi vâsiljeadz armeni (dituArmenia).Ninti s-ahurhescu s-dizvârtescu lunga cali, ninganibitisitâ, tru cari fârâ s-voi intraiu,prindi s-dzâcu câ di cumu ânj intrarâtru minti dauli zboarâ di cari adushuaminti ma-ndzeanâ, « makedonu » sh« armeanu », dauli ligati di unusinguru omu,unâ pustâ di hirbearinu mi alâsa arâhati.Cumu potu s-sheadâ deadunu dauâ zboarâ carisuntu ahântu alargu, masminduimula orighini, la kiro, lalocu? Cu aiestâ minduiari ahurhiius-caftu tutu tsi s-anyrâpsi ti VasiliProtlu sh ti dinastia/ fumealjia a lui.

Ma multu di tihi, câftãrli a mealis-dânâsirâ pi unu isturianu di Yalii/ Frântsii, cu numa di Albert Vogt,tsi anyrâpsi la 1908 Basile I-er,Empereur de Byzance 867886 et LaCivilisation Byzantine à la fin du IXesiècle tipusit Paris, truLibrairieAlphonse Picard etFils.Albert Vogt anvitsã sumucumândâsearea pedayogicâ aluCharles Diehl (1859-1944) sh AlfredNicolas Rambaud (1842-1905), doi dinaima marlji profesori carianyrâpsirâti Byzantsu sh-ti etili ditu mesi.Ditucartea tsi-u deadimu ca numâ maninti sh cari fatsi ti prota oarâunâpirmituseari completâ a etâljeicându bân Vasili Protlu, sinferlu anostru tora di oarâ s-aplic ma multupi informatsiili tsi mutrescuorighinea sh bana alushtui amir.Informatsiili cari li anyrâpseashtiAlbert Vogt yinu ti aiestâ parti di lanipotlu aluVasili, Constantin VIIPorphyrogenetlu (905-959), carianyrâpsi ti bana a pap-su-lj sh ticumu eara andreaptâ amirâriljiabyzantinâ tu atselu kiro. S-dzâtsi diConstantin VII Porphyrogenetlu câfu unu amir intelectualu, istorianu,artistu sh’anyrâpsitoru/literatoru.Tsi lomu noi tu isapi tu studiulu anostru furâ dauâ c rtsâ Bana aluVasili/Vie de Basile sh DeAdministrando imperio , iupistipsimu noi câ s-aflâ informatsiili

Dinastia aMakedonjludinaima mari simasii ti tema tsi nâdishtipt sinferlu.Albert Vogtanyrâpseashti c Vasili s-amint tuMakedonii, fâr s-da unu locu, la anlu811 icâ 812, tu unâ fumealji dihuryeats, tsi va s-dzâcâ oaminji di lahoarâ.Loclu a lui di amintari âlj deadima amânatu, cându agiumsi amir ,numa di Vasili Makedonlu, di iu shnuma a dinastiljei / fumealjei diamiradz cari vini dupu elupânâ laanlu 1056, cându muri atsea ditu sonivâsiljoanji di idyea arâzgâ/diidyiuluosu (Théodora Porphyro-généte 980-1056).

2Iara fârâ altâ exiyisi, dzâtsi câ la

813, ti itia polimlui cari-lu purt unuvâsilje vârgaru Krum, contraByzantsului, fumealjia alu Vasili, caris-afla tu mâhâladzlji deanvârliga diAndrinopoli, fu loatâ deadunu cualtsâ 10000-12000 di bârbats fârâ s-misurâ muljerli sh ficiuritslji, sh furâadushi tu Vâryâria ditu atselu kiro,iuva nu multu alargu di Preslav, iueara loclu iu bâna sh cumândâseavâsiljelu vâryaru, icâ poati ningaDunâ, tu loclu iu adzâ easti Silistra(Cadrilateru). Aiestâ ditu soniminduiari, dzâtsi Vogt, vini ti itia câadutsearea makedonjloru s-featsi cucârãyili.Ma s-hibâ dealithea aiestâipotezâ, ti ciudii sh tâxirati timakedonji s-agiungâ ninti di oarâ (avant l heure ) tu idyiulu Cadrilateru,iu dupu altu polimu (1912/1913),ama ti altâ itii, furâ colonidzats/mutats pârintsâlji a noshtsâ armânji,a curi lâ sidzâtsea tutu « makedonji». Ma undzearea tsi iasi tru miydani

tu aiestâ minduiarinu s-dânâseashtimash aua. Cumu va videmu ma-alargu.Vasili eara tu atselu kiro ningatu culpani. Fumealjia lui sh alantsâmakedonji icâ trakianji bâna tu hoarideadunu sh armasirâ tu locurliatseali ma multu di yinyitsanji.

Aua bânã Vasili sh fumealjia lui,iu s-amintarâ ma multsâ frats shsurori, ditu cari elu eara naima marli.S-pari câ nu-lj vigljea canu sh bânadeadunu, acshi cumu bâna sh tuMakedonii. Vasili criscu fârâ sculii,cumu crishtea sh-alantsâ ficiuritsvâryari, mashi cu urnipseareapârinteascâ sh-cu praxea cari u loa dila ma tricutsljia hoarâljei. Albert Vogtdzâtsi câ fendu-su alu Vasili muricându elu avea 15-17 dianji shi, cumueara adetea, atselu ma marli di ficioriâlj loa loclu.Nu shtimu tsi lucrufâtsea Makedonjlji tu atselu locu shnitsi cumu sh-tritsea bana. Tsi shtimueasti câ Vasili sh-alantsâ Makedonjiarmasirâ aclo pânâ cându elu umpluilikia di 25 di anji. Fârâ di altâ, cumubâna deadunu ca di totna, nu-shikirurâ ni limba ni adetsli, sh vreareati turnari-lj frimta tuts. Sâ spuni câMakedonjilji, ân capu cu doi bârbatsdi mari curagiu, cu numa di Kordylessh Tzantzes, s-bâturâ cu vâryarlji carieara andrupâts di unguri shljanâkisirâ.

S-turnarâ tuts tu Makedonii, iuTzantzes fu durusitu cu titlu distrategu/gheneralu/cumândisitorua Makedoniljei.

Dupu tsi s-turn tu Makedonii,unu kiro lucr ti Tzantzes ama nuaminta câtulipsea sh-tsânâ fumealjiash atumtsea lo apofasea s-duc

Constantinopol. Vogtdzâtsi câ-lj fumultu greu s-dispartâ di fumealjialui, ama nu u agârshi vârâ oarâshdipriunâ, câtu bân , lâ pitritsea tutitsi avea ananghi. Va nâ dânâsimu aoacu epopeia alu Vasili sh va nâ turnmu niheamâ la tsianyrâpseashtiConstantin VII Porphyrogenetlu tiarâzga a fumealjei a pap-su-lj. Eludzâtsi câ arâzga loru dealithea eastidi la Philip II sh Alexandru Makedonsh’aiestâ arâzgâ fu totna nsusutsânutâ di tuts amiradzlji cari ishirâditu aiestâfumealji. Siyura câ putemus-lomu aiestâ apofasi ca hiindaluizborlu di arâzgâ dilapopulu aluPhilip II sh Alexandru Makedon ,acshi cumu sh adzâ ninga multsâdiArmânji minduiescu câ arâzga lorueasti di la Alexandru sh populumakedoneanu.Easti intirisantu tianyrâpseari câ aiestâ pistipseari uavurâ tuts amiradzlji cariishirâ dituaiestâ fumealji.

Multu kiro dupu Vasili Protlu,Vasili II Bulgaroctonlu (958- 1025)avu unâ sorâ Ana, cari u mârt cuVladimir (958- 1015), vâsiljelu diKiev. Unâ nipoatâ Ana Iaroslava s-mârt cu Henri I ali Frântsii cu cariavu unu ficioru cari lu pâtidzarâPhilip, trâ adutsearea aminti aluPhilip II Makedonlu, strâpaplu afumealjei ditu cari-sh trâdzeazârtsina.

Eara ti prota oarâ cându tu Yâlii/Frântsii s-amint unu ficiuricu tsi fupâtidzatu Philip. Easti iaraintirisantu ti anyrâpseari câ cronitslislavoni (Cronica alu Nestor 1116?)cari anyrâpsescu ti AnaPorphyrogeneta cumu uzugrâpsescu, easti adusâaminti camakedonski tsi va s-dzâcâ câ yiniditu dinastia / fumealjia makedonâ.Ma s-eara zborlu mash di arâzgamakedonâ cari nâ-u anyrâpseashtiConstantin VII Porphyrogenetlu,isturia a mea va s-dânâsea aoa. Amanu fu s-hibâ acshi!

Amir lu Vasili Protlu nu fu ici unuomu ca tuts alantsâ. Acâ fârâ sculiish fârâ carti (nu shtea s-adyivâseascânitsi s-anyrâpseascâ) elu agiumsiamir tu ilikia di 55 di anji. Cumuanyrâpseamu ma ninti dupu tsi lucrãunu kiro sumu cumândâsearea aluTzantzes, cari eara strateglu aMakedoniljei, lo apofasea s-ducâConstantinopol, iu minduia câ vapoatâ s-amintâ ma lishoru bana ti elush ti fumealjia lui cari avea armasâacasâ, tu Makedonii. S-dzâtsi ti elucâ eara unu bârbatu analtu ca bradlu,cu percea neali-neali, cu multâcuveti, intelighentu sh multu sertu.Tsi shtea ma ghini eara s-aibâangâtanu calji, sh-acshi lu-adusi tiheas-lucreadzâ ti unu omu multu avutu,cu numa-lj Theophylitzes.

Tu kirolu atselu amir eara MihaliIII, hiljiulu alu Theophil sh Theodora.Putearea dealithea u avea Bardas,frati ali Theodorâ cari purta numa diCezar, cata cumu tu amirâriaromanâ. Antigon, unu hiljiu di-aluBardas avea andreapta unâ measâ cugimbushi cari sbitisea totna cu alumtiiu tiniri cu cuveti câfta gloria shparadzlji tsi yinea diunâoarâ cu ea.Ti kirolu di cari zburâmu tora, lagimbushi eara câlisits sh’alumtâtorivâryari cari, di multu kiro,...



...eara cunuscuts tu Byzantsu, caoaminji cari vârnu nu lâ u putea.Maxusu eara unu cari nu avea vârâsu-lu surpâ, ahânta eara di sarpu.Cumu la gimbushi eara câlisitu shafendicolu alu Vasili, Theophylitzes,aestu lâ dzâsi câ ari elu unu tiniru tsinu lj-u poati vârâ, nitsi vâryarljii. TiVasili fu prota poartâ tsi-lj si dishcljisicalea câtâ aveari. Vâryarlu vru s-lumutâ sh s-lu da di padi, ama Vasiliarmasi ca gurguilju di keatrâ, alâkitudi locu. Dupu aiestâ, Vasili s-ascumbusi, lu mut vâryarlu pânâpisti capu sh lu-arc mpadi di iuvâryarlu nu mata s-mut .

Aiestâ fu duri ta s-adarâ unâ marientipusi tu mintea Cezarlui cari-lj gris-lucreadzâ ti elu. Ti Vasili fu intratatu fumealjia amir lui. Unâ dzuuâ,Mihali III ancupâr unu calu tsi vru s-lu ancalicâ, ama callu fu ahântu diayru, câ nu putu canu s-lu tsânâ.Cându amir lu dzâsi c va sâ-lj taljicicioarli di dinâpoi, Vasili câft s-lu-ancalicâ. Cu mari mâsturlâki alincallu, tsi lu-ascult fronimu, acshicumu cu 12 di eti ma ninti AlexandruMakedon, di la cari dzâtsea câ s-tradzi, adr cu Bucefal. Acshi agiumsiVasili di lucra tu ahurea amir lui.Eara la anlu 856, sh-avea ilikia di 44di anji.

4Dupu unu kiro, la unâ kiniyi/

avinari, la cari Vasili purta bastoneaamirâreascâ, unu lupu ishi dinâcalishi s-hiumusi câtâ amir . Cu curagiush fârâ s-minduiascâ ici, cu cuvetea-lj cânâscutâ, Vasili âlj crip caplu aluplui cu bastonea-lj amirâreascâ, shde-atumtsea, aprukearea lui di amirnu mata putu s-hibâ curmatâ.

Dupu ninga dzatsi anji caritricurâ, s-dzâtsi câ Vasili fu atselucari lu cândâsi amir lu s-lu vatâmâCezarlu Bardas, sh ti itia câ lu-aveaadratâ s-pistipseascâ câ ascâp di unumari dushmanu, amint tesea di co-amir .

Pânâ tu soni s-dzâtsi câ tutu elufu atselu cari andreapsi vâtâmareaamir lui Mihali III sh la anlu 867agiumsi amir lu a Bizantsului, cândubâg thimeljilu a dinastiljei Makedoni.

Vasili fu la cumândâseareaByzantsului kiro di 19 di anji, cânduspusi câ easti unu omu multumintimenu, cari shtii s-tsânâekilibrulu cu lucurlu, cu paradzlji, cuputearea, cu pistea. Acâ fu fârâ carti,fu unu mari amir tsi bâg pi caliamirâria tsi fu thimeljlu la Europacari amint pânâ adzâ. Ti hirli tsi li avuaiestu amir sh ti tsi amint Byzantslutu kirolu alu Vasili va sanyrâpsimualtâ oarâ. Tora vremu mash s-arc muunâ mutritâ ti soia cumu lu vidzurâcronicarlji cari anyrâpsirâ ti elu dupuConstantin VII Porphyrogenetlu.Albert Vogt adutsi aminti diContinuarea la Theophanes (961),Yioryi Caluyarlu (948), LeonYrâmâticlu (948), Symeon Magister(975) sh Georgios Kedrenus (1124?).Aistu ditu soni adutsi unâ theorii carieasti ti noi di mari simasii. Nu câ eastidealithea, ama tamam câ poati s-nâ

aducâ unâ multu importantâapandisi la unâ antribari cari nâfrimitâ di multu kiro. Kedrenos,cumu sh altsâ cronicari, ama cu maptsâni detalii, anyrâpseashti câ VasiliProtlu sh tutâ dinastia / fumealjiaMakedonjloru pari câ easti di arâzgâarmeanâ . Ia tsi dzâtsi Kedrenos:

Vasili s-amint tu Makedonii, amaelu eara di arâzgâ armeanâ, sh mamultu, eara amintatu tu unâ fumealjimultu cunuscutâ a Arsacizloru, cariau data vâsiljeadz la Partsâ, Medzâsh Armeanji... Atselu ditu sonivâsilje, Artaban, kiru putearea sh vinicu frati-su Klienis, s-ascundâ tuByzantsu, iu eara amir Leon atseluMarli. Aiestu lj-apruke ghini sh lâfeatsi tinjia di lj-apânyisi tu pâlatealui. Aflândalui, vâsiljelu a Pershloru,cari lu- avea bâtutâ Artaban, lj-anyrâpsi stoarnâ câ pali va-lj bagâ s-hibâ vâsiljedz pisti Armeanji. Cumus-minduia tsi sadarâ sh avdzâ amirlu Leon, lj-ari mutatâ tu unu câsâbditu Makedonii cu numa di Nike.Deapoaia cumu vâsilia persanâ fubâtutâ di araghi (651 dH),cumândâsearea arabâ câlisi dizn uarmeanjlji s-yinâ nâpoi tu Apiritâ.Cumu Heraclius tsi eara shelu diarâzgâ armeanu, ditu fumealjiaarsacizloru, avdzâ sh elu di aiestâacljimari sh nu vrea s-kearâ aieshtsâarmeanji, lj-adusi prota tu câsâb luPhilipes ditu Makedonii sh ma nâpoiAndrinopoli iu lâ si pâru ma ghini, amafârâ ta sminteascâ cu dunjeauaautohtonâ.

5Unâ analizâ ahândoasâ la tsi

pirmituseashti Kedrenos ascoati tumiydani multi alathusi, maxusuchronoloyitsi. Prota, sâ shtii tora câArsacizlji furâ vâsiljadz tu Armeniadi la anlu 250 ndH pânâ la 225 dH.Artaban V fu vâtâmatu tu polimu shnu s-cânoashti desi avu vârâ frati.Leon Protlu (câ di elu easti zborlu)fu amir la 457-474 dH sh Heracliusfu amir la 610- 641 dH. Vasili s-amintla 812. Cumus-pistipseshtsâ câ vârâditu Arsacizi dila anlu 225 dHagiumsi tâshi dupu ma multu di 200di anji tu Byzantsu, sh dupu ninga150 di anji Heraclius (cari eara mortula 651 dH) lj-ari mutatâ Andrinopoli,iu dupu altsâ 200 di anji s-amintVasili cari pistipsea câ ari arâzgâmakedonâ? Ta s-nu adr mu vârâalathusi tru analiza noastrâ neasimush mutrimu la tuts isturianjljiarmeanji, tsi putum s-lj-afl mu. Suntuisturianji di mari autoritati cumuMoïse de Khorene (410- 490 dH) ,Arisdagues de Lasdiverd (1000 - 1071dH), Sébéos (645 dH). Iuva nu s-adutsi aminti di arâzga armeanâ aluHeraclius (Sébéos) icâ alu VasiliProtlu icâ tuts atselji tsi furâ dupuelu, acâ Arisdagues de Lasdiverdanyrâpsi multu ti amiradzlji ditudinastia makedonâ sh maxusu tiVasili II Bulgaroctonlu. Neasimuninti cu câftarea noast sh-antrib muunu mari numiru di armeanji caribâneadzâ tu Europa sh SUA. Tuts nâdzâsirâ idyiulu mesagiu. Dupu eljinu s-ari avdzâtâ vârâ oarâ ca unuarmeanu sh-kiarâ identitelu sh nucânoscu ca vârâ armeanu s-agiungâtu tesea / clasa socialâ ahântu di-

nghiosu, cumu pari câ fu Vasili. Shca unâ observatsiuni ditu soni, unâparadiymâ multu sughestivâ : cuptsânu kiro ninti di Vasili Protlu fuamir Leon Armeanlu cari nu sh-aveaagârshitâ arâzga, acshi cumu ishishiKedrenos dzâtsi, ti itia câ armeanjljinu para s-mintea cu alanti milets.Easti limbidu câ tutâ isturia eastialathusi icâ pirmithu. Ama, dupu tsiljiai tu isapi tuti minduierli, unâantribari nu tsâ da arâhati. Di iu viniaiestâ theorii cu arâzga armeanâ .Lipseashti s-nâ turn mu niheamâ laAlbert Vogt sh Constantin VIIPorphyrogenetlu. Tu Bana alu Vasili(cap XII, 244) Constantin VIIPorphyrogenetlu dzâtsi câ Vasili,tiniru agiumtu Constantinopolu s-avea ligatâ sotsu cu unu patricianucu numa di Constantin, fendi aluThoma, cari bâna tu kirolu aluConstantin VII Porphyrogenetlu, tiitia câ eara doilji di idyia arâzgâarmenios , tsi va s-dzâcâ tu limbagreacâ armeni . Ma-nclo nitsi unualtu zboru cari-s-pitreacâ la aiestupopulu, ni iu bâneadzâ, ni di iu s-tragu, ni cumu agiumsirâ tuMakidonii. Prindi s-dzâtsemu câ nusâ shtiu ma multi ti patricianluConstantin sh Thoma, nafoara di tsiadutsi aminti Constantin VIIPorphyrogenetlu tu capitolu dimandzeanâ. Defturlu locu iuConstantin VII Porphyrogenetluadutsi aminti di zborlu armenios iastiatumtsea cându azburashti ti unusotsu alu Valisi Protlu cu numa diStilianos Zaoutzés, cari agiumsi omlucu naima mari puteari pi ninga Amir. Stilianos Zaoutzés di cari CostantinVII Porpyrogenetlu dzâtsi câ eastiarmenios di idyea arâzgâ ca pap-su,easti afendi ali Zoe, mârtatâ cu LeonVI di cari s-amint Constantin VIIPorphyrogenetlu.

6Cu aiesti dauâ numi ditu soni, nâ

si pari câ alathusea cu arâzga aluVasili Protlu slimbidzashti tutâ. Caunâ pârâtirisiri/observastii, numiliConstantin sh Thomas cumu shVasili nu para eara ufilisiti la armeni,aca eara sh-elji crishtini. Cu ahântuma ptsânu numili Stilianos sh Zoecari, dupu shtearea noastrâ, li-afl muadzâ sh maxusu tu atselu kiro laGrets sh la Makedonji/Armânji. Unâcâftari ti numili sh patronumiliufilisiti di Armenji n-adutsi apofaseacâ minduiarea noastrâ eastidealithea. Mash ca unâ adâvgari, tututi cãrtsâli ti isturia Armenjloru, tsili deadimu mansusu, nu aflãmu canâdi numili adusi aminti aua. Diznauca unâ pârâtirisiri/observatsii:zborlu cari lu ufilisescu armenjiljiiatumtsea cându azburãscu ti elji iastihay , pluralu hayer - dupu numathimiljiusitorlui myticu Haïk. Acshicumu sh alti populi ufilisescu altuzboru di-atselu ufilisitu di xenji :shkiptari ti arbinesu , brezh tibretonu , euskadi ti basc , elinu tigrecu etc.

Tsi easti ciudii tu tutâ isturiaaiestâ easti câ desi putemu s-lomu tibunâ orighinea armeanâ , maca tututu tsi yini dupu aiestu capitolu,Constantin VII Porpyrogenetluanyrâpseashti mash di arâzga

makedonâ , di la Philip sh Alexandruatselu Marli. Nâ si pari tinipistipseari câ unu isturianu bunucânâscâtoru di populi, pisti cari earaamir , s-minteascâ dauâ zboarâ cunoimi ahântu di ahoryia, fârâ s-davârâ exiyisi i apandisi.

Unâ sinyurâ apandisi poati s-exiyiseascâ aiestâ theorii. Zborluarmeanu di iu ahurhi theoria cuarâzga armeanâ alu Vasili, sh cari tulimba greacâ s-anyrâpseashtiarmenios fu la orighini armanoi iarmenoi cumu siyura sh-dzâtseamakedonjlji di multi eti ninti. Sh adzâtu locurli iu bâneadzâ armânjilji ditotna, shmaxusu ninga Kastoria, icâtu Arbinishii, zborlu tsi lu avdzâ eastiar(â)meanji icâ rrâmeanji cari eastimultu efcula ti confundari cuarmeanu . Cumu s-agiumsi la aiestâalathusi? Minduiescu câ zborluarmân cari eara ufilisitu dimakedonji, nu eara multu cânâscutunafoara di comunitatea loru, cumunufu cânâscutu nitsi tu eta 19 sh cumunu iasti ninga ghini cânâscutu nitsiadzâ. Pistipsescu câ Constantin VIIPorphyrogenetlu ufilisi zborlu acshicumu lu-avdzâ di la pâpânjii a lui,dupu tsi bân alargu di Makedonii shyrâmâticlu cari lu anyrâpsi lu-adusitu limba greacâ, aschi cumu duki elu.Iasti poati, unu semnu alâsatu diDumnidz ti dizligarea mistiryiuluiligatu di populu makedonu pi carinu vru pânâ tora s-lu alasâ s-kearâ.Sh nu dipu tu soni, prindi s-dzâcu câti mini, cama di 20 anji, cathi oarâcându dzâcu câ hiu armânu, nu fuunâ oarâ s-nu-nj toarnâ xenlu cu cariazbur scu : hii armeanu ?

7Cathi oarâ lipseashti s-trecu pritu

: aromanian icâ aroumain cari nj-adutsi antribarea : hii român?;makedoneanu cu antribarea : hii slavu? ; vlahu cu antribarea ntru-oclji ? ;sh dipu dinâpoi Makedon-Armânudi la Alexandru Makedon. Câ tseMakedon-Armânu ? Câ numapopullui a meu yini di la dauâpersonalit ts mithitsi: Protlu cu numadi Makednes, adusu aminti diHerodot, tsi deadi numa diMakedonia, sh defturlu (vahi protlu)cu numa di Armenus, adusu amintidi Strabon, tsi deadi numa di Armânicâ Arâmeanu. Ca unâ concluziuniditu soni, minduimu câ ipoteza picari u prezent mu tu câftarea noastrâeasti dealithea, fârâ câsuri sh câzborlu di armânu i arâmeanu fuufilisitu di Armânji di naimavecljiulu kiro. Sh ma largu, câ tuperspectiva aiestâ easti limbidu câmulti di personalit tsli tsi pânâ adzâfurâ cânâuscuti ca Armenji icâ diarâzgâ armeanâ eara dealithealuiArmânji i Makedonji.

Prindi ca intelectuali di-a noshtsâ,cu vreari ti fara armâneascâ, sâ s-apleacâ pi aiestâ temâ shi s-caftâ tudocumenti tsi suntu adzâ multu maefcula ti-aflari. Sh s-anyrâpseascâdiznâu isturia a popului a nostrucari, ti amârtii, ninga nicunuscutu tiEuropa, ti cari adarã ahânta curbani.


Nga Nicolas Caracota

Në një shkrim të mëparshëm, kemi thënë se fjala“Maqedon”, (që është

shkruar që nga koha e Aleksandritpër një popull bari, që banonte nëmale dhe bënte një jetë shëtitëse), egjejmë deri ne shek.e 11, lidhur medinastine e familjes Maqedonase(867-1056). Ai që vuri themelet ekësaj dinastie ishte Vasili I,perandor ne vitin 867. Interesi jonëpërveç këtij Perandori vjen pasistudiuam, që emri i pare që ështënjohur ky ishte Vasil Maqedonu, naduket që rrënja e tij rrjedh nga njëfamilje mbretërish armenë( ngaArmenia). I nisur nga ky fakt duatë zbuloj lidhjen ndërmjet emrit tëtij Maqedon dhe “armeanu” te cilëtparaqesin një person. Për këtëfillova të kërkoj në arkiva se ç’farëështë shkruar për Vasilin I ,dinastinë e tij, familjen e tij.

1Më shumë kërkimet e mia u

përqëndruan mbi një historian ngaFranca, me emrin Albert Vogt, qëka shkruar në vitin 1908 librin“Basile I-er, Empereur de Byzance867-886 et La Civilisation Byzantinea la fin du IXe siècle” botuar nëParis, ne Librarinë Alphonce Picardet Fils. Vokt ka studiuar nënkomandën pedagogjike të CharlesDiehl (1859-1944) dhe të AlfredNicolas Rambaud (1842-1905), dynga profesorët më të mëdhënj qëkanë shkruar për Bizantin dhe përmesjetën.

Nga shkrimet, që kemi lexuarpër sa thamë më sipër lidhen mejetën dhe veprën e Vasilit I dheorigjinën e tij. Albert Vokt i merrkëto informata nga nipi i Vasilit,Konstantin VII Porphyrogenetlu(905-959), që ka shkruar për gjyshine tij se si e komandonte perandorinëBizantine në atë kohë. Thuhet përKonstantinin e VII, që ishte njëPerandor intelektual, historian,shkrimtar, letrar. Ne morëm ngakëto shkrime ne konsideratë vetëmdy letra ; Jeta e Vasilit të parë (viede Basile) dhe administrimi iPerandorisë (de administrandoimperio), ku besojmë se gjendeninformatat më të rëndësishme përstudimin tonë. Albert Vokt shkruanse Vasili ka lindur ne Maqedoni, padhënë një vënd të saktë, ne vitin 811ose 812, në një familje fshatarësh,

Dinastia eMaqedonëveqë do të thotë njerëz nga fshati.Mbiemrin e tij Makedonu e vuri kuru bë Perandor. Ky mbiemërvazhdoi edhe pas vdekjes se tij, derinë momentin kur perandore ngakjo familje ishte TheodoraPorphyrogenete (980-1056).

2Thuhet se në vitin 813 për shkak

të luftës nga një perandor Bullgarme emrin Krum kundër Bizantit,familja e Vasilit, që gjendej ne lagjetreth Adrinopolit, u morën bashkëme 10 000-12 000 burra, shto ketuedhe gtarë dhe fëmijët dhe udërguan në Bullgarinë eatëherëshme, afër Preslavit, kukishte selinë e tij Perandori Bullgar.Vëndi mund të ishte edhe afërDanubit, ku sot është Silistra(Kadrilateru). Ky mendim i funditthotë Vokt , vjen nga qëmaqedonasit u shpunë aty me anije.Po të jetë e vërtetë kjo hipotezë, përçudi këtë fat patën dhe vllehëtmaqedonas në vitin 1912-1913 që usyrgjynosën po në këtë vënd me

anije, por për shkaqe të tjera. Këtëfat patën stërgjyshrit tanëmaqedonas në këto vite.

Në kohën kur maqedonasit ishpunë në Bullgari, Vasili ishte nepelena. Familja e tij dhe të tjerëmaqedonas mbetën aty tësyrgjynosur për 20 vjet. Këtu banoiVasili dhe familja e tij ku lindënvllezër dhe motra të tjerë , por Vasiliishte më i madhi. Ata banoninbashkë ashtu sic banonin nëMaqedoni. Vasili u rrit pa shkollëashtu si dhe djemtë e tjerë, vetëmme kujdesin e prindërve dhe mezakonet që transmetoheshin nëbreza. Albert Vokt thotë që , babai iVasilit vdiq kur ai ishte 15-17 vjeç.Sipas zakonit vëndin e tij e zuri djalimë i madh që ishte Vasili. Nuk dimëse çfarë pune bënin maqedonasitaty te syrgjynosur dhe si e kaloninjetën. Dihet që, Vasili dhe të tjerëmaqedonas mbetën aty deri kur aimbushi moshën 25 vjec. Meqënësebanonin bashkë ata nuk i humbënzakonet dhe gjuhën e tyremaqedonase dhe i ngacmonte ideja

për tu kthyher në patridhën e tyre.Thuhet se maqedonasit me në kryedy nga burrat më kurajoz me emrinKordyles dhe Tzantzes, luftuankundër bullgarëve dhe fituan. Ukthyen të gjithë në Maqedoni kuTzantzes iu dha titulli strateg(general) i maqedonasve.

3Pasi u kthye në Maqedoni,

Tzantzes mendoi për familjen e tijdhe vendosi të shkojë nëKonstandinopojë. Voks thotë që,ishte shumë e rëndë ndarja e tij ngafamilja , por ai nuk e harroi asnjëherëatë. Le të kthehemi tani në epopenëe Vasilit I dhe të shofim se çfareshkruan Konstandni i VII për rrënjëte familjes se gjyshit te tij. Ai thotë serrënjët e tyre janë nga Filipi i II dhetë Aleksandrit të Maqedonise dhekjo u mbajt gjithmonë nga të gjithëperandorët e kësaj familje. Ështëinteresante, që të gjithë perandorëte kësaj familje besonin se kishin këtërrënjë. Shumë kohë pas Vasilit I,Vasili II Bulgaroktonu (958-1055)kishte një motër , Ana, që e martoime Vladimirin (958-1015), Mbretine Kievit.Nje mbesë e tij, AnaIaroslava u martua me Henrin I tëFrancës, ku patën një djalë tëpagëzuar me emrin Philip, për tëkujtuar Philipin II të Maqedonisë,stërgjyshin e familjes nga kurridhnin këta. Ishte hera e parë qënë Francë një djalë pagëzohej meemrin Philip. Interesant është faktise kronistët sllavë (kronika eNestorit 1116), që kanë shkruar përAna Porphyrogeneta, e vendosinkëtë me rrënjë maqedone, dmthvjen nga dinastia ( familja) emaqedonësve. Po të ishte fjalavetëm për rrënjë maqedonëse tëkësaj familje analiza ime për këtëhistori do mbaronte këtu. Por faktetjanë të ndryshme, nuk janë kështu.Perandori Vasil I nuk ishte si gjithtë tjerët. Ai ishte pa shkollë dhearriti të bëhet Perandor në moshën55 vjecare. Pasi qëndroi një kohënën komanden e Tzantzes, që ishtestrategu i maqedonësve , vendositë shkojë në Konstandinopojë,kurse familjen e la ne Maqedoni.Thuhet për të se ishte një burrë ilartë me flokë kacurrela,inteligjentdhe shumë i sertë. Hobi i tij ishinkuajt dhe fati i tij e shpuri tëpunonte me një njeri te pasur tëquajtur Theophylitzes. Në këtëkohë Perandor ishte Mihali III , i birii Theophilit dhe Theodorës. Në tëvërtetë komandën e kishte Bardas,vllai i Theodorës që mbante emrinCezar si në kohën e perandorisëRomake. Antigon, një djalë iBardas, kishte organizuar njëspektakël me mundje ku shumë terinjë kërkonin të demostroninfuqinë e tyre.

vijon në faqen 15


vijon nga faqja 14

Në këtë spektakël ishin shumëluftëtarë bullgarë, që në Bizantnjiheshin si njerëz të pamposhtur.Ishte një nga ata që nuk përballohejnga asnjë, por Theopilitzes i vuripërballë Vasilin i cili e mposhtibullgarin. Kjo ishte një ditë eshënuar për Vasilin dhe Cezari i folipër të punuar për të dhe ishte e parahere, që ai futej ne shtepinëperandorake. Një ditë Mihali I IIIbleu një kal dhe donte ta shalonte,por ishte e pamundur sepse ishtegjysëm i egër. Mihali donte ti pristekëmbët, por Vasili kërkoi tashalonte vetë. Me mjeshtëri të rrallëai i shaloi kalit si dikur AleksandriI Madh. Keshtu Vasili pofamiljarizohej me familjenperandorake. Ishte viti 856 dhe aiishte në moshën 44 vjec.

4Një ditë kur kishin dalë në gjueti

me Perandorin, një ujk u vërsulkudër Perandorit. Vasili me kurajonqë e karakterizonte u vërsul kundërujkut duke e çarë me dysh me spatëdhe që atë kohë ai nuk u nda kurrënga familja perandorake. Pas 10vjetësh ne këtë familje, ishte Vasiliqë bindi perandorin për të vrarëCezarin Bardas. Në të gjitha rastetthuhet se, qe prapë Vasili ai qëorganizoi vrasjen e Mihalit III nevitin 867, ku dhe në këtë kohë arrititë bëhet Perandor I Bizantit dhethemelus i Dinastise Maqedonase.Vasili qënroi në krye të perandorisë19 vjet dhe tregoi se ishte njeri izgjuar dhe tregonte ekulibër mepunën, paratë dhe fenë. Tani duatë hedh një sy shkrimeve tëkronikanëve që kanë shkruar për tëpas Konstandinit VII. Albert Voktsjell ndërmënd nga Kontinuara deritek Theophanes (961), JorgjiKalugarlu (948), LeonGrëmëtiku(948), SymeonMaxhister(975) dhe GeorgeosKedrenus(1924). Ky I fundit sjell njëteori që është shumë e rëndësishmepër ne, jo se është e vërtetë , por najep një përgjigje shumë tërëndësishme për pyetjen që na kamunduar kaq kohë. Kedrenos ,ashtu dhe kronikanë të tjerë, por mepak hollësira, shkruan se Vasili Idhe e gjithë Dinastia eMaqedonësve është me rrënjëarmeanë. Ja cfarë shkruanKedrenos: Vasili lindi në Maqedoni,

por ishte me rrënjë armeanë, nëfamiljen e dëgjuar Arsakizloru e cila kadhënë perandor në Parcë, Mexë dhe tekArmenët. Perandori i fundit, Atrabanhumbi betejën dhe me gjithë vllanë etij Klienis u fsheh në Bizant, kuperandor ishte Leoni i Madh. Ky i pritimirë duke i nderuar në pallatin e tij. Idergoi lajm perandorit të Persëve, qëkishte mundur Atrabanin dhe i tha tëkthehej Atrabanit se do ta vendosteperandor prapë tek armenët. Ai u terhoqpër tu menduar në një qytet tëMaqedonisë me emrin Nike. Pasi arabëtmboshtën persët (651) u bënë thirrjearmenëve të ktheheshin prapë në lindje.Këtë e degjoi edhe Heraklius, që ishtedhe ky armen nga familja Arsacizlorudhe vendosi të mos ti humbiste kështuarmenët . Ai i shpuri armenët si fillimnë qytetin Philipes të Maqedonisë dhemë mbrapa në Adrinopoli, ku ju dukmë mirë, por pa u trazuar me banorëtautoktonë.

5Nje analizë e shëndoshë , na bën

të mendojmë se Kedrenos gabon nëkronikën e tij. Dihet se arsacizëtishin perandor në Armeni në vitet250 para krishtit deri në vitin 225pas krishtit.Artaban V ishte vrarënë luftë dhe nuk dihej nëse kishtendonjë vlla. Leoni I (se për të ështëfjala), ishte perandor në vitin 457-474 dhe Heraklius ishte perandornë vitin 610-641. Vasili lindi në vitin812.Si mund të besohet që ngaAsarcizët nga viti 225 arriti që mbas200 vjetësh në Bizant dhe pas 150vjetësh pas Heraklius (vdekur nevitin 651) i kanë shpurë neAdrianopoli dhe pas 200 vjetësh qëlindi Vasili të besonte se ishte merrënjë maqedonase. Për të mos bërëndonjë gabim në analizën tone, uinteresuam për historian armenë.Janë historian me shumë autoritetsi : Moise de Khorene(410-490),Arisdagues de Lasdiverd (1000-1071), Sebeos (645). Asnjë nga këtanuk thotë se rrënjët e Herakliusishin Armene , gjithashtu dhe përVasilin I. Arisdagues de Lasdivertka shkruar shumë për dinastinëmaqedonase dhe konkretisht përVasilin II bulgaroktonu. Edhe mearmenet e sotëm po te diskutosh tëthonë se ata kurrë nuk e humbasinidentitetin e tyre, si mund ta bëntekëtë Vasili I. Para Vasilit I ishteperandor Leon Armeanu, I cili nuke kishte harruar origjinën e tij, ashtusic shkruan dhe Kedrenos qëarmenet nuk trazoheshin me popujttjerë. Athere për kronikën emesipërme mund të themi është egabuar apo përrallë. Por n je pyetjenuk të lë të qetë. Nga erdhi teoria

me rrënjë armene të kësaj dinastie.Le te kthehemi pak tek Albert Voktdhe Konstandini i VIIPorphyrogenetu. Ne jetën e Vasilit(kap XII, 244) Konstandini i VII,thotë se Vasili, në moshë të re arritinë Konstandinopojë ku kishtelidhur shoqëri me patriarkun meemrin Konstandin, babanë eThomait, që jetonte ne kohën eKonstandinit VII Porphyrogenetu,për shkakë se ishin të dy me rrënjëarmene. Më mbrapa asnjë fjalë përkëtë popull se ku jeton, nga e kanëorigjinën dhe si arritën neMaqedoni.

Nuk dihen shumë gjëra përpatriarkanët Konstandin dheThoma, përveç atyre që sjellndermënd Konstandini VII ne kap.e mësipërm. Për herë të dytëKonstandini VII sjell ndërmendemrin armenios kur flet për njëshokë të Vasilit I,me emrin StilianosZaoutzes, që arriti të bëhej njeriumë i fortë pranë perandorit.Stilianos Zaoutzes, për të cilinshkruan Kostandini i VII, thotë seështë armen, me të njëjtën rrënjë sitë gjyshit, që ishte babai i Zoes,martuar me Leonin VI, nga kalindur Kostandini VII Porphyro-genetu.

6Me këto kronikat e fundit

vërtetohet plotësisht, pavërtetësia errënjëve të Vasilit I. Dihet se emratKonstandin, Thoma, Vasil …nukpërdoreshin dhe përdoren ngaarmenët. Këto emra përdoreshindhe përdoren dhe sot nga grekëtdhe maqedonët (vllehët). Aq mëshumë emrat Stilianos dhe Zoe qës’mund të jenë emra armenësh. Njëkërkim mbi emrat dhe mbiemrat earmenëve na jep të drejtë mbikonstantimin tonë.

Me një studim në te gjithahistoritë e armenëve , që i dhamëmë lart, nuk pamë ndonjë emër ngakëto që thamë. Armenët thonë përveten e tyre “hay” dhe në shumës“hayer”, sipas emrit të themeluesittë tyre mistik Haik. Ashtu si dhegjith popujt e tjerë që thiren nga tëhuajt : Shqiptarë-arbnish, brezh-bretonu, euskadi-bask, Helen-greketj… Çudia ne gjithë këtë historiështë se, Konstandini i VII, shkruanpër rrënjët maqedone që nga kohae Philipit dhe Aleksandrit të madh.Na duket si çudi, që një historiankaq i njohur në popull dhe që ishteperandor te trazoj dy emra kaq largnjëra tjetrës, pa dhënë asnjëshpjegim. Vetëm një përgjigje esakte mund ta zgjidhi këtë.Emriarmen nga ku nisi teoria e rrënjëvearmene te Vasilit , që në gjuhën

greke shkruhet armenios, ishte nëorigjinë “armanoi” i “armenoi” , qëme siguri thuhej për maqedonasitshekuj më parë. Edhe sot në vendeku banojnë vllehët ( armënjë)vecanërisht pranë Kosturit ose nëShqipëri, emri që dëgjohet përvllehët është “arëmeanji” ose“rëmeanje” qe shumë e thjeshtë përtu ngatërruar me armeanu. Si u arritnë këtë konkluzion të gabuar?Mendoj se emri “armën”qëpërdorej nga maqedonasit nukishte shumë i njohur jashtë këtijkomuniteti, siç nuk ishte I njohurderi ne shek 19 dhe që nuk ështënjohur aq mirë dhe sot. Besoj seKonstandini VII , e përdor këtëemer , ashtu siç e kishte dëgjuar ngagjyshrit e tij, që banonin largëMaqedonisë. Edhe sekretari i tij, qëi shkruante këto, i vuri në gjuhëngreke sipas idesë së tij. Mos ndoshtaështë një shënjë e lënë nga zoti përtë zgjidhur këtë mister të popullitmaqedonas, të cilët dhe sot nuk elënë që të humbasi. Dhe për muamund të them që për 20 vjet, kur uthem të tjerëve jam “armënu”(vllah) nuk më tha ndonjëri : “ jearmeanu” me kuptimin armen.

7Çdo cast duhet të kalojë nga:

aromanian, ose aroumain, që mësjell pyetjen: je ruman? Ngamakedon me pyetjen: je sllav? Ngavllah me pyetjen direkte? Në fundmakedon-armënu, nga Aleksandri iMqedonisë. Pse Maqedon-armën?Sepse emri i popullit tim vjen ngalashtësia nga dy burime: E para ngaemri “Makednes”, që sjellndermend Herodoti dhe idha emrinMaqedoni dhe e dyta nga Strabonime emrin “Armenus”, që dha emrinarmën ose “Arëmeanu”. Sikonkluzion, do të themi se hipoteza,që prezantuam, është e vërtetë dheemri “armënu” ose “arëmeanu” ,është përdorur nga vllehët qysh nëlashtësi. Kjo duket qartë, se të gjithëata personalitete, që njiheshin siarmen, ose me rrënjë armene, nukjanë gjë tjetër veçse armënj (vlleh)ose thënë ndryshe maqedonas.Duhet që intelektualët tanë, medashuri për popullin armënescu(vllah), të ulen mbi këtë temë dhe tëkërkojnë dokumenta, që sot janëshume lehtë për tu gjetur. Tëshkruajnë gjithmonë për historinë epopullit të tyre, që fatkeqësisht nuknjihet dhe aq shumë në Europë.


Bitule09.XII.1990

Yarnâ, arcoare, neaoa tu palmelu avea anvalitâ loclu. Oarâ10:30. numeroase

automobile di tu tute pârtsâ aliR.Makedonie li umplu caljurleanvarligâ di casa a comunaljei diBitule. Arâdz di barbats shi muljerrstresh di arcoarea shi fapta cale cufatsile angljitsate di arcoarea, cuoclji anghyiliciosh shi arâslu pi fatsacu aghunjie intrâ tu casa acomunaljei di Bitule shi tinducicioarle câtrâ aula mare.Vreava, s-ved un cu alantu, oaspits, sots,cusurinj, s-anbratsescu, bash,zburâscu pi boatse analtâ,mindueshci nyiarâ mortsâlj tuts.Euforie, nipotslji a MakedonjlorAntits sântu pi cicior. Limbam a k e d o n _ a r m â n e a s c abumbuneadza n-casa a comunâljei,ca cându ugeaclu s-avea apreasâ.Aula mare, s-umple pân di ncoduscamnu. Oaminjlji shed n-pade, stamproshci, nu-are ac yu s-aruts. Binaarmatusitâ cu lilice.Pi masa spindzuratâ stilizatâflâmburâ natsionalâ (dezenatâ dipoetesa vanghia Mihanji Steryu),pândzâ, sândzi aroshe, cu dimenzie1m. x 1m., patru galbine yureancrutsiljate, unâ tu mesea apândzâljei, cusutâ pi vertical, alantatut ashi tu mese ma cusutâhorizontal, shi alantile daoncrutsiljate tu unâ crutse care turelatsie cu prota iaste shutsâtâ ti 45di gradusur, ashi ca cu chipitle s-alichia di paturle cohyie apândzâljei.Dao crutsur, ancrutsiljate, shi tumesea un tserclju galbin tu care s-

Dzua a flãmburãljei

adunâ tute optu râdz. Flambura, icâcum dzâc caliveanjlji “hlambura”ANOASTRA sum care s-auncurunata tuts gionjlji anoshci dipap - stri pap, cu gheneratsiur, cumileniumur, nu mash di lavâsiljadzlji anoshci Filipu al II -leshi hilj-su Alexandru Makedonu,ma care shtie cât ma ninte di nâsh,ndoi dzâc, di cându s-featse protluMakedon, cama di 4.000 di anji.4.000 di anj hiljlu al soarle,Makedon u purta flambura a tatu-sui. Vine oara nipotslji al Makedonhiljlu al soarlei, dupu un chiro discutide shi ascundeare, mash ta-shs-u ascapâ, familia shi bana, s-luofitsializeadzâ semnul natsional shitraditsional fârâ care nu putea s-treacâ nitsi unâ numtâ a“caliveanjlor”, shi s-nu hibâ

armatusitâ nitsi unâ casa a nobiljorrmakedoneshci pi atsel nai mavidzutlu loc, pi “timpanonlu” acasâljei – palatâljei, yigrafisitdipriunâ cu galbino-aroshlumakedonescu liundar idyiul atselcare ca stamâ lu purta anoshciljfalanghishci cându u câlca lumeatutâ. Nicuchirlji di sutsata “FratsljiManakia” di Bitule mplinj di harao.Nafoara sulfa vimtul arcuros, peanedi neao pluscuchiashte pi firidzle diaula mare, yarnâ, a aula mplinâ, numplinâ, ma primplinâ.

Care pistipsea ca tu atseaarcoare, atsea yarna cu neao va-syinâ ahântsâ delegats shi atsea ditu tute pârtsâ a statlui. S-dzâtse,lucârle atseale mârr s-fac tu yarnâgreao, yarnâ cu neao.Pi bina esnicuchirlji dr.Cocea Nicea, dr.NicoPopnicola, Tachi Steriadi, HristuCiolacu - Cerciu,…. S-cântâ himnanatsionala “Pârinteasca dimândare”.

La multsâ ocljilj lâ si umplu dilâcârnji, lâcârnji di hârao. Boatsea ahorlui di multsimea lu umplevlihurlu a auliljei. Mindueshci,stroplu va-s cada di-n sus. Tu numaa nicuchirlor dr.Nico Popnicola udishcljide adunarea, li ghiunuiashtepartitsipantsilj, zburashce tiscupolu ti care nâ avemadunata.Dupu atsea lj-da zbor aldr.Cocea Nicea.

Gramusteanj, moscopoleanj,magraveanj, fârshirots, caliveanj, ….tuts ca cându adilj cu un suflit, lunglit cafi un zbor al dr.Cocea Niceacare zburashce ti tricutlu, ti istoriaanoastrâ. Actsentul fu bagat piofitsializarea a himnaljei natsonalâ“Pârinteasca dimândare” shiFLÂMBURA NATSIONALÂ.

Sâ zburascâ ti simasia shi istoriatlua FLÂMBURÂLJEI NATSIONALEzbor ilj irra dat al Branislav Stefanoski– Al Dabija care lu spuse istoriatlu aFLÂMBURÂLJEI NATSIONALE shicare iaste diafuraia anamisa di atsea

di la numtâ, cum atsea di la mortu,tut ashi cum iaste dupu traditsiileanoastre.

- Soarle pi pândzâ, sândziaroshe, iaste FLÂMBURANATSIONALÂ shi STATALÂ,FLÂMBURÂ ti SÂRBÂTOR.

- Soarle pi pândzâ alba, iasteFLÂMBURA atsea ti HARAO shi tila NUMTÂ.

- Soarle pi pândzâ vinitâ, iasteFLÂMBURA atsea ti la MORTU.

Fu spusâ ca Crushuva ti sârbâtor,balconjle shi firidzle a casilor s-armatusea cu fulcâts, shi maxusatseale sândzi aroshe, putea s-hibâshi vârnâ alba, a soarle shi liundarljianyilicia di pi timpanolile a casilornobilare.Fu prezentatâ flamburanatsionala lucratâ di mânjle aliKiryacule Al Dabija.Nu avea ihtizaedi multe zboare, euforie li acatsâpartitsipantsilj, multsâ furâncurunats sum atsea flâmburâ,TORA, TU NAOA DEMOCRATIELÂ SI DEADE PUTEREA SUSCOALÂ, OFITSIAL, FÂRÂ FRICÂCA POATE VA-S HIBÂCASTIGATS DI ORGANILE ASTATLUI.Ma s-nu creapa draclu,trei “gionj” trei “zurlji caliveanj”,care shidea un ningâ alantu, ashicum iaste arada la noi Makedonjlji,a cum spune shi Herodotu tu alui“Istorie” yu zburashce ti psihologhia“zurlâ” a Traceanjlor, ansarea ca“nglarits tu minte” shi aurla pintreaga boatse câ tuta atsea iasteminciunâ, shi ca noi “vlahylji” nuavem flâmburâ anoastra pi care s-aflâ ca simbolu prezentat soarle.Ironia s-hibâ ma mare, shi treilji furânsurats shi ncurunats isâ sum atsea“hlâmburâ” (doi di treilji lucra tiorganile di sigurantsâ).Vreava,euforia tu aula irra ahântâ mare, ashicâ vârnu nu li ni avdzâ, nitsiduchimisi treilji “zurlji”, di care doiarmasirâ zurlji sh-pân dzuâ di azâ,shi tora adavgu cu ascuchiarea, matora pi identitatea anoastra diMakedonj. Dupu putsân chiroFLÂMBURA ANOASTRANATSIONALÂ fu ofitsializatâ shi ditute sutsâts care s-apruchiara la“Liga mondiala a vlahylor”.

Tsi s-fâtsem, atsea iaste mena(realitatea) atsea anoastra. Zurljiljciobanj vor corlu s-lu traga. Zurluliaste “zurlu”.Cafi un lao normalshcie tsi s-fatse, shi yu lâ iaste loclua “zurljilor”.Chiro iaste sh-noi s-nâpurtâm ca lao normal shi macâvrem s-nâ dutsem ti ninte, tu loc s-li apruchem di noi, s-li avinâm,unoarâ ti totânâ s-ascâpâm dizurljilj, s-ascâpâm, maca nu, truplushi suflitlu va-s nâ li mâcâpushclja.Macâ vârnu va li ascultâ“treilji zurlji” shi atsea dzuâ di09.XII.1990. poate nu va-s u aveamnicâ totâna OFITSIALIZATÂFLÂMBURA ANOASTRANATSIONALÂ

Branislav Stefanoski - Al Dabija


TREI PICTORI ARMÃNJ LA MARRIOTT

TU 15 di Sumedru anu, tricuiu trei dzãli laMarriott Bucureshti, la unu simpozium franco-austriacu ti Amarea Laie.Nica di prota dzuuã,loaiu s’mutrescu cadurli zuyrãpsiti aspindzuratipi stiznjili ditu marli holu, nafoarã di sala diconferintsã. Tu pauza di café, dinãsiiu dininteaprotlui cadru tsi nj si pãru di aynangea cama yiu.Avea unã buiauã dominantã caldã, cãrmezicã.Mi aprukeaiu.Caftu numai a artistului. Tsis’vedu aclo? Numa alu Ion Pacea1 anyrãpsitãdighiosu: Fisi staticã. Aroshi, njirlã, veardi. Nicaunã Fisi staticã. Mãrdzinjlji tãljati ca tu marmurã.Ion Pacea u ari nipoatã di sor’ hljina a noastrãSia, mãrtatã ti nipotu di cusurinã alu tata, tetaStiryiana, fumealja Franga. Nj vinji s’arãdu:armãnamea iutsido, naca easti unã obsesii? Dicu prota mutritã tsiva mi avea traptã cãtã unãemotsie cunuscutã. Ti ciudii, aestã tihiseari. Biuiuniheamã di café, arãdeamu singurã sh tricuiuniheamã cama alargu.Altu caduru, cu unã temãmplinã di mistiryió: trei mljeri analti, cu zãvonu,cu firigé. Mutrescu numa a pictorlui “ candaadramu cãbuli cu mini, canda eara unu testu “tsi vedu: Pericle Capidan2. Mutrea tini, andas’adunarã aua tuts armãnlji?!Feciu caduri cutilifonea, ta s’li amu tu arhivã. Ghini ma, aestisuntu pi Google, li aflaiu cama amãnatu. Pictoriavdzãts, cu caduri cãftati sh ancupãrati iutsidola licitatsii di artã, tu internetu http://www.artnet.com/artist, Capidan easti tricutu„Macedonian”, Pacea „Greek”.

Tora, ca itsi ciudii tsi ta s’hibã perfectã vas’aibã trei fãnãrseri, ca tu pirmithi, caftu treilupictoru armãnu. Caftu niheamã. Ama nuadyivãsescu numili nyrãpsiti sumu cathi caduru,nu. Mutrescu hromili sh zuyrãpsirli. Shteamu cãiuva vrea lu aibã sh treilu. Mea-lu dipu aua,andicra di alanti! Ia-lea Steryiu Beclu3! Peisagiluorientalu, tu untulemnu (49,5 x 34,5 cm) ari unupãhã estimativu di 650 – 800 •. Unu kiushé dicãsãbã orientalu, geamii, sturi, ketsari dimarmuru albu, unã cali cãtã m pãzari. Tu atseaoarã treatsi unu sotsu s’mi ntreabã tsiva. Lu ljaudi bratsu shi lj dzãcu canda unã thamã: „shtii tsiaflaiu aua?” Lu-adushu dininti di Pacea, diCapidanlu, di Beclu.Mi tornu tora la fumealjaCapidan di Prilep (tu Makidunii): doi fratsavdzãts, Theodor cu Pericle, protlu cu unu hiljutsi sh bitisi bana singuru, s’arcã ditu balconi, tucãsãbãlu Bucureshti.Theodor Capidan easti unãnumã tsi angreacã. Tiniru anvitsatu bãnã Sãrunã,mardzina di amari, profesoru la LiceuluComercialu dishcljisu di Romãnia. Aclo, locluarmasi ermu, anda vrei sã-lj caftsã toarãli. Mipriimnamu unã dzuuã arada cu Steryiu Kukudissh nãsu nj exiyisea diplili di arheologii, poarta a

Cumu bãnãmu?vãsiljelui romanu Galeiru, cumata diVia Egnatia, basilica cu baptisteriu,tsi turtsãlj u avea alãxitã tu geamii.Sucãkili lãrdzã, avroasi, iu tradzivimtulu di cãtã Egeea. Pãlãtsli ditora pisti thiimeiurli di pãlãtsromani sh bizantini. Aclo tu unãmari librãrii aflaiu Weigandlu,apridusu gãrtseashti. Sh unu njiculexicon armãnescu “ gãrtsescu. Shunã mari monografii ti limbaarmãneascã di Livadi Elimbu. Shcara s’adãstamu ninga, alti cãrtsã vas’aflamu, ta s’hãrgeamu evradzlji.

Theodor Capidan bãnã Sãrunã(1902 “ 1919), deapoa Cluj (1924 “1937) sh tu soni trapsi Bucureshti(1937 “ 1953). Anda trecu tahinãrlicalea pi bulevardulu Elisabeta cãtãinstitutu, trecu daima pi dinintea acasãljei tu cari ari bãnatã Capidan.Unã ploaci aspuni aestã, andicra di facultatea dindreptu. Niheamã cama nsusu, tu unã sucaki caunã avlii tsi s’vearsã tu plateea Kogãlniceanu,fatsi ninga elipsi unã ploaci pi casa iu ari bãnatãTache Papahagi, aclo iu nyrãpsi dictsionarlu,ancljisu tu unu udã, ahãtu cãtu lj avea alãsatãcomunishtsalj.

Pericle Capidan bãnã sh nãsu multu kiro Cluj,iu featsi sh arta di dhascalu di picturã.

TREILI TURLII DI CÃLJURIEDITORLU-CAPU ali fimiridhi Fãrshãrotu,

profesorlu Spiro Poci di la cari anvitsaiu ahãntea,publicã tu numirlu Sumedru “ Andreu 2009textulu Imnari tu istorii. Unã aventurã, cumuishishi dzãtsi, tu geologia ayrã ditu Albanii, caleadi Curceauã Grabova. Di doauã ori calea fu camaimirã, aclo iu stãvursea „unã shutsãturã ali calia tsa vechia Egnatia”. Va lu plãcãrsescu sã njpitreacã unã bibliografii di cãrtsã tu limbaalbanezã sh cama multu Meçan Hoxha, Grabovae bukura me Arumunë, 1998, f.l. ti cari aflaiu dituunu textu anyrãpsitu di Nistor Bardu diCustantsa. Singura carti noauã ditu atselu studiu,va videari catse.

Tu aestu reportaju, dzãtsi Spiro Poci cu marindreptu: „Di Paljuhoarã pãn Grabova estipatridha a rrãmãnjllu fãrshirots. Iu di 2000 di enj,pi aisti cãljur, pi aici munts, aru tãrcutã picurarcu tutiputa, cãrvãnar, embur, mastur ti casi,zãnãciadz ti gãlets, rafts, mvesti cu stranjichindãsiti…. , tsi llu dedãrã banã a ishtãllormunts cu eti shi eti.” Di Paljuhoarã vdizrã protatu eta „1822-1830 cãtã Agrinjo, Yanina shi putsãnjcãtã Arbinãshii”. Spiro Poci antribã n hoaraGrabova iu vdzirã fãrshirotslji di aua, sh iamushata apandisi: „Tu atsell chiro mullti casi arufudzitã tu csinãtiau. Ma mulltsiljã tu Rumanii,Makedonii shi tu Alecsandrii, tu Eghiptu. Pisti300 di fumelj sãntu dusi aco, spuni Todi shiavdadzi: - Cãndu avemu tãrbatã pãpãnjlji a noci,cã cãtse sãntu dush tu Alãcsandrii, elj ni arudzãsã: “Ti numa atsa mara tsi tsãni aistã politii(numa all Alecsandru a tsell Mari aliMachedonii) shi ti ligãtura a rrãmãnjllu cuMakedonia atsa Vechia.”

Tu soni, avdzãmu numa armãneascã ahoarãljei, tu atsea greari cu focu a paplui tsi „si

turrã cu fatsã cãtã hoarã shi dzãsi: “ Eh! Greva(Grabova) a mia, cãndu u s’ti fats mushatã ca unchiro?”

Cãftaiu harta. Tu Google suntu multi, sh unureportaju anglicá ti unã cali faptã antsãrtsu dituMakidunii, pi ninga laclu di Ohrida, Pogradetspãnã Grabova, aclo iu agiumsirã hãtãlãsits: „Theword hotel was unmistakeable, but stillunbelievable. A hotel here up in the roadlesssmall village of Grabova? Yes, indeed the localtold us to drive up to the Grabova Hotel, WOW!A hotel here absolutely road-less and extremelyhidden away.”

Preftulu Samara di Moscopoli dzãtseaantsãrtsu cã putemu s’adutsemu veara tiniripictori. Minduescu cã di vearã, di Stã Mãrii, vas’aibã tsi s’zuyrãpseascã, ma s’nu tricu kirolu apeisajiloru sh a cumãtsloru di banã aspusi cubuiauã. Ma s’nu vini isa cu kirolu oara ti cadurifoto. Vahi ma multsã va s’ariseascã aestã artã.Icã vãrã filmu, cu personaji tsi bãneadzãMoscopoli: hãngilu tsi vindi arãkii di auuã shcashu di caprã, teta tsi iasi n cali cu pãrpodea digushi, maia tu ciurdaki sh paplu tsi thimseashtiditu ahapsi, preftulu tu bãsearica Ayiu Nicoladi la 1727, liturghia pi armãneashti, reporterluTV din Curceauã ti emisia di hãbãri.

Unu omu shcurtabacu, sumulaiu “ lãndzitutesu mpadi? vãtãmatu? “ sumu imishili coaptica sori aspindzurats di lumãki, ca unã naturã, caunã fisi moartã di Pericle Capidan. Unã viziuniditu geamea di aftukinã, calea cãtã aeroportuludi Tirana. Unã goadã. Unã banã tu muntsãlj sets.Tu aftukinã Spiru Fuchi acãtsatu tu metafori, tualumtã cu zboarãli, niscãnti zgrumati, ntruisitish ayri, canda zghiliti. Fãrshiruteshtsã.Dispilteashti metafori, li arucã tu muhabeti,dzãtsi cã praglu ali metaforã ninga nu lu tricudealithea. Avdu prota oarã unu poetu frimitatudi tehni, nu di emotsii, nu di rimã. Elu adunãgailelu ti metaforã, ti unã idee.

Mutrescu deanvãrliga, muntsã sets, cãmpuriayri, ponj dizguiats, casi nidipisiti. Unu stratiotucu tufekea automatã shadi mprostu tu unã maristavrudonji. „Cãtse cu ahtari tufeki, aua tutraficu?” antrebu. Ama poetlu easti di multupliguitu. Nu nj da apandisi. ...


Di Mariana BARA


... Aco iu ahurheshti isturia a noastãUnu textudi cãnticu avdzãtu Ohrida di Weigand, di lafratslji Dimonii, maxusu nj si pari cã li aspunituti tu psãni zboarã. Canda nitsi unã isturii aarmãnamiei tu eta 19 nu poati s’treacã anapartidi tihea laie a atsiloru tsi fudzea alargu di casã,di pãrintsã, di soie, tu xeani:

„Lãnduri ma yin sh ma fug,mini fug sh nu nj yin,dada mea!”Exodlu, fuga armãnjloru ditu fuljaua ditu

Ipiru sh ditu Pindu tsasi njilji di cãljuri tuBalcanu. Exodlu dirinã fãntãna. Minarea Orloficadi la 1770 apreasi unã etã, Ali Pãshelu di Ianina,deapoa Eteria sh revolutsia di anlu 1821 agretsloru, furnjii ti focu, ca foclu s’teasi sh fuga.Tsi avea ahurhitã Ali Pãshelu, ardirea aYramustei, trayedia ali Moscopoli, frãmsirãarmonia. Eta 19 pispili armãnamea ca neaua pimuntsã, ta s’u tukeascã tu cãmpuri.

Dimi aesti fapti, aesti zboarã li avemu dzãsãsuti di ori, li avemu avdzãtã njilji di ori, suntumplini cãrtsãli di eali, ti aestã itii aesti fapti, aestizboarã canda sh kirurã fortsa di banã crehtã. Diadiljeaticu. Di hãryii tu muntsã, cãndu neauacãrtsãnea sumu pudimati, cãndu duhlu s’videaaburu sh ficiuramea ansãrea anvãrliga dicãrvanea cu disadz. Ma s’nedz Aminciu iarna,va s’anjurdzeshtsã atsea neauã sh va tsã batãurecljili atseali greri vrãhnisiti di tahina, cãndunicukira minduiashti retseta ti pitã: va u adrãmuazã di cashu, cã tricu Ayiu Yani.

Cunushtemu aesti fapti, ama imaginatsia anoastrã easti niheamã oarfãnã. Unu albumu dicaduri foto, tu Ipiru, iarna. Sazmi, tãmbãri,zãrculi. „Angãldzãts-vã cu duhlu” “ aprindeafoclu mash tu furnu. Casili di keatrã, stiznjigroasi.

Cumu s’nã aprukemu di ljirtarea aamãrtiiloru?

“Doamne, tsi lãiets au faptãDi armãnjlji ahãntea-au traptã?”Cumu bãnãmu? Tu ascultari icã tu polemicã?

Polimu greu ti unã cali, atselji tsi u ahurhirã,ankisirã pi unã minduiari libirã, unã minari cuvreari. Altsã shedu tu cohi, altsã ascultã, altsãyixescu, altsã tacu sh agiutã, altsã cutuyursescu,altsã sh pizuescu. Aeshtsã ditu soni suntu naimacãrtitslji, canda tsiva lã apitruseashti sh lãaspardzi arada, unã minari zurleascã tsi caftã tas’surpã shi s’aruvuiascã diplili di dodz andreaptidi unã suti di anj. Atseali dipli prindi s’nu licãrteascã vãrnu. Aclo s’acatsã muhlã, s’nu tsivadi li trãdzets, suntu mash ti mutreari. „Tsi hitsvoi? Tu crizã, nihits, ehtsrã, pseftsã, vinduts,vombiri, kiruts...”

Bãrnulu di malãmã dupu bãrnulu di asimi,dupu bãrnulu di bãcãri, dupu bãrnulu di heru.Compozitsia chimicã alãxeashti, cathi metalu vaaltu lucru, bãrnurli tuti voru bãteari. Cari easicama ciucutitu, ma multu anghiliceashti.Asimcadz, hrisãhi, tãcãnj, stulii, neali, veri,minghiushi, dubli, flurii.

Ti SumKetru tsãnea trei dzãli sãrbãtoari, caPashtili, adra isuseri, atumtsea avea adyiu, lumeacama aileacã. S’ampãrtsa anlu pi doauã. Fudzean cãrvani, yinea. Adutsea fustãnj ti nveasti, tiisusiti. Tu albi s’alãxea aushamea, bãrbatsjli,tiniramea cama tu viniti. E, tuti suntu torapirmithi, arheologii. Vãrã kiro imna Dumnidzãlupirpadi pisti locu, nu mash la armãnj, la tutimiletsli. Ditu atselu kiro armasirã ndoauã cadurizuyrãpsiti di pictori tsi avurã viziuni. Fãrã s’hibãetnicu, pitorescu, Pericle Capidan asprãndeashtiunu aeru imiru, ditu atselu kiro. Doauã caduricu mljeri suntu muzicali. Interiorlu makidon

aspuni pãhãlu di 3.500 - 5.000 •. Untulemnu (45,5x 52 cm). Suntu trei tiniri mproasti, alãxiti treiliunã turlii, tiniri, anãltsã, subtsãri, cu fustãnjpãn’di padi, ca di fumu sh cu mãrdzinjli dimalãmã, ca niscãnti fantasmi. Altã unã shadicuculitã pi stolu, cu truplu niheamã shtsãtu, nudipu cu pãltãrli cãtã noi, cu unã ileki njirlã,niheamã aplicatã cãtã ninti, canda tsãni n bratsãsh pi dzãnuclji unu njicu. Treili tiniri suntu catreili miri, arhundi, cu mãnjli ascumti sumupoalã, cu decolteuri albi, portulu a loru adutsicu a featilor di Verya, ashi cumu li videmu lasãrbãtori. Mljearea di mpadi easti vahi nicukiraa casãljei sh li ari oaspiti. Siyura, nu suntu treilimiri, cãtse eali yinu noaptea, ama suntu treioaspiti arhundi.

Mljerli tsi facu muhabeti (66 x 52 cm),untulemnu, 8.000 •. Suntu mash doauã. Anãltsã,subtsãri, pirifani. Portulu a loru easti orientalu,cãtse au zãvonu, suntu tu unã sucaki cu locumpadi, iuva tu unu uboru anvãrligatu di unãstizmã galbinã. Anaparti di stizmã s’analtsã unãbãsearicã bizantinã ascumtã di virdeatsã sh diunu kiparishu, paralelu cu unu sturu albu dimarmurã. Anaparti di stizmã canda easti unãgãrdinã, altsã dzãcu ca taha suntu murmintsã.

Doauli tiniri suntu alãxiti cu multãmushuteatsã: prota cu unã fustani njirlã kindisitãsh cu zãvonlu njirlu uidisitu pi capu sh pi pãltãri,cu bãrnu di mesi, alantã easti cama sumulaie shpoartã unã fustani veardi ntunicatu, cu zãvonludi idyea hromã. Fustãnjl suntu strimti sh lundzã,fãrã decolteu sh alasã niheamã sã s’veadã deazitlidi cicioari, tu paputsã laie, delicati.

Doauli tiniri suntu tu portu di cãsãbã,cosmopolitu, ditu atsea mshata etã cu numa„belle époque”. Lilicili crehti ditu pomlu sumucari dinãsirã, iarba nyilicioasã di mpadi aspunucã easti primvearã, sh ca lilicili sh aesti persoanis’dischljidu cãtã banã. Suntu doauã soatsã.

Tu doauli caduri alu Pericle Capidan ari cãtiunã poartã, disfaptã ma multu icã mash cripatã.Poarta easti di lemnu greu, fãrã stuliseri, fãrãmãneru, tu stizma tsi mparti spatsiulu, iarapersoanli suntu dincoa de stizmã. Lumea dinafoarã easti veardi, mplinã di lilici, largã shalargu. Ama dincoa di aestã ushã icã poartã eastispatsiulu a suflitlui.

TREILI EXPOZITSIIDITU anlu 1984, trei expozitsii avurã ti mini

unã simasii nimisuratã. Cãtse? Cãtse earacathiunã di eali ahoryea di alanti sh treilideadunu extraordinari. Cu eali akicãsiiu tsi eastizuyrãpsearea sh diafuraua anamisa di artishtsã.

Prota oarã vidzuiu Rembrandt sh Goya “atseali caduri tsi hãrnirã marea picturã. Tu atselukiro di temi ideologizanti, comunismolu aveaastimtã harea a pictoriloru. Tema vãtãma tutush abstractulu armãnea atsea ditu soni nisii tiartã. Aveamu ahurhitã niscãnti picturi, aquareliabstracti “ cari ascundea xikea di talentu tiprosupi icã naturi cu imishi. Ampilteamu cubuiei unã isturii, cu linii sh cu tsercljuri.

Di cara muri ehturlu, dictatorlu, vidzuiu protamuzelu di Vaticanu, pinacoteca. Mi surparã sutilish njiljili di caduri, di ayalmi sh iconj, mi cãpãirã,pãnã tu soni “ di tahina pãnã ti prãndzu aveamuadãstatã mash tu protili sãli “ mi aynusirã. Mãripãndzã, mãri cãmpuri di buiauã, mãri numi,nyilicioasi pavimenti furã duri ta s’mi arãtseascã.Nitsi ma amãnatu Ermitajlu icã Luvrulu nu mianvãrlisirã ahãnta. Putearea a Vaticanlui,murmintulu a Sãmtului Ketru, sturili groasi,malãma pisti moarti: tiniké sh cinushi. Expozitsiaarmãneascã “ clublu a treiloru pictori “ di la

Marriott: aclo iu nu u pistipseamu, aclo aveafitrusitã. Aclo tu mesi di temi di politicãevropeanã, di sinuri sh di conflicti, di proiecti,di moartea a peshtsãloru tu Amarea Laie, tupauza ti café sh ti dultsenj cu njari sh cu zaharibrunã, ti dietã, ambasadorlu pitricutu di Vienash banca Erste tsi amintã BCR-lu, trei pictoriarmãnj nj durusirã unã pauzã ti unã ntribari.

„Lucrats, cathi unu aclo iu sthits cama ghini.Nu vã ampulisits cu strãnghilj. Lucrats.Crishtets.”

Aesti zboarã li dzãsi Victor Ceara, unuumoristu sh mintimenu poetu di Custantsa, tsimuri aua shi ndoi anj.

Li dzãsi ca unã apandisi la polemica tsi s’aveaapreasã ti politica culturalã noauã. Eara la unuevenimentu andreptu di Giunamea di Custantsa,aclo iu doauã feati, doauã soatsã mintimeni,personaji ti unu pictoru, nã furã nicukiri lamuzeu sh noi alantsã, oaspits.

Ashi nã urnipsea Victor Ceara.9-li di Yinaru 2010

1 Ion Pacea (1924 Horopani, tu Makidunii – 1999 Bucureshti),pictoru di mari axii; actoru, protagonistu tu filmulu MãratluIoanidi (1980), adratu di regizorlu armãnu Dan Piþa.

2 Pericle Capidan (1869 Prilep, tu Makidunii – 1966 Bucureshti),pictoru di mari axii, romanticu, cu caduri tu colectsii di tutâEvropa.

3 Sterie Becu (Bucurehsti 1882 - 1970) fu arhitectu – adrã bãsearicaMadona Dudu di Craiova (ti cari lucrã tu 1929-1942) - ama shpictoru, naima multu lu arisi Eghiptulu, Misiria pi armãneashti.


Nga Arqile Piperi

Ndarja ishte e shpejte e nuk u dhamundësia që te afërmit te ndaheshinme njeri tjetrin, kush mbeti, nuk ipercolli. Pyetja: “Ku do te na çoni?”kishte pergjigje: “E di policia”.

……Makinat me karroceri te zbuluara

fluturonin sikur te kishin arkaamballazhi bosh e jo njerëz, te cilet nuke merrnin vesh se ç’ndodhte me ta…Nuk tregohet me fjale te ftohtit e Qafësse Muzines, te Luginës se Drinosit, kuera e lindjes fërshëllente si kamzhik nëtrupat e pambrojtur… Prindërit, atjelart mbi makine, i mbanin femijët tembeshtjelle, që te mund t’i ngrohnin metrupat e tyre e me avullin e goës, qënxirrnin nga buzët e nxira,…..Itherrisnin herë, herë njeri tjetrit, neishin gjallë apo jo. Nuk mendonin seku do te gdhiheshin. Po a do tegdhiheshin?!

Keto fragmente nuk janë fragmentebisedash në momente te mungesës sëkohës, biseda në mospërputhje oraresh,biseda nën hallaktjen e rrëmujës dhetmerrit nga ndikime te forcave tenatyrës në prag katastrofave natyroresi; përmbytje, termete, vithisje tedherave, por fragmente në momente tekatastrofës më te eger që ka njohurnjerëzimi, siç eshte ajo e genocidit,përdhosjes, dhunimit, dëbimeve einternimeve, mohimit e shkeljes sëhumanizimit ndaj te pafajshmëve,sikunder ishin vllehët e jugut nendiktaturen komuniste, te shprehur aqdhimbshem dhe në vërtetesine e tyremakabre, ne librin “Vllehët ne Ferrin eDiktaturës” te autorit Dhimiter Stefa.

Leximi i ketij libri, te cilin na e kalënë në dorë ne lexuesve, Z. DhimiterStefa, më la mbresa te pashlyeshme enjëkohesisht ngacmim te ndergjegjes ete shpirtit, te cilat me shtyne te hedhne leter impresionet e mija, përmenyren e shkrimit, renditjen e faktevesi dhe per statistiken e vuajtjevenjerezore, demet materiale e atoshpirterore te komunitetit te vllehevete jugut.

Personalisht jam vllah nga Fieri, kute paret e mi kane ardhur ne Fier rethviteve 1800 nga Frasheri i Permetit, dheme familjen e zotit Stefa jam njohur nevitin 1973, kur fillova Gjimnazin e unjoha me vellane e tij, Z. Kristo Stefadhe e forcuam me tej kete shoqeri pasviteve 90, kur filluam te aktivizoheshinper lirite e te drejtat e pakicave esidomos me ato te komunitetit vllah.Per kete kontribut te palodhur e te vyerte Z. Stefa per lirite dhe te drejtat ekomuniteti vllah ne Shqiperi, shprehrespektin dhe konsideraten time me te

larte, i cili aktualisht sot, eshte ivleresur e i respektuar nga mbarkomuniteti vllah ne Shqiperi e me gjerë.

Vllehët ne Shqiperi jane shume tehershem sa vete Ballkani meautoktoninë e tyre ne kete gadishullproblematik, si dhe kane qene e janpjesmarres aktiv ne zhvillimin dhekonsolidimin e vendit dhe ShtetitShqiptar. Shum figura te shquara kanedale nga gjiri i ketij komunitetit, te ciletme kontributet e tyre i kane dhene tonejetes ne momente te caktuara, dukefilluar qe para rilindjes, me rilindjen eme vone. Per te permendur emrat dheveprat e tyre do te duhen qindra eqindra flete ne mos qindra mijera, porpo e permbledh me ate qe vllehët eShqiperise kane qene pjesë integrale neformimin dhe konsolidimin e ShtetitShqiptar. Ne kete plejad hyn sot edheZ. Dhimiter Stefa me librin e tij “Vllehëtne Ferrin e Diktatures”.

Vllehët ne Shqiperi, historikishtkane ditur te ndertojne maredheniererciprociteti te ndersjellta, duke uintegruar dhe shkrire ne menyre tenatyreshme me kontributet e tyre ne tegjithe jeten e vendit. Vllehët ne asnjemoment nuk e kane ndjere veten tediskriminuar nga popullsia shqiptarepor edhe vet populli shqiptar, nisur dhenga natyra dhe ekzigjenca e ketijkomuniteti, si ka pare vllehët menençmim, por perkundrazi simaredhenie e raporte ndermjet tebarabarteve, deri ne momentin kur neShqiperi u instalua diktaturakomuniste, e cila ashtu sikunder berime te gjithe popullin Shqiptar, mefilozofine romake “divida ed impera”

(perça e sundo) dhe ate bizantiniste teperdhosjes fyerjes, percudnimit, ekatandisi Shqiperine dhe popullinshqiptar ne teresi, ne topitje, tulatje,deformim te sjelljes, indoktrinim dukei ndare njerezit ne; njerezit tane(tepartise) dhe armiqte tane.

Ketij fati nuk i shpetuan edhe vllehët,por sidomos vllehët e jugut qe banoninne rrethet, Sarande, Gjirokaster, Permet,Kolonje te cilet merreshin kryesisht meblegtori dhe tregeti. Ky komunitetvllehesh ne ndryshim nga vllehët e tjerete Shqiperise, qe ishin autoktonë, nëtrojet e tyre shekullore, ishin menënshtetësi Greke dhe kishin dhjetera edhjetra vite ne mos qindra, qe ishinstacionuar ne keto rrethe, dukeperdorur kullotatat si dhe benin tregetine keto rrethe. Ky grup vllehesh ngeline Shqiperi pas mbylljes se kufijve, dukenderprere lidhjet e tyre me Greqine dhenjerezit e tyre matan kufirit. Per ketegrup vllehesh, ka shkruar ne librin e tij“Vllehët ne Ferrin e Diktatures”Z.Dhimiter Stefa, i cili eshte nje i denuarnga regjimi komunist si kundershtar iregjimit dhe “Pushtetit Popullor” me 14vjet burg. Autori qe ne titullin e librit kaperdorur nje simbolike te forteshprehese, ku diktatura eshteekuivalente me ferrin e te le të kuptosh,se diktatura koministe, qe kaloi vendiyne ishte nje ferr i papare dhe ipapershkruar, ku autori me fakte dhepersona relë, ka pasqyruar me vertetesirrenqethese ate ferr te vertete qe kaluanvllehët e Jugut te Shqiperise nga kjodiktature.

Zoti Stefa nuk vjen me kete liber sishkrimtar kariere, por si nje qytetar i

cili ka kaluar ne kalvarin e vuajtjeve teshkaktuara nga diktatura komuniste,dhe jep kontributin e tije ne kolanen eletrave mbi krimet e diktatures esidomos per vuajtjet, persekutimet,ekzekutimet e nje pjese te komunitetitvllah qe jetonin ne jug te Shqiperise,duke na lene ne dore nje liber me fakterrenqethese te cilat, te permbledhuranga autori jane nje apel per brezat se sae eger dhe perverse ka qene diktaturaper popullin shqiptar e perkomunitetin vllah ne vecanti. Ngashum persona te cilet kane vuajturdenime dhe persekutime nga diktaturapasi lexuan kete liber, ne biseda etakime te ndryshme me kane thene: senuk e denim qe diktatura na kishtemasakruar kaq shume si komunitet.

Para se te nis te shpreh mendimet,opinionet dhe impresionet e mia perkete liber po citoj fjalet e autorit nembyllje te librit, i cili ndermjet te tjerashi drejtohet nenes se tij te dashur dheshum te vuajtur, me keto fjale.

Nene, moj nene, sa here e ke kursuerkafshaten e gojes, sa here je gdhirerrugeve, sa here me ke pritur nakangjella, shume here ta kane perbuzurpadrejtresisht, shume lot ke derdhur,me shume plage u largove nga ajo jetebarbare.

Ti dhe shume nena te mira qe patente njetin fat te vuani dhe te perbuzeni,nuk keni vdekur, dhimbja dhe shpirtijuaj i madh do te jetoje ne breza. Tëperulem, nene, para vepres sate, nukjam une fajtori per vuajtjet e tua.

Çdo femije i kerkon falje prindit perandrallat qe ai i shkakton atyre dhefamiljes ne teresi, por me cfar faj mundta fajesojne veten te denuarit ngadiktatura, kur llogjikat e diktaturavesorollaten neper absurd, neper tepaqenen, ne te paverteten, ne stisjen efajeve ndaj te pafajshmeve, duke e lenedhe bere jeten nje absurd te vertete.

Nisur nga kjo thenie, qe eshte njethenie lapidare, ku autori i kerkon faljenenes se tij te vuajtur, per pafajesine etij, me vijne nder mend disa vargje ngalibri i Dostojevskit ne librin “Shenimenga Shtepia e te Vdekurve”:

Nuk do ta shohe kurre po kurreVendlindjen time, o miqte e mi.I denuar pa faj jam unëE per sa vjet, as vete s’e diQë s’jam aty në vendin tim.Këndon kukushka në çati,E unë nuk jam, o ç’pikëllimÇ’do popull, e per pasoj çdo njeri,

qe jeton nen nje diktature te cfardo llojidhe ne cfar cdo vendi e kohe qofte,eshte i pasigurte ne jeten e tij, pasidiktaturat ngrihen mbi nenshtrimin,poshterimin, asfiksimit e mendimit telire, depersonalizimin dheshfrytezimin e popujve te tyre duke ibere ata te ndrydhur e te trembur meqellim nenshtrimin e tyre. Keshtundodhi dhe me autorin e librit e shumete tjere bashkvuajtes vlleh, qe vuajtentmerret e diktatures pa faj, por sepserespektonin vetveten e ishin idealistper ate qe ishin dhe ndjeheshin se ishin.

Cilesojme faktin se, pas clirimit tevendit dhe ardhjes ne pushtet te PartiseKomuniste te drejtuar nga EnverHoxha, ne Shqiperi pjesa dermuese epopullit i besoi fabules se do te jetontemirë e do te hante me luge floriri.

vijon në faqen 20

Vllehët ne ferrine diktaturës

Zoti Stefanuk vjen mekete liber sishkrimtarkariere, porsi nje qytetari cili kakaluar nekalvarin evuajtjeve teshkaktuarangadiktaturakomuniste,dhe jepkontributin etije nekolanen eletrave mbikrimet ediktatures esidomos pervuajtjet,persekutimet,ekzekutimete nje pjese tekomunitetitvllah qejetonin ne jugte Shqiperise,duke na lenene dore njeliber mefakterrenqethesete cilat, tepermbledhuranga autorijane nje apelper brezat sesa e eger dheperverse kaqenediktatura perpopullinshqiptar eperkomunitetinvllah neveçanti.


vijon nga faqja 19

Vitet e mevoneshme treguan per njemohim te lirive ekonomike, teintegritetit te personit, mohim tezhvillimit, mohim te nje jete me te miredhe mohim te te drejtave te tyre meelememtare ate te shprehjes se lire dhemendimit te lire. Pasojat ishin teperfatale ku nje popull i tere kaloi nepernje kalvarin e papar vuajtjesh eprivimesh, shkaterrimit te prones dheekonomise se individit, izolimit,prapambetjes dhe shkeputjes nga botadhe vendet qe na rrethonin. Kesajfabule i besuan dhe vllehët te cilet sebashku me shqiptaret e ne mase ubashkuan ne lufte kunder fashizmit.Kesaj gjithashtu i besoi fillimisht dheFoto Basho i cili u be anetar i PartiseKomuniste si dhe mbeshteti reformate Enver Hoxhes per kolektivizimin, porshpejt e pa dhe e kuptoi, qe popullit imbeti luga prej druri ne brez (lugen efloririt e kishte diktatori me kliken e tij),dhe së bashku me disa familje te tjeravllahe e me 2000 koke dele e dhi,kaluan kufirin me date 15 Gusht 1957,diten kur se bashku me posten kufitarefestonin diten e Shen Merise se Gushtit,ku pasi i dehu (thote autori) kaloikufirin per nje jete me te mire, largeterrorit dhe genocidit komunist perkete komunitet. Pas arratisjes u benegjyqe ne mungese per “Tradheti telarte” si dhe te afermit e tyre vuajtendenim e persekutime te pashoqe.

Shtrojme pyetejen. Ke tradhetuanketa njerez? Ç’fare demtuan ketanjerez? Pergjigja eshte e thjeshte. E para,ata nuk tradhetuan dhe nuk pranuante vazhdonte dhunimi i jeteve te tyre.E dyte ata nuk demtuan njeri dhe nuktradhetuan askend dhe asgje, pasi aishtet nuk mund te quhesh me Shteti ityre por ferri tyre, e per pasoje mefamiljet dhe ish bagetite e tyre u kthyenne vendlindjen e tyre te mohuar.

Autori ne liber nepermjet faktevekonkrete e personave konkrete, tekoheruar me situatat konkrete politikedhe ekonomike te Shqiperise, na kadhene kuptushem nje tabllo te qarte teasaj, qe diktatura, nepermjet stisjeve tesituatave te paqena, ka organizuargoditje me qellim topitjen dhenenshtrimin e popullit e posacerisht teketij komuniteti. Ashtu si salamandraqe ha dhe kelyshet e saje, edhediktatura i forcon themelet e saj dhejetegjatesine e saj me gjakun, vuajtjendhe terrorizimin e popullit te saje.

Shtetezimeve te Shtetit te ri te dalenga lufta nuk i shpetuan dhe vllehët ejugut, te cileve sic thote autori(statistikat jane zyrtare) ju shtetezuanrreth 70000 koke bageti te imta, florinjee te tjera. Kundershtimet e tyre ishin temenjehereshme dhe te argumentuara,pasi ata thot autori, kishin llogjiken dhekulturen mbi paprekshmerine eprones, pasi vinin dhe ishin nenshtetaste Greqise, te cilen Hoxha e quante shtetborgjez dhe kapitalist. Ky fakt, i ciliishte dritheruse per diktaturen, do tebente bazen dhe ngacmimin per thurjenderi ne detaje te strategjise per goditjendhe masakrimin e ketij komuniteti.

Arrestimet e para filluan me njerezitme te pasur (çelniket) te cilet ishin dhenjerez me kulture dhe influence, si nekomunitetin vllah ashtu edhe te

shqiptaret. Autori permend NdinoJano, Vasillaq Zharkalliu, Janaq Xhima,Kita e Toli Beta, Vangjel e Ilia Tarusha,Ndina Tanka, Ndina Kaleshi e TaqoDimireli, te cilet kishin kope te madhabagetish te imta dhe pasuri te tjera, dheregjimi u kerko, qe pasi u mori bagetite,te dorezonin florinjte e fshehur duke itorturuar dhe sakatuar ne hetuesi.Permendim nje fakt qe ne dasmen eMbretit Zog, Ndino Jano dergoi deshte stolisur e peshqeshe te tjera, pasi kyperson ishte i njohur nga Mbreti Zog.Sot jane akoma themelet e banesave(sarajeve) te Janove përballë fshatitMursi, në Sarandë. Autori me faktekonkrete pershkruan dritherueshemtorturat por dhe qendrimet e tyreburrerore ne hetuesi, qendrime te cilatu kushtuam dhe jeten disa prej tyre si:Nikolla Goçi, Jorgji Cukali, NikollaBasho, Apostol Naçe, Ndina Jano,Vasillaq Zharkalli, Pandi Spaho, VasilJica, Theodhori Fara, Nasho Mejdi, IliaKapurani, Janaq Liço, Mihal Kapurani,Niko Hito e Jani Zoga.

Pas arrestimeve te para ne vitet 50,vazhduan te tjera arrestime e denimepa fakte, si dhe filloi furtuna ne ketekominitet nga suigurimi i Shtetit, kukete situate te krijuar autori epershkruan keshtu: “Askush nukguxonte te thoshte, se po shkelejdinjiteti i njeriut. Ne keto rrethana, perte akuzuarit u mboll nje pyll i tere methashetheme, u krijuan re te zezapaniku, frike e terror i pafund. Secilithoshte me vete: Ç’do te sjell enesermja? Kush do ta kete rradhen? Kudo te na interonojne? Nje klime evertete amullie e tmerri.”

Autori i pershkruan realisht siç i kaperjetuar vete ai dhe bshkevuajtes mete, metodat antinjerezore qe perdortediktatura dhe vegla e tij gjakatareSigurim i Shtetit, per inkrimimin e ketijkomuniteti, metoda te cilat do ti kishtezili dhe regjimi me gjakatar, dhe qe soteato jane te pakapshme e tepapranueshme per çdo njeri normal.Autori ne liber me vertetesi napershkruan skena te shumta teinskenimeve te ndryshme perdiversante, ku dhe vete ka marr pjesene prite per te kapur diversantet,inskenime per bashkpunim mediversantet, kur nuk u kap asnjehereasnje diversant ne ato zona, e nuk patiakte diversive si vrasje sabotime etj. Prame faktet e renditura nga autori si dhepershkrimet per sjelljen e ketijkomuniteti, angazhimin dheseriozitetin e tij, autori te le te kuptoshse per diktaturen diversantet ishin vetevllehët ne fshatrat e tyre, qe banonin epunonin se bashku me shqiptaret prejvitesh ne keto zona. Ta cilesosh absurdeshte pak.!

Perballja me denimin maksimal (mevdekje) dhe torturat e ndryshmeperdoreshin per ti thyer e detyruar tearrestuarit vlleh pa faj e fakte, qe tefirmosnin ato qe xhelatet e tyre kishinshkruar. I detyronin ata qe te pranoninper vete dhe shoket e tyre, faje qe sikishin bere ata dhe te tjeret, por qesigurimi i Shtetit i ndertonte einskenonte si te tilla. Ja si e pershkruanautori diku ne liber torturen e perdorurndaj tij me piken e ujit, qe i godistekoken ne intervale te caktuara: “Mebuçiste koka dhe kisha ndjesine e nje

zhurme te tmerrshme zileje kembore.Humbisja durimin. Me dukej se po medilnin trute nga vendi. Kjo vazhdonteme ore te tera. Ky ishte nje tmerrpsikollogjik, kaloje ne depresion ekerkoje vdekjen si shpetim. Nuk teshkonte mendja per ujin qe lagte gjithetrupin, me ore te tera ne acarin edimirit, kur prisje goditjen e cekanit nekoke (pika e ujit) qe ishte me i rende secdo dhune fizike”.

Xhelatet dhe inkuizitoret me ane temetodave te tyre inskenuan grupe tendryshme armiqesore ndermjetvlleheve, ku shume persona te tremburnga frika per jeten dhe torturatcnjerezore, pranuan ato qe ata uthoshin, pasi disa ishin pushkatuartashme. Autori permend ne liber njerast rrenqethes: kuzhinieri i burgut H.Stregon:”Gjate hetimit te grupit tevlleheve kam pare me syte e mi torturanga me çnjerezoret ndaj tyre. NikollaGocit i hoqen dhembet me pinca, se ikishte te veshura me ar” kete e vertetondhe i vellai, Piloja i cili thote: Kur dolemne gjyq, ishim te mbaruar fizikisht.Shikoj Nikollen me nofulla tedeformuara, nuk mund te fliste, se imungonin te gjithe dhembet e gojes.Kur e pashe vellane ne ate gjendjeskandaloze, nuk durova dot e me ra tefiket, e pas disa oreve u gjenda ivetmuar ne biruce. Jorgji Cukali eNikolla Goci u denuan me pushkatim“per kryengritje te armatorsur,spiunazh, sabotim” si dhebashkepunim me grupin e Teme Sejkos.

Nuk mund te mos bejne pershtypje,e te bejne te perjetosh emocione te forta,fjalet e Lefter Mushes thene shokeve tetij (“grupi i tij armiqesor”) ne burgune Tiranes; “Mendoj qe tia falim njeritjetrit per te shkuaren. Une per vete, iakam falur xhaxhait tim (Mihos). Edhete mos kishim pranuar pjestare nga ne,ata do te na kishin denuar, ndoshtandonje edhe me pushkatim perkokfortesi”. Pra ketu del ne pah dhemisherohet shpirti kristian i vlleheve,per te falur fajet e njeri tjetrit, ku faji ivetem ishte se ishin te pafajshem e parandaj njeri tjetrit dhe e dyta ndaj Shtetitte asaj kohe, ku pranimin dhe pohimine fajeve dhe fakteve ua kishte imponuaregersia dhe kanibalizmi i sigurimit teShtetit.

Si mund te mos bejne pershtypje, tendalet frymmarrja, te bllokohetmendimi e te pikoje loti i kripur ivuajtjes ne zemer, kur lexon tmerrin qekaluan dy femijet e Lefter Mushes nemomentin e arrestimit te Lefterit, tecilet (femijet) permes shiut qe binte telemeritur nga pafajesia e padjalleziaengjullore e femijes, kishin frike se mosi fusnin dhe ata ne burg dhe u fshehenne nje kanal me kallama e me ferra, dhei thoshin duke denesur policit qekerkonte ti çonte ne shtepi; -jo, jo! Nukvijme! Na genjen! Do na çosh edhe nenë burg si çuat babin. Nuk ka dhe nukmund te kete me kufij te pertejmëtmerri dhe lebetia njerzore e shkaktuarnga kjo diktature, pasi para lotit tepafajshem te nje femije nuk vlejne gjithete mirat dhe lumturite e parajseshyjnore. Kujt nuk i ngushtohet zemradhe i turbullohet gjykimi kur lexon perNikolla Xhoga, te cilin e lidhen teshtylla si Prometeu, duke e lene pergjith naten ne acarin e dimrit dhe

deboren qe binte, pasi u kerkoi lejeshefave te burgut per te mos dale nepune sepse kishte marre nje lajm tehidhur nga shtepia. Inkuizitoreve dhesherbetoreve te tyre nuk i bentepershtypje vuajtja apokaliptike e ketijnjeriu, pasi sic thoshin ata shpesh-shprehet autori, do te kishin nje armikme pak.

Kush mund ta perballoje kur lexonne liber skenen makabre dhe antihumane te varrimit te Lonidha Nicesme 23 Mars 1983, i cili nuk i sosi vuajtjete viteve te denimit edhe pas vdekjes,pasi diktatura mbante te denuar edhete vdekurit. Ata nuk i lejuan qe tashoqeronin Lonidhen per ne banesen efundit, e cila ishte nje kodrine embuluar me ferra qe sherbente sivarreze per te burgosurit qe vdisnin neburg. Me Andonin (vellane eLonidhes)-thote autori-e shoqeruamme sy se ku do ta varrosnin, qe te dinimse jeta eshte sa e shkurter edhe e gjate.Edhe pse ishte mjaft large vendi ivarrimit, e fiksuam ku e varrosen. Ivellai, sipas tradites, na dha kafe per tangushelluar.

Si mund te mos mbeten ne mendjee te fanepsen naten ne gjume, kur mesyte e mendjes shikon tek lexon librinpamundesine e nenes per te puthurbirin e saje, se se linin kangjellat dhenuk rreshte se puthuri duart eashpersuara nga piriti dhe nga teshtrenguarat grusht te duarve, qe ashtusic thoshte Migjeni: Qe malit qe hesht,mu ne zemer me ja ngjesh. E une pastajte kenaqem te kenaqem tuj qesh.

O njeri! O shpirtra te ndjeshemnjerezor! Si mund, te mos dritherohetshpirti dhe komplet qenia, kur lexonskenen qe vellai, pra Z. Stefa, nga matankangjellave te burgut ne pamundesi perte bere peshqesh per motren qemartohet, keput nje komce nga kostumii burgut dhe ia jep nenes se tij te dashur,per tja çuar motres si peshqesh perdasem.

Nuk besoj se gjenden fjale per tepershkruar masakren, genocidin dhetrysnine psikollogjike ndaj kesaj pjesete komunitetit vllah ne Shqiperi, porrenditja e fakteve ne nje menyre te tilleqe nje analiste dhe statistician do takishte zili, autori te le pa fjale dhe tebene te ndihesh pjestar na pafajesineapostolike dhe ne vuajtjen e ketyrenjerezve, te cilet jane 164 te denuar pertradheti te larte ndaj atdheut nga te cilet15 jane pushkatuar dhe 11 kane vdekurneper burgje. Po tu shtojme ketyre dhevuajtjet e familjeve nga debiminternimet duke i ndare familjet nganjera tjetra dhe mbajtur te izoluar, dote kuptojme vuajtjet dhe tmerrin e ketijkomuniteti. Si mund te mos lenendjenjen e ankthit internimet endryshme, duke i vene per banim nestalla te ndryshme ose ne kasolle tembuluara me plastmas etj. Shume edjemve e vajzave nga ky komunitetteper arsimdashes ju mohua e drejtaper te vazhduar studimet e larta pasiishin te etiketuar si armiq, personalishtjam njojtur me djem e vajza nga kykomunitet qe banonin ne Portez dheishin gjimnazist me rezultate shum temira ne Gjimnazin Janaq Kilica ne vitet1973-1977 vite ne te cilat edhe vetekame qene gjimnazist.

vijon në faqen 21


vijon nga faqja 20

Si mund te mos beje pershtypjelebetitese, kur lexon ne liber presioninqe i bene te shoqes se Dhimitrit,Janulles. Pse? Se kishte mbeshtjellebuken me gazeten ku ishte fotografia ediktatorit, dhe po ketu te le mbresafilozofia e te drejtit, filozofia e njerezvete mire, e disa shoqeve te punes, qe idhane mbeshtetje Janulles ne pafajesinee saje.

Ky kominitet u persekutua dhe njepjese e mire e tij u denua nga diktaturaper tredheti te larte ndaj atdheut dhebashkepunim me asfaline Greke, perpembysjen e puShtetit popullor. Nerradhet e ketij komuniteti u denuannjerez nga pothuaj cdo familje, njerezte niveleve te ndryshme si atoekonomike, arsimore, kuadro me arsimte larte te dipllomuar jashte Shtetit,mesues, persona ne pozicione tendryshme shteterore si dhe nga ata qeu bene anatar te Partise Komuniste.

Edhe ne falejen e pergjitheshme qeu be me 27 Nentor 1982, ku u falen meshume se 60% e te burgosurve neburgun e Spacit, ndersa nga vllehët,-thote autori- ju fal denimi vetem njepersoni, Jorgji Shupuli, pra diktaturado te vazhdonte deri ne fund genocidinndaj vlleheve.

Personalisht njoh shuma nga ketamartir e qendrestar te denuar, si dhepjestar te familjeve te tyre, ku ndjej dheshpreh nje respekt te larte per sejcilin,per fisnikerine, optimizmin dhedeshiren per te jetuar te tashmen.Personalisht nuk mund te flas e tepershkruaj ketu ata ne dimesionin etyre, pasi nuk jam ne gjendje te gjejfjalet e duhura per keta te martirizurper pafajesine e tyre, dhe per kete teme fale miku im i i mire dhe i vuajtur,zoti Stefa, si dhe bashkvuajtesit e tij tepermendur ne liber, sepse sic thot Prof.Alfred Uci ne parathenien e librit“Shenime nga Shtepia e te Vdekurve”te F.M. Dostojevski: “Nje hereDostojevski pat thene se Zoti hodhifarat e tij mbi toke dhe ato u zune,leshuan rrenje, linden njerezit. Qe ketejmund te themi se edhe Dostojevskikrijonte Heronj-fara, embrione qembijne ne truallin perrallor te odealitDostojevskan.”, dhe pra per mendimintim, personazhet e cituar ne kete libernga autori, perbejne Heronj-fara,embrione e subjekte te forta per teshkruar romane, drama, poema, poezi,etyde etj.,dhe kjo eshte arsyeja qe unenuk mundem te gjeje fjalet e duhuradhe forecene e duhur per te pershkruarketa Heronj-fara.

Vuajtjet e ketyre njerezve tepafajshem ne pafajesine e tyre, u stisendhe u renduan, nga sherbetoret ediktatures, nga xhelatet e saj, pasi sipasmendimit tim, ata, xhelatet ne diktaturebehen me te zellshem se sa vetediktatori, te cilet stisin dhe mbjellin tepaqenen, inekzistenten, pertejimagjinates frikamane te diktatorit.Pershkrimet qe bene autori per ketainkuizitor te zellshem dhebashkepunetoret e tyre, janepsikollogjira te mendjeve tedeformuara dhe perverse, te cilatperputhen me ato qe Dostojevski ipershkruan se: “Tiranizimi eshte ves,ai ka si vecori shumimin, priret per t’u

shnderruar ne semundje. Permendimin tim, edhe me zemermirimund te shnderrohet ne zemerkazem,mund te topitet e te mpaket, te behetskllav i vesit, te shnderrrohet ne bishe.Se gjaku dhe puShteti te dehin, tavrazhdesojne shpirtin, kultivojneperversion, njeriu mandej si pa gje tekeqe kryen veprime aspak normale,madje te perbindeshme dhe i duken teembla. Njeriu dhe qytetari vdesin neqenien e tiranit, eshte krejt e pamundurqe ky t’ia rikthej vetes dinjitetinnjerezor, pendesa nuk gjen strehe neshpirtin e tij. Te jesh i vetedijshem perfajin dhe mekatet e gjinise njerezoreeshte pak; duhet cmesuar deri sa teclirohesh perfundimisht prej tyre. Dhekjo s’eshte gje qe behet shpejt.”

Diktaturat nuk eshte se vijne vetemne nje kohe apo vend te caktuar. Atojane rrezik eminent ne cdo kohe e necdo vend, nese popujt dhe njerezit nukjane te kujdeshem ndaj politikave dhepolitikeneve, nese nuk jane tekujdesshem ne ate; se sa ata(politikanet) jane te prirur ngahumanizmi dhe respektimi i lirive dhete drejtave te njeriut, nese nuk jane tekujdeshem qe ata (politikanet) shikojnesi perparesi interesat e popullit,kombit, Shtetit te se drejtes apointeresat e tyra personale, klanore eklienteliste. Lufta per liri, demokraci eprosperitet eshte lufte ndermjet njeriutdhe antinjeriut, eshte lufte ndermjetdrites dhe erresires, eshte nje lufte eperjeteshme pasi antinjeriu fshihet pasfjaleve te bukura diten per te te futurethiken pas shpine e te ndeshkuar naten.

Me shembjen e diktatures ardhjene demokracise, ky komunitet pershume arsye thote autori-plaget ekrijuara ia la se shkuares. Jeton tesotmen, duke shikuar te ardhmen.

Nga ky kominitet, pas shembjes sediktatures dhe ardhjes se demokracise,pjesa dermuse emigruan ne Greqi, kubashkuan e u njojten me njerezit e tyrete ndare prej dekadash dhe punuanduke u marre me pune te ndryshme,dhe ne mase i kane investuar kapitalete tyre ne Shqiperi, duke treguar ate qe,ky komunitet eshte dashamires dheintegrues per Shqiperine. Pjesaderrmuese e familjeve te ketyre tedenuarve kane bizneset e tyre neShqiperi si dhe jane aktiv ne jetenekonomike e politike te Shqiperise. Lete bejme nje analize te thjeshteekonomike; 70000 koke bageti te imtate shtetezuara ne vitet 48 ne nje kohekur popullsia e Shqiperise ne ato viteishte rreth 800000, eshte nje shifer ekonsiderueshme e cila ne termaekonomik zinte nje pjese te mire te GDPper ekonime e asja kohe, po ashtu sotketa me aktivitetet e tyre i sjellin teardhura ekonomise se vendit.

Pra te nderuar lexues te librit dheju qe se keni lexuar dhe po lexoni ketoshenime te mijat apo i “dashur armik”qe dikur i ke denuar keta njerez, memoton e patriotizmit, ku eshteqendrimi armiqesor i vlleheve te jugut,ku eshte keqdashja e tyre perShqiperine?! Kjo figure monstruzekrimi ishte e stisur ne koken djallezorete diktatures, dhe me keqardhje eshpreh se shfaqet dhe te ndonjedritshkurter apo keqdashes i sotem. Meardhjen e dmokracise te gjithe te

denuarit politik te Shqiperise por edhete ketij komuniteti kane marrepafajesine, pasi ardhja e demokraciseishte nje clirim i Shqiperise dhe i gjithpopullit Shqiptar, por: C’te thuash pertragjizmin e ngjarjes, a vlejnengushellimet per jeten e shkaterruar?....tmerr e shkuar tnmerrit.

Por sic e citova edhe me lartediktaturat jane absurdi vete, te cilatshtyhen dhe mbahen gjalle nga xhelatetdhe inkuizitoret e saje, te cilet memetodat e tyre te dhunes psiqike dhefizike, sic e thote autori krijonintrysnira ta papara sa dhe vdekja nadukej lule para vuajtjeve.

Ciceroni ne romen e lashte pat thene“Ne do te jetosh i lire, duhet terespektosh ligjet e vendit ku jeton”. Keligj thyen keta njerez?! Çfar fyen dhedhunuan keta njerez?! Ke demtuan?!Ke vran, fyen, ofenduan apo çfareshkaterruan keta njerez?! Pergjigja –asgje. Vetem se ata ishin e jane perifanne punen dhe sjelljen e tyre. E vetmjaarsye ishte frika e diktatorit dhediktatures nga ky komunitet, sepseishin kombas dhe nenshtetas te njeShteti fqinj, i cili kishte tjeter ideollogji,nuk kishte ideollogjine komuniste dhese diktatura kishte nevoje per pasurinee tyre materiale, duke e injoruar ateshpirterore. Ashtu sic Stalini, me motone iondustrializimit te vendit,eksportonte ne mase drithin ne vitet 30,ku ne republiken e Ukraines mblodhite gjitha prodhimet bujqesore, duke elene popullin te hante rrenje bimesh e

si pasoje vdiqen miljiona njerez. Edhediktatori Hoxha ndermori politiken ekulakut ku shtetzonte dhegrumbullonte cdo prodhim apa mall eprone, nga e cila u godit ne mase kykomunitet dhe pasojat ishin tepertragjike. Ardhja e demokracise dheshembja e komunizmit, solli dhelirimin e te denuarve politik neShqiperi ku perfshiheshin edhe ketavllehe te denuar nga diktatura. Nisi njeere e re, era e demokracise, era e lirisedhe te drejtave te barabarta.

Per kete kalvar 50 vjecar vuajtjeshautori e mbyll me: “.... per rreth 50 vjetshume lot u derdhen ne heshtje, shumefemije ngelen pa prinder, shume nenae gra u veshen me te zeza. Per gjysmeshekulli na masakroi tirani. Megjithatene mbijetuam, por me plage te renda.”

Ne mbyllje, te ketyre impresionevete cilat shpesh here me turbulloheshinnga pershkrimet e vertetesiverrenqethese te ketij libri, duke e uruarautorin Z. Dhimiter Stefa per kete liberme vlera dhe pershkrime tronditese qena ka lene ne dore, dua te beje dhe njeapel qytetar, qe te respektojme njeritjetrin, keshtu sic jemi ashtu sic zoti nake bere, pa perbuzur e fyer njeri tjetrinpor duke e dashur, rerspektuar e falurvetem dashuri large urrejtjeve e dasiveracore, fetare dhe bindjeve tendryshme. Ashtu sië thote autori sebashku ne duhet qe -plaget e krijuaratia leme se shkuares. Te jetojme tesotmen, duke shikuar te ardhmen.

Fund


Unã dzuã tuhoara ali ScarriDi Di Di Di Di SPIRO POCISPIRO POCISPIRO POCISPIRO POCISPIRO POCI

Tu ciciorrã a muntiliSarachin, si tindi hoara aliScarri. Dinintia aljie, ca tunegurã, s’vedi nisia aliCherchiri tu Gãrtsii. Cãtã anjã1965-66, hoara arrucã thimeljudi proata, iu casili di paljã liallãcsirã cu atseli di chiatrã.Hoara esti thimiljãsitã tutã dirrãmãnj fãrshirots, tsi aviazãnati tutiputa. Dupu anu1948, comunistadzljã lu loarãa ishtãlor rrãmãnj cupili di oishi thimiljãsirã cu nãsi FermiStatali, iu argats la stat earaishish rrãmãnjljã. Scarra earaun sector a une Fermi, tsi uoavia cientru Vrina, unã hoarãdi arbnish tu gramii cu grecu.Tu aistu chiro, Scarra avia 80di fumelj. Viara li dutsia oili tumuntsljã di Gramoz shi ljarratu muntsljã ningã hoarã.Nidzera tu munti shit u arriu,eara diadun cu fumeljli. Dupuanu 1960, fumeljli nu nidziamã dupu picurar shi sistabilizirã tu rrãdzãmu amuntili Sarachin, Shcallã(Scarrã pi rrãmãniascã).

Prota eara tu cãlivi di paljã,dapoia statu fetsi niscãnti casidi chiatrã njits, ca guvi dispilau. Propoganda acomunistadzãllu, tu atsellchiro, dzitsia cu boatsia mari,cã taha ãlj scosum rrãmãnjlji difucarallãchi! Shi llu dedumcasi nali!?

Tsi psefti zboarã!? Cãndumintueshti cã stãrpapinjã aloru, avia scullatã tu Epiru (diYanina pãn tu Valamare), casidi chiatri adãrati, bisertsmushati, tsi ti un scãpoeconomic shi istoricu li alãsarãcasili shi rãspãndirã ca pujãiutsido tu Balcanu tu ahurhitaali eti XIX.

Oaminjljã ma s’avdidzia shivini chirolu ti casi nail.Ahurhirã s’facã casi di chiatrãisãllã. Pãn tu 1990, hoara avia170 di fumelj; 150 di rrãmãnjshi allanti di arbnish. Miaduchestu, cãndu viniam aoatu anjã 1980, la bagianacu amel. Pit cãljirrã ali hoari sizburra goalã limbarrãmãniascã.

Ma azã? Hoara esti gulitã.Tuts aru fudzitã tu xenitiau, tuGãrtsie. Putsãnã fumeljã aruarrãmasã n hoarã. Niscãntsaush shi 5-6 casi tsi si lja cubiznes. Cala cu asfaltu, tsichiseshti di gramia cu Grecu,di Qafa ali Boti, tretsi namãsadi nãsã. Tu mardzãna a lje estilocalu a cusurinu a mel ArchilePoci. Singuru local, iu cãlãtirljãsi toarrã ti vãrrã cafei. – Mi ljadorru, dzãtsi Archilea, cãnduaduchestu hoara unoarã shi unchiro, tsi eara plinã di oaminjshi di cilimanj.

Azã nu ari ishvãru pitcãljur. Nungã noi stãtu fiata alui, Evanghelia, tsi ni gri pi unãlimbã puro rrãmãniascã. Loturmãnã revista “Fãrshãrotu”shi si strapsi tu un chiosh. –Aoa avemu unã sutsatã, tsi si

ciucuteshti ta s’tsinem ljiicultura shi limba a noastã, mahimu putsãnj. Ãnj ljini rrãu,ma aistã esti situate aoa, bitisizborru Archilea.

Ishai pit cãljurrã ali hoari,diadun cu muljerimia a mia,cu sperantsã ta s’n’adunamucu vãrru om, ma eara giaba.Vanghelia vini cu noi shi earaca tu locu di tsitseronã. –Mutrits, ni dzetsi ia, - mutritsatsell masun tsi esti pisti hoarã.

U oari numa masãnu a preftu.Aco eara unoarã unã bisercãnjicã. Azã esti gollã gãrmadhã.Tu mardzãna ali hoari esti unãbisercã nau, faptã tora, ma tiamartii fãri ushã shi tsi danafoarã da nuntu. Esti fãriiconostas shi ishvãrru nu bagãmãna pi nãsã.

Cãtse emigrantsiljã alihoari nu u ndreg? Ashi uavemu noi rrãmãnjlji, di ushãshi ncasã. Ma nclo ni adunãmu

cu Thodhorilu, cusurinu aliVanghelii, di vãrrã 7-8 di enj,tsi shi elu, cu unã greari puroarmãniascã, ni achimã la casaa lui. -Aoa himu shi niscãntsallts cilimanj, dzãtsi Vanghelia.Tuts u zburrãm limbarrãmãniascã, noar mvãtsatãprintsljã a noci.

Tu ishata ali hoari, estibagiu al Panu Bacal. Cashu alui cu emblem “BUTRINTI”,esti mullt avdzat tu Arbinishii.

Panu esti shi Presidentu aSutstãlji a armãnjlu di Saranda.Biumu unã cafei la casa a lui,iu shi aoa ni cãdzu n trochiu,fiata a lui, tsi ni gra cu unãlimbã pãstritã rrãmãniascã.Zburrãm cu Panu ti lucãrrã aliarmãneami shi cum poatislucradzã sutsatili diadun.Fudzim di hoarã cu hãrau, cãshi atselj cilimanj tsi aviaarãmasã , u grestu ahãntumushatã limba ali dadi.

Nga Pirro Enina

Vllehët ka në zgjuar interesin e shumëhistorianëve kohët e fundit.Megjithëse njëpjesë e madhe e historisë së tyre eshtë eerrët, ekzistojnë fakte dhe dokumenta, qëata janë autoktone dhe rjedhin nga banorëte lashtë të Ballkanit. Per djepin e zhvillimittë tyre ka pasur mendime te ndryshme; epara qe vllehet jane autoktone te latinizuardhe sipas pjesës më te madhe, vllehët janëmaqedonasit e greqise se lashte..E dyta qëvllehet kane zbritur nga veriu i Ballkanit.Burimet e para per ekzistencën e njëpopullsie latinishtfolese ne periudhën eBizantit gjenden në shkrimet e Procopiusshek 6. Shkrimi përmend fortesa ,

Septekasa, Burgualtu, Klisura.(per njevllahisht folës keto kuptohen lehtë).Shkrimi më i vjetër qe i referohet gjuhësvllahe i përket shek 6 ( Wace , Thomson).Siç duket fjala vllah u perdor nga sllavettë cilët ne gjuhën e tyre nënkuptonin njëlatinishtfolës, pra nuk përcakton ndonjëpopull apo zonë te caktuar.Vllehetperdorin midis tyre fjalën arëmën(rrëmën). Pra ka të ngjarë që kjo fjalë të

jetë perdorur që në kohën që perandoriKarakalla shtriu te drejtën e qytetarisëromake në të gjithë perandorinë. Dëshmiae parë e fjalës vllah vjen në shkrimet e shek8 ne formen Vlachorishenoi në rethinat eSelanikut ,gjithashtu përmendet në shek10 ndërmjet Ohrit dhe kosturit ngaCedrenus. Por mbas shek të 10-të fjalavllah përdoret gjithnje e me dëndur ngashumë autorë. Ana Komnena permendvazhdimisht vllehët në Maqedoni dheThraki dhe nënvizon, se vllehët janëbanorë qe meren me bagëti shumë kohëmë parë. Po kjo autore bën të ditur përvllehë të inkuadruar në trupa bizantine qënë kohën e perandorisë të babait të saj.Gjithashtu ata përmenden në vitin 1027 sipjesë formuse e ekspeditës së Kostandinitte 8 ne Siqili. Pra për të nxjerë njerëz tëtillë te aftë të integrohen në ushtrinëbizantine u është dashur një periudhekohore , pra një fare jetese ne vend.Dhekjo kohë duhet te vendoset ne boshtin ekohes para shek 10 .Me fjale te tjera atashkojne ne shek 5-6.Pra gjatë këtyreshekujve ata kanë qënë ne gjirin eelementit roman te hershem.

Fakt eshte, qe mbas aneksimit teBullgarise nga Bizanti Vasilit 2-te , ivendosi vllehët në juridiksionin epeshkopit të ohrit,pra në vëndin e tyre tëhershëm.Per djepin e zhvillimit vllah sipasWeigand percaktohet ndërmjet Nish -Sofja-Shkup,ndërsa Thede Kahl percaktonvendin Maqedoni-Epir.

Ser Arthur Evans arkeolog anglez gjetishumë gjurmë reth Shkupit , në të gjithëDardanine, dhe Dalmaci ku qarteson sesllavët asimiluan një popullsiarumune.Sipas tij mjaft toponime tëvendbanimeve sllave u zhvilluan nga atovllahe.

Sipas historianëve grekë vllehët janegrekë të latinizuar. Sokratis Liakos thotëse gjysma e fjaleve te maqedonasve telashtë ishin te njejta me te latinishtes dhenë vazhdim vllahe.

Ndersa, K. Kristo shprehet se dialektii Ipirotëve ishte më i përafërt me gjuhënlatine, sesa dialektet greke të jugut.

Por ka fakte serioze qe ekzistonte njëpopullsi latinfolëse, në Thraki dheMaqedoni para këtij shek.

vijon në faqen 23

Të njohur dhe të panjohur


vijon nga faqja 22Gjithashtu, nuk ekziston ndonjë

kronikë nga autorët bizantinë qe vllehëterdhën nga veriu i Danubit. Po ashtuNoel Malkom është i mendimit segjuha vllahe u zhvillua ne jug tedanubit.Përsa i përket gjuhes vllahe ajopërbëhet nga 40% greqisht,40%latinisht, 20 % të tjera. Përvecgreqishtes bizantine ka fjalë ngagreqishtja e lashtë , që në kohen e

Të njohur dhe të panjohurHomerit.Struktura e njëjtë me gjuhënshqipe si dhe fjalet e përbashkëta, qekanë, forcon bindjen se vllehet kanëqënë në kontakt me shqiptarët për njëkohë të gjatë dhe nga fakti qe fjalëtlatine i ka të latinishtes ballkanike (vulgare).Ekzistenca e fjalëve të paktagreke në gjuhën shqipe megjithëse ajoka qënë nën Bizantin te bën të mendoshse nuk kanë qënë ne kontakt. Pra midisture ka qënë një gjuhë e tretë

.Ekzistenca e fjaleve te shumta greke nëgjuhën vllahe , të krijon bindjen sevllehët u zhvilluan afër grekëve por jolarg shqiptarëve.Ndoshta pika etakimit ka qënë Dardania, e cila nekohët e lashta bënte pjesë neMaqedoninë e sipërme. Qe vllehet kanëjetuar në zonat urbane ështe më se qartë, dhe si pasojë e invazionit sllav njepjesë u asimilua dhe pjesa tjetër uizolua ne zonat malore. Perndryshe

nuk ka si te shpjegohet si arritilatinizimi i tyre ne zona kaq te thellapa kaluar me pare ne ato urbane , kukontakti ishte me i madh me latinitetin.

Ndermjet të tjerave Cvijic shton sevllehët, si pasardhës të banorëve tëvjetër të gadishullit kishin trashëguarqytetërim bizantin gjate mesjetës dhee trasformuan ne karakteristika tipiketë tyre të cilat u sllavizuan (me dhune )u trasheguan tek sllavet.

I nderuar gazetar!I dashur “xhaxha”!

Se pari ,të falnderoj që si dhe here të tjeraketo vitet e fundit rihape nje debat real perceshtjen vllahe.

Nga shkrimi juaj ne gazetën “Standart”,(per nivelin e të ciles kam konsideratë tëvecantë ) ne datën 28/03/09 , une kuptoj qartëvllahofobine tuaj, por edhe nacionalizmintuaj, që ne rrethana të veçanta edhe ai kavleren e vetë, POR JO NE RASTIN NE FJALE.

Që ne fillim une po ju qëtësoj qartë dhesaktë. Ne vllehet e Shqiperise jemi nenshtëtasshqiptar,atdheu yne që na dhemb eshtëShqiperia ime dhe juaja,sepse që ta kuptoshti I dashur mik kur Shqiperia lulezon elumturohet,gezon e lumturohesh edhe tiedhe une,dhe kjo duket ne fytyrat e të dyvene, kjo eshtë e dukshme eshtë objektive, qëdel nga subjektivitëti I të dyve ne që jetojmese bashku. Por, une e kuptoj se ti ketë nismenuk e ke ngaqë kerkon bashkjetëse, as se tëvlon naconalizmi ne deje.Jo.

Ti e ke problem se aty në Tiranë, ku jeton,nuk arrin dot te marrësh nje detyrë si;rektor,k/rektor,shef, krye shef etj,sepse ketëdetyrë e kane fituar me mund dhe me djersëintelektualë të spikatur e kurajoze,njerezhumane e me bekgraund te shkelqyer, qe tyte rrezojne dhe ty te erren syte,, se nuk arrindot tek maja qe ti enderron gabimisht.

Intelektualet vlleh që ti vet e pohon se’’ishin nje pjese e madhe e veprimtareve terilindjes” dhe kanë qenë pjesmarrës neevenimente vendimtare ne historineshqiptare;( por ti vetem kaq do), që ata(vllehet) të bëjnë Shqiperinë dhe pastaj tëbëhen menjane që ta qeverisesh ti menacionalizmin tend.

Jo zoteri,Shqiperine e kemi qe ne rilindjebashke ,do ta qeverisim bashke dhe do tajetojme se bashku. Une si vllah keshtu mendojsepse,ne familjen time jam I perzjere vllah,shqiptare,grek,niprit dhe mbesat e miashqiptare flasin dhe gjuhe vllahe dhe kjo eshteshume e bukur po ti s’mund ta kuptosh dotkete, se ti ka errur syte interesi yt i ngushtepersonal, jo se e ke nga nacionalizmi se, po tëtë shqetesonte kjo interesoheshe që femijëtshqiptarë emigrante te mesojnë gjuhen shqipene Itali e ne Greqi,siç edhe mund te kesh parene TV, ndersa per gjuhen vllahe pak nga pakpo interesohen vete vllehet,prandaj rri I qete.

Femijte tane vllehe, dalngadale po flasingjuhen e embel vllahe te Voskopojes sëndritur, flasin gjuhen e bukur e të lashtë grekete Homerit, por ne te njejten kohe kane pjesete tyre edhe gjuhen e embel shqipe te Naimitte Veqilharxhit e te Kristoforidhit…

Por ata jane vllehe .Po kush jeni ju qe ma mohoni mua kete

emer? Zoteri i pa emër, konkluzioni juaj seper Shqiperine e sotme problemi vllah nukekziston,nuk ka kuptim as nga ty vete kur

Ndriçimi vllah dhe“vllahofobia” e blogosferësthua se vllehet kane qene pjese e rilindjeskombetare shqiptare.

…Kujdes ne teorine e njohjes zoteri.Keni veshtiresi ne njohjen e vllehëve?Eja ne Vlore,ne Fier,ne Korçe e ne

Pogradec, ne Berat e në Lushnje, në Kavajë,në Durrës në Gjirokaster e Përmet...,se neTirane e thoni vete që i njihni dhe ju sigurojqë do te na gjeni me gjuhen tone që nga viti1821, te shkruar, me zakonet tona, me veshjettona, me inteligjencen e miresinë tonë,dhe dotë të presim, do të të mësojme edhe fjalë tebukura vllahe madje. Madje, po te deshironiurdheroni ne Selenice se here-here jepet edheliturgji ne gjuhen vllahe ne kishen e ndriturte Shen Thanasit ne nje kodrine te gjelberuar..kjo fale demokracise. Te falenderojme qe nanjeh si ortodokse. Po,keshtu jemi,dhendjehemi krenare se nuk e kemi humbur feneas ne pushtime,as ne diktature. Po ju zoteri?!

Une zoteri,qe jam familje e madhe dhe eperzjere, i dalloj shqiptaret jo nga gojedhanat,as nga pleqte,por nga ato qe ka terendesishme nje komb, po keshtu dalloj dhevllehet e mi, po keshtu dalloj dhenacionalitete te tjera dhe I dua te gjithe, porju nga ç’kuptoj unë ju mungon kjo e fundit.

Koncepti im për nje intelektual eshte itille:nuk mund te kete intelektual që nuk njehorigjinen e vete,gjuhën e vete, kulturën e vet.

Nga ana tjeter vllehet nuk kerkojnehomogjenizim,zoti gazetar sepse nuk janeshumice dhe po t’i qendroni logjikes sethjeshte,homogjenizim kerkon shumica,porjo shumica e civilizuar qe e konsideron edhefene dhe kulturen dhe gjuhen dhe ndjenjenkombetare te gjithesecilit si pjesedemokratike te se teres.

Shumica, populli shtetformues I civilizuaraty dallohet zoti “studiues” i ceshtjes vllahe;kur respekton minoritetet ne kufijte e shtetitte vet ne nivelin me maksimal te mundshem.

Une ju them i dashur mik (sepse s’meshkon ndermend t’ju them armik) se nevllehet historia na ka bere te jemikozmopolite, por te jemi “antishqiptare” sicdhe pa e peshuar fare e hedh ne treg, as na kashkuar ne mend dhe as nuk na shkon. Qe nefillim te shkrimit ju kam qartesuar seShqiperia eshte sa juaja aq dhe imja, gjak edjerse kemi derdhur te dy per kete vend.Historia e ka treguar qe ne lashtesi,neRilindje, ne lufte me Vojo Kushin e MargaritaTutulanin e me radhe…

Te jesh i sigurt I dashur mik se une dhevllehet e Shqiperise, por dhe ne te gjithe botenku ka vllehe jemi krenare per identitetin tonevllah. Ju thoni diku e diku se ne kemibashkejetuar pa probleme;,po atehere pse ju

shqetesoheni dhe e beni problem? Po ju themune qe ka probleme dhe keto I lexon nerezoluten e Keshillit te Europes te fundit tedt.25-28tetor 2007 arshivuar ne ministrine ejashtme te Shqiperise ne anglisht. Ne shqip ekam perkthyer une, po te deshironi nje kopje,jua dergoj.

Faleminderit qe keni shfletuar disa rreshtadhe perpiqeni te jepni perkufizime ku thonise “per nga prejardhja vllehet jane njepopullsi… dhe vazhdoni disa elemente pora jane prejardhur nga iliret apo prej trako-maqedonasve te Aleksandrit te Madh qe bericivilizimin grek kete zor se ndan dot. Jukuptoj…

Diku –diku na quani edhe dege te te njejtittrung;po atehere pse i vecon vllehet dhe teerr syte fobia.?

Persa I perket ceshtjes se sa nomade janevllehet ,lexoni ju lutem vepren e studjuesit tenderuar prof. S.Adhamit :”Voskopoja dhemonumentet e saj”botuar qe ne vitet 1988 negjuhen shqipe.

Nga ana tjeter interpretimet se vllehetqene qytetar te dores se pare apo te dyte dhepastaj ju dha mundesia te shkollohen meteper ne perendim;keto jane kundervenie jollogjike po t e behet fjale per qytetare te doresse dyte.

Gjithashtu togfjaleshi “diskurskombetarist etnocentrik”zoti studjues eshtekrijimi juaj (ky krijim nuk eshte fort I denjeper gjuhen e bukur shqipe (,te cilen e kamshume per zemer) dhe me kete nocion ju donite shtremberoni problemet dhe te acaronipopujt e tjere ,se edhe ju,edhe une e dime qene Shqiperi ka pervec shumices qe eshteshqiptare edhe etnicitete edhe minoritete,qedisa here nepermjet perfaqesuesve tane neP.B.D.NJ. e kemi kerkuar dhe eshte e drejtedemokratike qe te deklarohen e tenumerohen per t’u mbyllur rrugehamendesive dhe secili te marre çfare I takondhe te bashkejetojme ne harmoni reale.,neperputhje me Karten e te Drejtave teMinoriteteve.

Vllehet, zoteri ,ta dini mire edhe nje heredhe qarte nuk percajne Shqiperine, ata janepjese e jetes dhe e perparimit kudo kujetojne:ne Shqiperi,ne Ballkan e me gjere.Ketee kane vulosur me histori, me perpjekje,mençuri e urtesi vete vllehet. Europa ecivilizuar ecen perpara drejt lulezimit te tegjitha vlerave te kombeve te saj.

Me respekt, Petraq MustaqeKryetari i Forumit te

Intelektualeve Vllehe te ShqiperiseVlorë


KorçëKorçëKorçëKorçëKorçë

SHCURTU - SHKURT 2010 DIRECTOR: KRISTO GOCI …shcurtu - shkurt 2010 1 revistÃ ti istorii culturÃ...

Documents

Transcript of SHCURTU - SHKURT 2010 DIRECTOR: KRISTO GOCI …shcurtu - shkurt 2010 1 revistÃ ti istorii culturÃ...