SES OLAYLARI

1.ÜNLÜ DÜŞMESİ (hece düşmesi)

Dört şekli vardır:

a) Bazı iki heceli kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında son hecelerindeki dar ünlü düşer:

• alınalın > alnı • omuz omuz >omzu• oğul > oğlu • burun> burnu

b) Bazı birleşik kelimelerde görülür: • cumartesi cuma ertesi > cumartesi • kahvaltı kahve altı > kahvaltı

c) Bazı Arapça kelimelere ünlüyle başlayan ekler veya bitişik yazılacak şekilde yardımcı fiiller getirildiğinde ünlüler düşer.

• Ör: hapis→hapsolmak, • kayıp→kaybolmak, • emir→emretmek, • keşif→keşfetmek, • sabır→sabretmek, • kahır→kahretmek,• emir→emriniz nedir?, • şahıs→şahsi fikrim, • şehir →şehriniz çok güzel, • ilim→ilmini artırdı, • zehir→zehri içmiş.

e) Ünlüyle biten bir kelime aldığı ek neticesinde ünlü sesini kaybedebilir:

sızlanmak > sızı

Not: Özel isimlerde hece düşmesi olmaz:• GönülGönül’e, • ÖmürÖmür’ü

2. ÜNLÜ (SESLİ) TÜREMESİTek heceli bazı kelimelere küçültme eki ( -cik )getirildiğinde sesli türemesi meydana gelir.

dar→dar-a-cık, genç→genc-e-cik, az→az-ı-cık, bir→bir-i-cik

3. ÜNLÜ DARALMASIBazı kelimelerde “a ve e” seslerinden sonra “yor”

eki ya da “y” sesi bu sesleri(a,e) daraltıp “ı” ve “i seslerine dönüştürür. Buna ünlü daralması denir.

başlayor → başlıyor, de-y-or → diyorde-y-e → diye, de-y-en → diyen, de-y-elim → diyelim, ye-y-en → yiyenye-y-ince → yiyince, ye-y-ecek→ yiyecek

Not: Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır:

atlayarak →atlıyarak, başlayan →başlıyan, yaşayacak →yaşıyacak, atlamayalım →atlamıyalım, gelmeyen →gelmiyen, gizleyeli →gizliyeli

4. ÜNSÜZ (SESSİZ) DÜŞMESİİki şekli vardır: a) Sonu “k” ünsüzüyle biten kelimelere

küçültme eki (-cik) getirildiğinde “k” sesinin düşmesiyle meydana gelir.

• minicikminik-cik > minicik • ufacıkufak-cık > ufacık

b) Bazı birleşik kelimelerde birinci kelimenin son sessiz harfi düşer:

• asteğmenast - teğmen > asteğmen • üsteğmenüst - teğmen > üsteğmen

5. ÜNSÜZ (SESSİZ) TÜREMESİ Yardımcı birleşik fiille yapılan bazı

birleşik fiillerde görülür:• af→affetmek, • his→hissetmek, hissi • zan→zannetmek, zannı • red→reddetmek, reddi

6. KAYNAŞTIRMA İki ünlü arasına giren y, ş, s, n (yaşasın)

harflerine kaynaştırma harfleri denilir.sıra-ı > sırayı

7. ULAMA

8. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (SERT SESSİZLERİN YUMUŞAMASI)

• Süreksiz sert sessiz ( k, t, ç, p ) harflerinden birisi ile biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu harfler süreksiz yumuşak ( b, c, d, g, ğ ) harflere dönüşür.

• renk-rengi, • bilek-bileği, • tokat- tokadı, • geçit-geçidi, • ağaç- ağacı • kitap-kitabı, • dolap- dolabı

• Kimi Türkçe ve Türkçe'ye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez.

konut > konutuntaşıt > taşıta• Tek heceli sözcüklerde de genellikle

yumuşama olmaz. saç > saçım Kaç > kaça

• Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılır. Bu yumuşama yazımda gösterilmez.

• Okunuş YazılışAyvalığ'a Ayvalık'aAhmed'in Ahmet'in

9. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ)• Sert ünsüzle biten ( f,s,t,k,ç,ş,h,p )

biten sözcüklere süreksiz yumuşak ünsüzle ( b,c,d,g ) başlayan bir ek getirildiğinde ekteki ünsüz süreksiz sert sessize ( k, t, ç, p ) dönüşür.

• sokak+da > sokakta, • balık+cı > balıkçı, • şaş+gın > şaşkın

• Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır.

• Üç – ken (Yanlış) üç – gen (Doğru)• Çocuk - çağız(Yanlış) çocuk -

cağız(Doğru)

NOT: Eğer bir ünsüz yumuşatıldığında veya sertleştirildiğinde kulağa hoş geliyorsa olacak, hoş gelmiyorsa olmayacak demektir.

10. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU(Kalınlık-İncelik)• Birden fazla heceli Türkçe sözcüklerde

kalın ünlülerden sonra kalın ünlü, ince ünlülerden sonra ince ünlüler gelmelidir. Buna büyük ünlü uyumu denir.

• Kalın ünlü:a,ı,o,u>kalın a,ı,o,u; İnce ün.e,i,ö,ü>ince e,i,ö,ü seslilerin gelmesi.

• Duman, ağaçlık… seslilerin hepsi kalın• Çiçekçiler, seslilerin hepsi ince

• Bazı ekler bu uyumu genellikle bozar: ( yor, ken, ki, leyin, gil, daş, mtrak )• Büyük ve küçük ünlü uyumuna bir

kelimenin uyup uymadığının söylenebilmesi için en az iki heceden oluşan bir kelime olması gerekir.

• Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

11. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU• Küçük ünlü uyumu iki yönlüdür:A) Kelimenin birinci hecesinde düz bir

ünlü ( a,e,ı,i ) varsa, sonraki hecelerde de düz ünlüler bulunur:

kayıkçı, yelek, bilek, anlaşmak, yanaşmak…

B) Kelimenin birinci hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü ) varsa, yuvarlak ünlülü heceyi izleyen ilk hecede dar yuvarlak ( u,ü ) veya geniş düz ( a,e ) ünlüler bulunur: çocuk, yorgunluk, kollamak, yumurta, önde, özlemek, güreşmek

• Bu tür kelimelere geniş düz ( a,e ) ünlü taşıyan bir ek geldiği zaman sonraki hecelerin ünlüleri geniş düz (a,e ) olabildiği gibi düz dar ( ı,i) da olabilir: boylarını, uygunlaşır, günleri, öndeyiz, yoldayız

• Dilimizde küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimeler vardır: avuç, çamur, kavun, kavurmak, savurmak, yağmur

• Küçük ünlü uyumu alıntı kelimeler için söz konusu değildir: doktor, radyo, profesör, müzik, aktör