Şerif Mardin - Jon Turklerin Siyasi Fikirleri

7/30/2019 Şerif Mardin - Jon Turklerin Siyasi Fikirleri

http://slidepdf.com/reader/full/serif-mardin-jon-turklerin-siyasi-fikirleri 1/339

Ş E R İ F M A R D İ N

J ö n T ü r k l e r i nSiyasî Fikir ler i1 8 9 5 - 1 9 0 8



Türkiye İş Bankası Külıûr Yayınlan, 1964 (1 baskı)

İletişim Yayınları 13 • $erif Mardin Bütün Eserleri 1ISBN-13 : 978-975-470^023-7© 1983 iletişim Yayıncılık A. Ş.1-14. BASKI 1983-2007, İstanbul15. BASKİ 2008, istanbul

KAPAK Omit K ı v a n ç

UYGULAMA Hasan Deniz

DÜZELTİ Fatih M. Öztan / Kerem ÜnüvarDİZİN Hasan DenizBASKİ ve CİLT Sena O fsetLitros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Top kapı 3 4 0 1 0 istanbul Tel: 2 12 .6 13 03 21

İ l e t i ş i m Y a y ı n l a nBinbirdirek Meydanı Sokak İletişim Han No. 7 Cagaloglu 34122 İstanbulTel: 212 .51 6 2 2 60 -61 -62 • Faks: 212 .5 16 12 58

e-mail: [email protected] •

web: www.iletisim.com.tr

mailto:[email protected]


http://www.iletisim.com.tr/

http://www.iletisim.com.tr/




ŞERİF MARDİN 1927 yı l ında is tanbul 'da doğdu. Galatasaray Lises i 'nde baş ladığı or taöğrenimini ABD'de tamamladı . Stanford Üniversitesi Siyasal Bil imler Bölümü mezu-niyet inin ardından l isansüstü eğit imini John Hopkins Üniversitesi 'nde yaptı . 1954'teSiyasal Bilgiler Fakültesi ' t ıe asistan olarak giren Şerif Mardin, doktorasını "Yeni Os-

manlı lar ın Düşünsel Yapıdan" konulu teziyle Stanford Üniversitesi 'nde tamamladı .1954'te doçentliğe, 1969'da profesörlüğe yükseldi . 1973te geçt iği Boğaziçi Üniversi-tesi 'nde siyaset bil imi ve sosyoloj i dersleri verdi. ABD'de Columbia ve California, in-giltere 'de Oxford Üniversitesi 'nde konuk Öğretim üyesi olarak dersler verdi. HalenWashington D.C. 'deki American University Uluslararası İ l işkiler Bölümü'nde öğre-t im üyeliği yapan ve aynı üniversite bünyesinde faaliyet gösteren ls lâmî Araşt ırmalarMerkezinin başkanlığı görevini sürdüren Mardin' in yayımlanan diğer kitapları şun-lardır: Din ve İdeoloji ( 1 9 6 9 ) , ideoloji (1 9 7 6) , Türkiye 'den Toplum ve Siyaset (M aka le-ler der lemesi , 1 99 0) , S iyasal ve Sosyal Bi l imler (M akale ler der lemesi , 19 90 ) , Türki-ye 'de Din ve S iyaset (Makale ler der lemesi , 1991) , Türk Modernleşmesi ( Maka l e l e r

der lemesi , 1991) , Rdigion and 5ocial Change in Mo dem Turkey. The Case ofBediüzza-man Said Nursi (1989) [Bediüzzaman Said Nursi Olayı / Modem Türkiye'de Din veToplumsal Değişim (1 99 2) 3, Tî ıe Genesis o/ Young Otto ma n Thought (1962) fYeniOsmanlı Diijuntesinin Doğuşu (1996)1-



İÇ I N D E K I L E R

Ö N S Ö Z 9

BİRİNC İ BÖ L Ü M

G I R I Ş 2 3

O sm anlı i ttihat ve Terakki Cem iyeti 2 3Fikirlerinin Türü 2 4

Mannheim ve Max W eber 2 6Modernleşme 28 Fikir Akımlarım Değe rlendirme 3 0

İK İNC İ BÖ L Ü M

1 8 7 6 - 1 8 9 5 Y ı L L A R ı A R A S ı N D AT Ü R K I Y E ' D E B E L I R E N H Ü R R I Y E T Ç IA K ı M LA R ı N SOSY A L V E F IK R I K Ö K LER I 3 1

Yeni Osm anlılar ve Fikirle rinin Yan kıları 3 3Scalieri Kom iteleri 3 5Georgiades 38Selim Faris 45Halil Ganem 4 3 Yeni Osmanlıların Faaliyetlerinin OsmanlıImparatorluğu'nun Dışındaki Yank ılan 47

Bulgaristan ve Balka nlar 47



Bir Fikir M erkezi Olarak M ülkiye M ektebi 50 1880'lerde İstanbul 'da Basın ve Etkileri .' 5 5B e ş i r F u a t 5 8

İ lk Tü rkçü lük Hareketleri 6 5 Başkent Dışındaki M erkezlerin Gelişmesi 6 6 İttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin KuruluşuZamanında Babî Etkiler 6 7Jö n Türk lerin Sosyal Kökleri 6 9 Sultan Abdülhamit, Osm anlıl ık ve Panislâmizm 75 Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin

Londra ve Paris Jö n Tü rkleriyle İlişkileri 7 6Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

MIZA NCı MUR AT BE Y VE SIYASÎ FIKIRL ERI 8 1

Murat Bey'in Siyasî Fikirleri ....„.„. 1 1 3 Sosyal Mukavele - ...123Devlet Yö netim i .129

D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M

O S M A N L I G A Z E T E S İ 1 4 1

Osmanlı'da Siyasî Fikirler — 147 Osm anlı'nın Yayın Hayatında 1 8 99 -1 9 0 4 Devresi 171

BEŞİNCİ BÖLÜM

A H M E T R I Z A B E Y V E M EŞVERET 1 7 7

Ahm et Rıza Bey'in Siyasî Fikirleri 18 4

Tü rkçe M eşverette Siyasî Fikirler 19 2 M eşveret'in Fra nsız ca Eki..„ 2 0 4 Sonuç - 22 3

A L T I N C I B ÖL Ü M

A B D U L L A H C E V D E T V E İÇTİH A T 2 2 5

Fünun ve Felsefe - 2 2 6 Maneviyat ve Eğitim 2 4 2

Tesanütçülük 249 Saltanat Aleyhtarlığı 2 5 2



Y E D İ N C İ B Ö L Ü M

Ş U R A -Y İ Ü M M E T 2 5 5

Program 255 Osmanlı l ık ideoloj is i — - 2 6 5

Üç Tarz-ı Siyaset - 2 7 9

SEKİZİN Cİ B ÖLÜM

P R E N S S AB AH A TT IN V E J Ö N T Ü R K L E R 2 9 1

"Memur"un Osmanlı Toplumundaki Rolü - 2 9 6 Sabahattin Bey'in Dü şüncesinin Ö nem i 3 0 2

D O K U Z U N C U B Ö L Ü M

S O N U Ç 3 0 5Bibliyografya 313Genel Eserler 3 1 3Jön Türklerin Eserleri — 3 1 3Konu ile Yakından İlgili Mehazlar — 3 2 0

Kitaplar - - 3 2 0Makale ler 326

Görülebilen Jön Türk Dergileri ve Tarihleri — 3 2 8

D I Z I N 3 2 9



Ö N S Ö Z

1964 ' te i lk baskıs ı yapı lan Jön Türk lerin Siyasî Fikirlerinibir dizinin parçası olarak görmek, yapıt ın anlamını en iyi

değerlendirecek yaklaşımdır , sanır ım. Aşağıdaki açıklamadabu dizinin nası l oluştuğunu anlatmaya çal ış t ım.

1950İer in baş ında , S tanford Ünivers i tes i 'nde l i sansüstüprogramına devam et t iğ im s ırada, bir soruyu cevaplandır-maya çat ış ıyordum. "Fikir ürünler inin s iyasal yapının şeki l -lennıesindeki rolü nedir?" diye özet leyebi leceğimiz bu so-runun bir de , tez konusu seçmekte olduğum o s ırada, tez

yazmaya elverişli bir yanı vardı. O da şöyle ifade edilebilir-di : "Günümüzde Bat ı sosyal ve s iyasal düşüncesinin Bat ı dı -ş ında gel işen ülkeler in s iyasî akımlarında yansıması nası ld e ğ e r l e n d i r i l e b i l i r ? " B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı s o n r a s ı n d a ,Üçüncü Dünya olarak ni te lendir i len ülke ler in bağımsız l ıkişlemleriyle ortaya çıkmaya başladıkları bir s ırada, bu ülke-lerin başındaki önderlerin bazı önemli Batı l ı s iyasal düşü-nürlerin etkisi alt ında kaldıkları anlaşı l ıyordu. Ülkelerinde-ki siyasal düzenin kazandığı özell iklerde bu önderlerin şah-sî etkisi olduğu da açıktı . Bu etkinin bir yönü de önderlerin

9



etki lendikleri düşünürlerin ve kuramların ülkede şeki l le -nen toplumsal ve s iyasa l programlar üstünde görülmeyebaşlanan iz leriydi . Kuşkusuz, Kemal Atatürk 'ü ve Türki -ye'ye getirdiği yenilikleri kronolojik olarak bu tür önderle-

r in ve programların en başında saymak gerekiyordu. Tezolarak bu konuyu seçmişt im. Ancak TBMM Hükümeti üze-rinde yaptığım kısa bir inceleme, orada hâkim olan f ikirle-rin etkisini anlayabilmek için daha önce başlamış bir diya-logun kökenler in i aramak gerekt iğ ini or taya ç ıkarmışt ı .Bundan dolayı konuya zaman içinde daha geri lere giderekyaklaşmaya karar vermiştim.

Marksist sosyoloj inin düşünce ürünlerinin şekil lenmesin-de "maddi" etkenlere öncelik tanıdığını biliyordum. Bu yak-laşım, bana "idealist" olarak nitelendiri lebi lecek kuramlar-dan daha derli toplu ve akla uygun geliyordu. ABD'de tutucukümelerin güç kazandığı bu dönemde, benim gittiğim üni-versitede, Marx yanlısı -bazen de dolaylı Marksist- yaklaşım-lar yara almamıştı. Bu sayede Paul Baran gibi Marksist bir ik-

tisatçıyı, Bertram Wolf ve Mary Wright gibi, abartmasız birtarihi materyalizm'den esinlenmiş tarihçileri dinlemek fırsa-tını bulmuştum. ABD'de gelişmeye başlayan Çin ve Sovyetdevrimleri araştırmaları seminerlerine katılmış, "Doğu" kav-ramının Marksistlerce nasıl değerlendirildiğini öğrenmiştim.Bu yaklaşımların açıklayıcı niteliği insan üzerinde çarpıcı biretki bırakıyordu. Ancak hepsinin sonunda, bir "açıklanma-yan" yan kalıyordu: Her şeye rağmen, fikir sistemleri sankikendi başlarına, özerk olarak tarihte bir iz bırakıyorlardı kibunun da o zaman geçerli olan Marksizmde izahı yoktu.

Marksizmin yanısıra, siyasal yapıların işleyişinde fikirle-r in rolünü inceleyen ikinci ve oturmuş bir gelenek dahavardı. Bu da "Siyasal Fikirler Tarihi" disipliniydi. Bu yakla-şımın katı çerçevesi içinde, siyaset hakkında i leri sürülebi-lecek tüm düşüncelerin, beş aşağı beş yukarı , daha önce

10



Platon ya da Aristoteles tarafından ifade edildiği ileri sürü-lüyordu. Felsefenin iç -s is temat iğine büyük öncel ik verenbu yaklaşıma göre, çağdaş siyasî fikirleri de bir tür Platon-culuk ya da Aris totelesçi lik o larak tanımlam ak m üm kün dü .

Gerçi , yeni zamanlarda bu iki akıma dikkate değer katkı laryapıldığını teslim edenler de vardı: Hegel siyasî fikirler tari-hinde ciddiye alınan "modern" f ikir lerin bir örneğini teşkilediyordu. Bundan dolayı da aynı gelenekten kaynaklanandaha yumuşak bir yaklaşımda bu yenil ik tanınıyor, yeni dü-şünürlerin felsefesinden yola ç ıkarak bir inceleme yapılma-sı kabul edilebiliyordu. Fakat esas öge burada da değişmi-

yordu: Önemli olan ortaya çıkarı lan s iyasal düşüncenin iç-sistematiğiydi: Klasik Siyasal Fikirler Tarihi yaklaşımına gö-re , bel ir l i b ir öğret inin s iyasal s is temler iç inde bel irecekprat ik sonuçlar ını bu öğret inin iç mant ığından ç ıkarmakmümkündü. Böyles ine "b iç imsel " b i r yaklaş ımın zamanı -mızda da devam ett iğini belirtmek gerek. Örneğin, Elie Ke-dourie 'nin 1960'ta ç ıkan Nationalism (Mill iyetçi l ik) adlı ki-

tabı, Avrupa'da milliyetçiliğin ortaya çıkışını hemen hementümüyle Alman fi lozofu Fichte 'ye ve Avrupa'daki etkis inemaletmişt ir . Bu yaklaşımın etkinliğinin nedenlerini açıkla-mak mümkündür. "Büyük" Bat ı l ı düşünürler in kendi kül-tür tarihlerindeki merkezî yerleri dolayısıyla, "büyük felsefîakımlar" Batı 'daki gelişmeleri açıklayan bir güce sahiptir .Alman kültür tarihinde Goethe'nin ve Hegel ' in s i l inmez bir

yeri olduğu inkâr edilemez. Fakat, bu ağırlık o düşünürle-rin öneminden olduğu kadar bizzat felsefenin o ülkelerink ü l t ü r ü nd e k i a ğ ı r l ı ğ ı nd a n k a y na k l a nm a k t a d ı r . B u no k t aüzer inde i lerde, daha ayr ınt ı l ı o larak durmak is t iyorum.Şimdilik özetle açıklayayım: Bir felsefî spekülasyon gelene-ği bulunmayan ülkeler iç in "büyük düşünürler" üzerine bi-na edilen bir anlatım, açıklayıcı gücünü yitirir . 1950'lerde,

bunu, bugünkü kadar aç ık gördüğümü söyleyemem.11



Bundan dolayı da, Yeni Osmanlılar hakkında yazdığım ilkçalışmamı "Siyasal Fikirler Tarihi" geleneği içinde bir çerçe-veye yerleştirmiştim. Daha açıkçası, Yeni Osmanlıların öncü-

lüğünü yapan Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Suavi gibikimselerin düşünceleri incelendiği takdirde, I . Meşrutiyet 'evaran siyasal akımların fikirlerden nasıl etkilendiğini anlata-bileceğime güveniyordum. Kullandığım yaklaşım bir bakımabaşarılı oldu. Birinci Meşrutiyet ' in fikir içeriği, bir ölçüde,ortaya çıktı . Fakat, diğer bir açıdan, konunun seçtiğim disip-line sığmadığı anlaşılıyordu: Namık Kemal ve Ziya Paşa'nın,

hele Ali Suavi'nin düşüncelerinin Platoncu bir billûrlukla or-taya çıktığını söylemek mümkün değildi. İkinci yanlışım birkavramlaştırma eksiğinden kaynaklanıyordu. Fikir ürünleri-nin etkisi incelenirken zorunlu bir ayırım yapmak gerekiyor-du: Fikirlerin "program" kısmını (değişiklik isteyen ve bu-nun nasıl yapılacağını anlatan yönünü) fikirlerin şekillenmesürecinden ayrı incelemek gerekiyordu. Araştırmada bu doğ-

rultuda bir bölümleme mevcuttu. Önce Yeni Osmanlı lar ' ınfikirlerinin nasıl ortaya çıktığını, sonra da program'larını in-celemişt im. Fakat "şekil lenme" konusunun anlayabildiğim-den çok daha karmaşık bir süreç olduğunu o zamanlar an-cak belli belirsiz hissediyordum. Gerçekte, "şekillenme" adı-nı verdiğim süreç, antropologların "kültür" adını verdiklerisembolik mekanizmanın değişimiyle ilgiliydi ve bu alan sos-

yolo j inin ve sosyal antropolo j inin belki en zor konular ınıiçer iyordu. Daha sonraki y ı l larda, bu konuyu çözümlemezorunluluğunu gittikçe daha kesin olarak duydum.

O zamanlar, ele aldığım konunun görünenden çok dahaderin olduğunu gösteren tek işaret "şekil lenme"yi inceledi-ğim zaman beliren bazı ipuçlarıydı . Gerçi , Yeni Osmanlı larbazı s iyasa l "k las ik" lerden e tk i lenmiş lerdi . Rousseau ve

Montesquieu 'yu -doğrudan doğruya ya da ikinc i l kaynak-lardan faydalanarak- okumuşlardı . Fakat bunun yanında,

12



birçok farklı etkenler de düşüncelerini etkilemişti . Eski birOsmanlı hükümranlık geleneği ve bu geleneği aktaran ya-zarlar, adalet kavramı, Şeriat ' ın topluluktaki özel yeri ve iş-

levi , Yeniçer i ler gibi Osmanlı yönet im yapıs ına özgü bazıunsurların toplumsal işlevi, tasavvuf gibi belirgin gelenek-lerin düşünceyi şekillendirici etkisi , Ali Suavi 'deyse, anlaşı l-ması zor fakat inkâr edilemeyecek bir "halkçı" l ıgın izlerinerastlanıyordu. Yeni Osmanlı ların siyasî "program"mı oluş-turan yazılardaki yüzeysell ik, insanı , daha derinlerde yatan,fakat , belki de edindikler i Bat ı f ikir ler ini bi le yoğurmuş

olan bu "arka plan" unsurlarını araştırmaya it iyordu.Jön Türklerin Siyasî Fikirleri , Yeni Osmanlı lar üzerindeki

çalışmamın bende yaratt ığı bir eksiklik duygusunu kapat-mak için girişt iğim bir çalışma olmuştu. Planladığım araş-t ırmada çalışmaya Jö n Tü rkler in "prog ram "ını ortaya ç ıkar-makla başlayacaktım. Bundan sonra da "arka plan" olaraktanımladığım unsurlar ı incelemeye geçmek is t iyordum. An-

cak, tarihimizin daha yakın sayfalarından gelmelerine rağ-men, Jö n Türkler in "p ro gr am lar ın ı an lamlı b i r bütün iç in -de ortaya çıkarmanın çok zor bir iş olduğu belirdi. Yeni Os-manl ı la r ın f ik i r ler i , h iç o lmazsa , " tab i i hukuk" g ib i , Ba -tı 'dan aldıkları fakat Şeriat ' le uygunluk halinde ortaya koy-dukları , bir temel çerçeveye oturtulmuştu. Dinî kültür ka-lıntıları dü şünc elerine bir derinlik ve riyordu. J ö n Tü rklerin

programı, kendilerinden önceki kuşağa oranla çok daha azteorik-spekülatif içerikliydi. Böylece, Yeni Osmanlı lar hak-kındaki i lk araş t ı rmamda ince lediğim f ik ir ler in "k ı rkam-bar" niteliğinden gelen bir hayal kırıklığı , J ö n Tü rkle rle i l-gili araştırmada daha da kesin bir biçim aldı. Belki Osmanlılmparatorluğu'nun parçalanma tehlikesi bu yeni kuşağı da-ha pratik, daha hızlı sonuçlar elde etmeye itmişti . Özetle,

Jön Türkler in düşünceler ini bir "bütün" iç ine yerleşt irmek,fikir dağınıklıkları dolayısıyla sandığımdan uzun sürdü ve

13



"şeki l lenme" sürecini i s tediğim gibi y ine inceleyemedim.Bu konuyu ancak daha sonra yaptığım araşt ırmalarda elealabildim. 1980'de Strasbourg'da toplanan Osmanlı İkt isadi

ve Sosyal Tarih toplant ıs ında bunun i lk sonuçlarını sun-dum. Bu konuda ik inci bir denemem, Atatürk as the Foun-der of A Nation adıyla UNESCO tarafından çıkarı lan bir der-lemede 1981'de yayımlandı . Bugün, yukarıdaki sayfalarda"kültür" olarak tanımladığım "arka plan" şekil lendiricisininort ay a k oy duğ u sorunlar aras ında öneml i b i r y er i o lan"din" öğesi üzerinde çal ışıyorum.

Jön Türklerin Siyasi Fikir ler i 'n i hazır larken ik i engel lekarşı laşmışt ım: bunlardan bir i konu hakkındaki bir ik imincılızlığı , ikincisi toplanmış bilgilerin sistemsizliğiydi. Konu-yu bir "siyasal tarih" gelişmesi olarak inceleyen birkaç ki-tapta, ayrıntılara inilmesine rağmen bu ayrıntılardan nasılbir sonuç çıkartı ldığı anlaşılmıyordu. Bu şartlar alt ında jönTürklerin tarihçisi rolüne girmek gerekiyordu. Jön Türkle-rin Türkiye dışında çıkardıkları gazete ve dergileri ve Avru-pa'da bulundukları sırada Fransa, İngiltere ve Almanya'daçıkan gazeteleri tarayarak hiç olmazsa bir gelişim çizgisi el-de etmeye çalıştım. Topladığım bilgiler o zamana kadar JönTürkler hakkında yazı lan eserlerin niçin sistemden yoksunolduğunu açığa vuruyordu: Oldukça idealist gayelerle orta-ya çıkan bir hareket, az zamanda inanılmaz derecede yoğunbir entrika, karşı l ıkl ı i tham ve dedikodu havasına bürün-

müştü. Kişisel uğraşı lar Jön Türkler arasında öylesine yo-ğundu ki, sanki birbirlerini tökezletme stratejisi siyası fikir-lerinin gerçek içeriğini oluşturuyor, teorik program ise bugerçek amacın kamuflajı , paravanası ve maskesi olarak orta-ya çıkıyordu. Bunun bir istisnası Ahmet Rıza Bey'di, fakatAhmet Rıza Bey de maalesef büyük bir siyasal düşünür sa-y ı lmazdı . Bunun yanında Dr. Abdul lah Cevdet ' te de bir

" f i k r - i t a k i p " y e t e n e ğ i g ö r ü l ü y o r d u , f a k a t d o k t o r u n d a14



oyunbazl ıkta acemi olduğunu söylemek mümkün deği ldi .Ahmet Rıza Bey'in babasından gelen Batı kültür öğeleri, Dr.Abdullah Cevdet' in de ailesindeki dinî eğilimler, bu iki adın

öne çıkmasının pek de rastlantı eseri olmadığını düşündü-rüyordu. Ahmet Rıza Bey'in devamlı, açık fakat yalınkat vetıkız düşüncesinin bıraktığı iz dışında, Jön Türklerin Avru-pa yıllarını, traji-komik tarafları ağır basan bir macera ola-rak tanımlamak gerekiyordu. Sanki bazı sosyal yapı unsur-ları J ö n T ü rk leri b elirli bazı eğilim leri ifade etm eye itiyor,fakat bu eğilimler Batı düşüncesi içine sıkıştığı vakit Batı fır-

çasının izini taşıyan birer sakat yaratık olarak ortaya çıkı-yordu. Gerçi, bir yerden sonra bu sakatlığın ve yüzeyselliğinbile teorik bir anlam taşıdığı, kendi özbenliğimizin anlaşıl-masına yarayacak bir işaret olduğu da anlaşılabiliyordu.

Bunu şöyle açıklayabilir iz . Osmanlı larda dinî düşünce dı-şındaki felsefenin gemlendiği, kısır kaldığı birçok yazar ta-rafından ifade edilmiştir . Fakat bunun mantıkî sonucu -fel-

sefe geleneği olmayan bir ülke olarak Batı 'dan aldığımız fi-kirlerin kullanımında da aynı yüzeysell iğin görüleceği -bi-ze ağır geldiği için- hemen hiç kimse tarafından ifade edil-memiştir . Bunun bir ist isnası , felsefesizliğimizin kökeni ko-nusunu ayrıntı l ı olarak incelememiş olmakla birl ikte duru-mu çok iyi kavrayan Ataç'tır.

Ataç'a göre:

" B i z i m b u g ü n k ü e d e b i y a t ı m ı z ı n , y a l n ı z e d e b i y a t ı m ı z ı n d e -

ğ i l , b ü t ü n f i k i r h a y a t ı m ı z ı n e n b ü y ü k k u s u r u d ü ş ü n c e e k -

s i k l i ğ i , d ü ş ü n m e e k s i k l i ğ i d i r . B i z d ü ş ü n m ü y o r u z . . . g e r ç e k -

ten d ü ş ü n m ü y o r u z , d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z ü s a n ıy o r u z , d ü ş ü n d ü -

ğ ü m ü z ü d ü ş ü n ü y o r u z , " c o g i t o c o g i t a r e " i ş t e o k a d a r . Y o k -

s a b i r n e s n e y i b i r k o n u y u a l ı p d a o n u i n c e l e m i y o r u z , o n u n

ü z e r i n d e d ü ş ü n m ü y o r u z . B u n u n i ç i n d i r k i , n e r e d e n , n e -d e n a ç ı l ı r s a a ç ı l s ı n , b i z h e m e n b i r t a k ı m p a r l a k , " g ü z e l "

15



s ö z l e r s ö y l e m e y e k a l k ı y o r u z , b u n u n l a y e t i n i y o r u z . K a r ş ı -

m ı z d a k i n i ş ö y l e o t u r a k l ı , d o k u n a k l ı b i r s ö z l e s u s t u r m a y ı

d ü ş ü n ü y o r u z , i ş t e b u d ü ş ü n m e k de ğ il d ir d ü ş ü n m e m e n i n

ta k e n d is id i r . . . "

Bir iki ist isna dışında J ö n Tü rk ler için daha geçer l i biryargı bulmak zordur. Jön Türkler kendi tarihlerinde bir la-ik-felsef! spekülasyon ortamı bulamadıkları için böyle birdüşüncenin nası l yürütüleceğini bi lmiyorlardı ; daha doğru-su bu gibi düşünce türleriyle ilgilenmiyorlardı. Amaçlan veen büy ük k ay g ular ı , düşünce ler in in baş lang ıc ı ve sonu,

"devlet i kurtarmak"t ı (Tunaya). Bu da Bat ı 'nın pek zevkinevaramadığı bir kavramdı. Bundan dolayı bu iki fikir âlemi-nin buluşması beklenemezdi .

Ancak bu noktada haklı olarak sorabileceğimiz bir sorubeliriyor. Sanırım, verdiğim açıklamalardan Jön Türklerinyalınkatlığının kendi iradeleri dışında çalışan bazı tarihsel-yapısal unsurların ürünü olduğu açıkça ortaya çıkmaya baş-

lamıştır. Çok yaygın bir kanıya göre, Osmanlı İmparatorlu-ğunda felsefeyi ulema gemlemiştir. Fakat felsefesizlik, aslın-da, Osmanlı devlet yapısına ve işlevlerine, bürokratik dünyagörüşüne, İngil izce deyimiyle, "bir eldiven gibi" uyan birözellik değil miydi? Ortaya çıkan sorunları "devletin çıkarı"açısından değerlendirmek de, Ulema'nın baskısı kadar felse-feyi mahkûm eden bir unsur olmamış mıdır? Bu sorunun

cevabının "Evet" olduğunda şüphe yoktur. Öyleyse, birdençok felsefesizlik kökeni olduğuna göre, felsefeyi boğan "ger-çek suçlu"yu aramak da anlamsız oluyor. Ne var ki Osmanlıtoplumunun Batı 'da belirli bir tarihte ortaya çıkan spekülatiftarzdaki düşünceye yer vermemekle birlikle, belki Batı 'dakikadar etkin fakat konulara bambaşka bir açıdan bakan birdüşünce sistemine sahip olduğu da güvenle ileri sürülebilir.

Bu düşüncenin belirgin özell iklerinden biri , kısa vadeli ,16



prat ik , "devlet iç in geçerl i " çözüm yol ları aramasıdır . Buözel l ik , e tkinl iğini bugün de devam ett i rmektedir . Halkı-mız arasındaki mantık da bundan farkl ı değildir. "İşe yara-

yan adam", pratik hal çareleri öneren kişidir. Böylece, Tür-k i y e ' d e " f e l s e f e s i z l i k " , ç a ğ d a ş z a m a n l a r d a y a l ı n k a t b i rpragmatizm şeklinde gel işmiştir .

ik t i sadi hayat ın zamammızdaki engin kapsayıc ı l ığ ı bupragmatizmi kısa vadeli kalkınma amaçları yönüne i terek,kendimize göre bir kısa görüşlü iktisadi rasyonalizm gelişti-rerek, daha da kuvvetlendirmiştir. Plan-pilav tartışmasında

somutlaşan iki lemi, hâkim semboller sisteminin komik yada acı, fakat esas düşünce kökenine sadık bir ifadesi olarakgörmek mümkündür .

Ülkemizde, 1920 ' lerde bazı edebî- fe lsef ı dergi ler imizdeyapıldığı gibi, spekülatif bir laik-idealist düşünce ortaya çı-karılmaya çal ışı ldığı zaman, bu da inanılmaz bir arapsaçı ,bir f ik ir çorbası o lmaktan i ler iye gidememişt i r . Gene de

idealizmin bizde, göreceli olarak en başarılı türü, bir çeşitderinleştiri lmiş mil l iyetçi l ik olmuştur (Taha Parla 'nm . . .Co-lumbia, 1979. . . Gökalp üzerindeki doktora tezi -Taha Par-la, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye'de Korporatizm, İleti-ş im Yayınları , İs tanbul 1989- bunu açıkça gösteriyor) .

Düşüncemizdeki "kısa ç ıkar" çekirdeğinin etkis i buradabitmiyor. Denebil ir ki Türk Marksist düşüncesinin önemli

s ınır lamalarından bir i de , üzerinde durduğum geleneksel"pragmatik" anlayış ı aşamaması o lmuştur. Bundan dolayı ,Marx'in derine giden bütün spekülatif yapıtları bizde yete-rince itibar görmemiştir. "Sivil toplum" kavramının etrafın-da k i t a r t ı ş m a l a r ı n g e c i k m e s i bu nu n b i r d i ğ e r k a n ı t ı d ı r .Marx'm son derece ince dokunmuş "praxis" kavramının ül-kemizdeki değerlendiriliş şekli de yine pragmatiklikten kay-

naklanan bir "basitleme" olarak tanımlanabilir. Bu şartlar al-t ında üzerinde durulacak bir paradoks, din düşüncesinin

17



i lgi lendiren kitaplar arasında özell ikle Dr. M. Şükrü Hani-oğlu 'nun Bir Siyasal Düşün ür Olarak Dr. Abdu llah Cevdet veDönemi'ne özel bir yer ayırmak gerekir ( İs tanbul , Üçdal Ya-

yınevi , 1982) . Bu araşt ırma, Jön Türkler arasında f ik ir ç iz-gisi en bel irgin bir şekilde ortaya çıkabilmiş bir şahsı ince-lemektedir. Dr. Abdullah Cevdet ' in f ikirleri incelendiğinde,"materyal i s t -organis i s t -Darv inis t " Bat ı düşünces inin düşü-nürlerimizi nasıl etki lediği daha açık olarak görülmektedir.Eser bununla kalmayıp, aynı zamanda oldukça zor bir ko-nu o lan Jö n Tü rk ey lem ler inin tar ihçes ini b ize verm ekte ve

Saray'la J ö n T ür kle r arasındaki i l işki leri sapta m aya yarayanzengin bir belge dizisi sunmaktadır.

Jön Türk hareket in in o luşumunu yakından iz lemiş o lanDr. Sabri 'nin bir düşüncesi Hanioğlu 'nun ki tabında zikredi-l iyor ve gerçekten de üzerinde durulmaya değer bir konua ç ıy o r . J ö n T ü rk l e r i ha r e k e t e g e ç i re n a s l ı nda ne y d i ? D r .Sabri 'nin söylediği , bunun kökünü —öteden beri Tıbbiye'de

g ö rü ne n- M a t e ry a l i z m ' de a ra m a nı n do ğ ru o l m a y a c a ğ ı d ı r .Ben de 1890 ' larda Jö n T ürk ler i harekete geç i ren e tkenler iç o k da ha de r i nde y a t a n u ns u r l a rda bu l a c a ğ ı m ı z ı s a n ı y o -rum. Bunlardan bir i , tasavvur edebi ldikleri " ideal" toplu-lukla I I . Abdülhamit dönemi toplu luğu aras ındaki değeru y u ş m a z l ı ğ ı y d ı . Bu " de ğ e r u y u ş m a z l ı ğ ı " nm t e m e l i nde y s etoplumsal bağların kişi lere bağlanarak kurulduğu bir toplu-

lukla , toplumsal bağların soyut i lkelerin peşinden giderekkurulduğu bir topluluk arasındaki fark bulunuyordu. Diye-bi l i r iz k i Avrupa'nın Aydınlanma Çağı f ik ir ler inin etkis i ,

Enver Ziya Kara l , Osmanlı Tarihi C. V. ( A n k a r a , T ü r k T a ri h K u r u m u , 1 9 7 0 )Do ç . Dr . Orh a n Ok a y , Batı Medeniyeti Karşısında Ahm et Mithat Efendi. ( A n -

k a ra , 1 9 7 5 )Orh an Okay, Beş i r Fua d, ilk Türk Natü raiist. ve Pozitivist. ( I s t a n b u l , H a l k

M a tb a a s ı , 1 9 6 9 )Y. A. Petr osya n, Sovyet Gözüyle Jön Türkler. ( A n k a r a , 1 9 7 4 )Hi l m i Z i y a Ü l k en , Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. 2 C i l t . ( K o n y a , 1 9 6 6 )

19



Türkiye'ye, bu çağın büyük düşünürleri yoluyla değil , fakatBatı 'dan alınan yeni müesseselerin zorunlu olarak getirdiğiyeni "yaşam değer ler i " yoluyla o lmuştur . Bunu, yukarda

değindiğim iki m akalemde göstermeye çal ıştım. Jö n Tü rk-lerde görülen yeni milliyetçil ik-öncesi düşüncenin de etki-sini buna benzer bir kanalda aramak gerekir. Bu düşünce,ancak İmparator luktaki yeni , " tümcü" yönet im düzenleme-leri ve vilâyet idaresi örgütü yoluyla, bunların sağladığı ile-t işim ortamında gelişebilirdi. Böylece, görülüyor ki, bir ba-kım a, Jö n T ürklerde görünen m il l iyetçi l ik-öncesi b ir m il li -yetçil ik (proto-nationaîism), yeni bir i letişim yapısının so-nucu olarak şekillenmiştir . Burada da derin etken, Mazziniveya Fichte değil, yapı değişikliğidir.

Materyalist-Darvinist düşüncenin ayrıntı larına dönersek,eldeki bilgilerin en kabaca muhasebesini yaptığımız zamanaklım ıza şöyle bir değerlend irme gel iyor. Jö n Tü rkle rd en

Tıbbiye çıkışlı olanlarının düşünce kalıbını anlamak, bir ba-kıma kolay. Doktor olarak yetiştikleri için bunlar, "hayat"adını verdiğimiz süreci kimyasal, fiziksel, biyolojik değişme-lere, "maddi" etmenlere bağlıyorlardı. Fakat bunun yanındainsanın aklına daha soyut bir başka açıklama geliyor. JönTürklerin yet işt ikleri kültür çevresi Osmanlı İmparatorlu-ğundu. Böyle bir çevre içinde -Hanioğlu'nun üzerinde dur-

duğu fakat daha derinlemesine işlenmeye elverişli bir tezolarak- Devlet adamı-Devlet i l işkilerinin Doktor-hasta i l iş-kisine büründüğü düşünülebilir . Devlet "hasta"ysa, devletadamı hastayı iyileştirecektir. Jön Türkler, bu açıdan, "içti-maî tabip" rolüne kolayca oturabiliyorlardı. Ancak, devletadamı - devlet ilişkisini böyle bir çerçeve içinde görmeninberaberinde getirdiği çok önemli bir sonuç vardır: Bu çerçe-

ve, tarih! gelişim sürecine yer vermemektedir. Devlet bazenhastalanır, ama o hastalığın tarihî bir boyutu yoktur. Hasta-lıklar farklı olabilir, fakat bir zaman-tarih çizgisi boyunda

20



şeki l lenmez. Bu yaklaşımda tarih katlarının açığa ç ıkması(the unfolding of history) şeklinde bir görüş açısı eksiktir.Demek oluyor ki " içtimaî tabip" rolü aslında statik, "katl ı"

sosyal evrim görüşüne yer vermeyen bir yaklaşımdır . JönTürklerin bütün Batı kültürlerine rağmen, tarih bi l inçlerın-deki yüzeysell ik, devleti bir bünyeye benzeten imgenin ağırbasmış olmasına bağlanabilir . Böylece, Jön Türklerin "felse-fesizlik"lerine bir de "tarihsizlik" eklendiği söylenebilir. Buiki eksiğin de birbirini pekiştirdiği açık: tarihin "kendini açı-ğa çıkarması" f ikrini bilmeyen daha da "felsefesiz" olacaktır:felsefesiz olanın da (Vico'dan beri, tarihçiliğinin Batı'da aldı-ğı anlama göre) büsbütün güdük bir tarih görüşü olacaktır.Bundan dolayıdır ki tarihçi l iğimiz, yakın zamanlarda bi le" ö v m e - y e r m e " y a k l a ş ı m ı n d a n a r ı n a m a m ı ş , a ç ı k l a y ı c ı - ç ö -zümleyic i yöntemler gel i ş t i rememişt i r . Marks is t ler imiz defarklı değildir: Onlar da Türkiye tarihini incelerken "tarihinkendini açığa ç ıkarması" gibi bir kavram içermediklerinden,Marksist kalıpları Osmanlı tarihine ancak mekanik bir şekil-

de uygulamış lardır . Osmanl ı tar ihinin kendine özgü özelöğelerle şeki l lenen -belki de Marksist kal ıplara uygun- biraçıklaması olabileceğini düşünmemişlerdir.

Fikir tarihimizin bütün bu eksikl iklerinden söz ederkenamacım yalnız eleşt irmek deği ldi . Amacım kendi düşüncetar ihimizin bazı özel l ik ler ini or taya ç ıkarmanın öneminivurgulam aktı . Sanırım bir- iki tart ışm a b aşlata bi lece k bazı

noktalara değindim, fakat daha tartışmanın çok başında ol-duğumuzdan şüphe etmiyorum.

Ş E R İ F M A R D İ N

1 6 . 2 . 1 9 8 3

21



BİRİNCİ BÖLÜM

GIRIŞ

Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti

Türk f ikir tarihinin yazı lması bakımından son zamanlarda

memleket imizde büyük ge l i şmeler kaydedi lmiş t i r . ' Bunaragmen Osmanlı i t t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin i leri gelen-lerinin fikri yapıtlarını ve bu itibarla partinin dayandığı fik-ri temelleri incelemeye çalışmış olan eserlere hemen hemenrast lanmamakladır .2 Burada hemen akla gelen bir soru, l t t i-

1 B u e s e r le r he m e n he m e t ı y a ln ı zca Pr o f , T ar ı k Z . T unay a ' ı ı ı n ça l ı ş m alar ı ür ü nü -d ü r . B u n l a r i ç i n b k z . T a n k Z . T u n a y a , " Â m m e H u k u k u m u z B a k ı m ı n d a n İ k i n c iMe ş r ut iy e t in S iy as i T e fe k k ür ünd e 'G ar p ç ı l ı k ' C e r e y anı . " I s t anbul Ü nive r s i t e s iHukuk Fakültesi M e c m u a s ı , X I V ( 1 9 4 8 ) , s . 5 8 6 - 6 3 0 ; " Â m m e H u k u k u m u z B a k ı -mı nd an İ k inc i Me ş r ut iy e t in S iy as i T e fe k k ür ünd e ' i s lamcı l ı k ' C e r e y anı , " İ s t anbulÜ n i v e r s i t e s i H u k u k F a k ü l t e s i M e c m u a s ı , X I X ( 1 9 5 4 ) , s . 6 3 0 - 6 7 0 ; " T ü r k i y e ' n i nS i y a s i S e y r i i ç i n d e İ k i n c i J ö n T ü r k ' H a r e k e t i n i n F i k r i E s a s l a r ı , " Prof. Tahir Ta-ner'e A r m a ğ a n ( i s t a n b u l , 1 9 5 6 ) , s . 1 6 7 - 1 8 8 ; ' J ö n T ü r k v e S o s y a l İ n k ı l a p L i d e r iP r e n s S a b a h a t t i n , " S o s y a l H u ku k ve İ k ti s a t M e c m u a s ı ( K a s ı m , 1 9 4 8 ) . s . 1 1 9 -126 ; H ür r iy e t in / lam ( i s t anbul , 1959) ; T ür k iy e 'n in S iy as i H ay at ı nd a Bat d ila f ma

Hareketleri ( i s t a n b u l , 1 9 6 0 ) .2 B i r i s t is na i ç in bk z . Y us uf H ik m e t B ay ur , T ür k İnkılabı Tarihi, Cilt 11, Kısım IV

(A nk ar a , 1952) . T unay a s iy as i f ik i r le r i baş k a k at e g o r i le r i ç ind e ince le me k t e d ir ,i t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n I 9 0 8 ' d e n s o n r a k i y a p ı t l a r ın ı a r a ş t ır m a y a ç a l ı ş m ı ş o l a n

23



hat ve Terakki Partisi 'nin bünyesinde kaynaştırdığı değişikve zı t akım ve kiş i l ik ler bakımından böyle bir araşt ırmanınyapı lmas ına imkân ver ip vermediğ idir . Gerçekten uyar l ı ,

"monist" bir " İ t t ihat ve Terakki" s iyasî veya sosyal düşün-c e s i o l d u ğ u n u i d d i a e t m e k z o r d u r . A n c a k , p a r t i n i n1908 ' d en s on rak i d avran ı ş l a r ı y l a , ü y e l e r i n i n d ah a ön c e ,partinin "yeraltı" bir örgüt olarak faaliyet gösterdiği zaman-larda, benimsedikleri bazı f ikirler arasında bir bağlantı kur-mak mümkündür . Bu monograf imiz Osmanl ı İ t t ihat ve Te-rakki Cemiyet i 'ne kat ı lanlar ın 1 8 9 5 - 1 9 0 8 yı l lar ı arasındaçıkardıkları gazete , periyodik ve r isalelerde ve Cemiyetle

yakın bağlar kurmuş olan diğer istibdat aleyhtarı kurullarınyayın organlarında beliren, toplum ve siyaset konularıyla i l-gil i f ikri yapıtların incelenmesine ayrılmıştır .

Fikirlerinin Türü

Şunu hemen i fade edel im ki , 1895-1908 yı l lar ı arasında söz

konusu mücadeley i yapmış olan k imseler in , bugün üzeri-mizde sil ik birer hayalet etkisi bırakmalarının sebebini biz-zat f ik ir lerinin yalmkatl ığ ında aramak gerekir . Jön Türkle-rin hiçbiri derin bir teori , özgün bir siyasî formül veya zi-hinleri devamlı olarak uğraştırmış bir ideoloji ortaya k oy -mamıştır .3

Jön Türkler s iyasî f ik ir boşluklarını ik i şeki lde kapatmayaçalışmışlardır. Bir yandan kendi devirlerinde Avrupa'da tar-t ış ı lmakta olan f ikir lerin "popülarize" edi lmiş şeki l ler ininetkisi altında kalmışlar ve büyük teorisyenlerle halk arasın-da aracı rolünü oynayan ikinci derecede düşünürlerin gö-

e s e r l e r d c n b i r i d e A h m e t E m i n Y a l m a n ' ı n Turkey in the World W a r ' d i r . ( N ewH a v e n , 1 9 3 0 ) , s . 6 3 - 7 8 , 1 1 4 - 1 1 6 - 2 0 0 . S i n a A k ş i n R o b e r t K o l e j ' d e b u s ı ra dab ö y l e b i r ç a l ı ş m a n ı n e s a s l a r ı n ı h a z ı r l a m a k t a d ı r .

3 B u n a d a h a ö n c e T u n a y a , Prof. Tahir Taner'e Armağan, s . 1 8 5 ' te i ş a re t e tmiş t i .

24



rüşleriııi kendi fikirlerine intikal ettirmişlerdir. Tarde gibib ü y ü k b i r s o s y o l o g g ö z ö n ü n d e t u t u l d u ğ u z a m a n , L eBon'un f ikirlerinin Jö n Tü rk düşü ncesinde ki yeri bu davra-

nışın karakteristik bir örneğini oluşturur. Öte yandan, JönTürkler uzun zaman fikirsizl ikten kendileri de şikâyet et-tikten sonra Abdülhamit devrinde ihti lalci çevrelerin dışın-da geliştirilmiş bazı siyasî ve sosyal dünya görüşlerini kabule tmek zorunda kalmış lardır . Jön Türklerde ras t ladığ ımızTürkçülük başlangıçları bunun tipik bir örneğini verir .

Jön Türkler in f ikr iyat ına bu yönden bakt ığ ımız zaman,

incelememizde bir siyasî fikirler tarihçisinin deyimiyle, si-yas î teor inin "yüce '^er iy le" uğraşmayacağımız be l l i o lur .Ancak, gene aynı siyasî teorinin ifadesiyle, siyasî teori yal-nız Platon gibi teori "yüce"lerinin fikirlerinin tahliliyle de-ğil , çeşitl i toplumlarda sosyal değişmelerin beraberlerindene gibi siyasî fikirler getirdiklerinin ayrıştırılmasıyla da uğ-

raşır . Bu bakımdan, Jön Türklerin fikrî zaafı , üzerinde du-rulmaya değer bir siyasî ve sosyolojik belirti niteliğini ka-zanmaktadır . Osmanlı İmparatorluğu gibi modernleşme sü-reci5 aydınlanmamış olan bir siyasî birimde geleneksel te-mel üzerinde kurulu düzen, siyasî ve sosyal gelişim ve yenidüşünceler arasındaki nedensell ik bağlantılarının ortaya çı-karılması önemli bir konudur. Ve bize kendi kendimizi an-

latmakta önemli ipuçları sağlamaktadır. Bu bağlantıların or-taya çıkarılmasının imkânsızlığı sabit olsa dahi f ikrî deği-şimde rolü olan bazı bağımsız değişkenlerin neler olabilece-ğinin araştırılması imkân dahil indedir.

4 An dr e w Hac ke r , " Cap i t a l an d Ca r b u n c i e s ' Th e Gr e a t Bo ok s ' r e ap pr a i s e d" , Ame~

rican Political Science Review ( 1 9 5 4 ) , s . 7 7 5 - 7 8 6 .

5 " M o d e r n l e ş m e " n i n t a ri fi i ç i n b k z . J a m e s S . C o l e m a n , " T h e P o l i t ic a l S y s t e m s o ft h e D e v e l opi n g Ar e as , " i n The Politics of the Developing Areas {yay. Gabr ie l A.A l m o n d J a m e s S . C o l e m a n , P r i n c et o n , 1 9 6 0 , s . 5 3 2 ) .

25



Mannheim ve Max Weber

Siyasî fikirler tarihinin eskiden beri araştırıcılara rehber ol-m uş o la n bu 6 ç e ş i t i l i ş k i l e r i n o r t a y a s e r i l m e s i y ö n t e m i

1930' lardan beri gel işen yeni bir ideoloj i tahl i l yöntemininortaya çıkmasından sonra özel l ikle önem kazanmaya baş-lamıştır. Bu yeni değerlendirme şekli i lk defa olarak KariMa n n h eim ta ra f ın d a n s i s tem a t ik b i r teor i h a l in e sokul -muştur .7

Mannheim'in ana fikirlerini ortaya çıkardığı Ideology andUtopia8 İngil izce i lk defa olarak 1936 yıl ında basılmıştır .

Eser, yazarın daha önce Almanca olarak yayımladığı çeşitl içalışmalarından meydana gelmişti . Fikri yapıtların tahlil ineMannheim'in getirdiği yenilik Marx'm daha önce genel hat-larını ortaya attığı bir yöntemi değerlendirmesi ve bu suret-le Marx'in, ihtilalci "praxis"e yardımcı olarak hazırladığı birteoriyi bambaşka, bi l imsel bir mecraya sokmasından i lerigeliyordu.

Marx, insan düşüncesinin aldığı "şekli" , insanın bir par-çası olduğu sosyal sınıfın etkisine bağlamıştı. Ona göre, dü-şünceyi meydana getiren, bağımsız bir kişinin fikrî meleke-leri değil, o bireyin düşüncesini belirli bir kalıba sokan sos-yal sınıfıydı. Mannheim bu düşünceye yeni bir boyut vere-rek fikri ürünün sosyal sınıfın sonucu değil , toplumun bir

6 Bu yö nt em iç in b kz . M. A. D u nn ing , A His tory oj Pol i t i ca l T heor ies ( New York ,1 9 0 2 - 1 9 2 0 ) , I I I C i l t .

7 M a n n h e i m ' i n f ik i rl e ri i ç in b k z . " K a r l M a n n h e i m 1 8 9 3 - 1 9 4 7 " American Journaloj Sociology, 5 2 ( 1 9 4 7 ) , s . 4 7 1 - 4 7 4 ; R . K . M e r t o n , S o c i a l Theory and SocialStructure ( G l e n c o e , I I I . , 1 9 5 7 ) , s . 4 5 6 - 5 0 8 ; R K a h n . " I d e o l o g i c e t S o c i o l o g i e d el a C o n n a i s s a n c e d a n s 1 ' O u v r e d e K a r l M a n n h e i m , " Cahiers I n t e r n a t i o n a l ! * deSociologie 8 1950 , s . 147- 168 ; D on Mart indale , T /ie Nature and Types of Sociolo-gical Theory. ( L o n d o n , 1 9 6 1 ) , s . 4 1 4 - 4 1 8 .

8 S o n A l m a n b a s k ı s ı Ideologic und Utopie, 3 . b as . Frankf ur t , 1952 , İng i l izce b as -

k ı s ı , Ideology and Utopia ( L o n d o n , 1 9 6 0 ) .26



tüm olarak sosyal yapısının toplamı olduğu fikrini ortayas ü r m ü ş tü r . B u m o n o g r a f i n i n a m a ç l a r ı n d a n b i r i M a n n -hem'in ana kategorilerinin yeter derecede evrensel olmadı-ğını ve Batıl ı toplumlardan başkasına ancak kısmen uygula-nabileceğini göstermektir .

Mannheim'in yanı başında fikrî tahlile yeni bir canlılık ve-ren (ve Mannheim'in dayandığı) bir ikinci düşünür de MaxWeber olmuştur.9 Max Weber, Mannheim'in Batıl ı endüstri-yel toplum bakımından incelediği sorunu Hint ve Çin gibiBatı medeniyetinin dışında kalan toplumlar bakımından ele

alarak (toplum) - (siyasî ve sosyal fikir) ilişkilerinin tahliliiçin yeni, evrensel, küllürlerüstü bir eksen sağlamıştır.1930' lardan bu yana bir yönünü Mannheim'in etki ler inin ,

b i r y ö n ü n ü d e W e b e r ' i n g ö r ü ş l e r i n i n o l u ş tu r d u ğ u f i k r iürünler i değer lendirme şekl i , n icel iksel yöntemlere kadargiden bir araştırma dalı halini almıştır. 10 Bu arada, "gelenek-sel kültür"lerden 11 hareket eden memleketler in modernleş-

mesi sırasında ne gibi karakteristik fikir ürünlerine rastlan-dığını araştıran eserler de son yıllarda yayımlanmaya baş-lanmışt ır . Bunlardan Levenson'un 1 2 Çin ' in modernleşmes is ıras ında bel iren f ikr î yapı t ipler ini inceleyen eser i , Saf-ran'ın13 Mısır 'da modern siyasî düşünce hakkındaki monog-

9 M a x W eb er ' in f ik i rl e r i i ç in b k z . R e in h a r d B e n d ix , M ax Weiber: An IntellectualP o r t r a i t ( N e w Y o r k , 1 9 6 0 ) v e h â l â ö n e m i n i y i t i r m e y e n R a y m o n d A r o n , La So-

ciologie Allemandc Contemporaine ( P a r i s , 1 9 5 0 ) .

1 0 B u n ic e l ik s e l y ö n t em ler i ç in b k z . B er n a r d B er e l s o n , Content Analys is in Com-m u n ic a t io n s R es ea r c h ( Glen c o e , I I I , 1 9 5 2 ) . Gen e l o la r a k b u a la n d a 1 9 4 0 ' t a nb er i y a p ı la n ç a l ı ş m a la r i ç in b k z . N o r m a n B i r n b a u m , The Sociological Study ofIdeology ( 1 9 4 0 - 1 9 6 0 ) , ( L o n d o n , 1 9 6 0 ) .

1 1 " Ge len e k s e l K ü l t ü r " d ey im i i ç in b k z . D a n ie l L er n c r , The Passing of TraditionalSociety: Modernizing the Middle Eas t (Glencoe, 111 . , 1958) .

1 2 J . R . L even s o n , Confucian China and i t s M o d em F a t e : The Problem of Intellectu-al Continuity ( B e r k e l e y a n d L o s A n g e l e s , 1 9 5 8 ) .

1 3 N a d a v S a f r a n , Egypt in S ea r c h of Political Com mun ity ( C a m b r i d g e , M a s s . ,1 9 6 2 ) .

27



rafisi ve Shils'in'4 gelişmekte olan memleketlerdeki aydınlarhakkındaki kitabı siyasî bil im çevrelerinin ilgisini çekmiştir.

M o d e r n l e ş m eLevenson 'un eser inden gel işmemiş memleket ler in modern-leşme süreci iç inde "romantizm"in temel bir f ikrî "kategori"oluşturduğu anlaşılmıştır.15 Bu keşif Türkiye'nin siyasî fikirgel işmesinin de bir özel l iğini hatıra getir iyor. Öte yandanSafran' ın eseri modernleşme süreci iç inde, "kendi kendinibulma" çabasının gene modernleşmede dikkate a l ınması ge-reken ikinci bir temel davranış olduğunu göstermiştir.

Bütün bu ça l ışmalara rağmen, söz konusu "modernleş-me"nin siyasî f ikir a lanındaki bel irt i leri konusunda şimdi-ye kadar çıkan monografi lerde genel bir teori bel irmemiş-t ir . Her monografi bir konunun ancak bir köşesini aydın-latmaktadır . Kendi monografimizde de i lerde Türkiye'ninsiyasî fikir gelişmesini aydınlatmaya yarayacak bazı esasla-r ı n o r t a y a ç ı k a r ı l m ı ş o l d u ğ u n u u m u y o r u z . A n c a k , J ö nTürklerin siyasî f ikirleri konusunda betimleyici bir eserinbulunmayışı monografinin ana ağırl ığını tahl i lden çok, be-t imlemeye vermemize neden olmuştur . Başka bir i fadeyleJön Türkler in f ik ir ler in in genel modernleşme süreci aç ıs ın-dan ne gibi özel l ikler gösterdiklerini araştıran kısımlar bud en em ed e gen iş b i r yer tu tm a m a kta d ır . Mon ogra f i d a h a

ç o k , J ö n T ü r k l e r i n 1 8 8 9 - 1 9 0 8 y ı ll ar ı i ç in d e ç ı k a r d ık l a r ıdergi ve risalelerin içeriğini tespitle i lgil idir. Bu bakımdan,

1 4 E d w a r d S h i l s , The Intellectual Between Tradition and Mod ernity The Indian Situ-ation, Com parative Studies in Society and History, S u p p l e m e n t I ( L a H a y e ,1 9 6 1 ) .

1 5 K e n d i m e m l e k e t i m i z i n d e i l k m o d e r n s i y a s î d ü ş ü n c e s i n d e b u i z i e r i g ö r m e kmümkündür . Bkz . Şer i f Mardin, T J ıe Genes i s oj Young Ottoman Thought ( P r i n c e -

t o n , 1 9 6 2 ) , s . 2 4 7 , 2 4 8 , 3 0 5 , 3 2 7 , 3 3 5 , 3 3 7 . F a k a t b u n u i l k d e f a b a ş k a b i r a ç ı -dan T unaya e le a lmış t ı r . Bkz . "Romant ik Mi l l e t l er " Vatan, 10 Hazi ran 1948 , s . 2 .

28



"19- yüzyı l sonu Osmanlı İmparatorlugu'nun yapıs ıyla ay-dınlarımız tarafından ortaya konan fikirler arasındaki bağneydi?", "İt t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin Askeri Tıbbiye'de

kurulmasının ve Askeri Tıbbiye 'den ç ıkan f ik ir ler in uzunvadede, sivil çevrelerde çıkan fikirlere oranla daha büyükbir canl ı l ık göstermelerinin sebebi neydi?" veya "Yı l larcaAvrupa'da bulunmuş olan İtt ihat ve Terakki üyelerinin Av-rupa'da bulundukları dönemlerde geniş bir tart ışma konu-su olan Marksizm'e karşı uzak kalmış olmaları bir rastlantıs onuc u mudur , y ok s a bunu t op l ums a l -y a p ı s a l öğ e l e r de

aç ık lamak mümkün müdür?" g ib i sorulara burada ancakbazı "cevap başlangıçlar ı " sağlanmış bulunmaktadır . Mo-nograf imiz in arkas ından ge lecek olan bir d iğer ça l ı şma-mızda söz konusu sorunları yalnızca analit ik olarak ele al-mak amacındayız . Mannheim ve Max Weber ' in görüş açı -ları çalışmamıza şekil verdiği ve temel metodolojik görüşaçımıza dahil olduğu için giriş bölümünde metodolojik i l -

k e l e r ha k k ı nda k ı s a b i r a ç ı k l a ma da bul unma y ı z or unl ugördük, fakat monografinin büyük bir bölümünde egemenolan yöntem, klasik fikirler tarihi yöntemidir ve ele aldığı-mız materyallerde ortaya çıkan ana tema'ları tespitten iba-rettir. Bunlar tespit edilirken olguların, değer yargılarınınve bir f ikr i i ler i sürenler in er işmek is tedikler i amaçlar ınbirbirinden ayırt edilmesi herhangi bir fikri yapıtın açık se-çikliğini sağlamak bakımından zorunlu sayılmıştır .1 6 Temeldeğer lendirme tekniğ ine dahi l o lan bir d iğer i ş lem JönT ü r k y a y ı n l a r ı n d a o r t a y a ç ı k a n t e m a ' l a r l a A v r u p a ' d a1890'larda çok yaygın olan siyasî ve sosyal görüşler arasın-da bir bağ kurma çabası olmuştur.

16 Bu yö n t e m i ç i n b kz . G e o r ge H , S ab i n e , "W h a t i s P o l i t ica l T h e o r y" , J o u r n a l ofP o l i t i c s , I , ( 1939) , s . 1 - 16 .

29



Fikir Akımlarını Değerlendirme

Monografi daha çok, Jön Türklerin Avrupa'da çıkardıklarıyayınlar üzerine inşa edilmiştir . Fak at Jö n Tü rk çevrelerin-

de çıkan bütün yayınlar gözden geçiri lememişt ir . Özell ikleBulgaristan Türk basınında, Fi l ibe'de Muvazene ve Sada gibigazetelerde mahall i Jön Türkçülüğün ne gibi şekil ler aldığı-nı incelemiş olmak bazı i lginç noktaları aydınlatabilirdi. Buyayınlar elde edilememiştir.

Kullandığımız Jön Türk yayınları , Brit ish Museum, Bibl i -o theque Nat ionale , Bib l io theque Publ ique et Univers i ta ire

(Geneve) , Hoover Library (Stanford Univers i ty) , WidenerLib rary (H arv ard Univ ers i t y ) , TBM M Küt üphanes i , M i l l iKüt üphane , DTC F ak ül t es i Türk o lo j i Ens t i t üsü , İ s t anb ulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloj i Enst i tüsü, İstan-bul Belediye Kütüphanesi ve Robert Kolej 'de Kingsley Birgekoleksiyonlarından yararlanarak incelenmişt ir .

Dergilerde çıkan çeşit li yazıların karşımıza çıkardığı bir

bibl iyografik engel , b ir kıs ım yazı ların imzasız oluşudur.Belirli bir yazara atfedilemeyen yazılar, içinde yayımladıkla-rı derginin bir "profil"ini çizmek için kullanılmıştır. Böylebir profi l i meydana get irmenin nicel iksel yöntemleri vardır .Burada, içerik 17 is tat ist ik! yöntemlerle iş lenmemiş, yayınla-rın inceden inceye irdelenmesiyle tespit edilmiştir. Bu saye-de, J ö n Tü rklerin kend ilerinin de şikâyet et t ikleri f ikir ba-sit l iğinin alt ında saklanan, i lk bakışta görülmesi güç etkile-ri , yönleri ve fikri gelişme süreçlerini ortaya çıkarabildiği-mizi sanıyoruz.

17 B kz . n o t 10 .

3 0



İKİNCİ BÖLÜM

1 8 7 6 - 1 8 9 5 Y ı L L A R ı A R A S ı N D ATÜ RK IYE' D E BELIREN H Ü RRIYETÇI

AKıMLARıN SOSYAL VE FIKRÎ KÖKLERI

Türk tarihinin aydınlanmamış evrelerini bulmak iç in fazlageriye gitmeye ihtiyaç yoktur. Bu devirlerden en yoğun birkaranl ığa gömülmüş olanlardan bi r i de I I . Abdülhamit ' in

tahtta bulunduğu yı l lara rast lamaktadır . Bunun iç indir ki ,1889'da birdenbire karşımıza ç ıkan Osmanl ı İ t t ihat ve Te-rakki Cemiyeti 'nin,1 oluşumu, "Devr- i Hamidî"nin b ize ula-şan yüzeysel ve görünüşte o laysız bet imlemeler inin arka-sında saklıdır.2

1 İ t t ihat ve T e r ak k i C e m iy e t i 'n in bu i s mi A hm e t R ı za B e y ' in t e ş v ik iy le 18 95 'e

d o ğ r u a ld ı ğ ı b i l inme k t e d ir . A ncak C e miy e t ' in baş lang ı ç t ak i i s mi üze r ind e an-laş mazl ı k var d ı r . A hme t R ı za B e y 'e g ö r e k o nmak i s t e ne n i s im " l t t ihad - ı i s lâm"id i . B k z . A hme t R ı za , "H at ı r a t " C umhur iy e t (26 Ocak 1950) , s . 2 , ve k ar ş ı laş t ı rA h m e t B e d e v î K u r a n , O s m a n l ı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve MilliMücad e le , ( i s t anbul , 1956) , s . 135 . Kur an 'a g ö r e ö r g üt ün i lk ad ı " I ı t ihad - ı Os -m an !" d ir.

2 V ar o l a n k a y n a k l a rı n e n ö n e m l i l e r i a r a s ı n d a b k z . İ b n ü l e m i n M a h m u t K e m a lina l , Osm anlı Devrinde Son Sadrazamlar ( İ s t a n b u l , 1 9 4 0 - 1 9 5 3 ) , Y u s u f H i k m e tBayur , Türk İnkılabı Tarihi, c i l t 1, G i r i ş : B e r l in Mu ah e d e s in d e n T r ablus g ar p S a-

vaş ı na Kad ar ( İ s t anbul , 1940) ; Sa id Paş a , Hatırat ( i s t a n b u l , 1 3 2 8 ) , T a h s i n P a ş a ,Abdülhamit ve Yıldız Hatıraları ( İ s t a n b u l , 1 9 3 1 ) , M e h m e t M e m d u h , Esvat-ı Su-d ur ( İ zmir , 1328) , Mir'at-ı Şuunat ( İ z m i r , 1 3 2 8 ) , İ n a l , " A b d ü l h a m i d - i S a n i n i nN o t lar ı , " Türk Tarih Encümeni Mecmuası, V I I I s . 6 0 - 6 8 , 8 9 - 9 5 , 1 5 1 - 1 5 9 , İ sm a i l

31



Mevcut puslu havayı dağıtmaya çal ışanların rast ladıklarıengel ler arasında Abdülhamit ' in keyfî yönetiminin ve jur-nalc i l ik s i s teminin İs tanbul 'da aydınlar aras ında yarat t ığ ı

kolekti f nevroz başta gelmektedir . Güvenil ir bir bağl ı l ık öl -ç ü t ü b u l u n m a d ı ğ ı n d a n , o z a m a n l a r t o p l u m d a b i r m e v k iedinm iş , hem en herkes daha jurn al edi lmed en ke ndini su ç-lu hissediyordu. Bunun iç in aydınlar , mümkün olduğu de-recede "yeralt ı"nda yaşamaya çal ışmışlardır . Sonuçta o yı l -ların önemli entelektüel ve siyasî gelişmelerini yüzeyin üs-tüne ç ıkarmak bazen, Asur 'un s iyasî f ikriyatını ortaya ç ı-karmaktan daha zor bi r hale gelmiş t i r . Mevcut "hava"yaOs manl ı hay at tarz ın ın b i r ö ze l l i ğ i n i o l uş turan , o l ay l ar ıörtbas etme, " f incancı katır larını ürkütmeme" özel l iklerinikatarsak, Abdülhamit devrini anlatan tarihî tabloların, bu-rada ele alacağımız konu bakımından niçin bu kadar düzve olaysız gözüktüklerini anlarız. Abdülhamit devrinde s i -yasî süreçle i lgi l i entelektüel akımların böylesine ruh veateşten mahrum olmaları bizzat Jön Türklerin —uzun yıl lar

f ikirs izl ik iç inde bocaladıkları halde- f ikrî eksiklerini ne-den anlayamadıklarını izah eder. Bunun iç in Jön Türk ha-rek et i n i n f i k r î t emel l er i n i n i nc e l enmes i ne g i r i ş meni n endoğru yolu, üstünde durulacak olan olay s i ls i les ini Abdül-hamit devrinde deği l , fakat Abdülhamit ' in gölgesinin kay-nakları bulandırmaya başladığı yıl lardan önce gelen devir-den başlatmaktır .

M ü ş t a k M a y a k o n , Yıldı z'da Neler Gördüm? ( i s t a n b u l , 1 9 4 0 ) , O s m a n N u r i , Ab-dülhamid-i Sanî ve Devr-i Saltanatı: Hayat-1 H u s u s i y e v e S i y a s i y e s i , İ s t a n b u l ,1 3 2 7 , A b d u r r a h m a n Ş e r e f - A h m e t R e f i k ( A l u n a y ) , Sultan Abdûlhamid-i SaniyeDair ( i s t a n b u l , 1 9 1 8 ) , A h m e t S a i b , Abdülham id'in Evail-i Saltanatı ( K a h i r e ,1 3 2 6 ) , T h e M e m o i r s oj i sma i l Kema l Bey ( Y a y ı m l a y a n ı , S o m e r v i l l e S t o r y , L o n d -r a , 1 9 2 0 ) , E ğ i n l i S a i d P a ş a , " H a t ı r a t " , Türklük, I ( 1 9 3 9 ) , 2 6 2 - 2 6 9 , 4 0 0 , 4 0 3 ,4 7 2 - 4 7 6 , ( 1 9 4 0 ) , 1 3 8 - 1 3 9 .

32



Yeni Osmanlılar ve Fikirlerinin Yankıları

Osmanlı İ t t ihat ve Terakki Cemiyeti , Osmanlı İmparatorlu-

ğunda "ist ibdat"a karşı yönelen i lk siyasî örgüt olmamıştır .Bu cemiyetin tarih içindeki kökleri Yeni Osmanlı lar hareke-tine dayanıyordu. İki grup arasındaki ilişki yalnız amaçları-nın birleşmesinden değil , fakat İt t ihat ve Terakki Cemiye-t i 'nin Yeni Osmanlı lar hareketine dahil olmuş kimselerdenyararlanması , sosyal desteğini bir kuşak önce belirmiş sos-yal kıpırdanmalardan alması ve 1860' larda üreti lmiş bir ide-

oloj iy i kendine ş iar edinmesinden doğuyordu.3

Y e n i O s m a n l ı l a r ı n a m a c ı O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n d a nbir "meclis-i meşveret'Mn kurulmasını sağlayarak siyasî ik-t idarın paylaşı lmasını kurumlaştırmak, bir kuvvetler ayırı-mı sağlamaktı . Kuvvet ler in dengesi , yürütmeyi kurulacakolan meclis 'e karşı sorumlu tutmakla elde edilecekti . YeniOsmanlı lar , "yürütme"den padişahı deği l , Abdülaziz dev-

rinde devlet idaresini fiilen ele almış olan Babıâli üst bü-rokrasisini kastediyorlardı .4 Yeni Osmanlı ların bu fikirleri-ni uygulamaya koymasını sağlayan grupsa devlet adamla-rından, askeri l iderlerden ve ulemadan oluşan bir cunta ol-muştu.5 Böylece, Yeni Osmanlı lardan bazıları , tasarladıklarıreformları gerçekleşt irmek, anayasayı -Mithat Paşa 'nın da

3 Bu b ağ l an t ı la r zaman l a zay ı f l amış v e İ t t i h a t ve Te r a kki k i ş i li ğ i n i b u l ab i l m i ş t i r .M o n o gr af i mi z b i r de r e ce ye kadar b u "ke n di ke n di n i b u l ma"n ın t ah l i l i d i r .

4 O s m a n l ı l a r i ç i n b k z . E d o u a r d E n g e l h a r d t , La Turquie et le Tanzimat ( P a r i s ,1 8 8 0 - 1 8 8 2 ) , 2 C i l t ; Ş e r i f M a r d i n , The Genesis of Young Ottoman Thought ( P r i n -ce t o n , 1962) ; Y . A . P e t r o s yan , "Novii Osmanii". I Borba za Konstitutsiyu 1876 g.v Turtsii ( M o s k o v a , 1 9 5 8 ) .

5 Bu s i ya s i - as k e r i - " i l m î " i t ti f ak i ç i n b kz . S ü l e ym an , H i s s -i İnhılab yahu t SultanAbdûlaziz'in Hal'i i l e S u l t an Murad-1 H d m i s'in C u î ü s u ( i s t a n b u l , 1 3 2 6 ) ; S i rH e n r y G . E l l i o t t , "Th e D e at h o f A b du l A zi z an d o f Tu r k i s h R e f o r m, " The Nine-teenth Century, X X I I I ( 1 8 8 8 ) , s . 2 7 6 - 2 9 6 ; C o m ı e E . d e K e r a t r y , Mourad V Prin-ce, Sultan, Prisonnier d'Etat (1840-18 78), P a r i s , 1 8 7 8 , A h m e t S a i b , Vak'ayi Sul-tan Abdülaziz ( K a h i r e , 1 3 2 0 ) .

33



özendirmesiyle- hazırlama faal iyetlerine katı lmak f ırsatınıelde etmişlerdi.6

Yeni Osmanl ı lar 1877 'den sonra Abdülhamit taraf ındandağıtıldılar. Fakat sürgüne gönderildikleri tarihte bile faali-

yet ler in i İ t t ih a t ve Tera kki Cem iyet i ' n e ba ğla ya ca k o la nolaylar çıkıyor, daha sonra j ö n Tü rkle r arasında şöh ret yapa-cak olan bazı kişilerin isimleri işitilmeye başlıyordu. Bunla-rın arasında İsmail Kemal Bey,7 sonradan, jön Türk dergisiŞûrâ-yı Ümmet'in başyazarlığını yapan Samipaşazade SezaiBey ve daha bir süre gölgede kalacak olan ilk J ö n T ü rk ön-deri Murat Bey vardı. Sezai Bey Yeni Osmanlıların kullan-

dıkları başlıklara eş başlıklarla 8 gazetelere yazı gönderdiğiyıl , daha sonra Paris Sefiri olarak jön Türkleri izleme görevi-ni alacak olan Salih Münir Bey de Yeni Osmanlıların kur-mak üzere oldukları milis örgütüne kaydoluyordu. 9

Görünüşte, Yeni Osmanlıların çeşitl i yönlere dağıldıkları1877 yılıyla 1889 yılı arasında hürriyetçi davranışın bir de-vamı sayılacak bir tek önemli olaya rastlarız: Yeni Osmanlı-

ların "ideal" padişahı olan V Murat' ı tekrar tahta getirmeyiamaç edinen Ali Suavi vak'ası.10 Fakat , gerçekte , n ispetenhafif izler bırakan bir seri "yeraltı" hürriyetçi hareket YeniOsmanlıların geleneğini devam ett ir iyordu. Bunlardan bi-rincisi Cleanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi girişimidir. Tıp-kı Ali Suavi'nin denemesi gibi, bu hareket de açığa çıkarıl-mış ve Scal ieri Komitesi 'nin başında bulunan kimseler kaç-

6 B k z . M i t h a t C e m a l K u m a y , Namık Kemah Devrinin insanları ve Olayları Ara-sında ( İ s t a n b u l , 1 9 4 4 - 1 9 5 7 ) , C i l t I I , s . 2 , 5 6 , 7 5 - 8 5 ,

7 K u m a y , Namık Kemal, I I , 2 ( 1 9 5 7 ) . s . 2 3 4 .

8 F e v z i y e A b d u l l a h T a n s e l , " S a m i P a ş a z a d e S e z a i " , T ü r k i y a t M e c m u a s ı , X I I I( 1 9 5 8 ) , s . 1 - 3 0 . Y e n i O s m a n l ı l a r l a o l a n i l g i s i i ç i n g e n e b k z . K u m a y , Namık Ke-mal, s. 1 8 7 , 1 9 5 .

9 A.g.e. I I , 2 , s . 204.

10 İ smai l Hakk ı Uz un çarş ıh , "Al i Suavi ve Çırag an Saray ı Vak 'as ı , " Bel le ten, VIU( 1 9 4 4 ) , s . 7 1 - 1 1 1 .

34



mış, ikinci planda yer alan bazı üyeler yakalanmış ve çeşitlicezalara çarptırılmıştı.

Scalieri KomiteleriScalier i hareketi J ö n T ürkler bak ımınd an o lduk ça öne m li-dir.1 ' B ir kere J ö n Tü rkler arasında özel likle 190 6 'da n sonrarastlamaya başladığımız "s iyasî masonluk" tema'sı ilk kezolarak açık bir şekilde burada karşımıza çıkıyor. Scalieri İs-tanbul 'daki Prodos Locası 'mn üstatlar ındandı. Sultan Mu-

rat' ın da mason olduğu, uluslararası masonluğun hareketi-nin hazırlanmasında önemli bir rol oynadığı i leri sürülmüş-tür.12 İkincisi , Scalieri Komitesi 'nin önemli üyelerinden AliŞefkati Bey hem Namık Kemal' in bir arkadaşıydı ve hem deAvrupa'da ilk J ö n T ür k yayınlarını ç ıka raca ktı . A li ŞefkatiBey'in İstikbal'i 18 95 yılında üç ün cü kez çıktığınd a İttihat

11 Bkz . i s m ai l Hakkı Uzu n ç ar ş ı l ı , " V Mu r at ' ı Te kr ar P adi ş ah Yapm ak i s t e ye n K,S ka l i ye r i - Az i z Be y Ko m i t e s i , " Be l le t e n , VI I I ( 1 9 4 4 ) , s . 2 4 5 - 3 2 8 ; C l e an t h i S c a -l ier i , App el a la Justice Internationale d es Grandcs Puissances par Rapport anProces de Constantinople par suite tie la Mort du Sultan Aziz, Adresse par Cleant-hi Scal ier i au nom du Sultan Murat accusi, de Mi dkat Pacha et autre s Cotndannts( At i n a , 1881 ) . Bu n a b e n ze r h ar e ke t l e r i ç i n b kz . İ s m ai l Hakkı Uzu n ç ar ş ı l ı , " Be -ş i n c i Mu r at i l e O ğl u S e l ah addi n Ef e n di ' y i Kaç ı r m ak İç i n Kadı n Kı yaf e t i n de Çı -r agan ' a Gi r m e k İ s t e ye n Ş ah ı s l a r , " Be l l e t e n , VI I I ( 1944 ) , s . 589 - 597 ; v e " Be ş i n c iM u r a t ' ı A v r u p a ' y a K a ç ı r m a T e ş e b b ü s ü , " B e l l e t e n , X ( 1 9 4 6 ) , s . 1 9 5 - 2 0 9 .

1 2 U z u n ç a r ş ı l ı 'm n N o t 1 l ' de v e r i l e n i n c e l e m e l e r i n de S u l t an Mu r at ' ı n m as on l u ğus o r u n u t a rt ı şı lm a k t a d ı r. M a s o n l a r v e J ö n T ü r k l e r i ç i n b a k : E r n e s t E d m o n s o nRamsauer , TJ ıe Ybt tng Turks ; Pre lude to the Re v ol u t i on of 1908 ( P r i n c e t o n ,1 9 5 7 ) , s . 1 0 3 - 1 0 9 ; Ş e m s e d d i n , Makedonya- Tarihçe-i tnkılab ( I s t a n b u l , 1 3 2 4 ) ,s . 124 ; H . K . A . " M as on l u k , " Aylık An s i k lope di , V, s . 15 13 v d . ; M e h m e t Kad r i ,S a r a i h ( P a r i s , 1 9 1 2 ) , s . 2 0 9 - 2 1 0 . O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u m d a k u r u l a n m a s o n -l u k ö r g ü t ü n ü n T a n z i m a t d e v r i d e v l e t a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n k u r u l m a s ı n a d a i rb kz . Eb ü zz i ya Te v f i k , " Far m as on l u k , " Me e m u a- i E b û z z i y a , 18 Ct - m az i yü l ah i r1 3 2 9 , s . 6 8 3 - 6 8 6 . R o d e r i c D a v i so n N a m ı k K e m a l ' in m a s o n â l e m i i le i lg i si n i

i n c e l e m i ş t i r . B k z . R o d e r i c D a v i s o n , " R e f o r m i n t h e O t t o m a n E m p i r e 1 8 5 6 -1 8 7 6 , " Y a y ı n l a n m a m ı ş d o k t o r a t e z i . H a r v a r d U n i v e r s i t y ( 1 9 4 2 ) , s , 2 7 3 . S c a l i -e r i ' n i n oğ lu dah a s on r a J ö n Tü r k l e r h ar e ke t i n de u f a k b i r r o l oyn am ı ş t ı r . B kz .A h m e t R ı za, " La J e u n e Tu r qu i e a l a Ha ye , " Me cf ıv e re t , Te m m u z 18 9 9 , s . 2 .

35



ve Terakki Cemiyeti i le doğrudan doğruya bağları olan birdergi olacaktı .*

Scal ier i Komitesi dağı t ı ldıktan sonra Al i Şefkat i Avru-

pa'ya kaçtı . 1879 yıllarıyla 1881 yılları arasında İstikbal N a-pol i ve Cenevre 'de ç ıkmaya devam et t i . İ t t ihat ve Terak-ki 'nin kurucularından İbrahim Temo'nun tanıkl ığ ından bugazetenin bundan sonra da uzun aral ıklarla yayımlandığınıya da eski sayı larının Tıbbiye öğrencileri arasında okunma-ya devam edildiğini anlıyoruz.13

Tam tespit edemediğimiz bir tarihte (bunun Hıdiv İsma-

il ' in hıdivlikten azledilmesinden sonra olmuş olması muhte-meldir) Ali Şefkati Hıdiv'e özel sekreter oldu ve bu göreviHıdiv'in 1895'te İstanbul'a dönüşüne kadar yerine getirdi.14

Hıdiv'in Türk hürriyetçi çevreleriyle ilgisi de yeni bir ge-l işme değildi . 1860' larda Hıdiv İsmail , kendi çıkarlarına uy-duğu vakit Yeni Osmanl ı lar la oldukça önemli bağlar kur-m uştu. Jö n Tü rkler zamanında Hıdiv Abbas Hilmi Paşa 'nm ,

çıkarlar ına uygun geldiği zaman Jö n T ürklerd en yana gö-zükmesi bu geleneği sürdürecekti .1 5

Scalieri 'nin girişiminden sonra 1881 yı l ında Yeni Osman-l ı ların tutumunu sürdüren bir harekete rast l ıyoruz. MithatPaşa'nın Taif 'e sürülmesi üzerine İstanbul 'da Askeri İdadiöğrencilerinden Nedim Bey isminde bir genç ve Sait ve Ce-mal Bey ismindeki arkadaşları ortaklaşa Sadakat gazetesine

y azdık lar ı b i r mak alede Mit hat Paşa 'n ın mahk eme k arar ı

( * ) i l k ç ı k ı ş ı n d a s a h i b i T e o d o r K a s a p ' t ı .

1 3 i b r a h i m T e m o , ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teşekkülü ve Hidemat-ı Vataniyeve /nhılab- ı Mil l iye Dair Hatıratım ( M e c i d i y e , R o m a n y a , 1 9 3 9 ) , s . 6 7 - 6 8 . I s t i k -b a l ' t n T ü r k i y e d ı ş ı n d a ç ı k a n i l k s a y ı s ı N a p o l i ' d e 2 6 E k i m 1 8 7 9 t a r i h i y l e ç ı k -m ı ş t ı r . 1 8 8 0 ' d e n s o n r a g a z e t e C e n e v r e ' d e ç ı k m a k t a d ı r . B u d e f a d a g a z e t e n i ng ö r e b i l d i ğ i m s a y ı l a r ı 1 8 8 1 ' e k a d a r d e v a m e t m e k t e d i r .

14 A hm et R ıza , "Al i Şe fka t i Bey ' in Vefat ı , " Meşveret, I . sayı ek i , 1 Ar al ık 18 95 , s . 1 .

15 i smai l i ç in bkz . Mardin , The Genes is , s . 28-63 . Abbas Hi lmi Paşa i ç in Tahs inPaşa , Abdülhamit , s . 79 .

36



alınmadan sürülmesinin Kanun-ı Esasi 'ye aykırı olduğunuileri sürdükleri için Rodos'ta on beş yıl kalebentliğe mah-kûm ediliyorlardı.16 Gene, Hilmi Hakkı Bey isminde bir ga-

zetecinin İstanbul 'dan bu sıralarda kaçmasını aynı gel işme-lere bağlayabiliriz. H akkı Bey J ö n T ür kle rin faaliyete ge çtik -leri sırada Cür'et i sminde bir gazete yayımlayacaktı .1 7 B irJön Türk gazetesinde 1903 yı l ında ç ıkan ölüm haberindek e ndi s i nde n " K e m a l Be y ' i n , S u a v ı ' n i n v e Z i y a P a ş a ' n ı nhem-meslek ve cihadı" şeklinde söz edilmektedir.18 Cenev-re'de Registre de la Presse'in bir kaydından anlaşıldığına gö-

re Hakkı Bey Türkiye'den kaçar kaçmaz Cenevre'de Genci-ne-i Hayal isminde bir gazete çıkarmaya girişmişti . 19

Hakkı Bey ' in ardından Türkiye 'den kaçan aydınlar ara-s ında 1908 'den sonra Avnul îah Kâzımi ismiyle ünlenecekolan Mehmet Sel im isminde bir gazeteci görüyoruz. Avnul-îah Kâzımı kardeşi Tevfik Bey'le beraber Mürüvvet gazetesi-ni çıkarırken kuşku çekmiş ve tutuklanacağını hissederek

Batı Avrupa'ya geçmişti .2 0

Aynı yıl içinde genç bir memur Paris uluslararası sergisi-ni ziyaret etmek üzere Paris'e gitmişti , fakat dönmeye de ni-yeti yoktu. Bu genç memur sonradan Jön Türklerin l iderl i -ğini üzerine alacak olan Ahmet Rıza Bey'di.

Bir yıl sonra İstanbul'da Ahmet Rıza Bey'in müstakbel ra-kibi Murat Bey'in çıkarmakta olduğu Mizan gazetesi, gaze-

16 Kurı ıay, Namık Kemal, I I , 2 , s . 7 0 4 . N a m ı k K e m a l d a h a ö n c e Sadakatin yaz ık a d r o s u n d a b u l u n m u ş t u . B k z . S e l i m N ü z h e t , Türk Gazeteciliği 1831-1931 ( İ s -t a n b u l , 1 9 3 1 ) , s . 6 9 . M i t h a t P a ş a 'n ı n s ü r ü l m e s i i ç i n b k z . İ s m a i l H a k k ı U z u n -çarş ı l ı , Mi that ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dair Vesikalar ( A n k a r a , 1 9 4 6 ) .

1 7 B u g a z e te n i n ç ı k ı ş ı n ı n i l a m iç i n b k z . Os m a n l ı ( C e n e v r e , 1 E k i m 1 8 9 8 ) s . 8 .

18 Osmanl ı {1 Ara l ık 1903) , s . 2 .

19 B kz . Rtfgistre de la Presse, (Genevfe) I , s . 77 ,

2 0 İ b r a h i m A l a a d d i n G ö v s a , Tür fc M e ş h u r l a r ı A n s i k lo p e d i s i ( İ s t a n b u l , 1 9 4 6 ) , s .2 1 2 . S e l i m ' i n b a b a s ı S c a l i e r i K o m i t e s i 'n e d a h i l o l m u ş , f a k a t a r k a d a ş l a r ı n ı i h b a re t m i ş t i . B k z . U z u n ç a r ş ı l ı , Belleten, V I I I , s . 2 5 7 - 5 8 .

37



tenin sahibi hükümeti eleşt irdiği iç in kapatı l ıyordu. MuratBey daha beş yı l süreyle Padişah'Ia bağlarını koparmadanbir hal çaresi aramaya çalışacaktı.

Georgiades

Namık Kemal'i taklit ederek hürriyetçi hareketin selametiniAvrupa'ya kaçmakta görenler serisinde, bundan sonra Geor-giades isminde bir kişi görüyoruz. Kaçmasının nedenini bul-mak kolay değilse de 1890 yılında Paris'te La Turquie Contem-poraine isminde ve başında tıpkı Namık Kemal'in Hürriyeti

gibi "O rgan e de la Je u n e T urquie" ibaresini taşıyan bir gazeteçıkardığını görüyoruz.21 La Turquie Contemporairıe'de. dahaö nc e Hürriyet'te rastladığımız şu tema işleniyordu:

"Türk köylüsü kadar mutsuz bir köylü yoktur . Kendis iH ı r i s t i y a n b e n z e r l e r i n d e n d a h a ç o k e z i y e t ç e k m e k t e d i r .Konsolosların, sef ir lerin ve yabancı devlet lerin himayesin-den mahrum olduğu iç in Hır is t iyan köylüsünün e l indeki

kozlara sahip değildir,"22Ancak birkaç sayfa sonra Georgiades'in asıl amaçları daha

açıkça beliriyordu. Yazarın Türklerin "ruse et fourbe de na-t u r e " o l m a l a r ı n d a n s ö z e t m e s i v e " O s m a n l ı b o y u n d u r u -ğumdan kurtulma çabasını iş lemesi pek özel bir "reform"anlayışı güttüğünü gösteriyordu.23

Jön Türklerin Osmanlı l ık pol i t ikasını başarıs ızl ığa uğra-

tacak olan davranışlar o zamandan başlamıştı .Bir yıl sonra yayımladığı bir kitapta, Georgiades, Abdülha-mit 'in Avrupa'da inanılanların tersine "Genç Türkiye Parti-si"ni ortadâh kaldırmayı başaramadığım ve bu "Partf 'nin ru-

2 1 İ l k sa yıs ı 2 0 Ni sa n 1 8 0 1 ' ta r i h i y l e ç ıkm ışt ı .

2 2 " A u L e c t e u r " , La Turquie Contemporaine, 1 1 M a y ı s 1 8 9 1 , s . 2 . D a h a s o n r a( 1 8 9 2 - 9 3 ) G e o r g i a d e s I _ e Yıldız - Etoile Orientale g a z e t e s i n i y a y ı m l a m ı ş t ı r .

23 A.g.e .



hunun hâlâ sönmediğini anlatıyordu.2" ittihat ve Terakki Ce-miyeti 'nin kuruluş tar ihinin o s ıralara rastlaması Georgi-ades'in yanılmadığını gösteriyor. Ancak yazarın işaret ettiği

kıpırdanmalar, daha varlığı hakkında hiçbir belirti olmayanİttihat ve Terakki Cemiyeti'nin dışında cereyan eden hareket-lerdi. 1889-91 tarihinde, Avrupa basını bu belirsiz hürriyetçikıpırdanışlarm merkezini kâh Meşihat'te görüyor, ÎS kâh Şey-hülislâmın kendisinin liderliğinden söz ediyordu. Daha sonragöreceğimiz üzere, bu tarihlerde hissedilen kımıldanışlar bil-hassa eğitim kurumlarında başgösteren genel bir huzursuzluk

ve bu huzursuzluğun ardından gelen sert önlemlerle ilgiliydi.Georgiades ' in Paris ' te yayma başladığı s ıralarda İzmirl i

bir gazeteci, Tevfik Nevzat, Avrupa'ya kaçma geleneğini de-vam ettiriyordu (1892). 2 8 Nevzat, çıkardığı Hi2jnet'i kapata-rak İzmir Maarif Müdürü Emrullah Efendi 'yle beraber firaretmişti . Özell ikle Tevfik Nevzat' ın romantik hürriyetçi l iğin-de Namık Kemal' in davranışlarını taklit etme arzusu apa-

çıktır . Tevfik Nevzat da "hürriyet" hakkında şi irler yazacak-tı. Ancak Tevfik Nevzat'la kendisinden önce gelen ve sonragelecek olan firari leri Namık Kemal'den ve Yeni Osmanlı-lardan ayıran başlıca unsur Yeni Osmanlıların, Avrupa'yakaçmayı tasarladıkları için değil tersine bir rastlantı sonucuolarak memleketin dışına çıkmış olmalarıydı. Yeni Osman-

lılar Paris'te bulunan Mustafa Fazıl Paşa'nın daveti üzerineTürkiye'den ayrılmışlardı. Öte yandan jön Türklerin fikirle-

24 D e m e t r i u s Ge or g i ade s , La Turquie Actuelle; Les Peuples Affranchis du Joug Otto-man et les inttritî Fra n çal s en Or ient (Par is , 1 8 9 2 ) , 1, s , 11 6 .

2 5 Le Temps ( P ar i s ) , 20 O c ak 1889 , s . 1 ; T i m e s ( Lon dr a ) , 9 Ey l ü l 1891 . Bu h ar e -k e t l e r e k a n ş a n S a d r a z a m K â m i l P a ş a ' n ı n b ü t ü n p r o t e s t o l a r ı n a r a ğ m e n B k z .Kâm i l Bayu r , S adr azam K a m i l P a ş a . S i y a s i H a l a t ı ( A n k a r a , 1 9 5 4 ) , s . 1 5 2 - 6 3 .

S adr azam h akkı n daki s öy l e n t i l e r i n b i r t e m e l i o l du ğu n u gös t e r e n b e l i r t i l e r v ar -d ı r . Bkz . I I I . b ö l ü m , n ot 13 - 18 .

26 Bkz , Ah m e t Be de v i Ku r an , İn k ı l ap Tarihimiz v e İttihat ve Terakki ( i s t a n b u l ,1 9 4 8 ) , s . 6 3 .

39



rinin siyası bir yönü olduğu gibi sosyal bir yönü de vardı.Onlar, yarı aristokratik bir bürokratik zümreyi denetim altı-na almak için, parlamenter kurumların memlekete yerleş-

mesine çal ışmışlardı . Şimdiye kadar imparatorluğun dışınakaçışlarını izlediğimiz aydınların ortak niteligiyse hürriyet-çi l iklerinin pek derin düşünülmemiş olmasıydı .

Tevfik Nevzat Cenevre'de Hizmet'i yayımlamayı sürdürü-yordu.27 1893 y ı l ı sonuna doğru Türkiye 'ye dönmeye mec-bur kaldı: Emrullah Efendi firarlarını devlet parasıyla sağ-ladığı için birer adi suçlu olarak iade edilmeleri tehlikesi

bel i rmişt i .Tevfik Nevzat Türkiye'ye döndükten sonra da Abdülha-mit 'e karşı giriştiği muhalefet hareketini devam ettirme im-kânını buldu. Bu kez tutuklandı, hapiste öldü. 2 8 Kardeşi Re-fik Nevzat Jö n T ü rk harek et iyle bağlan tıyı sağ lamak tadır.Askeri Tıbbiye'de öğrenci olan Refik Nevzat 1895'te Paris'ekaçacak ve oradaki Jön Türk sosyalist organlarından olan

Sosyal is fi yayım layacaktı .29

•

Selim Faris

Tevfik Nevzat 'tan sonra Türkiye'den ayrılan ilk önemli aydınSelim Faris't ir. Faris, 1894 yılının başında Londra'da tıpkıNamık Kemal gibi Hürriyet ismini taşıyan bir gazeteyle kar-şımıza çıkıyor. Bu gazete, saygıl ı fakat kararl ı bir tavırla

2 7 Tevfik Nevzat'ın hayat ı ve yayın lan i ç in bkz . Z iya Somar , Tevf ik Nevzat ( İzmir ,1948) , s . 17 vd , , 28 . Emrul lah Hfendi i ç in Türk M e ş h u r l a r ı , s . 1 1 5 .

2 8 S o m a r , Tevfik Nevzat , s . 110 .

2 9 S o s y a l i s t i n sa y ı l a rı n ı b u l a m a d ı m . R e fi k N e v z a t ' ı n d a h a s o n r a J ö n T ü r k l e r d e nayr ı lmas ı i ç in bkz . Kuran , İ t t ihat ve Tcrahki, s . 95 , not 2 ; Ref ik Nevzat , Siyasel-i Hazıra-yı Meş'ume {Par is , 1911) ; Alber t Fua ve Dr . Ref ik Nevzat , La Trahi sondu Gouvernement Jure ( P a r i s , 1 9 1 4 ) , Haraç Mezat Satıyoruz ( P a r i s , 1 9 1 3 ) , L a

Federation Ottomane (Par is , 1 .915) ; Tar ık Z. T u n a y a , Türkiye'de Siyas i Par t i le r1 9 4 9 - 1 9 5 2 ( İ s t a n b u l , î g s D , 1 * . 3 0 7 - 3 0 8 .

40



1876 Anayasası 'nın yeniden yürürlüğe konmasını istiyordu.Selim Faris, Sultan Abdülaziz devrinde İstanbul'da Arapça

el-Cevaib gazetesini çıkaran ve ismi Şinasi'yle yaptığı bir ede-

bi tartışmaya karışan Ahmet Faris Şidyak'ın oğluydu. BabaFaris, Maruni'yken bir ara Protestan olmuş, sonradan genemezhep değiştirmiş ve bu arada Arapların kültürel bağımsız-lığı temasını ilk ileri süren kimselerden biri olmuştu.3 0 SelimFaris babasının yayımladığı gazeteyi, ö lümünden sonra dev-ralmıştı. Başlangıçta Padişahla aralarında dostça ilişkiler ol-duğu anlaşılıyor.31 Selim Faris 'le Padişah'm arasının ne za-

man bozulduğu belli değildir. Fakat, herhalde bu olay Se-lim'in Londra'da The Decline of British Prestige in the East32

adlı kitabın yayımından önce geçmişti , ç ü n k ü kitabın içinde-kiler aralarındaki eski bağların koptuğunu belirtiyordu. Eser-de ileri sürülen bazı tezler, özellikle İngiltere'nin Yakındoğupol i t ikas ı hakkında söylenenler , Abdülhamit ' in f ikir ler ineuygundu, fakat bu fikirleri ileri sürerken kullandığı ifade Se-

lim Faris'in kendini Padişah'tan uzakta güvende hissettiğinive Dersaadet'e dönmek niyetinde olmadığını gösteriyordu.Yazar, İngiltere'yi uyararak bu devletin Sultan Hamit'le ilişki-ler ini düzel tmediği takdirde Padişah ' ın Rusya'dan medetumabileceğini ileri sürüyordu. Aynı zamanda, Mısır sorunu-nun "İslâm unsuruna devlet işlerinde daha geniş bir yer ve-rilmesi" 33 suretiyle bir hal yoluna gidebileceğini anlatıyordu.

Burada daha önce Georgiades'te gördüğümüz tutumun yenibir şekliyle karşı karşıya bulunuyoruz: bir Mıs ır "separatis-me"i (aynlmacılık) başlangıcı. Faris 'in Mısır 'ı Mısırlılara tes-lim etme zorunluluğunu anıştıran tezleri karşısında Osmanlı

3 0 C . B r o c k e l m a n n , " F a r i s a l - S h i d y a k " , Encyclopedia ojIslam, I I , s . 6 7 - 6 8 .

3 1 K a r l B l in d , " Y o u n g T u r k ey " , Fortnightly Review, 66 ( 1 8 9 6 ) , s . 8 3 6 .

3 2 L o n d r a , 1 8 8 7 .3 3 B u r a d a F a r i s , Ar a b i P a ş a h a r ek et in in b a s t ı r ı lm a s ı n ] ve b u n d a n s o n r a k ö k leş en

r e j im i im a ed iy o r d u . A.g.e., s . 1 7 1 .

41



Imparatorluğu'nun bir bütün olarak kurtarılması isteğindenhareket ettiği söylenemez.34 Faris'in J ö n Tü rkler tarihindekirolü daha çok İttihat ve Terakki'yle işbirliği yapmaması veParis 'te 1895'ten son ra harekete geçecek o lan J ö n Tü rklerin

kendisine karşı uzak kalmaları yönünden değer kazanmakta-dır . Jö n T ürklerin b u kuşku larına rağm en 3 5 Hürriyet payi-tahtta okunuyor ve yönetici lerinin bir kısmının İstanbul 'dabulunduğu söyleniyordu.36 Hürriyetin çevresinde toplanangrubun ne kadar uyarl ı olduğunu anlamak zordur,37 fakatm uh akk ak olan b ir şey varsa o da bu grubun İttihat ve Terak-ki Cemiyeti 'nden ayn olarak çalıştığı, Askeri Tıbbiyelilerden

bir hayli yaşlı insanlan içine aldığı ve Avrupa'da faaliyetleriniİttihat ve Terakki'den ayrı olarak sürdürdüğüdür.

Bu grubun l ideri olduğu söylenen avukat "Acem" İzzetve Nahifi Beyler Hürriyete bir tasarı postaladıkları sırada1895 yıl ında tutuklanmışlardı .38

Sel im Faris , sonunda Abdülhamit ' in a janları taraf ından

3 4 Se l i m Fa r i s ' i n ya r d ımcı l a r ında n b i r i i ngi l i z ce o to bi yo gr a f i s i me vcu t o l a n Ha l i lHal i t ' t i . Bkz. The Autobiography of a T u r k ( L o n d o n , 1 9 0 3 ) . S o n z a m a n l a r d a y a -yıml a na n be l ge l er den Ha l i l Ha l i l ' i n Abdül ha mi t ' i n b i r a j a n ı o l duğu gö r ül üyo r .Bkz. Asaf Tugay, ibret: Abdülhamit'e Verilen Jumallar ve Jumalcılar ( İ s t a n b u l ,1 9 6 1 ) , s . 2 6 . Öte ya nda n ha l en ço k be l i r s i z o l a n i z l er Ha l i l Ha l i l ' i n i ngi l i z i s -t i hba r a t ı i ç i n de ça l ı şa bi l mi ş o l a ca ğın ı gö ster i yo r .

3 5 B u k u ş k u l a r i ç i n b k z . M e h m e t M u r a t , Mücahede-i Milliye ( İ s t a n b u l , 1 3 2 4 ) ,s . 1 5 9 .

3 6 B u g r u b u n d e v a m ı o l m a s ı m u h t e m e l o l a n o l u ş u m l a r i ç i n b k z . H ü r r i y e t , 3 0E k i m 1 8 9 5 ; Meşveret, 1 5 M a r t 1 8 9 6 , s . 3 , T i m e s ( L o n d r a ) , 1 1 E k i m 1 8 9 5 , 2 6

Ka sım 1 8 9 5 , s . 6 ; Le Temps ( P a r i s ) , 1 9 K a s ı m 1 8 9 5 , s . 2 . B u g r u b u n F r a n s ı z c aMechver et ' t e sö z edi l en "C o mi te L i ber a l Ot to ma n" i l e b i r o l up o l ma dığı be l l ideği l d i r . Bkz . Mechveret, 1 5 O c a k 1 8 9 7 , s . 6 ; 1 5 T e m m u z 1 9 0 0 , s . 1 .

3 7 Mechveret, 1 5 A r a l ı k 1 8 9 7 , s . 7 ; A h m e t B e d e v i K u r a n , Osmanlı imparatorlu-ğu'nda inkılap Hareketleri ve Milli M ü c a d e l e ( İ s t a n b u l , 1 9 5 6 ) , s . 1 2 8 . Hürri-yeC i n ka p a t ı l m a sınd a n so nr a a ynı t ez l er i ya r ı Ar a p ça ya r ı Tü r k çe ç ıkm a ya ba ş-l a ya n Khilafat'ıa g ö r m e k m ü m k ü n d ü r .

3 8 Meşver et, 1 5 M a r t 1 8 9 6 , s . 3 . Hûr r i yet 't e ç ıka n tu tuk l a m a ha b er i nd e bu gr u bu ni s t a n b u l ' d a k i l i d e r l e r i n d e n İ z z e t B e y " O s m a n l ı H ü r r i y e t p e r v e r a n " C e m i y e -

t i 'n i n " ter cüma n- ı e fkâ r ı " o l a r a k ta n ı t ı l ıyo r du. Hürriyet, 3 0 E k i m 1 8 9 5 .42



Hü r r i y e t 'i kapatmaya ikna edildi . Fakat Hürriyette gözükenıl ımlı reformculuğa daha sonra Mizancı Murat Bey'in fikir-lerinde tekrar rastlarız. Bu bakımdan, Hürriyet kendi başına

olan tekbir hareket değil , İstanbul 'da daha çok resmî çevre-lerde görülen bir reform anlayış ının temsi lc is iydi . Bu re-formculuğun temeli reformu, bir devlet personeli ve meka-nizması re formu olarak , faydacı b i r gözle e le a lmasıydı .Mannheim' in "bürokrat ik muhafazakâr l ık" 3 9 ismini verdiğibu zihniyetin jön Türkler arasında tutunamamış olması JönTürk hareketinin karakterist ikler i hakkında anahtarlardan

birini temin etmektedir. İ l ımlı reformcu tutuma bazen, İs-mail Kemal Bey'de olduğu gibi40 "separatisme" (ayrı lmacı-l ık) unsurları katıl ıyordu. Bu bakım dan J ö n Tü rklerden birkısmının bir süre sonra bu t ip "bürokratik reform"culuğakuşkuyla bakmaya başlamaları tabii karşılanmalıdır .

Halil Ganem18 95 yıl ında, J ö n T ür k çevreler inde Yeni Osm anlı lar la Jö nTürkleri birbir ine bağlayan zincirde son halka Hal i l Ga-nem'in önem kazanmaya başladığını4 1 görüyoruz.

Bu Osmanlı aydını Bir inci Mecl is- i Mebusanı 'nda Suriyemebusu o larak bulunmuş, Mecl i s - i Mebusan'm dağı t ı lmas ı

üzer ine Fransa 'ya kaçmış ve orada hayat ını gazetec i l ik lekazanmışt ı . 1890 ' larm baş ında onu Abdülhamit ' in paras ıi le basıldığına kuşku olmayan bir Yakındoğu Haberler Bül-teni 'nin baş ında görüyoruz . 4 2 F a k a t 1 8 9 3 y ı l ınd a n v e LeCroissant is imli hürriyetçi dergiyi yayımlamasından i t iba-

3 9 M a n n h e i m , Ideology and Utopia, s . 1 0 4 .

40 I s m ai l Ke m al Be y ' i n i ç e r i k b ak ı m ı n dan Eam am e n b o ş r e f or m t as ar ıs ı i ç i n b kz .Le Temps ( P ar i s ) , 8 N i s an 1897 , s , 1 - 2 .

41 B i yogr a f is i i ç i n b kz . S a l m on e , The F a l l and Resurrection, s . 2 4 9 - 2 5 0 .

4 2 La France Internationale.

43



ren Ganem Türkiye'de var olan düzeni değiştirmek isteyenbir demokrat o larak karş ımıza ç ık ıyor . 1895 y ı l ında Os-manlı şehzadelerinin yetiş t ir i lme usul ler inin kötülüğü ko-

nusunda çıkan eseri43 aracı l ığıyla , o zaman hâlâ yumuşakbir şekilde dile getiri len eleştiri lerini daha geniş bir okuyu-cu kütlesine yayma imkânını elde etmişti . Bu sırada Hali lGanem Suriye sorunlarına özel ağırl ık veren bir kişi olarakönem kazanıyor . Az sonra Ganem' in yönet imini (Par is ' tebulunan diğer Suriye ve Lübnanlılarla birl ikte) üzerine al-d ığ ı "T ü r k -S u r i y e I s l a ha t K o mi te s i "n i n i s mi nd e g ö z ü k e n

"Suriye" kel imesini başka türlü izah etmek mümkün deği l -dir.4" Bu Komitenin oluşmasına gel ince , o da şöyle bir yolizlemişti :

Osmanlı İmparatorluğumdan kaçıp bir süreden beri Pa-ris ' te bulunan Lübnanlı Emir Arslan, Mart 1895'te Paris ' teKeşfü'n-Nikab isminde Arapça ç ıkan bir gazete kurmuştu.

Gazetenin Suriye'de pek çok rağbet görmesi Suriye sorunla-rına özel bir önem vermiş olduğuna işaret etmektedir.4 5 Ay-nı yıl ın sonbaharında Hali l Ganem ve Emir Arslan kuvvet-ler ini bir leşt irerek "Türk-Suriye Komitesi"ni meydana ge-tirmişlerdi. Kurulduğu tarihte, Komite yönetici leri , İngil izbas ın mensuplar ına yapt ık lar ı aç ık lamada: "1876 Kanun- ıEsasisi 'nin tekrar yürürlüğe konması neticesinde yalmz 5u-

4 3 H a li l G a n e m , LEducation d es Princes Ottomans. ( Bu l l c , i s v i ç r e , 1895 ) , s . V .

44 Le s S u l t an s O t t om an s ' da Ga n e m ' i n O s m an l ı l a r a kar ş ı pe k i l t i f a t kâr dav r an dı ğ ıs öy l e n e m e z . Aş ağ ı da , i f ade y i de ğ i ş t i r m e m e k i ç i n Fr an s ı zc a v e r d i ğ i m i z par ç ab u n u gös t e r i yor : , . , " Le As i a t i qu e s , qu e l qu e s o i l l e de gr £ de c i v i l i s a t i on au qu e li l s s on t p ar v e n u s n e s au r a i e n t do n n e r l e j o u r it de s h om m e s l i b r e s ou â de sgr an ds c i t oye n s . Au s s i pou r s e f a i r e u n e i d i e e xac t e du c ar ac t e r e de l a dom i -n a t i on Tu r qu e , e s t on f or c e d ' e n s u i v r e l e d£v e Ioppe m e n t , n on dan s l a c u l t u r eintellectuelle du peuple, viritable b/ttail humain, n i dans les int i tu ions e t les - me

qu i de pe n de n t du b on v ou l o i r de s s u l t an s , m ai s dan s l a v i e de s s ou v e r a i n s . "Önsöz, s . I -H. ( i ta l ikler i lave edi lmiş t i r . )

45 "Par is ' te Arabi B i r G a z e t e " , Hürriyet, 2 2 R a m a z a n 1 3 1 2 . Ar s l an ' ı n b i yogr a f i s ii ç i n b kz . S a l m o n e , The Fa l l an d Resurrect ion, s . 248 v d .

44



riye ahalisine değil fakat bütün Osmanlı İmparatorluğu sa-kinlerine ırk ve inanç ayrımı yapılmaksızın güvenli ve ağır-başlı [wise] bir hürr iyet" bahşedi lmesi46 z or un lu luğun d a nsöz ediyorlardı. Komite üyelerinin "yalnız Suriye" ahalisinidüşünmedikler i şeklindeki i fadeler i Suriye 'ye veri len önemigösteriyordu. 1895 yılı sonunda Paris'te faaliyete geçen JönTürkler in Türk-Suriye Komitesi 'ne karşı çekingen tavır lar ıbu açıdan değerlendirilmelidir .47

Türk-Suriye Komitesi 'nin organı Jeune Turquie dergisininç ıkma s ı mün a se be t iy le d e Abd ülh a mit ' in p r op a ga n d a s ın ıyapan Paris gazetelerinden biri şu mütalaada bulunuyordu:

"Bir zamanlar Paris'te er-Raca [Ümit ] isminde bir Türk-Arap gazetesi çıkardı . Müd ürü, St . Ju lie n Gre k-Ü ny aı [Ka-tolik] kilisesinin papazı Abbe Kateb idi. Şimdi, bu kişi giy-sisini kaldırıyor ve üzerinde kalın harflerle yazılı bir JeuneTurquie ibaresi karşımıza çıkıyor." 4 8

Türk-Sur iye Is lahat Komites i 'n in Arslan , Ganem, Katebve adı açıklanmayan bir "mali kaynak"tan oluştuğu bildir i-

liyordu. Halil Ganem'in bu sıralarda Ahmet Rıza'yla da gö-rüşmelerde bulunmuş olması muhtemeldir . Zira Meşveret inkur ucula r ın d a n Albe r t Fua , h a t ı r a t ın d a Ah me t R ız a 'n ın ,ke n d is in in ve Ha l i l G a n e m' in , a yr ı d in d e n o la n la r ın b i ramaç çevresinde bir leşebilecekler ini ispat etmek üzere Meş-vereti kurmaya karar verdiklerini anlatıyor.49 Oysaki Meşve-retin i lk sayısı 1895 'te -yani Türk-Suriye Komitesi 'nin açık-

4 6 Times ( L o n d r a ) , 1 6 A r a l ı k 1 8 9 5 . ( i t a l i k l e r il a v e e d i l m i ş t i r . )

4 7 "B i z den ence İ sv i ç r e 'de Hilâl, L o n d r a ' d a Hürriyet , Par is ' le Keşfü'n-Nikab ç ı k ı -y o r d u . L a k i n b u n l a r d a n h i ç b i r i T ü r k g a z e t e s i v e b i r O s m a n l ı C e m i y e t i n i n t e r -cüma n- ı l i sa n ı , va s ı ta - i neşr i ya t ı g i b i t e l â kki ed i l memi şt i . " Meşver et , 8 Eki m1 8 9 6 , s . 2 . G e n e b k z . Mechverel, 1 A ğ u s t o s 1 8 9 7 , s . 5 . B u n a r a ğ m e n A r s l an1 9 0 9 'da La z ki ye Mebusu o l a r a k Mec l i s ' e g i r mi şt i , 3 1 Ma r t va k 'a smda Hüseyi nC a hi t z a nnedi l er ek ka t l edi l mi şt i r .

4 8 LOr i ent , 2 8 Ar a l ık 1 8 9 5 . S . 3 .

4 9 Al ber t Fua , "A hm et R ız a Bey, " Mechverette, V ( 1 9 1 3 ) , s . 3 9 .

45



lanmasımn yapıldığı tar ihte- çıkmışt ı . Bu it ibarla Ganem'inrolü tam bir açıklıkla belirmem ektedir .

Türk-Suriye Komitesi 'nin ıslahat programı, üyeler indenbir inin ifadesiyle , şunlardan oluşuyordu: Anayasa 'nm tek-

rar yürürlüğe konması ve Parlamento'nun yeniden toplan-ması , "Temsi lc i ler Mecl is i " taraf ından seçi lecek bir "Mil l iKonsey'Mn kuruluşu, yönetimin yeniden örgütlenmesi , as-ker l ik yükümlülüğünün " ı rk ve inanç" ayr ımı yapı lmaksı -zın herkese yaygınlaştırılması, valilerin "Milli Konsey" tara-f ından atanmaları ve bu atamaların Meclisçe onaylanması ,subay adaylarının yetkili makamlar tarafından seçilmesi ve

ancak bir sınavdan geçenlere subay rütbesi verilmesi, çeşitlidevletlerle yapılan ticari anlaşmaların yeniden gözden geçi-r i lmesi , her vilayette şubeler i olan bir maliye müfett işler iörgütünün kurulması, milli eğitimin teşviki ve bayındırlıkve ziraat işlerinin düzene sokulması. 5 0

Bu programın özelliklerinden biri gerek İtt ihat ve TerakkiK o m i t e s i ' n i n a s ı l p r o g r a m ı s a n ı l a n p r o g r a m d a n 5 1 ge r e k

Fransızca Mechverette ç ık a n " İ t tihat ve Terakki prog ram ın-dan çok daha açık ve ayrıntılı olmasıydı. Öte yandan bura-da adem-i merkeziyete doğru bir adım at ı lmak is tendiğibelliydi.

1897'den sonra Türk-Suriye Komitesi 'nden art ık söz edil-memektedir . Fakat Komitenin yüzeye çıkan emeller i 1902Kongresi 'nde başkaları tarafından biraz değişik bir şekildetekrar öne sürülecekti .

5 0 P r o gr a m i ç i n bkz . Sa l m o n^ , The Fa l l an d Resurrect ion, s . 87 vd.

5 1 Bkz . Tuna ya , Türki ye 'de S i ya s i P a r t i l er , s . 1 1 7 -1 2 2 .

5 2 Mechver et , 1 5 Ar a l ık 1 8 9 5 , s . 1 . Em i r Ar s l a n da ha so n r a Jeune Turquie'de i leris ü r ü l m ü ş o l a n f i k i r l e r i n a m a ç b a k ı m ı n d a n M e c h v e r e t ' t e i l e r i s ü r ü l e n d e n f a r k l ıo l m a d ı ğ ı m s ö y l ü y o r d u , f ak at i s m i n i n J ö n T ü r k y a y ı n la r ı n d a h e m e n h e m e nh i ç a m l m a m a s ı i k i g a z e t e a r a s ı n d a f i i l e n n e k a d a r g e n i ş b i r m e s a f e o l d u ğ u n ug ö s t e r i r .

46



Yeni Osmanlıların Faaliyetlerinin Osmanlıİmparatorluğu'nun Dışındaki Yankıları

jön Türkler iç in ente lektüel zemini hazır lamış o lan akım-ların incelenmesini zorlaştıran unsurlardan biri bu etkile-rin bazen de payitahtın dışından gelmiş olmasıdır. Yeni Os-manlı lardan sonra hürriyetçi akımların dal lanıp budaklan-dığı yerlerden biri de Bulgaristan olmuştu. Her ne kadarAbdülhamit zamanında, Bulgaristan başkentle olan bağla-r ını gi t t ikçe gevşet iyorduysa da emaretteki Türk okullarına

atanan hocalar hâlâ merkezden geliyordu. Bulgaristan'dakiserbest entelektüel hayat53 oraya giden birçok Türk'ü bura-da hürriyetçi yayınlara girişmeye teşvik etmişti . Bu faali-yetleri 1880 yılma kadar götürebiî iyoruz. O yıl içinde Me-nizade Yusuf isminde Bulgaristanl ı bir Türk'ün Bulgaris-tan'da Rusofil lerin himayesinde Tarla isminde bir dergi çı-kardığını görüyoruz.54 Yusuf daha sonra Arnavut mil l iyetçi

hareketine katılacaktı. Bu ilk derginin özellikle ismi en ilgiçekici tarafını oluşturuyordu, zira onda ilk defa olarak top-rak ve halkla olan bir i lginin ve belki de Rus "halkçı ları -nın (Narodniklerin) "halka doğru" s loganlarının izleri gö-rülüyor.

Bulgaristan ve BalkanlarÖ zel l ik le 20 . yüzyı l ı n baş lar ı nda memleket imizde yavaşyavaş yerleşen "halkçı" görüşün Balkanlar 'daki Türkler ta-rafından gel işt ir i l ip gel işt ir i lmediği incelemeye muhtaçt ır .Köycülük ve köylü lük kavramlar ı n ı n Bulgar lar aras ı ndabir hayli gel işmesi bakımından halkçı l ığın 1910'dan sonra

5 3 B k z . C . E. B l a c k , " T h e I n f l u e n c e o f W e s t e r n P o l i t i c a l T h o u g h t i n B u l g a r i a1 8 5 0 - 1 8 5 5 , " The Am erican Historical Review, 43 ( 1 9 4 3 ) , s . 5 0 7 - 5 2 0 .

5 4 Â d e m R u h i Karagöz, Bulgar is tan Tür i ı Bas ın) 1879-1945 ( İ s t a n b u l , 1 9 4 5 ) , s . 1 3 .

47



bize bu yoldan gelmiş olması iht imal i göz önünde tutul -malıdır .55

Bulgaristan'daki Türk basınının daha bel ir l i ve yüzeydeki

etki lerine gel ince bunu "tartışma kanallarını açık bırakmışo lm a k" şek l in d e öz et leyeb i l i r iz .5 6 1 8 9 5 t a r i h i n d e , T ü r k i -ye 'den kaçt ıktan sonra Mizancı Murat Bey bu etki ler i i lkyayımladığı kitapçıkta şöyle özetliyordu:

"Bulgaristan'da görülen terakki -ki bu terakki hakkında-ki bi lgi ler memleketimize gelen softalar aracıl ığıyla yayıl -maktadır- halkımızca o ülkede câri devlet idare şekl ine at-

fedilmektedir . Binaenaleyh, eskiden bir halk mecl is ine karşıduyulan tereddütler yok olmakla kalmamış, yerine —dini-mizin farz kıldığı 'Meclis-i Meşveretİe bir tutulması dolayı-sıyla göklere çıkarılan- Parlamento sistemine karşı bir sevgipeyda olmuştur."5 7

Bulgaristan etkisinin yanında Rusya'daki Türk basınınınrolü de önemli olmuştur.

55 Hürr iyet in i l anından sonrak i i lk köy lü par t i D o b ru t a l ı o lan İb ra him T em o ta -r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u . B k z . T u n a y a , Türkiye'de Siyasi Partiler , s . 2 5 4 - 2 6 1 . B u l -gar Çi f tç i Par ı i s i 'n in resmi organının T ürkçe ek i o lan Çiftçi Bi lg i s i ç ık t ığ ı za -m a n y a z a r l a r ı n d a n b i ri g e n e R u m e l i li b i r e s k i J ö n T ü r k , E ı h e m R u h i ' y d i . B k z .Karagöz , Bulgar i s tan, s . 2 4 . B u n u n b ir r a s t l a n t ı s o n u c u o l m a d ı ğ ı n ı E t h e m R u -hi 'n in 1946 'da b i l e T ürk İ şç i ve Çi f tç i Par t i s i 'n in k u r u c u l a r ı n d a n o l m a s ı n d ag ö r ü y o r u z . T u n a y a , S i y a s i P a r t i l e r , s . 7 0 2 . T ü r k s o s y a l i z m a k ı m ı n ı n B u l g a r i s -tan 'dak i kök ler i i ç in b kz . CL g .e., s . 30 5 , not . 7 , S .

5 6 T ar ta 'dan sonra aynı yay ın c ı Ab d ülha mit 'e ka rş ı yö ne len D i fefeat'i ç ıka rmış t ı r .1 8 8 7 ' d e N e c i p N a d i r Bey' in y a y ı n l a d ı ğ ı Serbest B u l g a r i s t a n ç ı k m a y a b a ş l a d ı .B u g a z e t e , s a h i b i n i n A b d ü l h a m i t ' I e b i r a n l a ş m a y a v a r m a s ı s o n u c u n d a k a p a t ı l -d ı . 1 8 9 4 ' t e ç ı k a n İttifak a y n ı a k ı b e t e u ğ r a d ı . G e n e a y n ı y ı l i ç i n d e R u s ç u k ' t a Se -ba t ç ı k t ı . N i h a y e t 1 8 9 5 y ı lı n d a e n e t k il i J ö n T ü r k o r g a n l a r ı n d a n b i ri o la n Gay-re t y a y ı m l a n m a y a b a ş l a d ı . İ b r a h i m T e m o ' y a b a ğ l a n a n b i r g ö r ü ş e g ö r e F i l i b e ' d eA l i F e h m i Bey ' in yay ımladığ ı Muvazene g a z e t e s i n i n B a l k a n l a r 'd a J ö n T ü r k l e r i ns e m p a t i t o p l a m a s t n d a k i r o l ü ç o k b ü y ü k o l m u ş t u r . B k z . M . N . D e l i o r m a n ,Meşrutiyetten önce Balkan Türkleri ( i s t a n b u l , 1 9 4 4 ) , s . 3 6 . R u s ç u k ' l a K u v v e tve T una gazete ler ini b i r kundura us tas ı o lan Mehmet T ef t i ş Ef endi ç ıkar ıyor -d u . B k z . D e l i o r m a n , B a l k a n Türkleri, s . 9 9 .

5 7 Murat Bey , Le Pa l r i s de Vıldı? et 1« Subl im e Porte ( P a r i s , 1 9 8 5 ) , s . 3 7 .

48



istanbul 'da yerli gazetelerden daha fazla okunan gazete-lerden bir i Kazan'da Gaspıral ı ismail Bey ' in ç ıkardığı Ter-cüman gazetesiydi . Bu gazetenin sayı lar ına bakmadan baş-

kent aydınlar ı üzerindeki e tki ler inin ne olabi lmiş olacağı-nı kest irmek zordur. Fakat , 1895 yı l ı sayı lar ının bir indeçıkan çok i lg inç bir inceleme bu etkiyle i lg i l i bir ipucusağlamaktadır. Tercümanın söz konusu say ıs ında tar ih inikt isadi yorumunun (Türkçeyle i fade edi lmiş) i lk örneği-ne rastlanıyordu. Gaspıralı tarafından yazılan bu parçanıntezi , Ermeni sorununun esas i t ibarıyla bir ikt isadi sorun

olduğu ve çözüm yolunun Türkler i Ermeni ler kadar ik t i -saden verimli yapmaktan ibaret olduğu noktasında topla-nıyordu.58

1895'ten sonra başkentin dışından gelen etkileri özetler-sek jön Türkler in bir ideoloj ik tabula rasa'yla işe başlama-dıklar ını ve İ t t ihat ve Terakki 'nin oluşum yı l lar ında Pa-ris'ten gelen hürriyetçi yayınlara ek olarak Bulgaristan'dan

gelen bazı yankılardan da yararlandıklarını söyleyebiliriz.Dıştan gelen hürriyetçi yayınların amacı pek fazla derine

gitmeyen bir liberalizmi aşılamak ve aydınları harekete ge-t irmekti . Ancak, Abdülhamit re j imine ve sansüre rağmenbu teşvikler de tamamen bakir bir zemin üzerinde iş gör-müyordu. Bizzat İs tanbul iç inde bazı ente lektüel akımlarbir kısım aydınların belirl i bir dünya görüşüyle donatı lma-larını sağlamıştı . Payitahtın içindeki bu akımların da kendi-ne has -ve uzun vadede mevcut düzenin aleyhinde çal ışan-bir dinamiği vardı. Bu dinamiği, genişletici ve sınırlandırıcıunsurlarıyla birl ikte, anlayabilmek için bakışlarımızı Mül-kiye Mektebi 'ne çevirmemiz gerekir .

58 Bk z. Augsburger AUgemeinc Zei tung, 24 Aral ık 1895.

49



Bir Fikir Merkezi Olarak Mülkiye Mektebi

Mülkiye Mektebi 1859 yı l ından beri faaliyetteydi.59 Abdül-hamit ' in tahta çıkmasıyla beraber mektebe daha çok önem

verilmeye başlandı . . . Bunun nedenini daha i lerde inceleye-ceğiz. 1870 yıllarının sonuna doğru Padişah, Sait Paşa'nıntavsiyesiyle mektebe tayin ettirdiği bazı hocalar sayesindeMülkiye 'nin akademik nitel iğini kuvvetlendirmişt i . Bunlar-dan daha sonra en ünlü olanı Murat Bey'dir . Murat Bey1878 yılında Mülkiye'ye girmişti . Az sonra, Yeni Osmanlıla-rın en genci olan fakat gençliği dolayısıyla da onlara, nispe-

ten ince bağlarla bağlı olan Recaizade Ekrem de mektebeedebiyat hocası o lmuştu.6 0 Murat Bey' in ve Recaizade'ninme kt e b in a t mosfe r in e e ge me n o ld ukla r ı bun d a n son r a kiyıllarda, Mülkiye gerçekten Avrupai bir irfan ocağı olarakbir işlev ifa etmeye başlamıştı . O sırada Mülkiye'de öğrenciolarak bulunmuş olan bütün aydınlar ımız bu havayı sonra-dan özleyişle hatırlamışlardır. Bunlardan birinin ifadesiyle:

"Merhum Murat Bey, Umumî Tar ih ders inde hepimizeçok büyük ibret levhaları verir ve bizi dünya inkılaplarınınazametine alıştırırdı ve bu münevver muallimin takrirlerin-de, o zamana kadar gittiğimiz mekteplerde veya evlerimiz-de dinlemeye alıştığımız batıl it ikatlardan, çorak an'aneler-den eser bulunmazdı. Murat Bey Mülkiye Mektebi 'nden ye-tişecek efendileri Türkiye'de uyandığını dilediği yenilik vemedeniyet aşkı ile doldurmak isterdi.

"Abd ur r a h ma n Şe r e f E fe n d i me r h um, bugün in kişa f ın ısaadet le gördüğümüz yükselme hayat ın ın temel ler in i her

5 9 B k z . O s m a n E r g i n , T ü r k i y e Maarif Tarihi ( İ s t a n b u l , 1 9 3 9 - 1 9 4 3 ) , s . 5 0 2 - 5 0 3 ,ve Müce l l i t oğ lu A l i Çan kaya , Mülk iye T ar ih i ve Mülk iye l i le r (A n kara , 1954) , s .33 i le karş ı laş t ı r .

6 0 B k z . A h m e t H a m d i T a n p ı n a r , XlX'uncu A sır Türk Edebiyatı Tarihi (2 . b as . , İ s -t a n b u l , 1 9 5 6 ) , s . 4 6 9 .

50



şakirdin zihninde köklendirecek sağlam tohumlar serper-di . . . Sonra Hekimbaşı Salih Efendi vardı, nebatat dersi ve-rirdi, fakat onun ağzından çıkan sözler en derin felsefe ka-

ideleri idi..."Sa l ih Efendi 'nin Kanl ıca 'daki ya l ıs ının bahçes i Türki -ye'nin ilk nebatat bahçesi idi. O, derse geldiği günler bahçe-s inden getirdiği ç içekler in, yaprakların i lmî yaşayış lar ınıanlatırken bizim batıl i t ikatlarla doldurulmuş olan zihinle-rimizi sanki süpürür ve temizlerdi.

"Bize Maliye dersi veren Mihail Portakal Paşa ile Sakızlı

Ohannes Efendi, Türk olmadıkları halde kendilerini sevdir-mişlerdi.

"Dünya hayatının yalnız iktisat üzerine kurulmuş oldu-ğunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her şeyden ziyademal i teşki la t ve sa 'ydan ç ıkacağını Mülkiye mezunlar ınahep bu hocalar telkin etmişti ." 6 1

Böylece Mülkiye'nin getirdiği yeni dünya görüşünde iki

nokta olduğunu görüyoruz: biri çok geniş anlamında "pozi-tivizm"62 şeklinde isimlendiri lebilecek yeni bir tabiat anla-yışı , diğeri gene yalnız en geniş anlamında "realizm" isminiverebileceğimiz toplumun iktisadi unsurlarını kabul eden,"sa'y"ı (emeği) esas sayan bir toplum anlayışı . Her ne kadarAbdülhamit gibi , dînen muhafazakâr bir insanın padişahlığısırasında bu gibi akımların varlığı insana paradoksal gelirsede daha ilerde göreceğimiz üzere bu iki tema durmaksızınkarşımıza çıkacaktır .

Murat Bey'in tarih dersleri doğrudan doğruya politikayı

6 1 A h m e t İ h s a n , Matbuat Hatıralarım 1888-1923 (1 i s t a n b u l , 1 9 3 0 ) , s . 2 8 - 3 0 . A h -m et Rıza Sul ta n Ham it ' in taht ta bulu nd uğ u i lk ' y ı l larda ki bu i ler lem eler i teyi te t m e kt e di r . Bkz . Ah m e t R ı za , " ^ In s t r u c t i on pu b l i qu e e n Tu r qu i e , " Mechveret,

1 5 O c a k 1 8 9 6 , s . 1 .62 Bu ge l işme Avrupa 19 . yüzyı l f ik ir tar ihinin öze l l ik ler inden bir iydi- Bu ter im

v e 19 . yü zy ı l Ba t ı f i k i r t a r i h i y l e i l g i s i i ç i n b kz . Car l t on Haye s , " N at i on a l i s m , "Encyclopaedia of Social Sciences, X I , 2 4 6 .

51



i lgi lendiren hususlara dokunuyordu. Recaizade'nin telkin-lerinin etkisiyse daha çok dolayl ı bir şeki lde kendini göste-riyordu.

Günüm üzde , Rec a i zade Servet-i F ü n u r ı o k u l u n u n k u r u -cusu ve bu okulun işlemel i Türkçesinin mucidi olarak ha-t ır lanmaktadır .63 Oysaki söz konusu devrede Recaizade'ninedebî türlerin gel iş imi bakımından Avrupa'nın örnek al ın-masının gereğini i leri sürdüğünü unutuyoruz. Bu bakımdanEkrem bir modernleşt ir ic iydi ve teori leri de Mual l im Na-ci 'nin ve Hacı İbrahim isminde bir kişinin şiddetl i hücum-

larına uğramıştı .64

Bu surette şekil lenen edebî tartışmaların siyasî yönü Os-manlı edebiyatının kalıplarını eleştirenlerin modemci olma-ları , hasımlarınmsa geleneksel çerçeveleri korumak istemele-r iydi . O zamanlar art ık muhafazakâr hüviyet ine bürünenCevdet Paşa, örneğin, "radikaHigi dolayısıyla Recaizade'ye

karşı cephe almış ve İbrahim Efendi 'yi desteklemişti .65

Arapedebiyat ve dilinin kalıplarını kullanmanın aleyhinde olanla-rın modernci olduklarını söylemek bunun mütenazırının (si-metriğinin) doğru olduğu -Türkçecilerin siyasî bakımdan l i -beral oldukları- anlamına alınmamalıdır. Dilde sadeliği des-tek l eyen f akat s i yas î bak ım dan m uhaf azakâr o l an A hm etMithat Efendi bunun aksini ispat eder. Asıl sorun, daha da

ilerde göreceğimiz üzere, modernizm ismini verdiğimiz dav-ranışla siyasî bakımdan hürriyetçi olmak arasında genelliklesanılan bağların bulunmayışıdır . Ahmet Mithat Efendi 'ninTürkiye'de verimli vatandaş yaratma çabası da, Avrupa'ya ka-çıp "hürriyet" üzerinde yayınlarda bulunmak da, modernleş-me sürecini gerçekleştirmek için yapılan hareketlerdi. Yüzey-

6 3 A h m e t H am d i T anp ma r , X lX 'umr u A s ı r , s . 46 8 -6 9 .

64 İ s mai l H ab ib (Se v uk ) , Y e ni "Edeb i Y e ni l iğ imiz" ( İ s t anbul . 1940) , s . 84 .

65 A.g .e .

5 2



seİ bir inceleme bunları tamamen ayrı iki davranış olarak de-ğerlendirir.66 Oysaki burada yalnızca yöntem ayrılığı karşı-sında bulunduğumuz noktası, bir öz ayrılığı olmadığı hususumonografimizin belirtmek istediği ana fikirlerden biridir.

D i l s o r u n u n u n 1 8 8 0 ' l e r i n o r t a l a r ı n a d o ğ r u k a z a n d ı ğ ıönem, Abdülhamit re j iminde s iyasî sorunlar ı dolayıs ıylatart ışmayı mümkün kı lan bir zemin sağlanmasından doğu-yor , bu suret le yüzeyde edebî bir tart ışma, gerçekte "es-ki"yle "yeni"nin münakaşası haline geliyordu.

Yukarda söz konusu ettiğimiz Sait Paşa'nın sadareti zama-n ı n d a e ğ i t i m a l a n ı n d a y a p ı l a n y e n i l i k l e r S a d r a z a m ı n

1885'teki azlinden bir iki yıl sonra Padişah tarafından za-rarlı sayılmaya başlandı. Bunun da nedeni Mülkiye'de beli-ren kıpırdamalardı. Padişah'ın tepkisi mekteplerdeki edebi-yat, felsefe ve matematik derslerini din ve fıkıh dersleriyledeğişt irmesi , eği t im kurumlan ve basın üzer inde s ıkı b irdenetim kurması şeklinde6 7 kendini gösterdi. Recaizade'ninve "Mizancı" Murat 'ın işlerine son verildi: Recaizade'nin ye-

rine can düşmanı olan İbrahim Efendi'nin tayin ettirilmesidil sorununun Yıldız'da ne gibi bir açıdan değerlendirildiği-ni göstermektedir.

Padişah'ın Mülkiye üzerine bakışlarını çeken gelişmeyseAli Kemal "hadisesi"ydi.

Al i Ke ma l 1 8 6 7 y ı l ın d a İ s t a n bul 'd a d oğmuşt u . B a ba s ımumcular kethüdası Hacı Ahmet Efendi servetini kendi ba-

6 6 Bu iki hareket n o k t a s ı n ı n a n a l i t i k b a k ı m d a n b e n z e r l i k l e r i b i r k i t a b t n k o n u s u -n u o l u ş t u r m u ş t u r . Bkz. Kar l W D e u t s c h , Na t i o na l i sm and Social Comm unicati-on ( N e w Y o r k , 1 9 5 3 ) .

67 Er gi n, Tıirltijye Maarif Tarihi, s . 5 1 3 ; t e p k i b a s ı n a 1 8 8 8 ' d e i nt i ka l e t t i . Bkz . Ah-met İ hsa n , Ma tbua t , I I , 4 9 . Mül ki ye 'de "Usul - i i da r e der s i nde Avr upa ve Ame-r i ka 'da ki ge l i şmi ş dev l e t l er i n Ka nun- ı Esa s i l er i n i i r de l eme ve b i z i m Ka nun- ıE s a s i m i z l e s e r b e s t ç e k a r ş ı l a ş t ı r a n , h u k u k - u e s a s i y e k ı s m ı n ı n h e m e n h e m e n sı-fıra m ü n c e r " o l d u ğ u n u e s k i b i r ö ğ r e n c i y e n i m e z u n o l a n l a r d a n ö ğ r e n i y o r d u .A . R e ş i t R e y ( H ü s e y i n N a z ı m ) , Gördüklerim - Yaptıklarım 1890-1922 ( İ s t a n b u l ,

1 9 4 9 ) . s . 4 4 - 4 5 .53



şına yapan bir Anadolu köylüsüydü. Ömrüm 6 8 ismiyle yaz-dığı o tobiyograf is inde, Al i Kemal 1886-1887 ders y ı l ındaüçüncü sınıftayken Paris ' i görme isteğinin artık dayanılmazhale geldiğini anlatıyor. Bir gün Ali Kemal Paris'e kaçmıştır.

Paris ' te St . Germain kahvelerinin müdavimleri arasında,Ali Kemal, Yeni Osmanlılardan Kayazade Reşat Bey'in oğluAli Ferruh Bey'e rastladı. Ali Ferruh Bey, Abdülhamit rej i-m ine k arş ı duy duğ u nef re t i P ar i s k ahv eler inde P adişahaleyhine ateşli şiirler yazmak ve bunları gizlice Türkiye'yesokmak suret iyle değerlendiriyordu.

Bir süre sonra genç Mülkiyeli Türkiye'ye dönmüş ve ken-

disinin de açıklayamadığı bir nedenden dolayı dışarıdakimaceraları konusunda sorguya çekilmeden tekrar mektebedevam etmeye başlamıştı . Bu sıralarda, tatil günlerinde ba-basının konağında toplanan ve edebî konular üzerinde tar-t ışmalar yapan bir grup oluşturmayı başardı . Günün birin-de tartışma grubuna katılanlar evin zaptiyeler tarafından sa-rı ldığını gördüler. Öğrenciler tutuklandılar ve sorguya çe-

ki ldi ler . Fakat maksadın yalnızca edebiyat olduğu öğreni-l ince yalnız beş günlük hapis cezasına çarpt ır ı larak beşeralt ın ihsaniyle mekteplerine iade edildiler . Bir süre sonra,Al i Kem al ' in Ab dülhal im M em duh i sm inde b i r ark adaş ıkendisine gelerek yeni bir cemiyet in oluşturulduğunu, fa-k at b u cem iy et in m ak sadı n ı n " ço cuk ça" değ i l " c iddi " v e"gizl i" olduğunu açıkladı .69 Memduh'a göre bu cemiyet ön-ce yayma gir işecek , daha sonra " icraat "a geçecekt i . Mem-duh ve Kemal cemiyete üye toplamaya çal ış ır larken bir ih-bar sonucunda yakalandılar .

6 8 A l i K e m a l , " Ö m r ü m " ( 1 9 2 0 y ı lı n d a Peyam-ı S a b a h g a z e t e s i n d e ç ı k a n h a t ı r a t ı ) .T e f r i k a i s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i E d e b i y a t F a k ü l t e s i T ü r k o l o j i E n s t i t ü s ü ' n ü n b i rt e z i o l a r a k ç ı k m ı ş t ı r . B k z . B e r n a K a z a k , "Ömrüm", Ali Kemal'in Hatıratı( 1 9 5 4 ) . A l i K e m a l h a k k ı n d a v e r i l e n b i y o g r a f i k b i l g i l e r b u e s e r d e n a l ı n m ı ş t ı r .

6 9 A.g.e., s. 1 1 9 .

5 4



Ali Kemal bu cemiyetin i tt ihat ve Terakki Cemiyeti 'yle i l -gisi olup olmadığım anlatmıyor. Ancak, her ikisinin İ t t ihatve Terakki 'n in kuruluşundan sekiz ay önce yakalanmalar ın-

dan bunu n başka b i r örgüt o lduğ unu anl ıyoruz.Al i Kemal ve Memduh hapiste dokuz ay geçirdikten son-

ra serbest bırakıldılar. Ali Kemal Haleb'e ve Memduh da İz-m i r ' e birer memuriyetle atandılar .

Ali Kemal daha sonra Avrupa'ya geçmiş, Memduh ise İz-mir'de Tevfik Nevzat' ın yeniden örgütlediği muhalefet gru-buna katılarak ikinci kez tutuklanmıştı . Bu defa Nevzat ha-piste ölecekti , Memduh'sa kaçmayı başardı ve Osmanlı gaze-tesinin başyazarl ığım yaparken 1905' te Folkestone'da öldü.70

Ali Kemal sonralar ı j ö n Tü rkler le s ık ı i li şki ler ku rm aklaberaber, zaman zaman Padişah'a karşı gösterdiği eğil im do-layıs ıyla , h içbi r zam an j ö n Tü rkler in g üvenini kazana m aya-caktı . Bütün bunlara ragmen, j ö n Tü rkler le tem asım ko ru-

yabi lmiş olmasını hürriyetç i hareketin başında oynadığı ro-le bağlamak gerekir.71

Mülkiye'deki akımlar bu yönde gel iş irken daha önce di lkonusunda gördüğüm üz g i b i , m em l eket i uğraş t ı ran baz ıdavalar da aydınlar üzerinde bir etki bırakıyordu. Bu dava-ları izleyebi lmek iç in zamanın basınına bakmamız gerekir .

1880lerde İs tanbul 'da Basm ve Etki leri

Padişah 'm 1888 'de b izzat basma müdahale e tmesinden ön-ce, basında oldukça i lginç tart ışmaların yapıldığını görüyo-ruz. Bu bakımdan, bütün s iyasî muhafazakârl ığ ına rağmen,

70 B k z . Kur an , Miü i Mücad e le , s . 32 - î . Türk Meşhurları, s . 9 , 1905 t ar ih in i ve r i -y o r . A b d ü l h a l i m M e m d u h i ç i n b k z . Z i y a S o m a r , Yakın Çağların F ik i r ve Edebi-ya t Tarihinde İzmir, I ( İ zmir , 1944) , s . 29 no t 1 .

71 M ur at Be y, A l i Ke m al ' i i lk hür r iy e t ç i mü ca hi t s ay ı y o r d u . Me hm e t M ur at , M û-cahede-i Milliye ( i s t a n b u l , 1 3 2 4 ) , s . 1 6 4 .

55



Ahmet Mithat Efendi 'nin Tercüman-ı AhvaPinin başta geldi-ği şüphesizdir.72

Tıpkı Mülkiye 'deki hocalar ın öğrenci ler in in bakış lar ın ı"hayatın gerçekler i" üzerine çektikler i gibi , Tercüman-ı Ah-val de aynı işlevi toplum için yerine getiriyordu. Bunu layı-kıyla takdir edebilmek için, önce Ahmet Mithat Efendi 'nin"sa 'y" konusundaki görüşler ini hat ır lamak gerekir . AhmetMithat Efendi 'n in Türkiye 'de i lk popüler ikt isat k i tabınıyazması bir rastlantı değildi.73 Ona göre, iktisadi hayat, ça-l ışma, emekle değer yaratma modernleşmenin ta kendisiy-di . Önceler i , Yeni Osmanlı çevreler ine yakm olduğu sıralar-

da bile Türkiye 'nin i ler lemesinin ancak çalışkan ve verimlibir Osmanlı "Homo Oeconomicus" yaratmak suret iyle sağ-lanabi leceğine inanıyordu. Bat ı 'nm hummalı zenginleşmefaaliyet inin Osmanlı İmparatorlugu'na aktarı lmış şekli olanbu "Sevda-yı Sa 'y ü Amel" Ahmet Mithat Efendi 'nin Tercü-man'dan damadı Muall im Naci 'yi kovmasıyla sonuçlanmış-tı. 74 Muallim Naci şiirlerine aşk ve şarap gibi iktisadi geliş-

meyle i l işkisi olmayan, "uyuşturucu" kavramlar sokuyordu.Mill i ener j i ler in bu uğurda heba olması Ahmet Mithat Efen-

7 2 A h m e t M i l h a t E f e n d i ' y e k a r ş ı y ö n e l t i l e n h ü c u m l a r a r a s m d a M i t h a t P a ş a ' n ı nt u t u k l a n m a s ı s ı r a s ı n d a o n u n d a P a ş a ' y a y ü k l e n m i ş o l m a s ı b a ş t a g e l i y o r d u .B kz . İ sm ai l Hakkı U zun çarş ı l ı , Mi t î ıa t ve Rûşt ı î Paşa lar ın Tevkiflerine Dair Vesi-k a l a r ( A n k a r a , 1 9 4 6 ) , s . 4 4 - 4 7 . B i r d i ğ e r e l e ş t i r i Ü s s - i İ n k ı i a p ' ı n d a H ü r r i y e ta l e y h t a r l ı ğ ı y a p m a m a k l a b e r a b e r P a d i ş a h ' ı n i c r a a t ı n ı O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u -ğum un b e kas ı i ç in e lze m göst e rm e s i ve Me cl i s i Pad işah ' ın b i r lu t fu o larak d e -

ğe r le n d irm e s iyd i . Ü ss - i ln k ı lap ' t a b as ın h ürr iye t in i öve n b ölüm le r b i le vard ı .B k z . A h m e t M i t h a t , Ü s s - i İ n k ı l a p , I I , 1 6 0 - 1 6 2 .

7 3 A h m e t M i t h a t , E k o n o m i P o l it ik ( i s t a n b u l , 1 2 9 6 ) .

7 4 B u o l a y v e s i y a s î d ü ş ü n c e b a k ı m ı n d a n a n l a m ı i ç i n b k z . Ş e r i f M a r d i n , " T h em i n d o f t h e T u r k i s h r e f o r m e r 1 7 0 0 - 1 9 0 0 , " The Western Humanities Reyiew X I V( 1 9 6 0 ) , s . 4 3 3 , A h m e t M i t h a t ' ı n d e v r i n d e k i e t k i l e r i ç i n b k z . A l i K e m a l " Ö m -r ü m , " s . 7 5 ; Ahmet Mithat'ı Anıyoruz ( Y a y ı n c ı s ı : H a k k ı T a r ı k U s , i s t a n b u l ,1 9 4 5 ) i s i m l i s e m p o z y u m d a M i t h a t E f e n d i h a k k ı n d a f i k i r y ü r ü t e n a y d ı n l a r ı nb ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u M i t h a t E f e n d i ' n i n k e n d i l e r i ü z e r i n d e k i e t k i s i n d e n s ö z e d i -y o r l a r . G e n e b k z . A h m e t İ h s a n , M a t b u a t Hatıralarım, s . 3 1 , 3 2 , 3 6 - 4 0 .

56



di 'y i k ızdırmışt ı . Görüldüğü üzere , Ahmet Mithat Efen-di'nin tutumu, derin anlamında, modernleşmeyi sağlayacake n e r j i l e r i belirli kanallara sokm ak la i lgiliydi. J ö n Tü rkle r de

hürriyet aşkını mill i bir i lerlemeyi sağlamaya yöneltt iklerid e r e c e d e , Ahmet Mithat Efendi'nin Padişah'ın tarafını tut-ma polit ikası ancak bu yönden bir anlam kazanır. Bu taraftutmanın derin nedeni Ahmet Mithat Efendi'nin yalnız Pa-dişah' ın bir leşt ir ic i s imgesinin Osmanlı lmparatorluğu'nutehlikeli anlarda ayakta tutabileceğine inanmasıydı. AncakPadişah'ın gölgesinde çalışan vatandaş, enerj i lerini gerçek-

ten yararlı olan iktisaden verimli işlere verebilirdi. AhmetMithat Efendi'nin Üss-i İnkılap'ta savunmasını yaptığı Os-manl ı l ık i lkes ini de bu dünya görüşüne bağlamak müm-kündür. Ahmet Mithat Efendi'nin kendi i leri sürdüğü fikir-l e r i n e d e n s e ç t i ğ i n e g e l i n c e b u n d a k e n d i s i n i n " s a ' y üamel"le yükselebilmiş olması kuşkusuz önemli bir yer tut-muştur. Gerçekten de Ahmet Mithat Efendi çalışarak ken-dini refaha ulaştırabilmişti. Öte yandan aynı sa'y değerlen-dirme olanaklarına sahip olmayan Harbiye öğrencileri içinilerleme, bir hesap defteri tutma sorunu değil bir çağrı, birmaneviyat ve bir "hürriyet" sorunuydu.7 5

Ahmet Mithat Efendi'nin fikirlerindeki i lericil iğin ikincibir yönü "sokaktaki adam"la i lgi lenmesi , üçüncü bir yanı

da Avrupa'da tart ış ı lan "materyal izm" sorununu Osmanlıkamuoyuna intikal ett irmesiydi. Ahmet Mithat, Tanpınar'mizah ettiği gibi:

"Bir taraftan yeni öğrendiği Avrupa ilmi ve felsefe tarihiile dinî akidelerinin arasındaki o rahat, buhransız sallanışıve pozitivist felsefenin, Lamarkizmin verileriyle îslâmı esas-ları birleştirmeye çalışması, hatta Kur'an'da, Hadis'te onlara

dayanak araması öbür taraftan 'teavün ve tenasur', 'fakr ü

75 Ye n i O s m an l ı l a r ı n f i k i r l e r i n i n b i r " m i l l i s e f e r b e r l i k " n i t e l i ğ i n i t aş ı yan yön l e r ii ç i n b kz . Mar di n , The Ge n e s i s , s . 243 , 324 .

57



gana' gibi büyük, bazı cümlelerin cesaret iyle şaşırt ıc ı maka-lelerinde tutar göründüğü zümre ve s ınıf telâkkisi , —namus-lu fakir tabiri bütün bir beyanname olabil ir- muharrirleri-mizin hangi ufukları yokladığını gösterir."7 6

Romanlar ında soyu t bir "mil lete" değil yaşayışını bet imle-diği somu t bir "halk"a yer verdiği derecede, Ahmet MithatEfendi, önce edebî çevrelerde oluşmuş olan halkçı l ık akı-mının da i lk kurucularından sayı labil ir .

Beşir Fuat

Yukarda tarif edilen Mithat Efendi 1876'dan önceki MithatEfendi 'ydi .77 Fakat 1880' lerde bi le , yazar, bu özell ikleriyleortaya çıkıyordu. Tercüman'da Avrupa'nın bilimsel gelişme-lerini anlatan makaleler , felsef i akımların -onları çürütmekiç in o lsa da- tahl i l ini yapan incelemeler ç ıkmaya devamediyordu. Bu it ibarla Mithat Efendi'nin, fikirlerini yaymakiçin bir platform temin ett iği Beşir Fuat ' ı da hatırlamak ge-

rekir . Ali Kemal 'e göre 1880' lerin entelektüel havasını ençok etki leyen insanlar Ahmet Mithat Efendi i le Beşir Fuato lm uşt u .

"Beş ir Fuat k imdi? Nereden gel iyordu? Ne emel takipediyordu? Pek bi l inmiyordu. Fakat Fransızcayı , Almancayı ,tngilizceyi âlâ biliyordu, çünkü saha-i matbuata atı l ır at ı l-maz bu lisanlardan birer bedreka-i sarf-ı nahv yazdı, Tercü-

76 T a n p ı n a r , X l X 'uncu A s ı r , s . 4 3 7 - 4 3 8 .

7 7 A h m e t M i t h a t E f e n d i Y e ni O s m a n l ı l a r l a b e r a b e r 1 8 7 3 y ıl ı n d a s ü r g ü n e g ö n d e -r i ld iğ i zam an lar b i le b un d a b ir yan l ı ş l ık o ld uğun u, ka le m i i le h ayat ın ı kazan -m a k t a n b a ş k a b i r ş e y i s t e m e d i ğ i n i s ö y l ü y o r d u . B k z . B e r e k e t z a d e İ s m a i l H a k k ı ,Yad-1 Mazi ( İ s t a n b u l , 1 3 3 2 ) , s . 7 0 - 8 0 . A h m e t M i t h a t a r k a d a ş l a r ı n d a n ö n c ek u r t a r ı l m ı ş t ı : M a h m u t N e d i m P a ş a k e n d i s i n e f i k i r â l e m i n d e M ü s l ü m a n l ı ğ ı nH ı r i s t i y a n p r o p a g a n d a s ı n a k a r ş ı s a v u n m a s ı n ı s a ğ l a y a c a k e s e r l e r y a z m a g ö r e v i -n i ve rm iş t i . Kun t ay , Namık Kemal, I I ( 1 ) , 4 1 8 , 4 2 1 . F a k a t A . M i t h a t ' a d i n d e r s iv e r e n M u s a K â z ı m E f e n d i ' n i n h a t ı r a t ı n d a n A h m e t M i ı h a t ' i n t a m a m e n " s e p t i k "o l d u ğ u n u a n l ı y o r u z . B k z . E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, s . 1 0 2 - 1 0 4 .

58



manda ise ulûma, felsefeye, filozoflara dair neşriyata koyul-du ve bir yandan Volter' i , bir yandan Schopenhauer'i Türk-lere tanıtmaya çalıştı ." 7 0

Beşir Fuat ' ın aydınlarda bıraktığı iz daha çok Fransız "na-tûra l izm"ini Türkiye 'de tanı tması ve savunması şekl indebelir iyordu. Bu savunmasının arkasında "kuvvet ve mad-d e c i n d ü n y a n ı n i k i a n a d e v i t k e n i o l d u ğ u ş e k l i n d e b i rinanç yatıyordu. Bu bakımdan görüşlerini o zamanlar çeşit-l i sosyal bilimlerde etkisi görülen Fransız f izyoloji bilginiClaude Bernard'm fikirlerine benzetenler olmuştur.79 Fakat

Beşir Fuat hakkında "pozi t ivizm" i fadesini kul landığımızzaman onun "pozi t ivizm"inin Comte 'dan es inleni lmiş birgörüşten çok, bu kelimenin 19. yüzyılın ortasından it ibarendaha genel ve popülerleşt ir i lmiş anlamında, "maddi vakı-a lara ehemmiyet verme" şekl inde anlaş ı lması gerekt iğ inihatırlamalıyız. Bu anlamında "pozitivizm" 19. yüzyılın so-

nunda Avrupa'da bütün düşünce alanlarına nüfuz etmişti .8 0

Her şeye rağmen, ele aldığımız f ikir akımlarında bu "maddivakıalara ehemmiyet verme"ye sık sık rastladığımız için budünya görüşünü anlatmak için biz de bu kelimeyi kullana-cağız. Dünyanın maddi yapısını göz önünde tutmanın Batıakımı iç inde bulunmamış memleketlerin aydınları arasındader in tepk i ler ve m em nu niy ets iz l ik ler y a ra ta c a ğ ın ı Ru s-

ya'da 1860'larda durumu inceleyen Turgenyev'in Babalar ve

78 A l i K e m a l , " O m r u m " , s . 7 5 ,

79 B e ş i r F uat 'ı bu aç ı d an d e ğ e r le nd ir e n b i r inc e le m e i ç in bk z . G üzin D ino , Tanzi-mattan 5 o n ta Edebiyatta Gerçekçiliğe Doğru: B i r i n c i K ı s ı m ( A n k a r a , 1 9 5 4 ) . s .3 6 , 4 3 - 5 1 .

80 "Po zi t iv izm" in bu " s u land ı r ı lmı ş " an lamı i ç in bk z , S t uar t H ug he s , C o ns c io us -

ness and Society: The Reorientation oj European Political Thought 1890-1930,N e w Y o r k , 1958 , s . 37 -40 ; C ar l t o n J . H ay e s , A Generation of Materialism 1871-1900 ( N e w Y o r k , İ 9 4 1 ) ; 1 1 8 - 1 2 2 ; j e a n T o u c h a r d et . a î ., H i s to i re des Idees Poli -t iq ue s , V o l . I I , (Par i s , 1959) ; s . 685-690 ; j . P May e r , Po l i t i ca l Thought in F r ance

from the Revolution to the TTi ird Republic (rev. ed . , London, 1949) , s . 74-83.

59



Oğullafı haber vermişt i . Beşir Fuat Türkiye 'de aynı akımmdoğuşunu temsi l ve b ir f ikr î bunal ım sonucunda kırk ya-şında intihar ediyordu. Düşüncesinin, o sıralara oranla, Batı

d üşün ce s in i n e ka d a r ya kın d a n iz le d iğ in i a n la t ma k i ç inokuyucularına Zola'nm görüşlerini izah ettiği parçayı ver-mek yeter l idir :

"Zola 'nm nazariyesi şudur: (Hayattan başka el imizde birnumune yoktur . Çünkü hayatımızın haricinde bir şey idrakedemeyiz, binaberin hayatı tagayyur etmekte sevk-i hatayamahal bırakmak olacağından bu yolda vücuda get ir i len eserfena olur.)

"Şurasını da ilave edelim ki tabayî ve emzice muhalif ol-duğ und an her m uh arririn tarif ve tavsif edeceğ i eşya kuvv e -i akliyesinin hilkatma nazaran bu ihtilâftan müteessir olur,Zola mesleğini ' tabiatı bir mizaç arkasında görmekten iba-rettir ' diye tarif eylemiştir.

"Şu verdiğimiz izahata nazaran bir muharririn vazifesi fo-toğrafçılıktan ibaret kalıyorsa ya yalnız müşahede ile iktifa

etmeyip müşahedatı tecrübe i le mezcederek muharrir in ka-rihasına vâsi bir meydan bırakıyor.

"Zola bu hususta ilm-i vezaifü'l-âzâyı ihya eden, ClaudeB e r n a r 'm T ıp T e cr übe T a h s i l in e [Me t h a l ] ( I n t r o d u c t i o n al'Etude de la M edecine Experimental) nam eserinde vazeyle-digi kavaid-i esasiyeyi edebiyata tatbik ile ekser mahallerdeyalnız (tabib) tâbirini hikâyenüvis lafzına tahvil eylemekle

iktifa etmiştir . . . Vukuatı idare hususunda iki şeye ziyadesiy-le it ina olunmak icap eder ki biri istidad-ı Fıtrî (Influencehereditaire) diğeri de yaşanılan zemin tesiri (Influence desmilieux) 'dir ." s 1

8 1 B e ş i r F u a t , Hugo ( I s t a n b u l , 1 3 0 2 ) , D i n o , Tanzimattan s o n r a , s . 4 5 - 4 6 ' d a n . D e v -r i n e d e b i y a t ı n d a b e n z e r g e l i ş m e l e r i ç i n b k z . G ü z i n D i n o , " N a b i z a d e N a z ı m ' m' K a r a b i b i k ' i s i m l i H i k â y e s i Ü z e r i n e B i r D e n e m e , " Ankara Üniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi X I I ( 1 9 5 4 ) , s . 1 5 3 - 1 5 8 .

60



İ lerde ele alacağımız siyasî düşünürlerin fikirlerinde buiki ana unsurun hayli önemli bir yer tuttuğunu göreceğiz.

Beşir Fuat ' ın askeri mektep mezunu olması bir rastlantı

sonucu değildi. 19. yüzyılın başında bile tıbbiyeyi ziyaretegiden bir İngiliz gezgini öğrencilerin arasmda "maddecili-ğin" fazla ilerlediğinden şikâyet ediyordu.82 Bu itibarla Dr.Abdullah Cevdet gibi Osmanlı İtt ihat ve Terakki Cemiye-ti 'nin kurucularından bazılarının bir tür biyolojik materya-lizmi savunmuş olmalarını tabii görmek gerekir. Osmanlı İt-tihat ve Terakki Cemiyeti 'nin kurucularının hepsinin haya-

tında biyolojik bilimler, anatomi ve fizyoloji birinci derecedebir yer tutuyordu. Hepsine "hayat" ve "sıhhat" dinî izahlarladeğil biyolojik dengenin sonucu olarak anlatı l ıyordu. BehçetEfendi'nin botanik dersleri Mülkiye öğrencileri arasında bo-şinanları "si l ip süpürüyor"duysa Tıbbiye-i Şahane öğrencile-rinin okudukları patoloji kitapları herhalde üzerlerinde da-

ha da derin etkiler yaratabiliyordu. İçinde bulundukları top-lumun manevi köklerinden kopma, biyolojik dünya görüşü-ne sahip olma Askeri Tıbbiye'deki hareketin Mülkiye'deki-nin aksine, " ihti lalci" bir niteliği nasıl kazanabildiğini birdereceye kadar izah eder. İzah edemediği bir husus İttihat veTerakki Cemiyeti 'ni kuranları harekete getiren güdünün neolduğudur, i lerde inceleyeceğimiz sosyal unsurların yanın-

da, bu güdünün askeri mekteplerde çok önemli bir yeri olanvatanperverlik hissi olduğu muhakkaktır.

Şevket Süreyya Aydemir, bizim sözünü ett iğimiz devre-den az sonraki bir devreye ait çocukluk hatıralarında bizzataskerlik mesleğinin dünya görüşünü askeri mektep sırala-rmdayken "vatan müdafaası" kavram ve görüşüne nasıl yö-nelttiğini anlatmıştır.03 Bu görüş Yeni Osmanlı lar zamanına,

8 2 B k z . M a r d i n , The Genesis, s . 2 1 3 .

83 Ş e v ke t S ü r e yya Ayde m i r , S u yu Arayan Adam ( İ s t a n b u l , 1 9 6 1 ) , s . 4 .

61



hatta daha eskiye, "gaza" ideolojisinin bıraktığı izlere kadargidiyordu. Yeni Osmanlı lar bil inçli olarak bütün aydınlarabir ^vatan" ideolojisi aşılamaya çalışmışlar ve Süleyman Pa-şa 'nm yardımlarıyla askeri mekteplerde bunu bir dereceye

ka d a r ba şa r mış la r d ı . Sü le yma n Pa şa a ske r î me kt e p le r inprogramım düzenlediği s ırada özell ikle bu unsura dikkatetmişti . En eski Türklerin tarih içindeki yerlerini inceleyenTarih-i Alem bu amaçla yazılmıştı .34

Tıbbiye-i Şahane öğrenciler inin Namık Kemal ' in eserler i-ni tekrar okumaları ,35 İ t t ihat ve Terakki Cemiyeti kurucusuİ b r a h i m T e m o ' n u n C e m i y e t i k u r m a k t a Etnik i Eterya' d an

esinlenmiş olduğunu söylemesini ,85 İttihat ve Terakki dahabir öğrenci örgütü olduğu sırada ayakta durmasına yardımeden öğretmen subayların eskiden beri vatanperverlikler iy-le tanınmış kimselerden olmalarını ,87 jön Türkler in Avrupayayınlar ındaki ana temalardan bir inin "vatanın elden git -mesi" olmasını ve bu tema'ya eserlerinde Anayasa tahlille-rinden daha fazla yer verilmiş olmasını bu çerçeve içinde

değerlendirmek gerekir. Bu davranış askeri öğrenciler ara-s ı n d a " v a t a n p e r v e r l i k " d u y g u s u n u n b ü t ü n h a r e k e t l e r i n eegemen olan bir amaç olarak yer leşmiş olduğunu göster -mektedir .

Askeri okul öğrencilerinin zaafı, vatan konusundaki heye-canlarının p ek fazla bilgiyle -ö ze llik le sosyal kon ular hak kın-da bilgi- desteklenmemiş olmasıydı . Bunda, Abdülhamit ' inbaştan beri güttüğü, askerleri mümkün olduğu kadar Avrupafikriyatıyla temas ettirmeme politikasının meyvelerini gör-

8 4 S ü l e y m a n P a ş a ' m n T ü r k ç ü l ü ğ ü i ç i n b a k : i s m a i l H a b i b , Y e n i " Ed e b î Yenili|i-miz", s . 3 1 6 - 3 1 7 . " V a t a n " i d e o l o j i s i n i y e r l e ş t i r m e s i i ç i n Süleyman Paşa Muha-kemesi ( Y a y ı n l a y a n ı S ü l e y m a n P a ş a z a d e S a m i , İ s t a n b u l , 1 3 2 7 - 1 3 2 8 ) , s . 2 5 v d .

8 5 S ü h e y l Ü n v e r , " D o k t o r İ b r a h im T e m o " , Türk Tıp Tar i î ı t Arşivi , I (1935) , s . 74 .

86 A.g.e .

8 7 E t h e m R u h i B a l k a n , H a t ı ra l a r : C a n lı T a r i h le r ( i s t a n b u l , 1 9 4 7 ) , s . 7 4 ,

62



mek mümkündür.88 Avrupa fikrî akımlarını89 he me n he me ntek başına Tıbbiye-i Şahane'ye sokan Hüseyinzade Ali Bey'egöre, 1889 tarihinde Petersburg Üniversitesi 'nin Fen Fakülte-

sini bitirerek Tıbbiye-i Şahane'ye yazıldığı zaman, öğrencile-rin Avrupa fikriyatı hakkındaki bilgileri Petit Larousse'da veLecture kitaplarında yazılanlara inhisar ediyordu.* Bu bakım-dan diyebiliriz ki Mülkiye'de ortaya çıkan entelektüel akımlarTıbbiye'dekilere oranla çok daha yüksek bir entelektüel plan-da başlamıştı. Asıl i lgi çekici olan nokta bu yüksek entelektü-el niteliklere rağmen, harekete geçmekte askerlerin daha ka-

rarlı, daha cesur ve daha atak davranmış olmalarıdır.Mülkiye'den çıkan fikir akımlarının tereddütlü gelişmesi-

ni göstermeye yarayacak en göz açıcı örnekleri ServetA Fü-nûn dergisinin çevresinde toplananların siyasî faaliyetlerin-de bulabiliriz.

Recaizade Ekrem, Mülkiye 'deki hocal ığ ını kaybett ik tenbirkaç yı l sonra, gene Mülkiye 'deki yetenekl i e lemanların

çekirdeğini oluşturduğu bir dergiyi canlandırmıştı . Servet-iFürıûn i smindeki bu dergi , esk i Mülkiye öğrenci ler indenAhmet İhsan taraf ından ç ıkar ı l ıyordu. Üzer inde durulmasıgereken nokta , b i rçok genç aydının hayat lar ını "hürr iyet"u ğ r u na te h l i k e y e a t t ık l a r ı b i r s ı r a d a bu d e r g i n i n " s a na ti ç i n s a na t " ı g e r çe k l e ş t i r me y e ça l ı ş mış o l ma s ıd ı r .9 0 Siyasî

8 8 Ab d ü l h am i t ' i n as ke r l e r i zay ı f t u t m a pol i t i kas ı h a kk ı n d a b kz . n ot 1 07 v d .

8 9 T ü r k Yılı 1 9 2 8 ( i s t a n b u l , 1 9 2 8 ) , s . 4 1 2 . H ü s e y i n z a d e A l i B e y ' in J ö n T ü r k l e rar as ı n daki f e v ka l ade pr e s t i j i ke n di l e r i n i b u ş e k i l de aydı n l a t t ı ğ ı n dan i l e r i ge l i -y o r d u . B k z . A b d u l l a h C e v d e t , " H e k i m - i E d i p A l i B e y H ü s e y i n z a d e , " İçtihat,O c a k 1 9 0 7 , s . 2 9 4 - 2 9 6 . H ü s e y i n z a d e a y n ı z a m a n d a " k ü l t ü r e l " P a n - T u r a n i z m ' ii l k yayan l ar dan dı r . Bkz . Türk Yılı 1928, s . 4 1 2 - 4 1 3 .

(*) Türk yı l ı , s . 415 .

90 Servet - i Fünûn iç in bkz. Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım, s . 57 vd. ; İsmai l

Habib , Yeni "Edebi Yeniliğimiz," s . 4 1 0 - 4 1 4 ; S e r v e t - l F ü n û n c u l a r m e n c e s u r uol an F i kr e t b i l e s i yas î t u t u m u n a t am b i r aç ı k l ı k v e r m e m i ş t i . An c ak d i n b ak ı -m ı n dan ge r i c i s ay ı l ac ak ak ı m l ar a kar ş ı koym as ı ön e m l i b i r h i zm e t s ay ı l m ı ş t ı r .Bkz . S ab i h a S e r t e l : Tevfık Fikret İdeolojisi ve Felsefesi ( İ s t a n b u l , 1 9 4 6 ) , Passsim.

63



b a k ı m d a n g i r i ş t i ğ i e n c e s a r e t l i h a r e k e t b a z ı ü y e l e r i n i n1900 yıl ında İngil iz sefaretine yaptıkları bir z iyarett i . Buziyaret İngil tere'ye Boer ' tere karşı girişt iği savaşta başarı

di lekleri sunmak için yapılmıştı . İngil iz lere karşı güttüğüs i y a s e t e g ö r e A b d ü l h a m i t ' i n b u h a r e k e t i b i r a y a k l a n m aolarak değerlendireceği bel l iydi . Bu bakımdan giriş im ce-sura n eyd i . Fa ka t h a reket in n i te l iğ i m ücessem b i r ga f ta nibaret t i . İngi l iz ler in bu aydınlar aras ında "parlamentonunanası" olarak hatırlanması bu devletin tenkil s iyaseti iz le-diği bir zamanda İngil iz sefaretine tebrike gitmelerini ge-

rekt i rmezdi .9 1

Servet-i Fünûn'cuların İngil tere sefaretini z iyaretlerindenaz sonra Şair Hüseyin Siret , İsmail Safa , ulemadan Ubey-dul lah Efendi imparator luğun çeş i t l i köşeler ine sürülmüş-lerdi . Her ne kadar Servet-i Fünûrı'un 1 9 0 1 ' d e ka p a n m a s ısiyasî nedenlere dayanıyorduysa da asl ında bu, bir yanıl -manın eseriydi ve gerçekte siyasî bir yönü olmayan bir ya-

z ı sansür taraf ından yanl ış yorumlanarak kapatma karar ıveri lmişti .92

Servet-i Fünûn'un s u y a s a b u n a d o k u n m a y a n p o l i t i k a s ıAhmet Mithat Efendi gibi muhafazakâr fakat halkçı kimse-ler in hâlâ okuyucu bulmalar ıyla sonuçlanıyordu. Hiç o l -mazsa Ahmet Mithat Efendi 'nin halkçıl ığı hayati bir akışadokunuyordu. Ahmet Rasim de halkın hayatını ayrıntı larıy-

la anlatarak ve halkın isteklerini kendine rehber ederek ye-ni bir halkçı edebiyatın temellerini sağlamlaştırıyordu.Halkçıl ık bir "kendi iç ine dönüş"ü tasvir ett iği derecede

Türkçülük de aynı akınım başka yönünü oluşturuyordu.

9 1 A h m e t İ h s a n , M a t b u a t Hatıralarım, s . 1 0 5 - 1 0 9 .9 2 A.g.e., s. 1 0 9 .

64



İlk Türkçülük Hareketleri

Jön Türkler zamanında başlangıcı görülen Türkçülük hare-

keti93 1880'lerde lengüistik (di lbi l im) Türkçülük halini al-mış, Şemsettin Sami'nin eserlerinde bir l isaniyat (di lbi l im)sorunu olmuştu. 1893 tarihinde İkdam gazetesinin "Türkgazetesidir" başlığıyla çıkması Türkçülüğün kültürel bir ha-reket o larak ge l i şeceğ inin i şare t iydi . İkdam k a d r o s u n d aTürkçülüğe kültürel açıdan bakan Necip Asım, Veled Çele-bi ve Emrullah Efendi gibi yazarları topluyordu. Bu kimse-

ler de Türklerin ana kültürel nitel iklerinin neler olduğunutespit etmeye çalışıyorlardı. İkdam da siyasî bakımdan mu-hafazakâr bir gazeteydi, fakat gene "milliyet" fikrinin son-radan, Türkiye 'deki önemini göz önünde tutarsak bir ön-derlik görevi gördüğü açıktı. Gene bu noktada da, "siyasîmuhafazakârl ık" bazen çok daha "i lerici" bir unsurla birle-şebiliyordu.

Genel olarak, Türk basınının 1880' lerde siyasî bakımdanmuhafazakâr olması ve bu itibarla siyasî tahlil lere girişme-mesi , Murat Bey'in, 1886'da Mizan'ı çıkardığı sırada, birkaçcüretkâr tahli l le siyasî şöhret sahibi olmasını mümkün kıl -mıştı .94 Mizan'ın sayı lar ını bugün okuduğumuz zaman ga-zetenin yarattığı sansasyonu anlamak zordur, fakat sorunuAbdülhamit devrinin basını yönünden ele almamız gerekir.

Basında siyasî konuların ele al ınmayışının bir ikinci sonucuda s iyasî teori ler in derinl iğinin kavranamamış olmasıdır .Örneğin, askerî okul öğrencileri Avrupa'ya kaçmakla eldeettikleri siyasî eleştiri imkânının kendil iğinden ortaya birsiyasî teori çıkaracağı kanısına varmışlardı. Zamanla böylebir serbestliğin kendi başına teori üretici olmadığını anladı-

9 3 B k z . Türk Yılı 1928 , s . 4 0 2 v d .

9 4 M i jcm'da ki yaz ı lar ın tahl i li i ç in bkz , bö lüm I I I , no t 75 vd.

65



l ar ve s iyas î sorunlar ın dibinde yatan kül türe l konularaönem vermeye mecbur kaldı lar .

Başkent Dışındaki Merkezlerin GelişmesiJön Türk hareket inin Osmanl ı İmparatorluğu s ınır lar ı i ç in-de verdiği i lk meyvenin "Erzurum İsyanı"9 5 şeklinde bel ir-mesinin Abdülhamit devri Türkiyesi 'yle yakın bir bağlantısıvardır, o da taşranın bu devirde yeni bir uyanıklığa kavuş-masıdır. Gene, Ziya Gökalp'm İtt ihat ve Terakki 'ye üyeliğidolayısıyla bir süre hapiste bulundurulduktan sonra ente-

lektüel faal iyetini Diyarbakır 'da devam ettirmiş olması aynıg e l i ş m e ni n b i r s o nu c u y du .9 6 Nihayet , Hizmet gibi l iberaleğil imli bir gazetenin Osmanlı İmparatorluğu sınırları için-de kendil iğinden bitmesi , entelektüel hayatın artık payitah-tın dışında dal-budak salmaya başladığının bir işaretiydi .Bu y a y ıl m a y la , J ö n T ü r k ha re k e t in i n ö n e m l i ha b e r l e ş m eağının İstanbul 'dan taşraya yayı lmasıyla , taşra taşral ığmıkaybetmeye başl ıyordu.

Payitahta benzeme çabasının en i leri gelen temsilci lerin-den üçü Manastır, Kosova ve Selanik vilayetleriydi. Bu ha-reketi sağlayan unsurların en önemlileri arasında Sait Pa-şa'nın eğitim reformlarım saymak gerekir. Said Paşa çeşit l iv i layet merkezler inde idadi ler kurmak sure t iy le taşranınp a y i t a ht a y ö ne l m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı .9 7 Ö t e y a nda n M ü l k i y emezunlarının yönetim hizmetlerine girmeleriyle payi taht-tan taşraya ters yönde bir akım başlamıştı . Abdülhamit ' in

9 5 " E r z u r u m İ s y a n ı " i ç in b k z . N a z ı m Ö r en , " İk i H a t ip t en B i r i " , D ü n y a , 5 .5 .1 9 5 2 .Burada ver i len b i lg i ler isyanın sanı ld ığ ı g ib i Sabahat t in Bey ' in gönderdiği Hü-seyin Tosun taraf ından ç ıkar ı lmadığın ı tey i t ediyor . Bu ik inc i görüş iç in bkz .Bay ur , Türk lnhrfabı Tarifl i , I I , 4 , s . 81. Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, s. 7 4 9 .

9 6 B k z . E n v e r B e h n a n Ş ap o l y o , Ziya Gökalp: ittihat ve Terakki ve M eşrutiyet Tarihi

( İ s t a n b u l , 1 9 4 3 ) , s . 4 1 .9 7 A h m e t E m i n Y a l m a n , Turkey in (he World War ( N e w H a v e n , 1 9 3 0 ) , s . 3 4 .

66



en çok önem verdiği yol polit ikası sonunda kendi aleyhinei ş l e y e n b i r h a b e r l e ş m e a ğ ı n ı s a g l a m l a ş t ı r ı y o r d u . * A v r u -pa'yla t icari i l işkilerin artması ve taşra merkezlerinin doğ-

rudan doğruya Avrupa'ya mal ihraç e tme imkânları aynıyönde çalışan bir etkendi.Selanik vilayetinin önderliği 1880 yıllarında belli olmuş-

tu. O yıllarda bazı Selanik uleması bu şehirde azınlıklar ta-rafından geliştirilen eğitim sistemini taklit ederek aynı mo-dern sistemi uygulamaya çalışmışlardı. Daha sonra bu yön-temlerle İstanbul 'da da okullar kurarak zamanımızda hâlâfaaliyette olan bir idadi' ler serisi oluşturmuşlardı.9 8

Kosova vilayet i Türkiye'de i lk şehir planlama esaslarınıuygulayan vilayett i , ibrahim Temo'nun Manast ır 'da doğmuşolması bir rastlantı olmadığı gibi İtt ihat ve Terakki esas ku-rucularının hepsinin taşralı olması da memleketin içine gir-diği yeni bir gelişmenin belirtisiydi.

İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin KuruluşuZamanında Babı Etkiler

Osmanlı i t t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin kuruluşuyla i lgi l iolarak karşımıza zaman zaman çıkan bir tema Cemiyet ' inkuruluşunda yardımcı olarak görülen bazı İran etkileridir.Bu etkilere Yeni Osmanlı lar zamanında rast lamak mümkündeğildir. Her ne kadar Iran liberallerinden Malkom Han'ın

Yeni Osmanlılarla teması olduğu anlaşılıyorsa da bu temas-lar seyrekti. Fakat 1880'lerde durum değişmişti . Yeni etken-lerden biri de Babîlerin Türkiye'ye gelmiş olmalarıydı.

1850'lerde İran'da yeni bir dinî reform hareketine girişen

( * ) Bkz . Enver Z iya Karal , Osm anlı Tarihi VIII: Birinci M eşrutiyet ve İstibdat Devir-leri 1875-1907 ( A n k a r a , 1 9 6 2 ) , s . 4 5 9 v d .

9 8 E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, s . 3 9 1 - 3 9 7 . D e v r i m i z e k a d a r g e l e n l e r i F e y z i y e ,Terakki , Feyziât i .

67



Babıler in Türkiye 'ye s ığ ınmaları 1864 ' te Sul tan Abdülaziztaraf ından mümkün kı l ınmışt ı . Daha sonra bir k ısmı Kıb-r ıs 'a , bir k ısmı Akka'ya sürülmüştü." 1873 ' te "Vatan yahut

Silistre" hadisesi dolayısıyla teb'id edilen Bereketzade İsma-il Hakkı Akka'da onlara rastlamış fakat biraz ilkel saydığıBabîleri pek ciddiye almamıştı . Ancak, daha sonra Babılerinbir tür danışmanı hal ine gelen İran reformcusu Cemaled-din-i Efgani 'nin Yeni Osmanlılarla i lgisi olduğunu bil iyo-r u z . 1 0 0 C e m a l e d d i n ' i n J ö n T ü r k h a r e k e t i n i d e ğ i ls e d e1900 'd en sonra Jö n Türkler i e tk i leyen Türk çülük ak ımını

şekil lendirmekte oynadığı rol açıktır . Etki Cemaleddin-i Ef-gani 'den M ehm et Em in'e ve Jö n Türk lere int ikal e t t i. C e-maleddin 1892'de Abdülhamit tarafından Türkiye'ye davetedilmişti . Bu andan i t ibaren Şişl i deki k onağ ında T ür k ay-dınlan için haftal ık sohbetler yapmaya başladı. Bu sohbetle-r in müdavimlerinden bir i de Mehmet Emin olmuştu. Ce-m a l e d d i n ' i n M e h m e t E m i n ü z e r i n d e k i e t k i s i M e h m e t

Emin' in kendini Türklük bi l incini i ş lemeye vermesi şekl in-de görüldü. Daha sonra Yusuf Akçura'nın da bel irtt iği gi-bi,101 bu karar, Efgani 'nin bir Türkçü olmasından çok İslâmmemleketler inin kendi ener j i ler ini toparlamalarıyla beraberyükselebilecekleri temasını durmaksızın tekrar etmesindendoğmuştu. Fakat, her şeye rağmen, Efgani 'nin etkisi "mil l i -yet" kavramına veri len bir değerle kendini gösteriyordu.

Jön Türklerin bu kanallarla Türk aydınlarına intikal eden"mill iyet" f ikrinden dolaylı bir şekilde yararlanmış olmalarımuhtemeldir .

9 9 C a r l B r o c k e l m a n n , History of the I s la m ic Peop les ( L o n d o n , 1 9 4 9 ) , s . 4 2 4 - 4 2 7 .

1 0 0 B k z . M a r d in , T h e Gen es i s , s . 2 2 3 , 4 0 7 .

1 0 1 B k z . T Urfî Y ılı J 9 2 8 , s . 3 3 0 vd . H ü r r iy e t in i l a n ı n d a n s o n r a T ü r k ç ü le r C em a -

led d in ' i " T ü r k ç ü " k a b u l e t m iş ler d i r . B k z . A . T . " Ş ey h C em a led d in - i E f g a n i " ,Türk Yurdu V I ( 1 3 3 0 ) , s . 2 2 6 3 - 2 2 6 7 v c " V a h d c t - i C i n s i y e F e l s e f e s i , " TürkYurdu 111 (1 3 2 9 ) , s . 70 -7 7 .

68



C e m a l e d d i n - i E f g a n i i s t a n b u l ' d a k i B a b ı l e r i b i r " g e n çİran" cemiyeti şeklinde organize etmiş ve bir kısmını pro-paganda yapmalarını sağlamak için gizlice İran'a sevk et-

mişti.102

Bu "genç îran ' İ ı larm bir kısmı hayat lar ım, Avru-pa'dan, yasak edilen jön Türk yayınlarını getirmekle ve Ye-ni Osmanlı ların eserlerini yeniden basmakla kazanıyorlar-dı. Yeni Osmanlılığa tövbe etmiş olanlardan Ebüzziya Tev-fık'in103 Padişah'a verdiği bir jurnaldan Şırket-i Iraniye is im-li bir örgütün Namık Kemal'in Vatarı 'mın 50. baskısını yap-tığım anlıyoruz. İbrahim Temo'ya göre Avrupa'da çıkan ya-

sak yayınları kendisine sağlayan daha sonra Cemaleddin-iEfgani 'nin telkinleri etkisinde Acem Şahını öldüren AcemRıza isminde bir kimseydi.1 0 4

Jön Türklerin Sosyal Kökleri

1876'da Sultan Abdülaziz'i tahttan indiren fitli kuvveti Sü-

leyman Paşa'nın direktif iyle hareket eden Harbiye taburusağlamıştı . Subay adaylarının bu gibi bir darbeye katılmala-rı , aralarında hürriyetçi akımların ne kadar kolayca yankıbulabileceğinin bir deliliydi. Harbiye'deki öğrencilerin Batıfikirleriyle ilgisini kuran, gene, dünya edebiyatından seçmeparçalar paravanası altında mektebin içine ılımlı bir libera-lizmin örneklerini sokmayı başaran Süleyman Paşa'ydı.105

1876'da Abdülaziz 'e karşı harekete geçenlerin hitap ede-

1 0 2 ( 5 . Ta g h i z a d e ) , " P a n i s S a m i s m e e t P a n m r q u i s m e " , R ev u e du Monde Mttsulman( 1 9 1 3 ) , s . 1 8 5 .

103 Tugay, ibret, s. 1 2 6 - 1 3 0 .

1 0 4 Te m a , H ; d e m a t - ı Vataniye, s . 6 7 - 6 8 . Te m o 'n u n v e r d i ğ i i s i m i ç i n b k z . E d w a r dG . B r o w n e , The Persian R evolution 1903-1909 ( C a m b r i d g e , 1 9 1 0 ) , s . 1 0 - 1 1 .

1 0 5 S ü l e y m a n P a ş a d a r b e f i k r i n e b a ş l a n g ı ç t a k a r ş ı o l a n H ü s e y i n A v n i P a ş a 'y ı

uzun izahlardan sonra ikna e tmeyi başarmışt ı . Bkz . Süleyman Paşa , Hiss- i İn -kılap, 5. 1 0 . S ü l e y m a n P a ş a 'n ı n H a r b i y e ö ğ r e n c i l e r i n e s ö y l e v i i ç i n b k z . A h m e tS a i b , Vak'a-yı Sul tan Abdûlaziz ( K a h i r e , 1 3 2 0 ) , s . 1 7 v d .

69



bildikleri bir diğer his halk tabakalarının dine bağlı l ığıydı.Abdülaziz' in tahttan indirilmesinden üç hafta önce "softalarkıyamı" sonucunda Sadrazam Mahmut Nedim Paşa'mn azl isağlanmıştı . Şeyhülislâm Hayrullah Efendi'yse Abdülaziz' in

hal'ini vacip kılan fetvayı imzalamıştı.Bunların ış ığında Abdülhamit ' in , tahta ç ıktığı zaman 1)

hürriyetçi f ikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanlılar) , 2) Bâ-bıâli erkânından bir grup, 3) askeri kuvvetlerden oluşan birgrup, 4) din adamlarından oluşan bir grup'la karşı laştığınısöyleyebiliriz. Bu ittifak Osmanlı İmparatorluğu'nda seyfi-ye, kalemiye, i lmiye gibi ana meslek gruplarının bir ittifa-

kından başka bir şey değildi. İttifakın Âli ve Fuat Paşa'danartakalan bir sisteme karşı başarıyla kullanılmış olması , ge-rektiğinde Abdülhamit 'e de yönelebi leceğini gösteriyordu.Abdülhamit devrinin bütün iç politikası bu ittifakı çözmeyeyarayacak bir karar lar s i l s i les i o larak değer lendir i lebi l i r .Abdülhamit ' in asker ler i ç in kul landığ ı takt ik , asker i ku-mandanların ellerinden yetkileri alıp Yıldız' ı askeri politika,"harekât ve eğit im" ve personel merkezi hal ine getirmek ol-du. Öte yandan, dış i l işki lerde, sorunların mümkün olduğuk ad ar d i p l om as i y l e as k er ve s i l ah a m ü rac aa t e tm ek s i z i nhal l ine gidi ldi . Donanma boş, işs iz bırakı ldı . Bürokrasiyekarşı kullanılan taktik ona önem vererek Yıldız'a bağlamayaç a l ı ş m ak o l d u . U l em a ' y a g e l i n c e - g en e l l i k l e s an ı l an l ar ı ntersine— İlmiye kend i yağında kavru lmay a bıra kıld ı , l lm i-ye'nin bir kuruluş olarak yavaş yavaş, çökmesine karşı hiç-

bir önlem alınmadı. Bu politika az kalsın başarı l ı oluyordu.Abdülhamit' in tutumu iki noktada engellerle karşı laştı . Biryandan imparator luğun dış e tk i lere mütemadiyen maruzbu l u n m as ı as k er i g ü c ü n m od ern l eş t i r i l m es i n i , a s k er l e r i nuyanık tutulmasını gerektir iyordu. Öte yandan 1905-08 yı l -lar ı arasında Makedonya sorunu önem kazanınca oraya yı -ğılan genç ve bilgil i subaylar imparatorluğun geleceğiyle i l-

70



gili sorunları Yıldız'm denetiminden uzak bir yerde toplucatartışmak imkânını elde ettiler.106

Abdülhamit ' in askerler hakkında izlediği polit ikanın ana

hatlarını ortaya çıkarmak zor değildir. Padişah, tahta geçergeçmez -daha sonra Rusya'yla harp hal ini alan- Sırp isyanı-nı bastırmayı üstüne aldı . Yıldız Sarayı bundan sonra askerîharekâtın yönetildiği , atama ve terfi lerin yapıldığı merkezhaline geldi.107 Subay yet işt irme merkezleri üzerinde özel-l ikle sıkı bir denetim kuruldu. Von der Goltz Paşa'nın aske-rî düzenlemelere memur edilmesine kadar Harbiye öğrenci-

s i nişan tal imine cephanesiz çıkıyordu.1 0 8 1887 'den sonraAskerî Tıbbiye'ye disiplin ve denetimi ağırlaştırmak üzereyeni bir müfettiş tayin olundu. İbrahim Temo'ya göre itt ihatve Terakki 'nin kurulmasını hazırlayan nedenlerden biri öğ-renciler arasında bu tayinin uyandırdığı memnuniyetsizlik-ti.'09 Öğrenciler disiplin sorunlarından çok, programın ısla-

hının ve Tıbbiye'nin Avrupa'daki benzerleri ayarına getiri l-mesinin önemli o lduğuna inanıyor lardı . 1 1 0 Zira Tıbbiye- iŞahane pek "şahane" bir kuruluş değildi. Eşref isminde biri[sonradan Jön Türklerle işbir l iği yapan Şair Eşref?] kır ıkdökük bir mikroskop bulmanın ne kadar zor olduğunu venebatat bahçesinin ne kadar bakımsız olduğunu anlatan hi-civler bırakmıştır.111 İtt ihatçı lardan mektep günlerini hatır-

1 0 6 B u i z ah i ç in b k z . Ş e m s e d d i n , M a k e d o n y a , s . 1 2 0 - 1 2 5 .

107 B u p o li t ik a i ç in bk z . Me h m e t A r i f , Başımıza Çelenler 2 . b a s . ( i s t a n b u l , 1 3 2 8 )ve İzzet Fuat Paşa, Kaçırılan Fırsatlar ( İ s t a n b u l , 1 3 2 5 ) . A b d ü l h a m i t 'i n i k t id a -r ı Yı ld ız 'da toplama pol i t ikas ı iç in bkz, Tahsin Paşa, Abdülhamit , s . 25; Maya-kon, Yıldız'da, s . 37.

10 8 E r g in , T ür k iy e Maarif Tarihi, s . 7 2 1 .

1 0 9 T e m o , Hidemat-ı Vataniye, s. 14 vd.

110 A.g .e .11 1 Ergin, Türkiye Maarif T ar ih i , s . 988 . B u s ö z le r T ı bbiy e Öğ r e nc i le r in in p r at ik

d e r s l e r i n i g ö r d ü k l e r i G ü l h a n e T a b a b e t T a t b i k a t ı M e k t e b i h a k k ı n d a s ö y l e n -mişt ir .

71



l a y a n l a r b u i z l e n i m l e r i d o ğ r u l u y o r l a r . 1 1 2 B u n l a r ı n d ı ş ı n d a

T ı b b i y e - i Ş a h a n e ö ğ r e n c i l e r i n d e t o p l u m u n d ı ş ı n a a t ı l d ı k l a r ı

k a n ı s ı n ı y e r l e ş t i r e n i k i u n s u r d a h a m e v c u t t u : g e n e l o l a r a k

a s k e r i m e k t e p l e r e g i r e n l e r i n a z v a r l ı k l ı k i m s e l e r a r a s ı n d a ng e l m e l e r i v e m e k t e p i ç i n d e " b e y z a d e " t a k ı m ı n ı n a y r ı c a l ı k l ı

m u a m e l e g ö r m e s i .

Askerî personel in halk tabakalarının iç inden al ınması 11.Mahmut devrinden beri bir âdet hal ini almışt ı . Bu gel işme,S u l t a n M a h m u t ' u n Y e n i ç e r i l e r i d a ğ ı t t ı k t a n s o n r a , o r d uiç inde yer a lacak o lanlar ın nüfuzlu a i le lere herhangi bi r

b a ğ l a b a ğ l a n m a m a l a r ı n ı i s t e m e s i n i n s o n u c u y d u .1 1 3

Ö teyandan, bu gençler , aralarında bazı ayrıcal ıkl ı kimselerin-Bâbıâl i bürokras is inin yüksek kademeler inde bulunanla-r ın ve Saray erkânının çocuklar ının- ayr ıcal ık l ı b i r s tatüyes ahi p o l duk l ar ın ı g ö rüy o r l ard ı . 1889 'da o zamana k adarşehzadeler le bi r l ik te şehzadegân mektebinde okuyan "pa-şazadeler Mekteb-i Harbiye'de açı lan özel s ınıf lara devam

etmeye baş lamış lardı .1

" ' Bu usul 1908 inkılabına kadar de-v am e t t i . A y r ıc a l ık l ı ö ğ renc i l e r mek tepten ç ık ar ç ık mazbirkaç derece terf i ett ir i l iyordu. Jön Türkler iç inde bu iki l i -ğin ne kadar derin yaralar açtığının bir işareti , zaman za-man programlarında terf i usul leri hakkında bel iren mad-delerdir . Diğer bi r gösterge hürr iyet in i lanından hemensonra bu şeki lde rütbe alanların hepsinin rütbesinin indi-ri lmiş olmasıdır.

Nihayet , son bir etken, o da gerek askerlerin, gerek Tıb-biye öğrenci lerinin kendilerini Abdülhamit ' in kurduğu dü-

1 1 2 B k z . y u k a r ı d a N o t 8 9 .

1 1 3 B u u n s u r l a r i ç i n b k z . Rapport sur l'Action de la Mission Militaire en Turquie de -puis 1854 ( 1 8 5 9 ) . M i n i s t f c r e d e l a G u e r r e . D e p o t d e l a G u e r r e . D o c u m e n t sS t a t i s t i q u e B I J O N - Y . N o . 3 0 0 - 8 3 / 1 6 2 2 v e C h a r l e s M a c F a r l a n e , Turkey andI ts D e s t in y ( L o n d o n , 1 8 5 0 ) , I I , 2 7 9 .

1 1 4 E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, s . 7 2 2 - 7 2 4 .

72



zene yabancı hissetmeleriyle sonuçlanıyordu, çoğunun taş-ralı olmasıydı . Memleketin ücra köşelerinden gelen gençle-rin değerleri Saray değerlerinden bir hayli farklıydı. İbra-

him Temo'ya göre mektepte öğrenciler "taşralı" ve "İstan-bul lu" şek l inde küçük meydan muharebe ler ine sebebiyetveriyordu. Bu arbedelerde taşralı grubun liderleri daha son-ra İttihat ve Terakki Cemiyeti 'ni kuracak olanlardı.11 5

Abdülhamit ' in mülki erkânı kendisine bağlama polit ika-sına gelince: Padişah Mülkiye'den birincil ik ve ikincil iklemezun olanları mabeyn'de kendi hizmetine alıyor ve diğer-lerine oranla yüksek bir hayat standardı sağlıyordu.1 16 Özel-l ikle Mülkiye'den mezun olmayan bir kimsenin kaymakam-l ığa tayin edi lmesine kesinl ik le iz in vermiyordu. Mülki-ye 'nin 1887 'den sonra bir s iyasî faal iyet merkezi olmayabaşladığı derecede Padişah'ın Mülkiyelileri kendine bağla-ması polit ikası başarı l ı olmamış sayılmalıdır . Mülkiye'dençıkan akımlar genel olarak "âdabını muhafaza eden" t iptemuhalefet yarattıkları derecede Padişah başarılı olmuş sayı-labilir.

İ lmiye en çok "üvey evlat" muamelesi gören kurumdu.Abdülhamit ulemadan son derece kuşkulanıyordu ve so-kakta Şeyhülislâm'a rastlayanlar onu görmezlikten gelmekzorunlulugundaydı . '1 7

"Devr-i Hamidî"nin bir başka özell iği medreselerin ıslahıveya modernleşt ir i lmesi iç in hiçbir tert ibat a l ınmamış ol-masıydı . Süleyman Paşa'nın daha önce softalara ve askerîöğrencilere yabancı dil öğretmek için kurduğu kurum yokedildi.118 Türk eğit im tarihinin uzmanlarından birinin ifa-desiyle: "hatta bu devirde öğrenci askerlikten istisna edile-l i 5 T c m o , Hidemat-ı Vataniye, s . 11 , t aş r a l t h k i ç i n ge n e b kz . Tü r k Y ı l ı , s . 415 .

116 Tah s i n P aşa , A b dü l ho mi t, s . 36 - 3 7 .

1 1 7 A.g.e., s . 3 9 .

1 1 8 E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, s. 5 3 9 .

73



rek medreseler bir asker kaçağı yuvası ve bir cehalet ocağıhaline getirildi."1 19

İ lmiyeyi "körletme" poli t ikasının unsurlarından biri siya-sı fikirlerin tartışılmasına yardım edecek olan dinî eserlerinokunmasının yasak edi l iş iydi . Jön Türklerle beraber çal ışanbir bi lgin Padişah'ın bu hareketinden şöyle söz ediyordu:

"Zaman- ı saadet ten ş imdiye kadar h içbi r Padişah vak-t i nde k ü t ü b- i ş e r ' i y e nü s ha l a r ı n ı n t o p l a ndı ğ ı n ı i ş i t t i n i zmi? Medreselerin harabiyetten, hayvan damlarından farkıkalmadı . Seyyahlar gel ip görüyorlar , bari ecanibden hicab

ediniz . . . "1 2 0

Kanun-1 Esasi y a y ı m c ı l a r ı nda n H o c a M u hi t t i n v e H o c aKadri ve Sada gazetesinden Ubeydullah Efendi gibi121 k i m -selerin Jön Türklerle niç in işbir l iğ i yaptıkları sorunu buyönden değerlendiri lmelidir.

Abdülhamit re j imine karşı i lk yafta yapışt ırma kampan-yası sof taların, bazı ulemanın özendirmesiyîe başladıkları

bir harekett i r . Bu protesto üzerine Abdülhamit ik i bin ka-dar so f tay ı Doğu Anadolu 'ya sürmüştü . 1 2 2 Bir süre sonrasoftaların Ermeni komiteleriyle i şbir l iğ i yapmaya hazır lan-dıkları ihbarı Abdülhamit ' i onları geri get i rmeye mecburetti .

11 9 A.g .e . , s . 93 .

12 0 "Şey h Muh it t in Ar izes i , " Kar ıun-t Esas i , 2 8 Ar al ık 1 89 6 , s . 2.

1 2 1 H o c a K a d ri i ç in b k z . M eh m et K a d r i , S a r a ili ( Pa r i s , 1 9 1 0 ) , Ub e y d u l la h E f en d iiç in s . 33 ve Türk Meşhurları, 3 8 8 . Ar a d a s ı ra d a M e vlev i l e r in d e J ö n T ü r k le r -le i l i şk i kurduklar ı an laş ı l ıyor . Tevf ik Nevzat sorununa ismi kar ışan b ir Mev-lev i Ş ey h i i ç in b k z . in a l . S o n As ı r , 1 8 4 7 - 5 8 . 1 8 9 7 y ı l ı n d a J ö n T ü r k ler a r a s ı n -d a i lk t u t u k la m a la r d a n s o n r a k u r u la n " N u m u n e- i T er a k k i " g r u b u n d a u lem a -nın sayıs ı kabankt ı : Bkz . Al i Fahr i , Emel Yolunda ( İ s tanbul , 1328) , s . 385 vd .

1 2 2 B u k o n u d a k i h a b er ler i ç in b k z , " D er s a a d et t e As a k i r ve S o f t a la r , " Hürriyet, 1O c a k 1 8 9 4 , s . 6 ; T im es ( L o n d r a ) , 2 3 E y lü l 1 8 9 3 , s. 3 ; ( C o m i t e d e la j e u n eT u r q u i e ) , La Turquie sous Abd-ui Hamid, ( İ s t a n b u l , t a r ih s iz [ 1 8 9 3 ? ] , ) s . 3 .

74



S u l t a n A b d ü l h a m i t, O s m a n l ı lı k v e P a n i s l â m i z m

Abdülhamit devri hakkında yazı lmış c iddi eser ler in büyükbir kısmı1 2 3 P a d iş a h ı n " p a n is lâ miz m" p o l i t ik a s ı n d a n s ö zederler . Böyle bir pol i t ikanın 1890 'dan önce varl ığındansöz edi lemeyeceği g ib i , 1890 'dan sonra da pek a tak b ir"panis lâmizm" pol i t ikas ına g ir iş i ld iğ in i i spat e tmek zor -dur. Abdülhamit ' in , tahta ç ıkt ığı zaman Osmanlı İmpara-tor luğumda "Osmanlı l ık" i lkes ini egemen kı lmak is tediğive "bila tefrik- i ırk ve din" bir millet kurma yolunda "Tan-zimat" adamlarının gir iş t ikler i çabayı devam ett irmek ni-yetinde olduğu, ilham ettiği Üss-i hıfeıîap'tan 12 4 ve izlediği" h i ç b i r m i l le t i g ü c e n d i r m e m e " p o l i t ik a s ı n d a n a n l a ş ıl ır .Abdülhamit ' in polit ikasının bu devri hakkında yazı yazan-larca "panis lâmizm"e bağlanış ın ın nedeni Gabr ie l Char-mes'ın Le Panislamisme adıyla yazdığı kitaptır . 1880'de çı-kan bu kitabın 1 2 5 tez i Abdülhamit ' in ergeç panis lâmizmp o l i t i k a s ı n a s a p m a k z o r u n l u l u ğ u n d a k a l a c a ğ ı y d ı . E s e rmevcut bir polit ikayı tahlil etmekten çok, i lerde panislâ-mizmden başka Osmanlı İmparatorluğu iç in ç ıkar yol ol-madığını i ler i sürüyordu. Gerçekten de Yeni Osmanlı lar ,faaliyetlerinin son yıllarına doğru böyle bir fikir kabul et-meye zorlanmışlardı .12 6 Fakat Abdülhamit ' in tahta geçmesidaha önce iz lenen Osmanlı l ık pol i t ikasının yeniden can-landır ı lması demekti .

Padişah' ın Cemaleddin-i Efgani 'yi Türkiye'ye daveti , "pa-nislâmizm" polit ikasını gütmeye doğru bir adım sayılabilir ,

1 2 3 B k z . B e r n a r d L e w i s , The Emergence of Modern Turkey ( L o n d o n , 1 9 6 2 ) , s . 3 3 4( S . Ta g h i z a d e ) , Re vu e du M o n ti s M u s u l m a n , ( 1 9 1 3 ) , 1 8 5 - 1 8 9 ; J e a n D e n y " A b daî -Ham id, I I * Encyc lopedia of Islam, ] ( I 9 6 0 ) , s. 6 3 - 6 5 .

1 2 4 A h m e ı M i t h a t , Û s s -i İnkılap ( Is tanbul , 1294/5) , s . 9 vd.

1 2 5 G a b r i e l C h a r m e s , L A v en ir de la Tuujuie; Le P a n i s l a m i s m e ( P a r i s , 1 8 8 3 ) ,12 6 Bk z . M ardin, TTıe Genesis , s . 60 , 61 , 3 3 1 , 3 3 2 .

75



fakat bu davetin 1892'de (Kayzer' in ziyaret inden sonra) ya-pılmış olması bir rastlantı sonucu değildir.

Jön Türk kaynaklan Padişah ' ın panis lâmizm pol i t ikasını

1890 ' larda ortaya ç ıkardığını be l i r tmekte i t t i fak hal inde-dirler.127 O devri incelemiş olan bir yazarımız da aynı f ikir-dedir.123

Gen el olarak Jö n Tü rkler Abdülham it' in bu g ir iş imlerinig ülünç say mış lar ve uzun zaman O smanl ı l ık pol i t ik as ın ıtercih etmişlerdir. Jön Türklere zaman zaman atfedilen "pa-nislamizm" Osmanlı l ık polit ikasının yanı başında İslama da

önem vermeleri zorunluluğundan i leri gelmişt ir .

Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'ninLon dra ve Paris Jö n Türkleriyle İlişkileri

Osmanlı İ t t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin kuruluş tarihi Ma-yıs 1889 'a rast lamaktadır .1 2 9 Meşveret gazetesinin 1896 'da

ç ı k a n b i r m a k a l e s i n d e b u C e m i y e t i n " t o h u m u n u n "1896'dan "on iki sene önce" at ı ldığı söylenmektedir. 1 3 0 P ekbelirsiz olan bu ifadeden ne kastedildiği anlaşılmamaktadır.Ancak bu " tohumu" ekenlerin ik i arkadaş oldukları ve on-ların "cemiyet" ve " l t t ihat"ın gerekli l iği üzerinde i t t i fak et-t ikleri anlat ı l ıyor.1 3 1 "O ik i şakirdan i lk ihvan-ı cemiyet -

12 7 Bkz . "h t ıh ad- ı i s lâ m ," Kanun- ı Esas i , 12 Şevval 13 15 . Bur ada yapı lan ayı r ım

Abdülhamit ' in "emr- i h i la fe te " sar ı lmas ı i l e " l t t ihad- ı l s lâm"ı ayn pol i t ikalarsaymaktadı r . Yazara göre Abdülhamit b i r incis in i 1876 'dan sonra yapmış , fakat" l t t i h a d - ı l s l â m c ı " o l m a s ı 1 8 9 2 ' d e n s o n r a d ı r . A h m e t R ı z a d a , t a r i h v e r m e d e nb u a y ı n m ı y a p ı y o r . B k z . A h m e t R ı z a , La Crise de l'Orient ( P a r i s , 1 9 0 7 ) , s . 2 9 .

1 2 8 Y a l m a n , Turkey in the World War, s . 38 .

1 2 9 B u t a r i h K u r a n t a r a f ı n d a n k a y n a k g ö s t e r i l m e d e n v e r i l m e k l e d i r . B k z . K u r a n ,Mül i Mücadele , s . 135 . Fakat bu b i lg i Çevr i müstear ı ve tnkılab Niçin ve Nasi !Oldu (Kahire , 1909) i smiyle yayımlanan k i tab ın s . 26 vd 'dan a l ınmış t ı r . Te -mo da bu tar ih i doğruluyor . Bkz . Temo, Hidemat-ı Vataniye, s . 1 8 - 1 9 .

1 3 0 " T o h u m v e M a h s u l ü " , Meşveret, 15 Şubat , s . 3 .131 A.g .e .

76



tir."132 Bu ifade ve "it t ihat" üzerindeki ısrar, cemiyetin ku-ruluşundaki ana amacın "hürr iye t " ten çok Osmanl ı impa-ratorluğunun parçalanmasını engel lemek olduğunu bir da-

ha gösteriyor. Fransızca Mechveret' in diğer bir makalesindeC e m i y e t i n "dör t y ı l ö n c e " oluştuğu ifade ediliyor.133 B u n -dan ilk cemiyetin toplantılarından birinin tarihi kastedildi-ği anlaşılıyor.134 1893 tar ihinde İs tanbul 'da ç ıkan ve "Impri-merie de la jeune Turquie" ibaresini taşıyan bir r isale Tıbbi-yelilerin ilk yayınlarının o tarihe rastladığım doğrulamakta-dır.135 İt t ihatçı ların, hürriyetin i lanından sonra danışmanlı-

ğım yapmış ve cemiyet in oluşumu hakkında kurucular ın-dan bilgi toplayan General İmhof'a göre Tıbbiye öğrencile-rinin i lk hareketlerinden biri böyle bir matbaa kurmak ol-muştur, Bu da13 6 M eş ve re t'tek i m ak aled e ve rilen faaliyet tas-virine uyuyor: "Defter tutuldu, sandık açı ldı , para toplan-maya başlandı. Bu akçe ile silâh-ı hürriyet olan maarifin va-tandaşlar arasında taksim ve terkini , ezhan-ı ümmetin tah-

sil ve terbiyesi için mektepler açı lacak, muallimler yetişt ir i-lecek, kitaplar, gazeteler bası lacak. . . " 1 3 7 Bu ifade aynı za-manda Ahmet Bedevi Kuran tara f ından bulunan cemiyettüzüklerinin gerçekten İtt ihat ve Terakki Cemiyeti 'ne ait ol-ması ihtimalini art ır ıyor. Çünkü o tüzükte de halkı aydın-latma birinci derecede bir gayedir.138

1 3 2 A.g.e.

13 3 Mechveret , 15 Nisan 18 9 6, s . 2 .

134 Alu ş Ağa i ç t im ai bkz. Cevr î , Inhı îap, s . 2 6 .

135 La Turq uie S o u s A h d-u l H ami d , ( i s t an b u l , l m pr i m e r i e du C o m i t e de l a J e u n eT u r q u i e a C o n s t a n t i n o p l e [ 1 8 9 3 ? ] ) .

1 3 6 G e n e r a l - M a j o r Im h o f f , " T h e H n t s eh u n g u n d D e r Z w e c k d e s C o m i t e s f ü r E i n -h e i t u n d Fo r t s ch r i f t , " D i e W e l t de s Z s i ams I ( 1913) , s , 172 .

13 7 M e jv e r e t , 15 Ş u b at 18 96 , s . 3 .

13 8 Tu n aya , S i yas i P ar t i l e r , s . 11 8 ( mad de 3 ) . M add e 21 ' de ( s . 12 0 ) " k u w e - i ka -l e mi yye ye mal i k" o l an l ar ın Tü r k i ye ' de n pr o pagan da yapmak ü ze r e d ı ş an ç ı -kar ı l mal ar ı h u s u s u ayn e n M e jv e r e t ' i n "To h u m" makal e s i n de me v cu t t u r .

77



1895 yıl ında i lk tutuklamalar olmuş ve cemiyet dışarıyaiîk üyelerini kaçırmaya başlamıştı , işte bu sırada, 1895 ya-zı 'nm başında Londra'da birdenbire Ali Şefkati Bey'in Hayalve Istifc£>a!'i, uzun zaman süren bir sessizlikten sonra, çık-maya başladı. Bu iki olay arasında bir bağ olduğu fikri gayrıiht iyari akla gel iyor . Hürriyet'in M ayıs sayı lar ında bun udoğrulayan bir haber mevcuttur: Faris bu sayılarda Paris'ekaçan Harbiye öğrencilerinin bir gazete çıkarmak istedikle-rini bildiriyordu.139 Ancak Hayal ve IstikbaVin bir hayli sö-nük çıkması öğrencileri başka tarafta yardım aramaya sevketmiş olabilir , çünkü Haya! ve İstikbal'in yay ımlan ışı , yazsonunda durdu. Ahmet Rıza Bey'e inanacak olursak, kendi-si bir süreden beri askerî öğrencilerle ilişkideydi ve onlarabir gazete çıkaracağını önceden haber vermişti .1"0 Kuran buson gelişmelerin bir üçüncü şıkkını veriyor. '41 Sonunda , 1Aralık 1895'te Ahmet Rıza Bey Meşveret'i ve Fransızca ekiniçıkardı.

B ü t ü n b u s ö y len en ler d en ç ı k a r ı la c a k o la n a s ı l s o n u ç ,1895 yıl ında Ahmet Rıza Meşveret'i çıkarmaya başladığı za-man, İstanbul'da, Paris'te ve Londra'da bir veya iki grup de-ğil , en aşağı dört grup bulunmuş olduğudur. Ulemanın dakendi başlarına bir cemiyet kurup, ancak tesadüfen sonra-dan itt ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin varlığından haberdar ol-duklarına inanacak olursak, o zaman gruplar beşe çıkmak-tadır.142 Bunlardan b ir inc is i Hürriyet'in ve Sel im Faris ' ınçevresinde toplanan ve bazen de İngiliz hükümet çevreleri-ne çok yakın olduğu izlenimini yaratan gruptur. İkinci top-luluk Türk-Suriye Komites i üyeler inden meydana gelmişt i .

1 3 9 Hürriyet, 9 Zi lkade 1312 , s . 5 .

14 0 Ah m et Rıza , "Ha t ı ra t , " Cum flu r ivet, 26 O cak 19 50 , s . 2.

14 1 Ku ran , M i l l i Mücadele , s . 133 .1 4 2 H o c a M u h i t t i n , " M a k s a d - ı M e s l e k , " K a n un -1 E s a s i , 1 2 A r a l ı k 1 8 9 6 , s . 3 .

7 8



Üçüncüsü Rıza, Ganem ve Fua'dan oluşmuştu. Dördüncü-süyse İstanbul 'da oluşan tam anlamıyla askeri bir gruptu.Birinci ve ikinci grubun Jö n Tü rk hareket indeki önem i s ı -nırlıdır. Dördüncü grubun başkanl ığ ını b i r ara "Mizancı "Murat Bey yapacaktı . Fakat bu bir yanlış anlamanın sonu-cuydu. Çünkü, Murat Bey ' in bürokrat ik re form anlay ış ıkendi yaşıtlarından ve aynı sosyal tabakaya mensup kimse-lerden meydana gelen "Hürriyetperveran" 1 4 3 c e m i y e t i n d eifade edilen fikirlere çok daha yakındı. Ahmet Rıza Bey'inkarakterini verdiği üçüncü grup ise 1902 Kongresi 'ne kadarbağımsız kalmıştır. Bundan sonra iki akım birleşmiş ve kar-şılarında Prens Sabahattin Bey'i bulmuşlardır. Bu grupların"ıslahat"a verdikleri anlam bazen hayli değişik olabiliyordu.Bundan sonraki bölümlerde bu ayrıl ıkların anahatları bel ir-tilmeye çalışılacaktır.

1 4 3 B k z . y u k a r d a n o t , 3 8 .

79



Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

MİZANCI MURAT BEY VE StYASt FİKİRLERİ

Sultan Abdülhamit devr inde yaşayıp 1908 'de "Hürr iyet inltanı"na yetişen Osmanlı liberal görüşlü aydınlarının çoğu,Türkiye 'de Abdülhamit re j imine karşı etkili bir şekilde ha-rekete geçilebileceğine dair ilk umutların Murat Bey'in kişi-

liği çevresinde toplandığında uyuşurlar.Osmanlı İmparator luğu'nda "Meşveret" usulünün kurul-

ması için çalışmış veya bu umutlar ı gizl ice beslemiş olanbu kimselerin bir kısmı Murat Bey'e karşı duydukları hay-ranlığı Mülkiye'de, hocalığı sırasındaki göz açıcı etkilerineve Dünya Tarihi dersinde çekinmeden dile getirdiği hürri-yetç i görüşlere bağlamaktadır lar .1 Diğer b ir k ıs ım aydın ,

ba s ın ın sa n sür ün ba sk ıs ı a l t ın d a bu lun d uğu b i r d e v ir d eMurat Bey'in haftalık Mi^an'mı bağımsız fikirli ve gerekti-ğinde hükümet i e leşt iren yazı lar ın bulunduğu tek gazeteolarak hatırlamaktadırlar.2 Murat Bey'in hayranları arasındabile itt ifakla büyük bir hürriyet mücahidi sayılmaması, ba-

1 Ör n eği n Ah me t i hsa n bkz . bö l ü m I I , no t 6 1 ve M ehm et Al i Aynî , C a nl ı TarihlerII ( i s t a n b u l , 1 9 4 5 ) , s . 7 .

2 Ku ran , Jön T fir f ı îer , s . 40 .81



zılarınm Murat Bey'in davası uğrunda yeter derecede sebatgöstermemiş o lduğu düşünceler ine dayanır .3 Buna ek ola-rak 31 Mart vakasında ihtilali yapanları savunur bir tutu-mu olması birçoklarına hürriyetçi hareket le olan bağlarını

unut turmuştur .4

Bugünkü kuşak iç in "Mizancı " adı hemen hemen hiçb iranlam taşımamaktadır .5

Bu ilgi kaybının bizzat Murat Bey'in hareketleri ve karak-teriyle i l intil i bazı önemli nedenleri vardır. Bir kere, Mizan-cı kişiliği dolayısıyla, Namık Kemal'in sahip olduğu "kariz-matik" l iderl ik nitel iğinden yoksundu.5 Hürriyet in anlamı-

nı anlatmaya çalışt ığı gençlerden kendi dersanesinin dışın-da bulunanları iradesinin çemberine alabilecek büyük edipveya polit ikacının niteliklerine sahip değildi.7 Öte yandan,Avrupa'ya kaçtıktan ve hudutsuz bir eleştirme olanağındanyararlanabilir duruma geldikten sonra çıkan yazıları bir de-receye kadar eleştirilerinin dozunu azaltt ığı izlenimini veri-yor. Bu nokta bizim için olduğu kad ar J ö n Tü rk ler için de

3 B u t u t u m u n T ü r k i y e ' d e yarat t ığ ı yan kı la r i ç in b kz . Ku ran , Jön Türkler, s . 61 , vcPre n s Sab ah at t in ' e a t fe d i le n b i r d e ğe r le n d irm e iç in : Çan kaya , Mülk iye T ar ih i veMülkiyeliler, I , 3 5 9 .

4 B i r c e m i y e t m e n s u b u n u n o z a m a n k i ro l ü n ü d e ğ e r l e n d i r m e s i i ç i n b k z . T c m o ,Hid e m at - ı Vat an iye , s . 225-227 .

5 Miz an cı h ak kın d a i lk b i l im se l yaz ı 19 5 0 y ı l ın d a ç ıkm ış t ı r . B kz . Fe vziye A b d ul -lah (T an se l ) , " Mizan cı Me h m e t Murat B e y , " ( I s t an b ul Ü n ive rs i t e s i ) Edebiyat Fa-kültesi Tarih Dergisi I , ( 1 9 5 0 ) , s . 7 0 . 1 8 9 5 y ı l ı n a k a d a r v e r i l e n b i y o g r a f i k b i l g i -

le r b u m akale d e n a l ın m ış t ı r . T an se l ' in b az ı h u s u s l a r d a d i k k a t l i o l m a m a s ı y ü -z ü n d e n b u k a y n a k d i k k a t l e k u l l a n ı l m a l ı d ı r . T a n s e l , M u r a t ' ı n d o ğ d u ğ u b ö l g e -d e n " T a r h u C u m h u r i y e t i " d i y e sö z e t m e kt e d ir . (Op. c i t . , s . 69 ) A s l ın d a Dağıs -t an 'd ak i b u b ölge b i r o l igarş in in y ö n e t i m i n d e y d i . B k z . W . B a r t h o l d " D a ğ ı s t a n , "fsldm Ansiklopedisi III ( 1 9 4 5 ) , s . 4 5 4 .

6 " K a r ı ş m a " d e yim i i ç in b k z . B e n d i x , M a x W e b e r , s . 3 0 6 .

7 Son rad a n Pre n s Sab a h at t in ' le Par is ' te i şb i r liğ i yapan A h m e t Faz l ı (T un g) B e y 'egöre Murat B e y 1895 'd e b i le i s t an b ul 'd ak i İ t t ih at ve T e rakki Ce m iye t i m e rke z iüze r in d e pe k iy i b i r e t k i b ı rakm ış t ı . E rn e s t E d m on son Ram saue r ' e yaz ı lan b i rm e k t u p t a n ; R a m s a u e r . The Yourtg Turks, s . 28 , n ot . 4 4 .

82



şaşırtıcı olmuştu. S ıraladığımız daralt ıc ı unsurlara rağmen,Murat Bey' in f ikir lerinin incelenmesi yararl ıdır . Değerleri ,Murat B e y'in Y en i O sm an l ı la r ı j ö n T ü rk le re b ağ lay an b i r

düşünse l halka sağlamalar ından i ler i ge lmektedir . MuratBey ' in sonunda gösterdiği zaaf bile kişisel bir başarısızlıktandaha derin b ir an lam taş ımaktadır . Murat Bey ' in teor i ler ijön Türklerin daha etki l i o labi lmiş olan bazı f ikir yapıt la-rıyla karşılaştırı ldığı zaman siyasî f ikirlerimizin modernleş-mesi konusunda bize değerl i ipuçları vermektedir .

Murat Bey 1853 yı l ında Dağıstan 'da Haraki kasabasında

doğmuştu. Soyunu sıraladığı bir imzasından (Murat bin e l-kadı Mustafa vs . şekl inde) bunların uzun zamandan beri i l -miyeye dahil oldukları anlaşıl ıyor. Ailesi Osmanlı İmpara-torluğumun himayesini arayan bir gruba mensuptu.

Murat Bey' in çocukluğu doğum yerinin Ruslar taraf ındanişgal edildiği yıllara rastlar. İşgal kuvvetleriyle ailesi arasın-

daki i l işkiler iyi değildi. Babası , köpeğine askerî garnizonkumandanının adını takt ığı iç in üç yı l Rusya'nın iç ine sü-rülmüştü . Dönüşünden sonra , Ruslar ın iz ledik ler i yumuşakpolit ika uzun zamandan beri tasarladığı , aile bireyleriyle İs-tanbul 'a göç etme f ikrinden kendisini vazgeçirdi .

Murat da , babas ından, öğrenim iç in Rusya 'ya gönder i l -mesini is tedi . Fakat o zamanlar bi le ası l amacının İstanbul 'a

gitmek olduğu anlaşı l ıyor . Murat Bey Sivastopol Gimnasi-ı ım'una kabul edildi . Buradan mezun olduktan sonra kendi-s i önce Rusya'da üniversiteye devam etmek istemiş, fakatb i l inmeyen b ir nedenden dolayı bundan vazgeçmiş ve İs -tanbul'a hareket etmişti .

Murat Bey, Şubat 1873 ' te payitahta vardı . Adliye Nazır ıolan Mithat Paşa 'nın evine git t i . Durumunu anlatması üze-

rine Sadrazam Esat Paşa aracıl ığıyla Maliye Vekili Şirvaniza-d e R ü ş t ü P aşa ' n ı n y an ı n d a b i r i ş b u ld u . Ule mad an o lanRüştü Paşa, bu sıralarda Yeni Osmanlılara karşı bir eğilimle

83



aktif poli t ikayı bir leşt irmek gibi büyük bir beceri is teyenbir tutumu başarıyla sürdürebiliyordu.

Murat Bey Osmanlı payitaht ına geldiği s ırada Yeni Os-

manlılar iki yıldan beri Avrupa'dan dönmüşler ve hüküme-tin icraatını yeniden eleştirmeye başlamışlardı. Murat ' ın İs-tanbul'a varışından iki ay sonra da, Vatan yahut Silistre'nintemsilinin neden olduğu galeyan dolayısıyla, gene memle-ketin çeşit l i köşelerine sürüleceklerdi.

Murat ' ın Paşa'nın hizmetine geçmesinin ertesi günü Şir-vanizade Sadrazam tayin olundu. Murat Bey Hariciye Mat-

buat Kalemi'ne tayin ettirildi. Rüştü Paşa, bir yıl kadar Sad-razamlıkta kaldıktan sonra Padişah' ı tahttan indirmeye yö-nelen entrikalara ismi karıştığı gerekçesiyle azledildi ve Su-riye Valiliği'ne tayin olundu. Rüştü Paşa Murat'ı Suriye'yeberaberinde götürdü. Yolda Yeni Osmanlı lardan EbüzziyaTevfık'i sürgünde bulunduğu Rodos'ta ziyaret ettiler. Bir sü-re sonra Şirvanizade Hicaz'a tayin edildi. Murat Bey Rüştü

Paşa'nın ailesini İstanbul'dan getirmeye memur edildi. Yol-dayken Paşa öldü (Eylül 1874) . Murat böylece İstanbul'dakaldı .

Murat 'a göre, devlet memuriyetinde bulunduğu kısa süreiçinde bile gördüğü bazı olaylar kendini devlet hizmetindensoğutmuştu. Bir gün Ebüzziya Tevfik' in çıkardığı Sirac ga-

zetesinde Yunan sınırı yakınında eşkıyanın faaliyeti konu-sunda ç ıkan b ir makaleyi , bu faa l iyet ler in durdurulmasıiçin Sadrazam Esad Paşa'ya getirmişken, Paşa'daki tepki ga-zeteyi derhal kapatmak isteği olmuştu. Öte yandan AhmetMithat Efendi , kendi Tercümanımda Kemal Paşazade SaitBey'e politik görüşleri dolayısıyla dayak attığını ilan edebili-yor ve kovuşturmaya ugramıyordu. Sonunda, Murat , Ş irva-

nizade'nin de Hıdiv İsmail Paşa'dan, Mısır Hıdivliğinin oğluTevfik Paşa 'ya veri lmesini sağlamak iç in 80.000 kuruş al-maktan çekinmediğini görmüştü. Böylece , Murat Bey'de, az

84



bir zaman içinde, devlet mekanizmasının çürüdüğü izleni-mi uyanmıştı . Bundan sonra Mülkiye'de devlet memuru ye-tiştirme işine niçin bu kadar aşkta sarıldığını anlayabiliriz.

1878 yılında Mülkiye hocalığına atandı.Murat, 1876 yıllarında Mithat Paşa'nın çevresinde topla-nan Yeni Osmanlı grubuna dahil olduğunu söylüyor.8 Fa ka ttercihlerinin o zamanlar dahi , s iyasî olmaktan çok kültürfaal iyetine dayanan uzun vadeli modernleşme yöntemlerinegittiği belliydi. Bu itibarla o devirde Osmanlı "intell igent-sia^ için her şeyden çok bîr Mülkiye hocası olarak sivri l -miş olması tabiidir. Öğrencisi olan Rıza Tevfik'in tanıklığınagöre:

"Gençliğim büyük bir heyecan ve uyanıkl ık devrine rast-ladı. Ben Mekteb-i Mülkiye'de iken, yani 1888 ve 1890 yıl-lar ında Ziya Paşa lar ın , Namık Kemal ler in , Abdülhak Ha-millerin bir kıtası hatta bir beyti bizim vicdanımızda kıya-metler koparırdı . Bize Murat Bey tarih dersi verir ve hiçkimseden sakınmayarak Fransa ihtilalini dahi kemal-i bela-gatla takrir eder, anlatırdı." 9

Bu takrirlerin öğrenciler üzerindeki etkisi , onları tenef-füslerde ihtilal sahnelerini, ihtilalcilerin rollerini benimse-yerek, canlı tablolar haline getirmeye 10 yöneltiyordu.

Murat Bey'in okul dışındaki presti j i Tarih-i Um um is in intaşıdığı yeni görüşlerden geliyordu. Murat Bey'in Tarih'i sa-yesinde Osmanlı aydınları i lk defa kuru bir hadiseler silsile-

si olmayan bir tarih kitabıyla karşılaşmışlardı. Murat Bey,gençliğinde etkisi altında kaldığını söylediği11 Guizot gibi ,

8 M e h m e t M u r a l , H ü r ri y et Vadisinde bir Peıi fe- i İstibdat ( İ s t a n b u l , 1 3 2 6 ) , s . 72-73 . Fakat i f ade b i raz kapal ı o lduğundan o zamanki tu tumu a y d ı n l a n m a m ı ş ı m

9 İ b n ü l e m i n M a h m u t Kemal ina l . Son Asır T u rk Ş a ir l er i ( i s t a n b u l , 1 9 3 0 - 1 9 4 2 ) ,s . 1 5 1 6 .

10 M eh m et Ali Ayn i , Ca nl ı Tarihler , I I , s . 7 .

1 1 T a n s e l , Edebiyat Fakültesi Tarih Dergis i , I , s . 71 .

85



bütün Avrupa tar ihini , z ımnen "hürriyet"in doğuşunu ha-zırlamış olan bir gelişme olarak ele alıyordu. Yeni eserdeböylece or taya ser i len tar ih in bir " is t ikamet" i o labi leceğifikri Osmanlı aydınları için yepyeni ufuklar açmıştı , Murat

Bey' in ününün üçüncü bir unsuru, gazetecil ikte e lde ett iğibaşarıydı. 1886 tarihinden it ibaren Murat Bey haftalık Mi-zan gazetesiyle ilgiyi çekmeye başlamıştı .

Murat 'a göre gazeteyi yayımlamasının asıl nedenleri Padi-şah 'm Yı ld ız 'daki danışmanlar ın ın entr ikalar ı sonucundaSait Paşa 'nın azledilmesi (1885) ve Abdülhamit ' in izlediğiingiliz aleyhtarı siyasetin kendisinde uyandırdığı endişeler-

di.12 Mizancı 'mn tezi şuydu: Sait Paşa her ne kadar, 1879'daSadrazamlığa muhafazakâr eğilimleri dolayısıyla getirilmiş-tiyse de, iktidar mevkiinde kaldığı altı yıl içinde Mithat Pa-şa'nın bazı görüş noktalarını benimser hale gelmişti . Böyle-ce yeni bir eğitim sisteminin temeli atılmış, adalet mekaniz-ması yeniden teşkilatlandırılmış, geniş bir bayındırlık prog-ramının uygulamasına gidilmiş ve Osmanlı dış borçları sta-bil ize edilmişt i . Padişah' ın Mabeyn'deki danışmanları SaitPa şa 'n ın kur d uğu bu ye n i s i s t e m sa ye s in d e ye t i şme le r imuhtemel olan yeni ve açık görüşlü memurların etkiler in-den korktukları iç in Sait Paşa 'nın işbaşından uzaklaşt ır ı l -masını istemişlerdi.13 Misan'ı , Murat Bey'in bu görüş açısın-dan da değerlendirmemiz gerekir.

Murat Bey' in Mi^an'daki polit ikasının "cüretkârl ığındansöz edildiği zaman bunun çok özel bir taktik sayesinde sağ-

landığını unutmamamız gerekir. Murat 'ın taktiği bir yandanPadişah'ı bütün öteki gazeteler kadar hatta daha fazla öv-mek, öte yandan da hükümet i , Padişah ' ın sağladığı mü-kemmel devlet adamlığı örneklerine uymadığı için eleştir-

12 M ur at Bey, Le Palais de Yıldız et la 5ublime Porte, Par is , 1895 , s , 10 , 14 ,

1 3 A.g.e. B u ayn ı zam an d a Sa i t Paşa 'n ın Hat ı ra t ' ın d a (b k2 . Sa i t Paşa 'n ın Hat ı ra t ı( İ s t an b ul , 1328 , ) i l e r i sürd üğü t e zd ir .

86



mekti . Murat' ın bu iki politikası 1908'den sonra, Osmanlıdevlet adamlarının kendisine karşı gösterdikleri onur kırıcıtutumları aydınlatmaktadır. 1880' lerde eleştirdiği kimseler

1 9 0 8 ' d e n s o n r a d a p o l i t i k a d a y e r a l m ı ş l a r d ı . Ö z e l l i k l e1 8 9 0 ' d a Mizarim h üc um l a r ı n a uğ r a y a n K â m i l P a ş a ' n ı n1908'den sonra Murat 'a hiçbir yardımda bulunmaması buşekilde izah edilebilir. Ancak burada Murat Bey'in Padişah'akarşı olan saygısının yalnız bir taktik olarak değerlendiril-mesi yeterli değildir. Sonradan Hüseyinzade Ali Bey'in debelirttiği üzere, bütün j ö n Tü rkler Sultan Ab dülham it'e ba-

balık görevini yerine getirmekte kusuru olan bir baba ola-rak bakıyorlardı." Bu hissin en kuvvetli bir şekilde belirdiğikişilerden biri de Murat Bey'dir. Bunun içindir ki Murat Beyİstanbul'dan kaçtıktan sonra bile Padişah'a mektuplar yaz-maya, hareketlerini Padişah'a izah etmeye çalışmıştır. Padi-şah'm tahta geçmesinin i lk on yıl ının yıldönümünde Türki-ye'de 1876'dan beri çıkan kitapların bibliyografyasını Padi-şah 'a sunmak üzere hazır layan Murat Bey 15 uzun zamanadil Padişah hülyasını reform arzusuyla birleştirmeye gay-ret etmiştir . İ lerde bel irteceğimiz üzere "adi l hükümdar"ideal i modernleşme akımına katı lan İslâm topluluklarınınBatıl ı laşmanın i lk evresinde gösterdikleri karakteristik birtepkidir. Fakat ne Mizan'da izlenen taktik ve ne de Murat'ın

samimi padişahçıl ıgı gazetenin 1890 yıl ında kapatılmasınaengel olabildi.M ur a t B e y , d uy d uğ u h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n ı 1 8 9 0 ' d a y a z ı p

1891'de yayımladığı Turfanda mı, Turfa m ı? 16 ismindeki ro-manına aktardı . Bu roman Mansur Bey isminde genç biridea l i s t in macera lar ın ı an la t ıyordu. Romanın "Mi l l i Ro-

14 Dr . H ü s e y inzad e A l i , "A b d ul la h C e vd e t , " içtihat ( E k i m , İ 9 3 2 ) , s . 5 8 9 7 .

15 M e h m e t M ur at , De vr- i Hamid'ı Asârı ( İ s t a n b u l , 1 8 8 8 ) .

1 6 M e h m e t M u r a t , Turfanda m ı, Turfa r p ı , Mi t t i R o mcm ( i s t anbul , 1308) .

87



man" başl ığı da mil l i bir sorunun ele al ındığını bel irt iyor-du. Kitapta, Murat Bey'e pek de benzeyen Mansur Bey na-musluluğu ve idealistl iği dolayısıyla sürekli engellerle kar-

şı laşıyordu. Mansur Bey birçok maceradan sonra '93 Harbisıralarında haklı bir eleştirisi dolayısıyla Suriye'ye sürülü-yor ve orada umutsuzluk içinde ölüyordu. Osmanlı toplu-munun eksik yanlarını bu şekilde tahli l ett ikten sonra Mu-rat Bey Padişah' ın kendisine tekl i f ett iği Düyun-ı UmumiyeKomiserliğini kabul etti .17

Murat Bey böylece oldukça önemli bir mevki elde etmiş-

ti . Bu memuriyeti sırasında çeşitl i devlet adamları ve Ma-beyn'İe olan ilişkilerini sıklaştırdığı anlaşılıyor. Asıl isteğiy-se Padişah'a kendi reform tasarılarını açıklamaktı.

Bu uzun vadeli ve vatanperverce idealin yanında daha kı-sa vadeli bazı siyasî amaçları da olduğu hissediliyor. MuratBey' in hareketlerini daha çok çocukça entrikalar olarak de-ğerlendiren bir Alman gözlemcisi Maliye Vekili olarak atan-

mak üzere zaman zaman Sait ve Kâmil Paşalarla temaslardabulunduğunu anlat ıyor .18 Bu arada bu iki devlet adamıylaMurat ' tan oluşacak üçlü bir grubun Padişah' ın hareketleriüzerinde bir denetim kurmasının söz konusu olmuş olduğuanlatı l ıyor. Yazara göre, bu küçük komitenin denetimi 1876Anayasası 'nın tekrar yürürlüğe konmasının yerine geçecek-ti . Murat kendi Hatıraf 'mda böyle bir tasavvuru ima bile et-memişt i r . Fakat eser in in bir bölümünde anlat t ık lar ı gayrıihtiyari kendisine yüklenen tasavvurlar konusunda akla ba-zı sorular getir iyor. Bu bölümde 1895 ' te Ermeni Komiteleri -n in ted h iş h a reket ler in in ya ra t t ığ ı h eyeca n d a n söz ed enMurat Bey o zamanki düşüncelerini şöyle açıklamaktadır :

1 7 B u m e m u r i y e t t e i k e n k e n d i s i n i b i l e n l e r O s m a n l ı ç ı k a r l a r ı n ı n k o r u n m a s ı i ç i ngayret sar f e t t iğ ini söy lemekledi r ler . Bursa l ı Mehmet T ahi r , Osmanl ı Müel l i f l e -

r i, 111 ( I s t an b u l , 1 34 2) , s . 14 9 .1 8 B e r n h a r d S t e r n , J u n g t ü r k c n uııd Verschwörer ( 2 . b a s . , L e i p z i g . 1 9 0 1 ) , s . 2 1 1 - 2 5 4 .

88



"O hengâmdaki s ıkıntı lar ım Sai t Paşa i le vâki olan birmülâkat üzerine ayrıca azalmıştı . Tekrar Sadarete gelmekihtimali kat ' iyyen söylenmeye başlayınca kalbini yoklamak

is tedim. Me'mulün har ic inde o larak benim endişe ler imepek vakıf ve kalben müşterek ve bana müteveccih buldum.Adeta kımıldamaya başlamış olan erbab-ı gayret ve vukufile münasebatta olduğuna hükmettim. Cesaret alarak birazkendis ine aç ı ld ım. Kendis i de der t leşmekten çekinmedi .Nümayişler icrasına lüzum varid olunca onlar bizim taraf-tan icra olunarak kendinin küll iyen hariç te kalması icab- ı

halden olduğu ve ancak ahvalin şevkiyle Zât-ı Şahane Sada-ret için kendisine müracaat edince istediği vükelâyı tâyin vekâffe-i maruzata kabul veya adem-i kabulü mübeyyin cevapverilmek, iradat-ı seniye yalnız başkitabet vasıtasiyle tahri-ren tebliğ edilmek, sadaretin malûmatı haricinde devair-iadliyeye evamir verebilmek gibi şurut ve kuyut ileri sürüle-rek onlar kabul buyuru Imaymca itizar etmek münas ip ola-

cağı hakkında hem-efkâr bulunduk." 1 9

Çok geçmeden Sait Paşa Sadrazam olunca Murat Bey Pa-şa 'n ın bu konuşmada karar laş t ı r ı lan esas lara uymadığın ıanladı. Buna rağmen Murat Bey Sait Paşa'ya karşı tutumun-da çoğunlukla olumludur. 1895 yı l ının sonbaharında Tür-kiye'den kaçtığı zaman Türkiye dışında çıkardığı ilk risale-nin 20 bir kısmı yalnız Sait Paşa'yı " temize ç ıkarmaya" ayr ı l -mıştı. Risaledeki ana tezlerden biri Paşa'nın iktisadi ve sos-yal alanda teşki l et t iği kuruluşlar ın Jön Türkler in ortayaçıkmasına neden olduğu ve bu bakımdan Said Paşa'nın JönTürklerin "piri" sayılması gerektiğiydi.

Ermeni Komiteler inin 1895' te tedhiş hareketler inin art-ması ve İstanbul 'da yarattıkları huzursuzluk ve anarşinin

1 9 M e h m e t M u r a t , Mücahedc-i Milliye, s . 31 vd.

2 0 M o u r a d , L c Palais de Yıldız, s . 10. Murat Bey' in Sai t Pa ş a ' n ı n ö lü m ü d o la y ı s ı y layazdığı müşfik fakat eleşt irel makale için bkz. İnal , Son Sadrazamlar, s . 1 0 9 6 .

89



devlet adamlarını durumdan siyasî bakımdan yararlanmayayöneltmiş olması muhtemeldir . Kâmil Paşa, örneğin, Ekim1895 ' te Sadrazam atanınca Padişah ' ın yetki ler ini s ını r lan-dırmaya çalışmıştı .21

Murat Bey' in i fadesinden, kendisinin "kımıldanmaya baş-lamış olan erbab-ı vukuf ve gayret" arasında bulunduğu vebu grupta bazı yetki lere sahip olduğu anlaşı l ıyor, jön Türk-lere oranla daha yaşlı olan ve reformdan yalnız çok genelbir şekilde söz ett ikleri anlaşılan, yayın organları bulunma-yan bu uyarlı olmayan grup gerçekte bir "grup" değildi. Fa-kat 1893' te Georgiades ' in Jön Türklerin hâlâ mevcut oldu-

ğu şeklindeki değerlendirmesi yüksek memurların araların-da kurdukları bu şekilsiz haberleşme ağma bağlanabilir.Ermeni sorunu alevlenmeden b ir y ı l kadar önce Murat

Bey'in öğrencilerinden Hâmit Bey (?) İtt ihat ve Terakki Ce-miyet i ismini alan bir cemiyet in kurulduğunu, üyelerininTıbbiye-i Şahane'den ve Mülkiye'den* olduğunu ve kendi-sine başkanlık tekli f etmek iç in geldiğini söylemişt i . MuratBey' in cevabı kendisinin, halen bir memur olması dolayısıy-

la böyle bir örgüte giremeyeceği ve nasılsa Padişah'ın hare-k et hat t ı n ı değ iş t i rm ek t e daha b üy ük um ut lar b es led iğ in o k t a s ı n d a t o p l a n ı y o r d u . 2 2 M urat Bey , k endi i fades iy le" g e n ç " l e r e , 2 3 ı l ıml ı ve ö lçülü davranmalar ını sa l ık verdi .Özell ikle hiçbir şekilde hareket in Padişah'a karşı yönelt i l -miş olduğu izlenimini uyandırmamalarını , hükümeti hedefalmalarını ikaz ett i . Bundan bir süre sonra yeni cemiyetin

üyelerinin hazırladıkları bir yafta örneğinin düzeltisini yap-t ıktan sonra cemiyet üyelerinin camide namazın ardından

2 1 A . g . e . , s . 1 3 6 9 v d .

( * ) B u m ü e s s e s e l e r i n k u r u l u ş u k o n u s u n d a o b j e k t i f b i r t a r ih i d e ğ e r l e n d i r m e i ç i nb kz . Kara l , Osm an l ı Tarihi VIII, s . 322 , ve ge n e l l ik le s . 320 vd .

2 2 M e h m e t M u r a t , Mücahede-i Milliye, s . 2 6 .

2 3 A . g . e . , s . 2 5 .

90



cemaati ayaklanmaya davet etme usulüne müracaat etmekistedikleri takdirde kendisine önceden haber vermelerini is-temişti. Bu gibi bir gelişme olduğu takdirde aralarına gire-ceğini vaat etti.

N a m a z d a n s o n r a m ü m i n l e r e h i t a p e d e r e k h ü k ü m e t i neleştirisini yapmak ve cemaati galeyana getirmek Osmanlıİmparatorluğumda yüzyıl lardan beri kullamlagelmekte olanbir ihti lal tekniğiydi. Ermeni Komitelerinin payitahttaki ic-raatı bu usule tekrar müracaat edi lmesini mümkün kılacakhavayı yaratmıştı.

Murat Bey, hatıratında, gerçekte gençleri fevri bir hare-ketten alıkoymak için aralarına girmeyi kararlaştırdığını an-latıyor. Planı, cemaati galeyana getirmeye çalışanlara engelolup ihti lalci lerin amaçlarını Padişah'ı kaygılandırmayacakolan bir dil le anlatmaktı. Böylesine realizmden uzak bir ta-savvur, Murat Bey'in aktif politikacı olarak ne kadar zayıfolduğunu gösteren tipik bir örnektir .

Murat Bey'in Padişah'a karşı koyma fobisinin teorik yanı"s a l ta na t " s i mg e s i n i n y ıpr a nma s ın ı i s te me me s i nd e n i l e r igeliyordu. Aynı tutumun pratik yanı Padişah'a karşı yöne-len bir hareketin başarıl ı olmamasından korkmasıydı.

O sıralarda Hürriyet gazetesi ç ıkmaya başlamış ve genea y n ı n e d e n d e n d o l a y ı , k a m u o y u n d a b e n i m s e n m e y e c e ğ ikuşkusunu yarattığı için, Murat Bey'de iyi bir etki bırakma-mıştı. Murat'a göre:

" E r m e n i m e s e l e s i n i n h a l k ı m ı z ı s ı r f d i y a n e t z e m i n i n esevk-ü gayret etmeye mecbur eylediği bir hengâmda halkın,hissi ya t-ı diyan etini ok şam ay aca k olan bir fer yad ne kadarhaklı ve münasebetl i olursa olsun, bizde Ermeni fesadınınbir nev'i diğerinden başka bir şey olamazdı. Bilhassa Selim

Faris gibi mezhep ve mesleği olmayan birinin imzası altın-da çıkmış bulunursa daha beter olur."Rusya 'da Nihi l i s t ler in böyle mühl ik bi r şekle g i rmesi

91



i lk davrananlar ın mizac- ı mi l le t i hesaba koymaksızın onsekizinc i as ır hükemasının efkâr ını neşre baş lamalar ından,ve i lk evvel halkın kendilerinden yüz çevirmesinden i leri

gelmişt ir . "2 4

Murat Bey'e göre, Ahmet Rıza Bey'in 1894'te taşbaskı ola-rak çıkan Padişah'a Mektubu 25 çok daha verimli bir reformzemini vaat ediyordu. Murat ' ın Ahmet Rıza'yı beğenmesi-nin nedeni her iki düşünürün de reform hareketini , esas i t i -bariyle, hemen gerçekleşt ir i lmesi mümkün olmayan ve ge-nel eğit im düzeyinin yükselt i lmesine ihtiyaç gösteren bir

süreç saymalarından i leri geliyordu.Bu arada Murat hâlâ kendi görüşlerini Padişah'a sunma-nın yolunu bulamamışt ı .

Bir gün bir arkadaşı ile yaptığı bir sohbet sırasında kendiniziyarete gelen Hassa Alayından iki Dağıstanlı muhafıza "bircemm-i gafir" şeklinde Saray'a gelindiği takdirde askerlerinsilahlarını kullanıp kullanmayacaklarını sordu. Tereddütsüz

kullanacakları cevabını26

aldı . Birkaç gün sonra konuşmanınmeali Saray'a ulaşarak Murat ' la konuşan muhafızlar İstan-bul 'dan uzaklaşt ır ı ldı . Murat bunun üzerine, onlan savun-mak için Mabeyn'e müracaat etti . Padişah'tan gelen cevaptaPadişah ' ın öğrenci ler in "k ıpırdamalar ından kaygı landığınıve Murat onlann başında bulunduğu iç in kendisinden bu fa-aliyete ait bir rapor beklediği bildiriliyordu. Murat öğrencile-rin başında bulunmadığını ve raporun yerine Osmanlı lmpa-ratorluğu'nun dertlerini anlatan bir tasan hazırlamaya hazırolduğunu bildirdi. Padişah'ın uygun görmesiyle tasarı hazır-landı. Ekim 1895 sonunda Murat Bey Abdülhamit 'e bir me-morandum sundu. Böylece hayalleri gerçek oluyordu.

24 M u r a t , M ü c a h e d e -i Milliye, s. 29.

25 A h m e t R ı z a , Vatanın Haline ve MaariJ-i U mum iye'nin Islahına Dair Sultan Adül-hamid Han-ı S a n i Hazretlerine Takdim Kıl ına n B i r i nc i Lâyiha ( L o n d r a , 1 3 1 2 ) .

2 6 M u r a t , Mücahede-i Mi l l i ye , s . 2 3 .

92



Murat, Abdülhamit ' in "eminence grise"i olmak hülyaları-na dalıyordu. Daha sonra Padişah'la yaptığı bir konuşmadapadişah'ın herkesin anlattığı kuşkucu, dargörüşlü tiran ol-

madığı hissi onu daha da heyecanlandırdı. Fakat Abdülha-mit'in kendisiyle istişare etme vaadi gerçekleşmedi. MuratBey büyük bir hayalkırıkl ıgına uğradı. Padişah'a vekil l iğeatamasını salık verdiği kişilerden yeni kabine listesinde hiç-birinin gözükmemesi planlarını alt-üst etti . Artık Yıldız'aher gidişinde Padişah'ın meşguliyeti bahanesiyle saraydanuzaklaştırılıyordu.

Hayallerinin böylesine sert bir şekilde dağılması MuratBey*i Türkiye'den kaçmaya zorladı. Kendisi Osmanlı İmpa-rator luğumdan ayr ı lmakla e lde e tmek i s tediği sonuç lar ışöyle sıralıyor:

"Birincisi : Avrupa Erbab-ı iktidarıyle efkâr-ı umumiyesi-ne Türkiye'nin ahval-i hazıra-ı dahil iyesi hakkında matü-mat-ı sahihe vermek, yani çürük ve kaybolmaya mahkûmolan tabakanın idare-i resmiyeden ibaret bir dış kabuktanbaşka olmadığını iddia etmek, Devlet ve millet-i Osmaniye-nin pek ziyade ıslâh ve ikmale müsait olduklarını ispat et-mek, bu ıs lâhat sayesinde husule gelecek kavi ve muntazamTürkiye'nin gerek asayiş ve gerek medeniyet-i âlem itibariy-le pek faydası olacağını göstermek. Bu sayede Avrupa efkâr-ı umumiyesini Türkiye 'nin ıs lâhına mukaddes bir vazi fe- ibeşeriye nazarıyla baktırarak er geç hükümetlerini Avustur-ya ve Rusya politikasını akim bırakacak bir meslek-i mutta-rid i tt ihazına mecbur edecek nümayişlere sevk eylemek.

"İkincisi : Ermeni meselesinin i l let-ü hikmetini yâr ve ağ-yara iyice bildirmek. . . zamanın ruhuna muvafık ve icabınamutabık olarak Memalik- i Mahrusede icra olunacak ıs lâ-

hat-ı umumiyenin haricinde ayrıca bir Ermeni meselesineve Ermeniler hakkında icraat ihtiyarına kat'iyyen ve külli-yen imkân mutasavver olamayacağını âleme i lân etmek. . .

93



"O suretle hall-i mesele edinilmesinin fii len kabiliyeti ol-madığım Avrupa öğrenince Ermeni gayret i 'Türkiye'de ıs lâ-hat i c ras ı lüzum u'na t eb di l ed i leb i l i rd i . Bu say ede 'm i -t ing'ler i le sair nümayişler bizim hissiyat-ı kalbiyemizi cerhedecek tecavüzler şeklinden çıkar(dı) . . .

"Üçüncüsü: Müddet-i medıde cehalet deryasına garkolan,en vahşi bir istibdat yükü alünda ezilmiş bulunan bir cemiye-tin içinde ilk uyanan fikirlerin birden ifrata gittikleri emsalle-ri geçmiş ahvaldendir. Bu gibi ifratçılıgın mazarratları çoktur.Ezcümle dâvalarından ilk önce istifade edecek olan halka fik-ri ve iddialan pek vahşice ve mizaca gayrı muvafık gelir...

" . . .Uyanmanın net ice- i tab i iyes inden bulunan f ı rkalar ınbazı nümayişler icrasına kıyam etmelerinden hareket zama-nı gelmiş olduğu anlaşılıyordu. Halbuki bizde öteden berihürriyet-i matbuat mevcut değildi. Amal ve itt ihadat-ı mil-l iye hakkında teat i - i efkâr edilmesine imkân yoktu. Bununiçin herkes icra-yı nümayişte kendi bildiğine tabi olacaktık i ne t i ces i hük üm et i ş iddet i c ras ı nda hak l ı , ha lk ı daha

adem-i işt irake mazur gösterecek bir kargaşal ıktan ibaretkalabilirdi."Şu mütalaalardan dahi 'gençler' in ilân ve terviçlerine lâ-

yık ve ' ihtiyar'ların mizaçlarına muvafık ve makul bir ıslâ-hat programı tanzimi. . . ( icabediyordu). Bu iş için dahi be-nim başkalara müreccah olduğum müsellem idi .

"Dördüncüsü: Altı yüz seneden beri bizde devam eden is-t ibdad efrad-ı ahaliye şöyle dursun, rical ve Ulemanın ekâ-birine vazife ve mes'ul iyet âdabını unutturmuştu. Bu sebep-ten olarak maiyet-i müstakile-i Şahaneden bed ile makam-ısadaratten ve nezaret lerden geçerek kaza kaymakamlığınavarıncaya kadar bi lcümle bendegân ve memurin-i devlet . . .' i fa-yı vazife' etmek yolunu bulmayı akıl edemiyordu." 2 7

2 7 M u r a t , Mû cahede-i Milliye, s. 6 4 - 6 7 .

94



Mu r at B e y ' i n s i y as î p o l i t i k as ın ın ç e k i r d e ğ i p ar l am e n to -nun yeniden kurulmasından çok bu " i fa-yı vazi fe" sağlaya-cak imkânlar ın çevres inde toplanır .

Mu r at B e y İ s tan b u l 'd an S i v as to p o l ' a g i d e n b i r g e m i y l ekaçmıştı. Sivas topol 'da kendis in i arkadaş ı Gaspıra l ı İ smai lBey karş ı ladı . İ smai l Bey' in o zamanlar bi le Rusya Türkler i -nin kültür bir l iğini sağlamak için çalıştığını hatır larsak buarkadaşl ığın muhtemel etki ler ini tahmin edebi l i r iz . Mizancıakrabalar ın ı z iyarete hazır lan ırken Avrupa bas ın ında o k u -duğu Osmanlı İmparatorluğumla i lgi l i iki haber Paris 'e yö-

nelmes ine neden o ldu. Bunlardan b i r i Avusturya Har ic iyeNazı r ı K o n t Go l u c h o w s k y 'n i n O s m an l ı İmpaTatorlugu 'nuntasf iyes ini görüşmek iç in bir konferans düzenlemeyi düşün-düğüydü. İkincisi de Lord Salisbury'nin Brighton'da verdiğib i r söylevde Abdülhamit ' in Ermeni sorunundan söz e tme-mesini rica e d e n ö ze l b i r m e k tu b u n u o k u m u ş o l m as ıy d ı .

Murat 'a g ö r e , Sal isbury, b a ğ ı m s ı z b i r E r m e n i s t a n ' ı n k u -rulmas ı f ikr in i A b d ü l h am i t ' e İ n g i l i z a l e y h tar ı p o l i t i k as ın ıö d e tm e k i ç i n d e s te k l i y o r d u . 2 8 M u r a t h a r e k e t l e r i n e d a i m aegemen o lan dramat ik edayla Par is 'e g id ip bu kuvvet ler idurdurmaya karar verdi . Fakat bu s ırada Padişah 'a niç in buşeki lde hareket e t t iğ in i an latan mektuplar göndermeye de-vam ediyordu.

Par is y o l u n d a M u r a t , K o n t G o l u c h o w s k y ' y l e yaptığı birgörüşmede Avusturya'nın taksimdeki kendi payı olarak BatıRumeli 'yi ve Selânik ' i a lmayı umut ett iğini öğrendi . 2 9

Paris 'e gel ir gelmez Murat Bey Ahmet Rıza 'yı aradı .

2 8 A y r ı b i r g ö r ü ş i ç in b k z . W i l l i a m M . L a n g e r , The Diplomacy of Imperialism1890-1902 ( 2 . e d . N e w Y o r k , 1 9 5 6 ) , s . 1 5 9 - 1 6 3 . F a k a t S a l i s b u r y b a k ı m ı n d a nM u r a t y a z m ı ş a b e n z e m i y o r . B k z . op . cit., s , 2 0 6 - 2 0 9 . B a ş k a b i r k a y n a k i ç i n

Kar i Kü n ze r , Abdülhamid 11 und die Reforman in de r T u r k e i ( D r e s d e n , 1 8 9 7 ) v eH u g o P r e l l e r , S a l i s b u r y und die Türkische Frage im Jahre 1895 ( S t u t t g a r t ,1 9 3 0 ) .

2 9 M u r a t , Mûcahede-i Mi l l i ye , s . 83 .

95



1895 yı l ı Fransa iç in b irçoklar ının özlemle hamladıklar ıbir kültürel gelişme devrinin orta noktasıydı . Anatole Fran-ce Le Lys Rouge'u çıkarıyor, Gauguin de Hotel Drouot'da ilk

sergilerinden birini düzenliyordu. O yıl Toulouse Lautrec,Yvette Guilbert ' in l i tografi lerinden meydana gelen bir al-büm yayımlamış t ı ve Clemenceau La Justice'de kitabı birsosyal be lge o larak ni te lendir iyordu . Kar l Marx 'm Capi-(aPinin o zamana kadar yayımlanmamış olan üçüncü cildiçıkıyordu. Fakat bu kültür faaliyetlerin merkezi olan Pa-r is ' te anarş is t ler Cumhurbaşkanı Carnot 'yu öldürüyor ve

Dreyfus sorununun ilk evresi başlıyordu. 1894'te kabul edi-len ve anarşistleri ağır cezalara çarptıran kanunlar Paris 'tebir "hürriyetçi" hareketin yönetimini güçleşt ir iyordu.

Murat 'a inanırsak Ahmet Rıza, kendisini baştan beri birrakip saydığı için soğuk bir şekilde karşılamıştı .3 0

Meşveret daha çıkmamıştı . Fakat Ahmet Rıza'ntn düşün-cesinde radikal bazı yanların varlığı bell iydi. Ahmet Rıza

Bey'den önce ortaya çıkan bütün siyasî fikir yapıtlarında İs-lama önemli bir yer ayrı lmışt ı . 3 ' Yeni Osmanlılar da kuvvet-l e r i n i k ı s m e n d i n î i na nç l a r d a n a l m ı ş l a r d ı . A hm e t R ı z aBey'in 1895 yılından önce yayımladığı yazılarda da İslama 32

böyle b i r yer ayr ı l ıyordu . Fakat Ahmet Rıza i ç in İ s lâm"doğru" olduğu iç in doğal "sosyal bakımdan yararlı" oldu-ğu için önemliydi. Bu önemli bir değişiklikti.

Murat Bey'e göre, Ahmet Rıza Murat Bey' in ı l ımlı l ığınaderhal itiraz etmişti.3 3 Aralarındaki görüş ayrılıklarının bir"kuşak" sorunu yanı o lduğuna kuşku yoktur . Murat Bey

3 0 A . g . e . , s . 8 8 - 9 3 - B u n u n y a n ı n d a A h m e t R ı z a M u r a t B e y ' e g ö r e " k a n d ö k ü l m e -mesi " f ikr ine ve "mahdut b i r meşrut iye t i l e ik t i fa" edi ime tasavvurlar ına i t i raze t m i ş t i . M u r a t , Mücahede-i Mil l iye , s . 93 .

3 1 B k z . M a r d i n , T h e G e n e s is , s . 8 1 - 1 0 6 .

3 2 B k z . A h m e t R t z a , " B u l l e t i n d e F r a n c e , " R ev u e O c c i d e n t a l *, ( 1 8 9 0 ) , s . 3 8 8 - 3 9 0 .33 M ura t , Mücah ede- i Mi t l iye , s . 97 .

96



Rıza Bey 'e "oğlum" diye hi tap edebi l iyor ve Ahmet Rıza Beyb u n d a n ho ş l a nm ı y o r d u . F a k a t a y n ı z a m a nd a R ı z a B e y ' i n- t ıpk ı İ s tanbul 'daki İ t t ihat ve Terakki üye ler i g ib i - Murat

B ey ' in tasar ımlar ını b iraz havai bulmuş olması muhtemel-dir . Öte yandan Murat Bey' in, Paris ' te en önemli s iyası kiş i-lerle senlibenli olduğu izlenimini yaratma çabası , iyi bir et-ki b ırakacak bir tutum deği ldi . 1908 'den sonra b i le Murat1895 ' te Gabrie l Hanotaux gibi k imseler le yapt ığı konuşma-lar ın Türkiye 'nin kader ini değiş t irdiğine inanıyordu.

Murat Bey Paris ' te i lk r isalesini yayımlayınca iç inde bü-

tün Yı ldız pol i t ikas ının ik iyüzlülüğe dayandığı şekl indekihükmünü gören Ahmet Rıza , Mizanc ı 'n ın bu kadar i le r i g i -debilmesine hayretini i fade etmişt i . Murat Bey'se bu değer-lendirme şekl ine gücenerek İ t t ihat ve Terakki 'y le kendi gö-rüşleri arasında bir fark olmadığını Ahmet Rıza Bey'e bu ve-s i leyle anlat t ı . Ş imdil ik İ t t ihat ve Terakki 'y le b ir bag kur-mak is temiyordu. Tekl i f i Cemiyet in kendis ine üç ayl ık b ir

mühlet vermesiydi . Bu üç ay iç inde Padişah' ı ı s lahat yap-maya ikna edemediği takdirde cemiyete kat ı lacakt ı . 3 4

Murat bu sırada Hıdiv Abbas Hilmi Paşa'dan Mısır 'a gelipyer leşmes ini öneren b i r davet iye a ldı . Mizanc ı bu daveteönem vermediğini fakat b ir süreden ber i Mıs ır ' ı uygun birharekât zemini o larak düşündüğünden kabul e tmeye kararverdiğini anlat ıyor. Özell ikle Mizan'ı Mısır 'da devam ett ir-

mek, ona göre, Yıldız'da bir bomba etkisi yaratacaktı . 3 5 M ı-sır ' ın da muhalefet tarafını desteklediği keşfi zaten İngilte-re 'n in Mıs ı r ' ı i şga l inden çok üzüntü duyan Padişah 'a b i rdarbe indirecekt i .

Mizanc ı Mıs ı r ' a hareket e tmeden diplomat ik görüş ler in isürdürdü. Londra 'da Lord Sal isbury 'yle b ir konuşma yapa-

3 4 M u r a t , Mûcahede-i Mil l iye , s . 90 vd.

35 /l.g.e .,s. 120.

97



rak ondan Mizan'ı Mısır 'da ç ıkarmak izni a ld ıktan sonraMısır'a hareket etti.

İngiltere 'deyken Murat Bey Ermeni iht i lal komiteler iyleAbdülhamit 'e karşı ortaklaşa bir cephenin kurulması için

görüşmelere girişmiş ve başarılı olamamıştı . Hatıratında an-lattığına göre, Ermeniler yalnız Osmanlı topraklarında de-ğil, fakat Rus topraklarının da bir kısmında müstakbel birErmenistan kurabilecekler ine inanıyorlardı .3 6 Murat Bey'inbu görüşmelerde başarılı olması muhalefeti kendi çevresin-de toplama çabasında önemli bir koz olacaktı . Başarısızlığı ,başa geçmesini sağlayacak artakalan tek silahın Mizan oldu-

ğu anlamına geliyordu. Bunun içindir ki Murat Rıza'mn bugörüşmeler hakkında Londra'dan gönderdiği bir mektubunMeşveret ' te yayımlanmamış olmasını Ahmet Rıza 'nm Mak-yavelce bir oyununa bağlıyordu.

Mısır 'a varır varmaz Murat Bey burasının ciddi bir siyasîkampanyanın örgütleneceği üs olmadığı kanısına vardı. Mı-sırlılar politikadan daha az yıpratıcı işlere dalmışlardı.

Kahire'de İtt ihat ve Terakki Şubesi Dr. İsmail İbrahim'inbaşkanlığında bir süreden beri oluşmuştu. 3 7 Murat hatıra-t ında şube üyeler inden "muhalefet" namına layık olmayanbir acizler topluluğu olarak söz ediyor. Mısır 'da Murat BeyJön Türklerden çok İngil iz ve Osmanlı memurlarıyla i l işki-ler kurdu. Osmanlı Devlet i 'n in temsi lc is i Ahmet MuhtarPaşa ile yakın bir ilgi kurduğu gibi sonradan Jön Türklerekatılacak olan yaveri Saim Bey 'le diğer J ö n Tü rklerd en daha

iyi anlaşabiliyordu.4 Ocak 1896 tar ihinde Mizan'm ilk Mısır sayısı çıktı . Ka-

hire İtt ihat ve Terakki Şubesi derhal dergiye eleştirileriniyönelt t i . Mizan'm içeriği Jön Türklerin eleştirilerinin nede-

3 6 A . g . e . , s . 1 0 4 .

3 7 A.g.e., s . 1 0 9 ,

9 8



nini açıklıyordu: Murat ' ın i lk makalesinin 3 8 konusu Paris veMısır Jö n T ürk lerinin program sızlıgıydı.

Aslında j ö n Tü rkle rin bir programı vardı ve bu programMechvereCin (Meşveret ' in Fransızca eki ) ik inci sayıs ındaçıkmıştı . Programda anarşistlerle bir tutulmaması için gay-ret sarf edildiği ve komitenin amaçlarının, bu bakımdan su-landırı larak anlat ı ldığı muhakkaktı , fakat bunun yanındaprogramdan kesin bir eğil im çıkarmak da gerçekten zordu.İ ç inde , daha önce Yeni O smanl ı larda görülen " Âl - i O s-man'^ beslenen saygı ifade ediliyor, reformun bir tek millet

iç in değil , fakat bütün Osmanlı ları kapsaması di leği i ler isürülüyordu. "Medeniyet yolunda ilerleme" isteği belirt i l i -yor fakat bunun "Osmanlı unsurunu" zayıf latacak şeki ldeyapılmaması gerektiği söyleniyordu. Program, Osmanlı ların" D o ğ u m e d e n i y e t l e r i n i n " o r i j i n a l i t e " s i n i k o r u m a l a r ı g e -rektiğini ve "Batı 'dan ancak bil imsel eğit imin genel sonuç-larını , ancak tam anlamıyla kaynaştırabilecekleri ve bir mil-

letin hürriyete doğru yolunu aydınlatabilecek olanları" al-makla yetineceklerini anlatıyordu.39

Mechveret'in programında bulduğumuz bu " l iberal " un-surların gerçekte yanılt ıcı olduklarını i leride göreceğiz.4 0

Bu ilk program, Murat Bey'in yayımladığı L t Palais de Yıl-dız ismindeki r isalesinde tekl i f et t iği çok daha somut vepratik mülki reform tekliflerine oranla havada kalıyordu,Murat ' ın reform tekliflerindeki pragmatik yan aynı zaman-da Türk-Suriye Komitesi 'nin programını hatırlatıyordu. Da-ha çok kamu yönetimi sorunlarını ele aldığı ve "bürokratikdüşüncenin temel eği l imi bütün s iyas î problemler i idareproblemlerine çevirmek" olduğu derecede Murat Bey' in Le

3 8 A . , g . e . , s . 1 3 2 - 1 3 3 .

3 9 " N o t r e P r o g r a m m e , " Mechveret, 1 Ar a l ı k 1 8 95 , s . 1 .

40 Bkz . b ö l ü m V.

99



Palais de Yıldız risalesinde ifade ett iği düşüncesinin "bürok-ratik düşünce"nin damgasını taşıdığını söyleyebiliriz."1 J ö nT ü rk le rse ö ze l l ik le M u rat B e y ' in d e v le t i k u r t armak i ç in

"pratik" saydığı siyasî ödünlere ve hürriyet ve vatan ateşin-den yoksun tutumuna it iraz etmişlerdi.

Jön Türklerin e leşt ir i ler i Le Palais de Yıldızda beliren ikinoktayı hedef olarak al ıyordu. Bunlardan bir incis i MuratBey' in reformların sağlanabilmesi iç in Avrupa'nın yardımetmesine müracaat ı düşünmüş o lmasıydı . Mizancı 'n ın ta -sarladığı reform protokolü Avrupa devletlerinin baskısıyla

Padişah'a imzalatı lacak ve Batı devletlerinin İstanbul'dakisefirlerine sadrazamın tayini bakımından bir veto hakkı ta-nıyacaktı .4 2 İkinci nokta Murat ' ın Anayasanın tekrar yürür-lü ğ e k o n mas ı n ı n y e t e r l i o lamay acağ ı n ı i l e r i sü rme s i v e1876 Anayasası 'n ın get irdiği mecl is lerin yerine Türk-Suri-ye Komitesi 'n in tekl i f ler indeki "asemble"ye benzer 19 kiş i -l ik bir danışmanlar mecl is i (Assemblee dtlibtrante) k u ru l -masını teklif etmesiydi.43 Özellikle bu teklif hayretle karşı-lanıyordu.

Murat , Bat ı devle t ler in in müdahales in i programın anaunsurlarından biri haline getirmesinden şikâyet edenlere, otekl i f ini Türkiye 'nin taksim edilmesi tehl ikesi anında eh-ven-i şer olarak ortaya sürdüğü cevabını veriyordu. Batı 'nın

garantisini taşıyan bir protokolle işe başlamak Osmanlı İm-paratorluğumun bir daha taksim konusu olmamasını sağla-yacaktı . Islahat da yapılınca zaten bu baskının nedeni orta-dan kalkacaktı .

Halkın - " ip t idai l iğ i " dolayıs ıy la- b ir muhalefe t hareket i -ne işt irak ett iri lmeyeceği şeklinde Murat ' ın beslediği inan-

4 1 M a n n h e i m , Ideology and Utopia, s . 1 0 5 .

4 2 M o u r a d , Le Palais, s . 4 4 .

4 3 A.g.e.. s . 4 5 - 4 6 .

1 0 0



ca o zamanlar daha kat ı lmayan Jön Türkler i ç in Avrupadevletlerine müracaatı gerektiren bir neden yoktu. Komiteüyeleri böyle bir müdahaleyi düşünmeyi bi le bir alçalma

sayıyorlardı.Ote yandan Murat Bey'in bu düşüncelerinin Avrupa'nınözell ikle o zamanlar zirvesine erişen diplomatik yırtıcıl ığıbakımından gerçekçi olmadığı apaçıktır .

Kınm Savaşı 'ndan önce -Realpolitik kavramı Avrupa dip-lomasisine kendine has sert l iği getirmeden önce- Osmanlıİmparatorluğu'nun Avrupa'nın yardımıyla pekâlâ kalkınabi-

leceği f ikri özel l ikle İngi l tere 'nin Yakındoğu pol i t ikasınıntemellerinden bir ini oluşturmuştu.44 Fakat o zamanlar İm-paratorluğun Rusya ve İngiltere arasında bir tampon görevigörebi leceği f ikr i egemendi . Daha sonraysa bunun yer iniOsmanlı tmparatorluğu'nun art ık taksim edi lmesi gerektiğif ikri almışt ı . Osmanlı İmparatorlugu'nda her iki devrenindiplomasisini izlemiş olan birinin ifadesiyle:

"Bri tanya'nın birkaç defa reform sorununda önderl ik ya-parak Girit , Ermenistan, Makedonya'da tabi milletlerin le-hine müdahalede bulunmuş o lmasına rağmen, diplomatlararas ında Türk mi l le t inin her tür lü i ler lemesi konusundaseptik (kuşkucu) bir tavır takınmak moda hal ine geldi . Enkötü şekl i Almanya'da görülen cari felsefenin egoizmi vemateryal izmi, Avrupa'nın kamuoyunun düzeyini alçal tmışve yönetici sınıfın eğil imlerini etkilemişti . Büyük babaları-

mızın serbestl iğe, kendi kendini yönetmeye ve meşrut! hür-riyete bağlılıkları diğer genç kuşağın yavaş yavaş terk ettiğibir dinî inançtı ," 4 5

4 4 B k z . * H a w r o t d T e m p e r l e y , E n g l a n d an d the Nea r East: The Crimea ( L o n d o n ,1 9 3 6 ) .

4 5 S i r Edwi n P ea r s , The Life oj A b d u l h a m i d ( N e w Y o r k , 1 9 1 7 ) , s , 3 2 6 - 3 2 7 . R e a l -p o l i t i k m e f h u m u i ç i n L a n g e r , H i e Diplomacy of I m p e r i a l i s m k i t a b ı n ı n b ü t ü n ü .Bo yd Sha fer , Na t i o na l i sm: Myth an d R e a l i t y ( L o n d o n , 1 9 5 5 ) , s . 1 6 7 .

101



Jön Türkler bu gibi gelişmeleri Murat Bey'den daha ya-kından izl iyorlardı . Zamanla bu totali ter-öncesi görüşlereke n d i d üşün ce le r in i d e uyd ur ma ya ba ş la d ık la r ın a kuşkuyok tur. J ö n Tür klerin fikirlerinin 18 9 5 ile 19 08 yılları ara-sındaki gelişmesi , bir bakıma, realpolitik yöntemlerini git -t ikçe benimsemelerinden ibarett ir .

1876 Anayasası 'nm yeniden yürürlüğe konmasına gelin-ce , Murat Bey bunun iki bakımdan zararl ı olacağına inanı-yordu. Bir kere Padişah' ın bunu Batı devlet ler inin baskısısonucunda yaptığı duyulduğu zaman prest i j i sarsı lacaktı .Murat Bey' in kendi önerisindeki büyük devlet ler garantisi

aynı sonucu vermiş olacağına göre bu otorite sarsıntısı fik-r inin samimiyetsiz olduğunu söyleyebil ir iz . Murat ' ın Ana-yasa 'nm yeniden yürürlüğe konmasından doğacak olan sa-kıncalar hakkındaki fikirlerini gene kendi yazılarından çı-karabiliriz: bunlardan en başta gelen tez "halkın talebi"negöre iş görmenin "hikmet- i hükümete münafi" o lduğuydu.İkinci tema halkın "efkâr-ı muhtelifeye" kapılmış olmasıy-

dı. Bu görüşün en ilginç yanı daha önce Âli ve Fuat Paşala-r ın görüşler inin bir tekrarından ibaret olmasıdır . 4 5 Bu ba-kımdan Murat Bey' in "bürokrat ik" t ipteki düşünceyle olanilgisi bir daha doğrulanıyor. Buna ek olarak:

"Zaten parlamento usulünün şekl-i hazırda. . . Avrupa'dabi le is t ikbâl i o lmadığına şüphe- i âbidanem yoktur . Fran-sa 'da 'Boulangisme' meselesi parlamento usulüne karşı f i -

i len i lk protesto demek olduğu gibi , (Sosyalizm)in minci-het in vücudu bile parlamento usulü aleyhindedir . Çünkümeham-ı umur-u devlet it ibariyle halk daima cahil kalmayamahkûm bulunacağı tabiat-ı ahval ve mesalihe nazaran es-kâr olup, halkın int ihapta ş imdiki gibi medhal i o ldukçamecal is - i umumiyeye ehl iyet l i lere terc ihan ehl iyets iz ler in

4 6 Â l i ve Fu at Paşa lar i ç in b kz . Mard in , The Genesis, s . 1 8 - 2 0 .

1 0 2



int ihap olunmasından kurtulunamayacagı derkârdır . Bununda başl ıca sebebi , ehliyetl i ler vicdan ve vukuf sahibi olmaksıfatiyle vergi ve tekâlif gibi selâmet-i devlet için elzem olan

fadakârl ıklarm ihtiyarı lüzumunu halka tavsiye etmektençekinmezler. Halbuki vicdansız harisler istihsali gayrı ka-abi l mevad- ı kâzibe i l e müntehipler i a ldatarak muvaffakolageleceklerdir.

"Bu hal , erbab-ı hükümeti Avrupa'da ziyadesiyle düşün-dürmekte olduğu gibi , eshab-ı f ikr-ü malûmatı dahi işgaletmekte, parlamento usulünün yerine ikame edi lecek başka

bir usulü taharri eylemektedirler. Zira hükümetlerin hare-kâtını teftiş edecek bir usül-ü meşveretin lüzumu ezcümleo hükümetlerin selâmet ve muvaffakiyetleri iç in dahi vacipmüessesat-ı hayriyeden addedil iyor.

"Avrupa'nın müntehip mecl is ve müessesat ı iç inde asır-lardan beri mevcut olduğu halde henüz ehemmiyet-i asl iye-lerini kaybetmemiş olan (akademiye)ler ve sair i lmiye en-

cümenleri nazar-ı dikkate al ınarak bunların şu hal-i imti-yazlarını mahza int ihap edenlerin iş erbabı bulunmasıylatefsir ediyorlar.""7

Bu bakımdan:"A z ç ok devl e t um uruna âş i nâ adam l ardan m ürekkep

mahdut bir meclis-i meşveret daha ziyade iş görebil ir." 4 8

Murat, bu sözlerin geçtiği tasarıyı , hatırlayacağımız üze-re, Ocak 1895' te Padişah'a sunmuş fakat o zamandan berifikirleri çok değişmemişti çünkü bu tasarıyı, içeriğiyle ifti-har ederek, Mizan'da yayımlıyordu.

Böy lece M ura t Bey'in f ikirlerinin d iğer Jö n Tü rk lerin fi-kirlerinden önemli noktalarda ayrıldığı anlaşıl ıyor.

Murat Bey Ahmet Rıza Bey'e yazdığı mektuplarda "prog-

4 7 M u r a l , Taharri-i istikbal, 11, s . 3 1 0 - 3 1 1 .

4 8 A.g.e.

103



ramsızl ık" isnadına cevap vermesi için ısrar edince Rıza Beybir tart ı şmanın part inin bölündüğü iz lenimini yaratacağıcevabını veriyordu. Bunun üzerine Murat Mizan"da kendi

programını yayımladı .49

Bu programın özell iği gene temsilsorununu ik inci plana atmasıydı . Programın ana noktala-rından biri bütün Osmanlı lara ırk ve din ayrımı yapılmadankanun önünde eşit l iğin sağlanması üzerinde özell ikle ısrar-la durmasıydı . Murat 'a göre Bat ı devlet ler ini ikna etmekiçin böyle bir maddeye iht iyaç vardı . Ç ü n k ü M i t h a t Pa-şa 'nın 1876 Anayasası 'nı Osmanlı İmparatorluğu'nun gele-

ceğinin Tersane Konferansı 'nda görüşüldüğü bir sırada i lânettirmesi delegelerde bu ıslahatın bir muvazaa yanı olacağıizlenimini uyandırmışt ı .

Murat Bey' in Avrupa kabinelerinin güvenini kazanmayayönelen bu uzlaşt ırıcı tutumu taktik bakımından doğru ola-bilirdi, fakat aynı zamanda Mizancı 'nın askerî mekteplerdeoluşan , K omit ey i harek et e g eç i ren u n s u r l a r hak k ında en

küçük bir sezgi taşımadığını anlat ıyordu. Mizancı , Komite-nin kurulmasındaki ası l nedenin dış karışmalara engel ol-ma isteğinin olduğunu kavrayamıyordu.50

Ahmet Rıza Bey' in polemikten sakınması karşısında Mu-rat Bey' in bir umudu kalmışt ı : "Bizim bilcümle sersemleribi le tahrik edecek bir tedbir- i müessir düşündüm.. . yanibüyük bir zat-t muhteremi Mısır 'a kaçırmak istedim." 5 1 M u -rat Bey bu zat ın kim olduğunu söylemiyor, fakat Osmanlıhanedanına mensup olduğu anlaşı l ıyor.

Bu sıralarda Mizancı 'nın istediği üç aylık süre sona er-mişt i . Bunun üzerine Murat Bey Cemiyete dahi l olmaya vebu ves i ley le mahdut t emsi l f ik r inden vazg eçmey e k arar

4 9 M u r a t , Müçahede-i M i l l i c e , s . 1 3 4 - 1 3 7 .

50 Bu hava i ç i n b k z . S ü h e y l Ü n v e r , " D o k t o r i b r a h i m T e m o " , Türk Tıp Tarihi Arşi-

vi 1 ( 1 9 3 5 ) , s- 7 4 .5 1 M u r a t , Mücahede-i Mil l iye , s . 14 4 .

104



verdi. Murat Bey Cemiyet in s ı r lar ın ın kendis ine aç ı ld ığ ızaman ne kadar büyük bir hayal kırıklığına uğradığını şöy-le anlatıyor: '

"Doktor İbrahim Ethem Bey (Temo) Tıbbiye 'de birkaç ar-kadaşı ile beraber bir nevi teavün cemiyeti teşkil etmiş. Yek-diğerini bilmek, emniyet etmek, teati-i efkâr ve malûmat ey-lemek, memnu kitap ve evrakı bulup okumak, vesaire gibimektebin dört duvan arasında münhasır işlerle altı sene ka-dar meşgul olunmuş. Azası otuza bile baliğ olmamıştı .

"Ermeni gürül tüler i üzer ine pol i t ika nümayiş ler ine lü-

zum hissedi lerek tevsi ine karar veri lmiş . Hariçten birkaçadam ithal edilmiş.

"İşte o sırada riyaset teklifi i le bana müracaat edilmiş.Ahmet Rıza Bey' in mektubundan sonra Paris Şube riyasetikendisine teklif ve tarafından kabul olunmuş. İstanbul so-kaklarına birkaç yafta yapıştırılmış (ki biri Hamit Bey mari-fet iyle bana getiri l ip tashih ett ir i lmişti) . Hükümetin tatbi-

katı ş iddet kesbedince iptida sükûnete varmış sonra yakayıele vermiş.. . Her tarafa dağılmış.

"O günlerde ise ne heyet, ne meclis-i idare ne de emir vekarar verecek bir sı fat kalmış. İstanbul 'dan birkaç doktornam-ı müstearla Paris ve Mısır ile muhabere ediyorlar. Ade-ta 'blöf icra olunuyor."5 2

Durum bu merkezdeyken 1896 yıl ı yazında İngil iz işgalyönetiminin başında bulunan Lord Croiner Osmanlı Devle-ti 'nin baskılarını öne sürerek Murat'tan Mısır' ı terk etmesinirica etti. Hidiv de Mizan'ı umduğundan daha sert bulmuştu.

Murat Mısır ' ı terk ett i ve Paris 'e döndü. Paris ' te AhmetRıza onunla işbirl iği yapma önerisini kabul etmedi. Ancak,Ahmet Rıza da Paris şubesi başkanlığının tehlikeye girdiği-

ni fark etmemişti.

52 Ag.(„s, 153.

105



B a îka n la r 'd a ki ma h a l l i ör güt le r d e n Me şve r e t ' in " r a d i -kal"l igini şikâyet eden makaleler geliyordu. Radikall ik is-nadının gerçek nitel iği özell ikle üzerinde durulmaya de-ğer . Ahmet Rıza 'nm Padişah'a karşı tutumu daha sonra çı -

kan J ö n T ür k d ergiler inde kullanılan dilden d aha sert de-ğildi. Sorunun özü, bir Fransız gazetesinin yaptığı değer-lendirmede belir t i ldiği üzere Ahmet Rıza Bey' in "enternas-yonall iği ve laikligi"ydi.5 3 Ahmet Rıza Bey, İslâmı unsurunönemli bir yer tuttuğu kendi kültür çevresine karşı yönel-mişt i . Taşra bunu kendisine atfetmiyordu. Mizancı 'nın Ah-me t R ız a 'd a n ş ikâ ye t e d e r ke n ke n d i f ik i r le r in d e n "Mu-

hammet ' in cennetinden bir sadâ" diye alay ett iğini anlat-ması iki grup arasındaki ayrılıkların nerede belirdiğini an-latıyor.54

Şikâyetler o kadar artıyordu kî zindandan kaçarak Mısır'ayeni ulaşan cemiyet kurucularından Şerafeddin MağmumiParis'e Ahmet Rıza'mn faaliyetini denetlemeye gelmişti . Osıralarda Dr. lshak Sükûti, Süleyman Nazif, Çürüksulu Ah-

met gibi cemiyetin önderlerinden bir grup Paris'teki askerle-rin sayısını artırmıştı . Ahmet Rıza Bey'in "kozmopolitliği"nekarşı duyulan kuşku yavaş yavaş şekillenmeye başladı. Ekim1896'da Mağmumi Ahmet Rıza Bey'in yerine Murat 'ı geçir-meye karar vermişti. Bir yazısında ifade ettiği üzere:

"Sultan Abdülhamit mülkümüzü malikâne addett iği gibiNazım'ın efendisi (Ahmet Rıza) zahir cemiyetimizi kendinisermaye-i ikbâl sanmış olmalı . 'Osmanlı itt ihat ve TerakkiCemiyeti ' mel'abe-i sıbyan değildir . Biz bir sultanın, bir ha-l i fenin e l inden z incir imizi kurtarmaya ça l ış ıyoruz . Dahakurtarmadan öbür ucunu da Rıza Bey' in avucuna verecekdeğiliz... Nazım Rıza Bey'in Arap lzzeti'dir. Efendisini hoş-

5 3 " L e s J e u t ı e s T u r c s , " LEclair (Par is ) , 7 A ğu st os 1 89 7 , s . L

5 4 M u r a t , Mücahede-i Milliye, s . 141 .

106



nut etmek için maksad-ı mukaddesi, menafi-i milliye ve vata-niyeyi ayak altına alıyor..."55

Anlaşı lan, burada çarpışan, görünüşte pozit ivizm ve İs-

lâm görüşü fakat gerçekte Ahmet Rıza'mn evrensel, "koz-mopolit'' f ikir leriyle t ıbbiyel i lerin ş iarı "menafi- i mil l iye"(milli yararlar) idi.

Bir süreden ber i Par is J ö n Tü rkle r i M urat Bey ' le i l işkikurmuşlar ve kendisine Cemiyet başkanlığını önermişlerdi .Murat Bey bu öneriyi kabul etmekten çekinmişt i . SonundaJön Türkler in " ı srar ' jar ı sonucunda Murat Bey başkanl ığ ı

kabul etti.O zamanlar bu değişme hakkında f ik ir yürüten Hürr i -

yet in yayımcısına göre bu değişikl ikler İ t t ihat ve TerakkiCemiyet i 'nin askerî unsurunun denet imi el ine alması iç inbir paravana olarak 56 kullanı lmışt ı . Gerçekten de, Sükûti ,Mağmumi, Miralay Şefik ve Çürüksulu Ahmet gibi askerle-

rin Cemiyete bundan sonra yedi sekiz ay kadar egemen ol-dukları ve direktiflerin askerler tarafından hazırlanıp Mu-rat'a verildiği anlaşılıyor.57 Bu liderlerin dünya görüşü herşeyden önce O smanl ı İmparat or luğu 'nun parça lanmas ı n ıdurdurmaktı. Ahmet Rıza'mn ve çevresine topladığı bir ikikişinin uzun vadeli sosyopolitik görüşleri pek ciddiye alın-mıyordu. Murat Bey de o zamana kadar askerlerin beğene-

cekleri fikirler ortaya çıkaramamış olmakla beraber ehven-işer sayılmıştı . Gerçekten de Murat'ın Meşveret'e 1896 sonba-harından itibaren yazmaya başladığı makalelerde iki temaya,vatanı kurtarma çağrısına ve 1876 Anayasası 'nın savunması-na daha çok önem verilmeye başlandığı görülüyor.58

5 5 K ur an , İ t fif ıat ve Terakki, s . 67. i tal ik ler i lave edi lmişt ir .

5 6 Hürriyet, 1 Şub at 1 89 7 , s . 1 .57 B u k ims e le r in T ür k iy e 'd e k aç ı ş ları i ç in bk z . Mechveret, 1 5 K a s ı m 1 8 9 6 .

58 Mur at ' l a R ı za ar as ı nd ak i mücad e le y i 1896 s o nbahar ı nd a , Me cJ ı ve r e t ' t e ç ı k anm a k a l e l e r d e i z l e m e k m ü m k ü n d ü r . B u s ı r a d a M u r a t B e y b a ş m a k a l e y a z m a y a

107



Yazılacak olan makalelerin modelini Şerafeddin Magmumi"Ne İdik, Ne Olduk" başlığım taşıyan bir yazıda veriyordu:

"Abdülhamit, ecdadımızın kan dökerek, can telef ederek

iki yüz senel ik mesaiyle kazandıkları dünyanın en münbit ,en mahsuldar arazisini, o canım kıt 'aları güya babasının çift-l iği imiş gibi dağıtmaya başlamış, Dobruca 'yı Romanya'yabahşetmiş, Sırbiye'nin krallığını tasdik eylemiş. . . (tir) ." 5 9

Padişah Bulgaristan ve Karadağ'ın özerkliğini de onayla-ya ra k İm p a ra tor luğun s ın ı r la r ın ı görü lm em iş b i r şek i ld eküçül tm üştü .

Murat ' ın 1896 sonbaharında buna benzer konuları iyi iş-leyebi ldiğim görenler kendis ine başkanl ık önermeye kararvermişlerdi .

Murat, başkanlığı, Paris şubesinin yetkilerini yeniden be-l i r tecek bir tüzük yazı lması koşuluyla kabul et t i . TürkçeMeşveret' in yerine çıkmaya başlayan Paris Mizan'ında Aralık1896 sonunda çıkan bu yeni statüler ş imdiye kadar hiçbir

yerd e ya yım la n m a m ış t ı r . Pa r i s grubu h a kkın d a ka ra n l ıkkalmış bazı noktaları aydınlatması bakımından ise belgenindeğeri büyüktür.

Tüzükte "Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin İstanbulMeclis-i Merkeziyesinin Vekâlet-i mutlakasmı", haiz bulun-mak ve hariçteki şubelere nezaret etmek üzere bir "Heyet-iTeftiş ve İcra" kuruluyordu.60 Aslında yetkilerin mutlak ola-rak Paris Heyet-i Teftiş ve İcra'sma geçmesinin bir nedeni var-dı. İstanbul'daki "ldare-i Merkeziye" birdenbire yok olmuştu.Bunun da nedeni Numune-i Terakki Mektebi 'nde toplanan

b a ş l ı y o r . B k z . M e h m e t M u r a t , " M ü d a f a a N i y e t i n d e B i r T e c a v ü z , " M e ş v e r e t , 2 3E y l ü l 1 8 9 6 ; s . 2 - 3 ; " C ü m l e - i s i y a s i y e , " a.g.e., 8 E k i m 1 8 9 6 , s . 1 ; " S u l t a n H a -m i t ' i n B ü y ü k H a t a s ı , " a.g.e., 2 3 E k i m 1 8 9 6 , s . 1 ; " V a h b i ç a r e s e r s e r i l e r , " a.g.e.,8 K a s ı m 1 8 9 6 , s . 1 - 2 .

59 S a i ( Ş e r a f e d d i n M a g m u m i ) , " N e İ d i k , N e O l d u k , " M e ş v e r e t , 8 E y l ü l 1 8 9 6 , s . 3 .6 0 " l l a n - ı R e s m i , " M i z a n , 1 4 K â n u n - u E v v e l 1 8 9 6 , s . 2 .

108



bu grubun üyelerinden birinin boşboğazlığı yüzünden jurnaledilerek dağıtılmış olmasıydı. Böylece merkezin hazırladığıAbdülhamit'i hal' girişimi61 de sonu çsuz kalmıştı .

Yeni kom ite bir başkan, bir başkan ya rdımcısı ve üç ü yedenoluşuyordu. Karar bir kere verildikten sonra komite infazıhususunda hudutsuz yetkilere sahipti. Verilen kararlar üyelertarafından "mukaddes" sayılıyordu. Ahmet Rıza Bey mecliseyalnız Fransızca Mechveret'in yayımcısı olarak katılıyordu.

Yeni karar lardan bir i , Ermeni Komiteler iyle yapılan te-masların sonuçsuz kalması karşıs ında bu temaslara bir son

verilmesiydi. Gene Murat' ın bundan önce izlediği harekethattına aykırı bir tutum, Mizancı'nın, Padtşah'a siyasetinin"çılgınlık" olduğunu ihtar etmesiydi. Osmanlıların, devletitehlikeye sokan padişahları tahttan indirmeye hiçbir zamantereddüt etme m iş oldukları ve Jö n Tü rkle rin o zam ana k a-dar kaçındıkları umumî ihti lal iç in çalışmaya başlayacaklarıda bunlara 62 ekleniyordu.

Bu yeni tutumda birbirine karışmış fakat gelişmeleri değer-lendirebilmemiz için birbirinden ayrılması gereken iki temamevcuttu. Bunlardan biri "padişaha karşı cephe alma" şek-linde özetlenebilir. İkincisi şiddet usullerine başvurmaya ha-zır bulunmaydı. Şiddet usullerinin o zaman en rağbette olanıanarşistlerin "la propaganda par le fait" ismini verdikleriönemli kişilerin katli taktiğiydi. Murat ve Rıza bunun kesin-

likle aleyhindeydiler. Şiddet aleyhtarlığı Murat ve Rıza'nmgörüş ayrılıklarına rağmen, birleştikleri bir husustu.63 Gerek

61 Bu teşebbü s iç in bkz . Al i Fah r i , Emel Yolunda, s . 38 5 .

6 2 M i z a n ( P a r i s ) , 3 0 R e c e p 1 3 1 4 , Taharri-i İstikbâl, I I , 95\c.

6 3 Ah m et R ı z a B ey ' in M eeh ver e t ' in d e 1 9 0 0 y ı l l a r ı n a k a d a r " la p r o p a g a n d a p a r l ef a i t " e t a r a f t a r o lm a d ı ğ ı d e f a a t l e t ek r a r ed i lm iş t i r . B k z . " D ec la r a t io n , " Mechve-ret, 1 5 E y lü l 1 8 9 6 , s . 1 , ve a y n ı es a s la r d a h i l in d e y a z ı la n M u r a t ' ı n Meşveret'te-

ki 2 3 A ğ u s t o s 1 8 9 6 , s . l ' d e k i m a k a l e s i . A s ı l d i k k a t e d e ğ e r o l a n A b d û l h a -m i t ' in d e b u n u b ö y le k a b u l e t m iş o lm a s ı d ı r . B u n u n i ç in b k z . T a h s in Pa ş a , Ab -d ü lh a m i t , s , 2 9 5 .

109



Kuran'm şimdiye kadar toplamış olduğu belgeler gerekse Mi-stin' m tarif ettiğimiz yen i tutum uysa şiddet u sullerinin aske rJön Türkler arasında benimsendiklerini göstermektedir.64

Padişah'a karşı sert bir tavır almaktan hiçbir şekilde çe-

kinmemeye gel ince bunun da İt t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nik uranl ar ın v e as k er î g rubun t i p i k b i r tu tumu o l duğ unusöyleyebi l ir iz . Gördüğümüz üzere Murat burada uzun te-reddütler geçirmişti . Jön Türklerin biri tarafından yazıldığıanlaşılan bir İttihat ve Terakki Cemiyeti tarihindeyse Cemi-yetin kuruluşu s ıralarında bi le Tıbbiyel i ler arasında Padi-şah'a karşı şiddetli bir infialin mevcut olduğu anlaşıl ıyor. 65

Bu yazara göre Cemiyet kurulmadan bir müddet önce ,kurucular , memleket iş lerinin kötü gitmesinin sorumlulu-ğunu Padişah'a mı yoksa çevresindeki lere mi yükleyecekle-rini bilmedikleri için bir yıl kadar durumu incelemeye ka-rar vermişler ve yı l sonunda ası l sorumlunun Abdülhamitolduğu ve ona karşı cephe almanın zorunlu olduğu nokta-s ında anlaşmışlardı . Bu bakımdan Padişah'a suikast düzen-lenmesi ve terör usul lerinin kabulünde en önde gelenlerinTunah Hilmi ve Ali Fahri gibi iki askerî okul mezunu olma-ları bir rastlantı sonucu değildi.66

Yeni a lman karar lardan bir i Ahmet Rıza Bey ' in yalnızFrans ızca MechvereV in başında bulundurulacağıydı. Bu so-nuç büyük mücadelelerle sağlanmıştı . Buna ek olarak Fran-sızca sayıyı denetleyecek iki kişinin görevlendirilmesi üze-rine Ahmet Rıza denetçi lerin yetki lerini kabul etmedi . Mu-

rat bunun üzerine istifa etti , fakat istifası Komite tarafından

6 4 N o t 6 3 ' t e a n ı la r ı " D e c l a r a t i o n " b a s h k l ı m a k a l e d e c e m i y e t i n i s t a n b u l ' d a b a s t ı r ı pya p i ş tat tığı ve i ç i nd e te r ö r usul l e r i ne ba şvu r ul a ca ğı a n l a t ı l a n y a f ta l a n , R ız a ,c e m i y e t n a m ı n a r e d d e t m i ş t i . B u n d a n ö n c e d e b u n a b e n z e r b i r d u r u m d a i s t a n -bul 'da n ş i ddet l i e l eş t i r i mektupl a r ı ge l mi şt i . Bkz . Kur a n , ittihat ve Terakki, s.6 8 ve Meşver et , 1 5 Recep 1 3 1 3 , s . 4 .

65 Cev rî , /nfıı lap Niçin ve Na sıl Oldu? (Mısır , 1 9 0 9 ) , s . 26 vd .

6 6 Ku r a n , i t ti ha t ve Terakki, s . 9 8 .

110



kabul edilmedi.67 Ahmet Rıza Bey'in yeni Cemiyetle hiçbiri lgisi olmadığını göstermek için olacak, Cemiyet Cenevre'yetaşındı (24 Nisan 1897) .

Son bir gelişme Rıza Bey'in Cemiyetten kovulmasıyla so-

nuçlandı. 1897 Türk-Yunan Savaşı başlamıştı . Ahmet Mit-hat Efendi de Journal des Debats'da bu vesileyle vatanperve-râne bi r makale koymuştu . Komite Murat Bey 'den Mayıs1897'den beri Cenevre'de çıkan Mizan'da bu makaleyi ya-yımlamasını istedi. Makale Mizan'da çıktı , fakat Rıza BeyM echveret'e konmasını reddett i . Aksine Ahmet Mithat Efen-

di 'nin Türklerin zaptett ikler i Yunan arazis inin e l ler indenalındığı feryadı Mechveret'te şöyle bir cevapla karşılandı:"Avrupa, kaybedilen eyaletlerin hiçbirinin Osmanlı İmpa-

ratorluğu'na iadesini muvafakat etmiyor ve Türkiye bir ga-l ibin haklarının hepsinden istifade edemiyorsa, bunun se-bebi , yabancı hükümetler in ve âmme efkârının [Abdülha-mit'in] idaresini meş'um, ve hâkimiyeti altına giren millet-

leri en derin mânasında bedbaht, addettiklerindendir." 6 8

M akalenin A ristidi ism inde , J ö n T ürk lerle işbirl iği edenbir Rum tarafından yazılmış olması Cemiyet liderlerini bil-hassa çi leden çıkarmıştı . Şerafeddin Mağmumi'nin başkan-lığını yaptığı gruptan Murat'a Rıza'yı şikâyet eden mektup-lar gelmeye başladı. Bunun üzerine Ahmet Rıza Bey Cemi-yetten çıkarıldı. Osmanlıl ık ve Müslümanlık nitel ikleri Ce-

miyet tarafından üzerinden alındı. Fakat sorunu istenen şe-kilde idare edememiş olan ve en küçük eleştiri lere taham-mülü olmayan Murat Bey Cemiyetten istifa etti .6 9

6 7 M u r a t , ' l z a h - ı H a k i k a t , " M i z a n ( C e n e v r e ) , 2 2 H a z i r a n 1 8 9 7 , k a r ş ıl a şt ır , Müca-hede-i Milliye, s . 2 1 1 .

68 G . Üm i d ( Ar i s t i d i ) , " I l l u s i o n s e t Rialitis," Mechveret, 1 5 M a y ı s 1 8 9 7 .

69 Mu r at , " Izah - ı Haki ka t , " Taharri-i İstikbâl, I I , 1 1 0 - 1 1 1 ; Mûcahede-i Mill iye , s .22 1 . Fakat Ce n e v r e ' de k i J ö n Tü r k l e r M u r at Be y ' i n gör e v l e r i n de de v am e t m e s ii ç i n ı s r ar e d i yor l ar d ı : b kz . " I l an - ı Mah s u s , " Mizan, 31 Mayı s 1897 , s . 1 . S or u nh a l l e d i l m e de n Ah m e t Ce l â l e t t i n P aş a b e l i r d i .

111



Psikoloj ik bakımdan Murat Bey ' in y ıprandığı bu s ı radaA b d ü l h a m i t 'i n z a m a n z am a n j ö n T ü r k l e r i m u h a l e f e tt e nv a z g e ç i r m e k ü z e r e A v r u p a ' y a g ö n d e r d i ğ i e l ç i l e r d e n b i r i

ufukta belirdi . Bu kişi Padişah' ın tüfekçi alayının başındabulunan fakat kendine veri len görevler dolayısıyla "şerha-f iy e" o larak t an ınan Ahmet Ce lâ le t t in Paşa 'y dı .7 0 M u r a tBey Ce lâ le t t in Paşa 'n ın g e leceğ in i b i l iy ordu. F ak at , Pa -şa 'nın gelmesini beklediği sırada Paris ' te kalan Ahmet Rızaaleyhtarı Jön Türklerin Paşa 'y la görüşmeye g irmeye hazır-landıklarını i ş i t t i . Böylece başlayan ve Murat Bey İstan-

bul 'a dönünceye kadar süren çapraşık entr ikaları iz lemekbir hayli zordur. Ancak, bu sırada Murat Bey' i ve genell ik-le Jö n Tü rkleri g örüş m e kab ul e tmeye doğru i ten bir ge l iş -me vardı .

1897 i lkbaharında, Numune-i Terakki sorunundan sonrayeniden örgütlenen bir askerî öğrenci grubu tespit edilmişve dağıtı lmıştı .71 Suçlu görülenleri yargı lamak için Taşkış-

la 'da özel bir Divan-ı harp kurulmuş ve yakalananlar ağırc e z a l a r a ç a r p t ı r ı l m ı ş t ı . Şeref v a p u r u y l a b i r k a ç a y s o n r aTrablusgarp'a sürülecek olan bu öğrencilerin tahliyesi JönTürklerin girişt ikleri görüşmelerin ağırl ık noktasını oluştu-ruyordu.

O zaman Şeref vapuruyla sürülenlerden bir kısmı MuratBey' in sonunda Türkiye'ye dönmeye karar vermesinin ceza-

ların hafifletileceği umudunu uyandırdığını ifade etmekte-dirler.72

Jön Türklerin bir k ısmıysa zaten Ahmet Celâ le t t in Pa-

7 0 T a h s i n P a s a , Abdülhamit, s . 1 1 0 , A h m e t C e l â l e tt i n P a ş a d a h a s o n r a J ö n T ü r k -lere kat ı ld ı : bkz . Kuran , Mi l l i Mücadele , s . 324 .

71 Ram saue r , The Young Turks, s . 4 5 -4 8 . Bu b i lg i le r Ah m et F azl ı CTung) ve Nah i t( K e r v a n ) B e y l e r i n y a z a r a y a z d ı k l a r ı m e k t u p l a r d a n a l ı n m ı ş t ı r .

72 A hm et Ceva t Em re , I fe i Nes l in Tar ih i , Mustafa Kemal Neler Y a p t ı ( İ s t a n b u l ,1 9 6 0 ) , s . 5 5 ; A l i F a h r i , E m e l Y o l u n d a , s . 3 1 .

112



şa'yla yapılan görüşmeleri ve Paşa'dan aldıkları paralan da-ha şiddetl i bir muhalefet yaratmaya yarayacak bir basamaksayıyorlardı.

Sonunda Murat Bey İstanbul 'a dönmeyi kabul etti . 7 3Murat Bey İstanbul 'a dönünce Padişah önce ona bir tür

hafiyelik önerdi. Murat, öneriyi kabul etmeyince de Sura-yıDevlet Maliye Dairesi 'ne tayin ettirildi. 1908 yılma kadar azçok karanlıklara gömüldü. Yalnız hayatının pek kolay ol-madığını anlıyoruz: Doktorlar bile Padişah'tan bir irade al-madan evine uğramaktan çekmiyorlardı.7,1

Hürriyetin i lanından sonra Murat Bey Mizan'ı tekrar çı-karmaya başladı. Fakat az bir zaman içinde İttihat ve Terak-ki Partisi 'nin hürriyetleri ihlal edici davranışına karşı şikâ-yetler başladı. O yıl ın sonbaharında Murat Bey Kâmil Pa-şa'nın emriyle tutuklandı. Bir ay kadar Köstence'ye kaçtık-tan sonra döndü. Mizan yayımlanmaya devam etti . İ tt ihatve Terakki'ye karşı cephe almış olan gazetecilerden Hasan

F e h m i B e y 30 Mar t 1909 'd a k a t l e d i l i n c e Mu r at B e y Mi -^an'da ulemayı Anayasanın savunmasına çağıran b ; r çağrıyayımladı.75 Böylece Murat Bey 31 Mart hadisesi s ırasındaSerbesti, Sabah ve Volkan gazetelerinin yaptıkları yayınlarakatıl ıyormuş izlenimi bıraktı , isyanın bastır ı lmasından son-ra bir süre Rodos 'a gönderi ldi . 1914 yı l ında İs tanbul 'daAnadolu Hisarı'ndaki yalısında öldü.

Murat Bey'in Siyasî Fikirleri

Abdülhamit devrinin icatlarından "Meclis-i Teftiş"in baskısıdolayısıyla, 1886-90 yıl ları arasında Mizan'da çıkan siyasî

7 3 A h m et R ız a b i r s ü r e B e lç ik a ' y a s ı ğ ı n m a k z o r u n lu lu ğ u n d a k a lm ı ş t ı ,74 Tahs in Paşa , Abdülham it , s . 10 0 .

7 5 M u r a t , " Ule m a n ı n S ü k û t u " M iz a n , 2 2 R eb iü levve l 1 3 2 8 , s . 1 .

113



Türkler hakkında kul landıkları "barbar" deyiminin yersizl i -ğinin tahliliydi.80 Murat Bey'e göre bu deyimin Avrupa bası-nında sık sık kullanılması Osmanlılarda bir Haçlı seferinin

devamıyla karşı karşıya bulundukları izlenimini yarat ıyorve böylece Bat ı 'y la bağlar ın kurulmasına engel o luyordu.İlerde Rıza Bey'in aynı konuyu çok geniş bir şekilde işleye-ceğini göreceğiz. Konu, daha son ra Jö n T ür kle r z am anınd ada önemini yi t i rmeyen bir soruna işaret ediyordu: Kendinibeğenmiş bir Avrupa'dan Batı medeniyetinin esaslarının na-sıl al ınacağı sorunu.

Mizarim sunuş yazısında beliren bir diğer f ikir Mizan'm"cemiyet - i mütemeddineye ar ız o lan emrazın en mühl ikidemek bulunan meyusiyete, yani ümid-i i st ikbal hususun-da yeis ve nevmidiye mahal vermemek" 8 1 iç in kurulduğuifadesiydi. Böylece, Mizan, kurulduğu anda yavaş yavaş bi-r ikmekte olan memnuniyetsizl ikten söz edebi l iyordu.

B u n d a n s o n r a k i s a y ı l a r d a d o k u n u l a n k o n u l a r d a n b i r i

"Avrupa'nın bir köşesinde bir eşkıya çetesinin zuhuru üze-rine Avrupa asayişini muhafaza feryadiyle" 8 2 O s m a n l ı i m -paratorluğu'nun işlerine karışmaya davet eden Avrupa ba-sınının eleşt i r is iydi . Buna, kapitülasyonlar aleyhinde,8 3 ya-bancı lara veri len ayrıcal ıklara i t i raz eden, 8 4 M ü l k i y e m e -murlar ın ın yabanc ı lar ın müdahale ler ine maruz kalmalar ın-dan şikâyet eden,8 5 Osmanl ı İmparator luğumda Osmanl ı la-r ı sömüren yabanc ı tüccar lar a leyhinde 8 6 yazdığı yazı ları

8 0 Mizan, 2 2 M u h a r r e m 1 3 0 4 .

8 1 A.g.e.

8 2 " E m n i y e ı - i D a h i l i y e , " Mizan, 20 S e f e r 1304 , s . 32 .

83 " Mü dah a l â t - t Ec n e b i ye y i M e n İçi n e n k ı s a Tar i k , " Mizan, 1 8 R a m a z a n 1 3 0 4 , s .2 7 9 - 2 8 0 .

8 4 " I m t i y a z â t- ı E c n e b i y e , " Mizan, 1 0 R e c e p 1 3 0 5 , s . 4 2 4 .

8 5 " Av r u pa ' dan İ lk S ada l ar , " Mi zan , 12 Ram azan 13 05 , s. 5 3 1 - 3 3 .

8 6 " M ü d a h a l â ı - ı E c n e b i y e , " B k z . N o t 7 9 .

115



eklersek Jö n Tü rklerin ken disine niç in m üracaat e t t ik ler inianlarız.

Avrupa'ya kaçtıktan sonra yazdığı yazılarda bu tema'nın

azalmasını ve aksine Batı 'nın yardım etmesini isteyen yazı-lar ın gözükmesini aç ık lamak zordur. Belk i de Murat Beygerçekten Batı devletlerinin yardımını sağlamak için onlar-dan şikâyet etmekten vazgeçmişt i .

Mizancı 'nm Mısır ve Avrupa yazılarında beliren, daha ön-ce üzerinde durduğumuz devlet mekanizmasını ıslah isteğiİstanbul Mi^an'ında da vardı. Böylece Murat Bey reji idare-

sinin memurlarını cahil buluyor,87 Maliye Nezaretine eleşti-rilerini yöneltiyor,88 Maarif Vekilinin görevini yapmadığınısöylüyordu.89

Padişah' ı övme ve hükümeti yerme polit ikasının örnekle-r i arasında özel l ik le Padişah ' ın Mülkiye Mektebi 'ne karşıolan zaafından yararlandığı aşağıdaki paragraf yazı larınınörneğini vermekledir:

"Maarif Nezaret- i Celi lesinin bir şubeleri olan Vilâyet-iŞahane maarif müdüriyet leriyle mekâtib-i idadiye-i mülkiyemüdüriyetlerine bakalım. Bilvasıta tâyin kılınanlar müstes-na olmak üzere Mekteb-i Mülkiye-i Şahane mezunlarındandoğrudan doğruya Maarif tarafından tâyin buyrulmuş kaçefendi irae olunabil ir? Yine şu memuriyet lerde acaba kaçmüdür Mekteb- i Sul tani mezunlarından nasbedi lmişt i r?" 9 0

Murat Bey bazen doğrudan doğruya siyasî olan değerlen-di rmeler de y apabi l iy ordu. Ö rneğ in Bulg ar mebuslar ın ın"Hükûmet-i Seniye tarafından kabul edilmeleri lâzım geldi-ğ in i " 9 ' ve ingiltere hükümetinin "her yerden ziyade efkâr-ı

8 7 " R e j i İ d a r e s i ," M i z a n , 2 7 S e fe r 1 3 0 4 , s . 4 4 .

8 8 " U m u r - u M a l i y e , " M i z a n , 1 R e b i ü l a h ı r 1 3 0 5 , s . 4 2 4 .

8 9 " U m u r - u M a a r i f , " M i z a n , 1 7 C e m a z i y ü l e v v e l 1 3 0 4 .

9 0 " M e k â t i b - i A l i y y e d e T a h s i l -i M a a r i f , " M i z a n , 1 3 S e f e r 1 3 0 6 , s . 6 5 3 .9 1 " B u l g a r M e b u s l a r ı . " M i z a n , 2 4 R e b i ü l a h ı r 1 3 0 4 , s . 1 1 6 .

116



umumiyenin teft iş ve tesiri alt ında bırakılmış" bulunduğu-nu söylüyordu.92

Bu siyasi bakış noktalarının yanında Mi^an'ın bir kültür

polit ikası da vardı. Mizan'm kültüre l sorunlardaki görüşaçısı derginin dördüncü sayısında ServeM Fimûn'culardanMenemenl izade Tahir taraf ından i ler i sürülüyordu. 9 3 Bumakalenin konusu Arap edebiyatından örnek almanın kısırbir davranış olduğuydu. Mizan'da kullanılan ifadeyle:

Taklit ile aslını unutma.

Milletini hakir tutma.

Dili sadeleştirmek isteyen Yeni Osmanlılara oranla bu ifa-de içindeki milliyetçi unsur bakımından onlardan bir hayliilerdeydi.

Aynı makalede M i za n, Recaizade'nin düşmanı Hacı İbra-him Efendi'nin Saadet'ine karşı hücuma geçiyordu. Bu po-lemik s ırasında Mizan'da ç ıkan makale ler in b ir inde Mi-

zcm'm Osmanlılık ve lslâmın yambaşında Türklüğe de de-ğer verme çabası açık bir şekilde ortaya çıkıyor:

"Saadet, bir Osmanlı gazetesidir. Osmanlı elemek Türkdemektir. Türk ve Osmanlı tâbirleri ise kendilerine malikolanlarca 'Müslümanlığa' yabancı değildir. Cümlemiz içinnihayet derecede muhterem olan şu üç unvanın altında te-cessüm eden hey'et- i mukaddeseye ait bilcümle umur ve

hususu kalbimize pek yakın tuttuğumuz cihetle Saadet ga-zetesini dahi uzak tutmak istemeyiz.

"Fakat Saadet refikimiz esasen iki renkli olup bahusus buhafta renklerin ikisi de pek ziyade meydana çıkmış bulu-nuyor." 94

9 2 " i n g i lt e r e U m ü r u , " M i r a n , 29 Z i l h i c c e 1 3 0 5 s . 5 8 0 .9 3 M e n e m e n l i z a d e Ta h i r. " M e b a h i s - i E d e b i y e , " M i z a n, 1 3 S e f e r 1 3 0 4 , s . 2 8 - 2 9 .

9 4 " M a z er e t , " M iz a n . 3 0 C em a z iy ü levve l 1 3 0 4 . İ t a lik ler i l âve ed i lm iş t i r .

117



Murat ' ın "Türk" kel imesine verdiği ağırl ık i lk defa - fakatancak arızi olarak- Yeni Osmanlıların yazılarında bel irmiş-t i . Onlar, "Türk", "Mil let- i Osmaniye" ve "Mil let- i ls lâmiye"ifadelerini, aralarında kesin bir ayrım yapmadan kullanmış-lardı.95 Fakat "Osmanlı" deyimini diğerlerine tercih ett ikleride anlaşıl ıyordu.

Yeni Osmanlılar siyaset sahasını terk ettikten sonra şekil-lenmeye başlayan Türkçülük akımıysa baştan i t ibaren yö-netimce büyük sempatiyle karşılanmamıştı .

1 8 8 0 ' l e r d e T ü r k ç ü l ü k y a p m a n ı n t e h l i k e l e r i T ü r k ç ü l ü -ğün lengüist ik (d i lb i l im) kisveye girmesini ve di lb i l iminiç in d en s iya set ya p ı lm a s ın ı z orun lu k ı lm ış t ı . Şem sed d inSami'nin Hafta'da çıkan bir değerlendirmesi bunu gayet iyigösteriyor:

"Söylediğimiz lisan ne lisandır ve nereden çıkmıştır?"Osmanl ı l i sanı" tabir in i pek doğru görmüyoruz , çünkü

bu unvan Sela t in- i Osmaniye 'n in b ir inc is ine n isbet le mü-şarünileyhin tesis etmiş oldukları bir devletin unvanıdır .

Halbuki l i san ve c ins iyet müşarüni leyhin zuhurundan vebu devletin teessüsünden eskidir . Asıl bu l isanı mütekel-l im olan kavmin ismi 'Türk ' ve söyledikler i l i sanın ismidahi ' l isan-ı Türkî 'dir . Cühela-yı avam indinde mezmu ad-dolunan ve yalnız Anadolu köylerine ıt lak edilmek istenenbu isim, intisabiyle i f t ihar olunacak büyük bir ümmetin is-midir ." 96

95 Bu dey im ler in kul lanı l ı ş ı i ç in b kz . M ardin , T he Genes i s , s . 32 8 . Yeni Osm an l ı -l a r , " O s m a n l ı l a r ı n A n a d o l u ' y u z a p t e t t i k l e r i n d e n s ö z e t t i k l e r i z a m a n z ı m n e n" T û r k " l e r d e n s ö z e d i y o r l a r d ı . K e n d i d e v i r l e r i n d e b u z ı m n i i l g i n i n y a n ı b a ş ı n -da doğrudan doğruya b i r i lg i de mevcut tu . Ş inas i 1860 ' larda T asvi r - i EfkârdaŞecere-i Türki'yi t e f r i k a e t m e k l e h a l k e f k â r ı n a b u k o n u y u m a l e t m i ş , A h m e tV e f i k P a ş a ' n ı n l e n g ü i s t i k a r a ş t ı r m a l a r ı , N a m ı k K e m a l ' i n T ü r k b ü y ü k l e r i n i n b i -yograf i l er i , Sü leyman Paşa 'nın Tarih-i Âlem'i b u a k ı m ı d e v a m e t t i r m i ş t i .

9 6 Ş e m s e d d i n S a m i , Hafta, sayı 12, Habib , Yeni "Edebî Yeniliğimiz", s . 3 1 3 ' ı e n

n a k l e n .

118



Şimdiyse, Mizan'da "Arapların her türlü hikem ve beda-ini ist işare edelim, fakat Türk olduğumuzu.. . unutmayalım"deniliyordu.37

Dili bir polit ik silah haline getiren gelişme yalnız Türki-ye'nin hürriyetsizliği değildi. Avrupa'da her yerde dil aynıgörevi yerine get irmeye zorlanıyordu. Örneğin Fransa 'daFerdinand Brunot 'nun Histoire de la Langue Française'î yal-nız bilimsel bir araştırma olarak değil vatanperverliği özen-dirici bir belge olarak yazılmıştı .98

Mizancı 'nm bu f ikirleri özendirmesinin, kendi ifadesiyle

Slavofil'lerin etkisinden ileri geldiğini biliyoruz. Rusya'da Rus-lugun teşvikine karşı Murat Türkiye'de Türklüğün yerleşme-sine çalışıyordu.99 Daha önce görüldüğü üzere, çeşitli etkiler ozamanlar Türklerin kendi içlerine dönüp kendi benlikleriniaramalarını özendirmişti . Murat ' ın kültürel Türkçülüğü deaynı yönde çalışan değişik unsurlardan biriydi. Türk olmanınv e y a o lmaman ı n 1890 ' la rd a b i le k amu o y u n d a k azan d ı ğ ı

önem, aynı yöne doğru iten bu etkenlerin ne kadar uygun birzemin üzerinde çalıştıklarını gösterir. Örneğin, Saray'ın gerekMurat'a gerek Ahmet Rıza'ya karşı yönelttiği propagandanıntemel taşlarından biri Murat'ın Kafkasyalı oluşu ve Rıza'nmannesinin Avusturyalı olmasıydı. Asıl dikkate değer yan Mu-rat'ın, bu ithamlara cevap verdiği zaman aynı zeminden hare-ket etmesiydi. Murat Bey de kendini savunma konusunda Yıl-

dız'da bir tek Türk bulunmadığını, Padişah'ın Hassa alayınınArnavutlardan, Çerkeslerden ve Araplardan oluştuğu ithamı-nı yöneltiyordu. Bu tutum Mizan'a (Paris'te yayımlanan Mi-zan'a) Arnavut, Çerkeş ve Arap asıllı Osmanlılardan bir sürüprotesto mektubu gelmesine neden olmuştu.500 Murat'ın ken-

9 7 M en em en l i T a h i r , " M e b a h i s - i E d e b i y e , " M i zan, 1 3 S e f er 1 3 0 4 , s . 2 8 .

9 8 Boy d, C . Shafer , Nat ional ism, s . 18 9 .9 9 M e h m et M u m , " R u sy a' d a F u ru k - ı S i y a s iy e , " M i zan, 2 0 R e c e p 1 3 0 4 , s . 2 1 5 - 2 1 6 .

1 0 0 B k z . M a rd i n , Di e G en es is , s . 3 5 3 .

119



dini bu zor durumdan kurtarmak için yazdığı makaleler vegenel olarak bu gibi sorunun ortaya çıkması Islâmm Osmanlıİmparatorluğu binasının harcı olarak yavaş yavaş kuvvetini

kaybettiğini gösteriyordu.T ü r k l ü k k o n u s u n u o r t a y a ç ı k a r d ı ğ ı g i b i , Mizan mil l ikül türün de korunmasına taraf tardı . Gene bu noktada as-kerlerin Murat 'a karşı duydukları saygının b ir unsuruy lakarşı laşıyoruz.

Mill i kültür kavramını Türkiye'de i lk ele alan Murat Beydeğ i ld i . B i r k ül t ürün öze l l ik le r in in or t adan k a lk masıy la

beraber bir mil let in çürüyeceği f ikri bundan önce de geneYeni Osmanlı lar tarafından ele al ınmışt ı . , 0 İ Fakat o zaman-l a r k ü l t ü r e l b ü t ü n l ü ğ ü n b o z u l m a s ı n d a n I s t â m ı u n s u r u nkaybolması , şeriatten vazgeçilmesi kastedil iyordu. Murat ' tafikir, Herder'in görüşlerini hatırlatan yarı mistik bir rengebürünüyordu. Art ık korunması i s tenen şeriat g ibi somutbir unsur değil, milletin "ruhu" , "maneviy at ı " , "özü" gibi

soyut unsurlardı .Bu mil l i "öz"ün korunmasını mümkün kı lacak olan ön-lemlerin başında "yönelt i lmiş" (diriği) bir edebiyat geliyor-du. Daha önce görüldüğü üzere, edebiyatın pratik bir amacıolması gerektiği, Osmanlıları işe sevk eden bir araç olarakkullanı lması gerektiği Ahmet Mithat Efendi tarafından dakabul edilmişti . Murat Bey'in getirdiği yenilik, bu sonucunyalnızca edebiyat öğrenimi aracılığıyla elde edileceği ve fenöğreniminin ahlâk bozucu olduğuydu. Bu teori , asl ında Ru~sofi l lerin bazı larının i leri sürdükleri bir f ikirdi . ' 0 2 O n l a r agöre fen öğrenimi insanları materyalist ve sonunda da "ni-hilist" yapıyor, kendi toplumlarının değerlerini inkâr edicihale get iriyordu. Günümüzde "maddi" bir görüşe karşı ko-

1 0 1 Mizan, ( P a r i s ) , 2 5 O c a k 1 8 9 7 , s . 3 ; 8 M a r t 1 8 9 7 , s . 1 - 2 .

1 0 2 M e h m e t M u r a t , " R u s y a ' d a F u r u k - ı S i y a s i y e " , M i z a n , 3 0 R e c e p 1 3 0 4 , s . 2 1 5 -16 . Bkz . Mardin, T J ıe Genes i s , s . 353 .

120



yan ve toplumun "manevi" değer ler inin korunması gerekti -ği şeklindeki iddianın ilk köklerini1 0 3 böylece Murat Bey'debulmak mümkündür .

Türk di l inin Arap gramerinin kural lar ına uymaması ge-r e k t i ğ i şekl inde gazetes ine koyduğu makale lere rağmen,Murat , I s lâmı Türklükle beraber gelen bir unsur sayıyor-du. Fakat gene burada bir kuşak önces ine oranla bir deği-şiklik meydana gelmişti . Murat Bey'in f ikir lerinde İslâm si-yasî bir koz olarak yer al ıyordu. Daha önce Yeni Osmanlı-lardaysa İslâm ilahi bir yol gösterici olarak ele almıyordu.

İs lâmm propaganda potansiyel i Yeni Osmanlı lar hareketi -nin ancak son evreler inde anlaş ı lmaya baş lanmışt ır .1 0 4 B ubakımdan Murat iç in kul lanılan panis lâmist deyimi 10 5 ba-sıtleştir ic i bir yanı olmakla beraber, tamamen yanlış değil-dir . Aşağıda bu "panislâmizm"in Mizcm'dan alınmış bir ör-neğini görebiliriz:

"Memalik-i Is lâmiye kadar f ıtrat-ı i tt ihat üzere yaşamak

istidadında bulunan memalik yeryüzünde yoktur. İs lâmlarilk nazarda birçok kıt'alarda, birçok hükümetlerin zir-i ida-relerinde bulunmak hasebiyle pek dağınık zannolunur isede harita öne alınarak bakılırsa Bahr-i Muhit-i Atlas sahilin-de bulunan Fas 'dan Bahr-i Muhit-i Kebir sahil inde bulunanÇin'e kadar olan memalik, ahali- i Is lâmiye itibariyle, bılâfasıla memalik-i lslâmiyeden maduttur.

"Halbuki taks imat- ı s iyas iye i le münasebat- ı m e ş r u a - imaneviyenin fıkdanı ehl-i İslâmın heybet-i tabiiyesini zayıfolan bazı gözlerden nihan etmektedir .

"Hiçbir devletin hukuk-ı s iyasiyesine tecavüz etmeksizinmatlup olan ittihad-ı şer'i-yi maneviyi hem de pek kolay ve

1 0 3 T u n a y a , B a t ı l ı l a ş m a Hareketleri, s . 8 0 . T a k a t b a ş la n g ı c ı V en ı O s m a n l ı la r d a g ö -

rüleb i l i r , Bkz . Mardin , TJ te Genes is , s . 3 5 3 .1 0 4 A . g . e . , s . 6 0 .

1 0 5 R a m s a u c r , The Young Turks, s . 3 8 .

121



cüz'i hizmetle istihsal etmek elimizde iken henüz bu baptateşebbüsümüz yoktur."10 6

Islâmı bir dış ilişkiler kozu olarak kullanma tekliflerin-de bir hayli beceri gösteren Murat, Islâmm teolojik tarafla-rını tahlil ettiği zaman Yeni Osmanlılardan bir hayli ayrılı-yordu. Ayrıldığı nokta da Yeni Osmanlılar kadar din bilgi-sine sahip olmamasıydı. Yeni Osmanlı lar da İslâm umdele-rinin Batı uygarlığıyla bağdaşabileceğini savunmuşlar, fa-kat bunu yaparken oldukça ince, Is lâmî kültürlerinin zen-ginliğini gösteren sentezler yapmışlardı. Buna karşılık Mu-rat Bey' in Is lâmî kavramları kullanmasında bir acemil ik

görüyoruz. MuhiUin-ül Arabi 'de rasyonalizm'in temelleri-ni görmeye çalışmak ve İslâm dininin bu itibarla akılcılığadüşman olmadığını söylemek Yeni Osmanlı ların akılcı l ığıIslâmî temellere dayanarak savunmalarına oranla ilkel ka-lıyordu.107 Zamanla ve bir dereceye kadar Padişah'ın saye-sinde, İslâm hakkında bil inenler azalıyor, yüzeyselleşiyorve ilkelleşiyordu. Murat Bey'in tezlerini savunmak için Is-

lâma müracaat ı , I s lâmm değer ine inanıp onu gerçektenBatı uygarlığıyla kaynaştırmaya çalışan birinin girişimin-den çok, ts lâmı, kendi benliğini korumak üzere bir s i laholarak kullanan bir inin hareket iydi . Modern Türkiye 'deIslama bağlı kalan aydınlar arasında Islâmm bu tedafüi(savunmalık) kullanılış ı bundan sonra gitt ikçe önem ka-zanacaktı .

MizarCm kültür politikasının en kayda değer yanlarındanbiri "püriten"liğiydi. M i zan her türlü eğlence ve iyi vakit ge-çirmeye karşı ciddi bir şekilde cephe alıyordu. Bu ahlaki ka-sılmanın belirtilerinden biri temiz bir karakter sağlama ama-cıyla sağlıklı bir bedene ve bundan hareket ederek jimnastiğe

1 0 6 " D i n d a r â n e b i r t e ş e b b ü s , " M im arı, 9 R a m a z a n 1 3 0 6 , s . 9 3 0 - 9 3 1 .

1 0 7 B k z , M a r d i n , The Genes i s , s . 298 .

12 2



verdiği önemdi .108 Gerek Murat' ın mill i ener j i leri yönlendire-cek bir edebiyata inanması, gerek okuyucularına bedenlerini ,sağlıklarını ve düşünceler ini " temiz" tutmalar ını öğütlemesi

Batı uygarlığının beraberinde getirdiği "ütiliter" zihniyetin ve"verimli vatandaş" yaratma çabasının bir belirtisiydi.Bu faydacı zihniyetin en açık belirti leri arasında Murat' ın

"sa 'y"a atfettiği önem geliyordu.1 0 9 Böylece, s iyas î program-lar ında birbir ler inden bir hayl i uzak olduklar ı halde, bu-g ü n " s o s y a l p o l i t i k a" i s m i n i v e r e c e ğ i m i z aç ı b ak ım ın d anMurat Bey' le Mithat Efendi 'nin aynı amaçlara yöneldikler i

anlaşılır.

Sosyal Mukavele

Rousseau'da sosyal mukavele insanlar ın sağduyusunun birsonucu o larak mütalaa edi lmiş t i . 19 . yüzyı l Tar ihç i Oku-lu'nun gösteriş lerinde bu mukavele Sakson icadı ve asi l Sak-

son Arî ler in ormanlar ında bulduklar ı ve Batı Dünyasına in-tikal ettirdikleri bir armağan olarak değerlendiri l iyordu.1 1 0

Murat Bey' in teor i ler inde sosyal mukavelenin böylece birk a b i l e g e l e n e ğ i n e d ö n d ü r ü l ü ş ü n ü n i l k T ü r k ç e l e ş t i r i l m i şşekl ini görüyoruz. Özel l ikle Yeni Osmanlı lar ın sosyal mu-kavele görüşleriyle karşılaştır ı ldığı zaman, Murat Bey'in tu-tumu değer kazanmaktadır . Z i ra , Yeni Osmanl ı lar , sosyalmukaveleyi ls lâmı bir ortam iç inde, biat müesseses inin ış ı -ğında değerlendirmiş lerdi . Ş imdiyse Murat Bey aym süreciKayı aş iret ine döndürüyordu. Kendi i fadesiyle :

"Devlet bir ş irkettir . Kavaid-i nakliye ve usûl-i akliye bubapta müttefiktir .

108 "Terb îye- i Et fa l , " Mi zan, 2 4 Ş a b a n 1 3 0 6 , s . 9 1 4 .

1 0 9 " B i r E m r- i M u s i b , " M i zan, 22 C em a z i y ü l evve l 1 3 0 6 , s . 8 0 9 ; " S a n a y i ve M a k i -n e l e r , " M i z a n , 1 5 S e f e r 1 3 0 7 , s . 1 0 9 4 - 1 0 9 5 .

1 1 0 S h a f er . Na t i o n a l i sm , s . 1 8 7 .

123



"Şirket oİunca birtakım vazife-i mütekabile i le yekdiğeri-ne bağlı olan efrattan mürekkep bir hey'et demektir . . .

"Söğüt civarında 'konarı' dört yüz çadırlık halk içinde 'tabi'

ve 'metbu' usulü mevcut değildi. İhtiyari bir şirkettir.. ."111

Orhan Gazi zamanmdaysa "yeni teessüs eden hey 'e t , Sü-leyman Şah evladına mahsus bir irat değildi . Hey'et- i umu-miyeyi teşkil eden bilcümle efradın mazarrat ve menfaattemüştereken a lâkadar bulundukları bir (Şirket - i Osmaniyeidi . ) " 1 1 2

Murat 'a göre ancak hi lafet Osmanl ı lara g eçt ik t en sonradevlet idaresine ikinci dinî unsur eklenmişt i .

Gene Murat , mukavele f ikrinin alt ından çıkan siyasî mü-kellefiyet (political obligation) bağ ının halk arasınd a bir an-laşma sonucunda kurulmasıyla bu bağın Kur'an'da bir emr-i i lahi olarak bulunmasının yarat t ığ ı mant ık i çat ı şmalarıhalletmeye iht iyaç görmüyordu. Namık Kemal 'se enerj i leri-nin büyük bir kısmını bu çat ışmayı ortadan kaldırmaya sarfetmişt i .1 13

Aynı görüş ayrılığının başka bir belirtisi Namık Kemal' inis lâm devlet i yönet imine g iren teokrat ik unsurları l s lâmîpolit ikanın bir üstünlüğü saymış olmasıydı . Ona göre, Al-lah, bu şekilde, müminlere siyaset işlerinde bile yardımları-nı esirgemediğini gösteriyordu. Murat 'a gelince "şer ' î " ve"örfi" unsurlar b ir tarihî tekâmül süreci içinde değerlendi-ri lmeliydi . K endi ifadesiyle:

"Bir zaman var id i ki 'devlet' denildiği vakit bizde yalnızahali içinde değil , cali indinde bile her nevi şaibelerden ma-s u m b i r h e y ' e t - i m u k a d d e s t e c e s s ü m e d e r d i . Ö y l e b i rhey'et-i aliyye ki, v ü c u d u , efrad-ı halktan mürekkep c e m a -

n ı M e h m e t M u r a t , " V a z i fe d a r la r K i m l e r d i r ? , " Mizan ( K a h i r e ) , 1 0 Z i l k a d e 1 3 1 3 ,

Tnharri- i IstiJibül, I , 53 .

1 1 2 A.g.e , , s . 5 7 .1 1 3 M a r d i n , The Genesis, s. 2 8 9 - 2 9 6 .

1 2 4



atin dünyevî icadatından ziyade semavî müessesat-ı tabiiyenev'ine daha yakın tutulurdu.

"Vazife ve meşguliyet hududunu, daha Türkçesi, 'hakkını'

ve 'haddini ' bi len hükümetler iç in şu itikad-ı halisanenin nekadar büyük kuvvet teşkil edeceği . . . tefekkür buyurulsun."Yakınlara gelinceye kadar Salatin-i ÂI-i Osman hazeratı

şu itikadın kadr-ü kıymetini pek güzel bilirler ve bildikleri-ni âleme ilân için vâki olan fırsatı fevt etmezlerdi. Zihinler-de takarrür eden bir tedbir-i Devlet iptida-ı emirde Bab-ıFetvanın tasdik ve tahsisine 'arz' olunurdu. Vakıa ihtiyar

edilmiş olan karar-ı âl inin aksine bir fetvaya uğramamasıiçin hayli marifetlere müracaat olunduğu olurdu. Lâkin omarifetler daima selâmet ve ulviyet dairesine münhasır ka-lırdı. Bunun için avam-ı nâs itibariyle 'Devlet ve Hilâfet' , Şe-riat-ı müttehidenin hariç ve hilâfında olan teşkilât-ı siyasiyeve örfiye suretiyle değil, bilâkis ahkâm-ı diniye icabat-ı asli-yesinden olan hükümet-i Şer ' iye yüzünden zahir olurdu.

"Fetvahane, devletin bir istişare odası makamındaydt. Ba-bıâli dahi umur-ı idarenin mihveriydi. Fakat tertip o kadarsanatl ıydı ki Padişahın iş i bir 'mucibince' demekten ibaretiken halk her şeyin Padişahın himmet ve ihsaniyle yapıldı-ğına kail olurdu."11"

Kemal de İs lâmî unsurların politikadaki yararlan üzerin-de durmuştu fakat Murat Bey'in yaptığı gibi mekanizmanın

içyüzünü gös termemiş t i . Genel o larak Kemal 'deki İ s lâmîdemokrasi kurma inancının ateşi Murat'ta mevcut değildi .Gene burada da İs lâm, Murat tarafından "iman" açıs ındandeğil "fayda" açısından değerlendiriliyordu.

Murat'ın Yeni Osmanlılarla arasındaki görüş ayrılıklarınınfarkında olmamış olduğu kuvvetle muhtemeldir . Gene bura-da da Yeni Osmanlılardan beri alınan yol ilk görüşte belli ol-

1 1 4 M eh m et M u r a t , "H a ci ve H a k , " Mizan ( K a h i r e ) , 15 Ş a b a n 1 3 1 3 in Taharri-iistikbâl, I , s . 4 ,

125



mayan bir unsurda toplanıyordu, o da tedrici fakat önünegeçilmeyen bir f ikrî laikleşme, "secularisation" akımıydı.

Murat Bey' in Mülkiye'deki hocalığını , edebiyatçı l ığım vepolit ikacı l ığını birbirine bağlayan ortak bir unsur mevcut-tur ki siyasî f ikirlerinin anlam kazanması bu ortak unsurunetk is in i göz önüne ge t i rmes ine bağl ıdı r ! Bu or tak temelMurat Bey ' in bir toplumun "ahlâki ni te l ik ler i" konusundadüşündüklerinden ibaret t ir . Murat Bey Osmanlı Imparator-luğu'nun 1876 harbinde yeni lmes ini toplumun bir ahlak izaaf ına , k imsenin "vaz i fes in i b i lmemesine" 1 1 5 ba ğ l a mı ş t ı .

Bu tasavvurun, Murat Bey 'de kendil iğ inden ortaya ç ıkıpç ı k ma dı ğ ı ha k k ı nda b i r ş e y s öy l e y e me y i z . F r a ns a ' da daEmile Boutmy, 1870 harbinin de yeni lgis ini Fransa s iyasi"elit"inin yetersizliğine bağlamış ve bunu telafi etmek için"Ec o l e L i br e de s Sc i e nc e s P o l i t i q ue s " i k ur muş t u . M ur a tB e y M ü l k i y e ' d e k i i ş i n e d ö r t e l l e s a r ı l d ı ğ ı z a m a n B o -utmy'den aldığı bir i lhamla mı hareket ediyordu? Muhte-

melen, evet , fakat Murat ' ın böyle bir etkiden söz etmesinerastlayamadık. Öte yandan Slavofillerin bazı eğitim teorile-r inin Murat Bey ' i e tki lemiş olduğunu bi l iyoruz. Toplumun"ahlâki" yapıs ını kuvvet lendirme ve onu temsil eden bir"e l i t " yet iş t irme çabasının bir kökünü burada buluyoruz.Genel olarak, kuvvet l i bir "e l i t " kurma f ikr inde o zamanlarAvrupa'da önemli olmaya başlayan iki akımın izini görmek

mümkündür . Bunlardan bir i "e l i t " le r in toplumu "ahlâk i"y önde n pe k l e ş t i r e c e k l e r i n i ve s i y a s î önde r l i k s or ununuhalledeceklerini i leri süren tutum, ikincisi de Darvinizm'insosyal düşünceye e tk is idir . "Ahlâk i ' İ ik unsurunu Guizotgibi 19. yüzyılın başında sivrilen bazı teorisyenlerin etkile-r ine kadar götürmek mümkündür. Murat Bey ' in teoris iningelişmeleri biraz da bu 19. yüzyıl başı "ahlâkçı" görüşle 19.

1 1 5 M u r a t , Hü rriyet Vad isinde BirPençe-i istibdat, s . 7 2 - 7 3 .

1 2 6



yüzyı l sonu "biyoloj ik" görüşlerin birbir ler ine uymamasın-dan ileri gelmektedir.

Guizot g ibi , Murat , "Fransız ideologlarının rasyonal iz-m i n i " b i r a h l â k g ö r ü ş ü " y l e b i r l e ş t i r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . 1 1 6

Gene t ıpkı Guizot 'nun 1830'dan sonra yapmaya çal ışt ığı gi-bi Murat Bey "bourgeois sınıfı için, bir daha ihtilal yoluylaalabora olmamasını temin etmek üzere geniş bir entelektüelve ahlâki temel" yaratmaya kendini vermek ist iyordu. Bura-da Murat Bey' in eğit im tasavvurunda bulunduğu Osmanlıy ük sek memur s ın ı f ın ı Guizot 'nun e le a ld ığ ı "bourg eoi -si"yle bir tutamayız, fakat her iki olayda da yapılmaya çalı-

şı lan, devleti , orta seviyede bulunan, bilgili ve ahlâklı birzümreye ema net e tmekt i .

Sosyal hayatın bir mücadeleden ibaret olduğu kanısı 19.yüzyılda iki büyük düşünürün, Marx ve Darwin' in etkisiy-le , s iyaset konusunda düşünülenleri etki lemeye başlamışt ı .Darwin' in "seleksiyon" kuramına dayandırı lan görüşlerdenbiri devlet içinde en kuvvetlilerin yaşama hakkını kazandı-

ğıydı . Bundan da komşu devlet lerle olan i l işkilerde kenditarafının üste çıkmasını sağlayacak olan önderlerin özel bireğit ime tabi tutulması sorunu çıkıyordu. '1 7 Bu fikir de birsiyasî "elit"in zorunluluğu fikri üzerine eğilenleri artırıyor-du. Bunun yanında yeni bir demokrasi aleyhtarl ığı da aynımeyveleri vermişt i : 1884 ' te Mosca , i lk defa olarak , dahasonra geniş bir şekilde işleyeceği "siyasî sınıf ' (classe poli-

tiche) deyimini ortaya çıkarmış ve bir devletin yazgısını iş-ler ini yöneten "s iyasî " ler in kal i tes ine bağlamışt ı . " 8 B ü t ü nbu etkilerin sonucunda Murat Bey "siyasî el i t " yet işt irme

1 1 6 C h a r l e s H . P o u t h a s , " G u i z o t , " Encyclopaedia of Social Sciences, V I I , 2 2 6 .

1 1 7 B k z . G e r t r u d e H i m m e l f a r b , Darwin and the Darwinian Revolution ( N e w Y o r k ,1959) , s . 394 . Burada Darwin ' in Türkler i "aşağı " b i r ı rk saydığın ı gösteren i l -g inç b i r parça mevcuttur .

1 1 8 G a e t a n o M o s c a , Teoricadei Gövemi ( T u r i n , 1 8 8 4 ) .

127



s o r u n u n a b ü y ü k ö n e m v e r m i ş t i . N a m ı k K e m a l ' i n t e m e li n a n c ı h a l k e g e m e n l i ğ i i l k e s i n e b a ğ l a n ı y o r d u y s a M u r a tBey' in temel inancı "siyasî l iderl ik yapabilecek sımf' ı yet iş-

t irmekten ibaretti .Murat Bey g enç l iğ inde k endis in i e t k i ley en ak ımlardansöz ederken Rousseau, Guizot , Montesquieu ve Draper'densöz ediyor. Bunlar arasında özellikle dikkat çekici olan isimDraper'dir. Bir kimyager olarak hayatına başlayan ve bir fi-kir tarihçisi olarak 19. yüzyıl Avrupası 'nda ün kazanan Dra-per, Batı fikir tarihine fizikî ve biyolojik bilimlerin yöntemi-

ni uygulamaya çalışmıştı . Böylece fikrî gelişme biyolojik ge-l işim görüşünden ele al ınıyordu.119 Darwin sonrası biyolo-j i k materyalizmi'nin Draper aracıl ığıyla J ö n Tü rklerin ara-sında en çok maneviyata önem veren Murat Bey'i bile etki-lemiş olduğunu görmek ilginçtir. Bu etki Murat Bey'in dü-şüncesine, bilinçaltına giren laiklik unsurlarını da bir dere-ceye kadar izah etmektedir. Fakat Murat Bey'i bir yana bı-raksak bile Draper' in eserlerinin ve maddiyatçı l ıgının birreddiyesini yazan Ahmet Mithat Efendi 'de de "ahlâki l ik"emperat if inin asl ında maddi olan bir ortama, "refah" ortamı-na dayandığını görürüz. Ahmet Mithat Efendi ahlâki norm-lara uymayı sırat köprüsünü geçmek noktasından değil ça-l ışkan ve namuslu insanlarla dolu bir toplum kurma nokta-s ından değ er lendir iy ordu. Murat ' t a da "ahlâk i l ik " k endiiçin aranan bir değer değil , toplum mekanizmasının düzen-li çalışmasını sağlayan bir "sosyal pekleştirici"ydi. Gene bu

1 1 9 Bkz. Dict ionary of American B i o g r a p h y V ( 1 9 4 6 ) , s . 4 3 8 . Draper ' in en ünlüeser ler i şunlardı r : J . W . Draper , History of the Conflict between Religion andScience ( L o n d o n , 1 8 8 5 ) , v e A History of the Intellectual Developm ent of Europe( L o n d o n , 1 8 7 5 ) . B i r i n c i e s e r A h m e t M i t h a t ' ı n N i z a - ı llm-i Din ( I s t a n b u l ,1 3 1 3 ) ' i n d e e l e ş t i r i l m e k t e d i r . D a r v i n i z m ' i n D r a p e r ü z e r i n d e k i e t k i s i i ç i n b k z .

j . W. D r a p e r , " T h e I n t e l l e c t u a l D e v e l o p m e n t o f E u r o p e C o n s i d e r e d w i t h R e -

ference to the Views of Mr . Darwin , " Report of the Brit ish Association for theAdvencement of Science ( 1 8 6 0 ) .

128



noktada da Murat ve Mithat Efendi gibi iki s iyas î has ımesaslarda birleşiyordu.

Devlet Yönetimi

Yeni Osmanlıların "Meşveret" tema'sını romantik bir heye-canla ele almalarının yanı başında, Murat'ın aynı konudakifikirleri renksiz ve heyecansızdır. Yazılarında, Yeni Osmanlı-ların yazılarında görülen Osmanlı lmparatorlugu'nun bütünsorunlar ının par lamenter s is temle hal ledi lebi leceği inancı

yoktur. Bu heyecanın yerini İmparatorluğun hastalığının ne-den ibaret olduğunu araştıran bir tanıma eylemi almıştır .Murat'ın bu gibi ağırbaşlı tutumunu belirleyen iki unsur var-dır. Bir kere Murat derin bir tarihçi olduğuna ve bu bakım-dan o zamana kadar kimsenin yapamadığı tarihi teşhislerikoyabileceğine inanıyordu. Öte yandan Rusya'da radikallerinMurat Bey'e göre karşılaştıkları halk tepkisi ve Osmanlı aha-

l is inin 1876'da Anayasa'yla çok yakından i lgi lenmemiş ol-ması da muhakkak ki kendisini aynı yöne sevk etmişti .

Murat Bey, Rusya'da gelenekçi Slavofillerle ilerici "Batıcı"lararasında cereyan eden mücadeleyi yakından izlemişti. En bü-yük korkusu Türkiye'nin aynı şekilde birbirine düşman ikikampa ayrılmasıydı. Buna benzer bir korku aydınlar arasındaçıkacak olan radikal akımların geniş kütlelerin hislerini inci-

tip hükümetin aydınları tenkil etmesine yardımcı olmasıydı.Bu görüş o kadar yersiz değildi. Osmanlı ittihat ve TerakkiCemiyeti başkanlığı kendisine önerildiği zaman Padişah'a su-ikast tasavvuru planlanan icraat arasındaydı. Daha sonra butasavvurlar J ö n Tü rkle r arasında zam an za m an tartışılm ıştır.1896'da kurulan Osmanlı İhtilâl Fırkası120 anarşistlerin yön-temlerini kullanmaya hazırdı. Murat Bey'in kaygılarını dile

1 2 0 K u r a n , i « ih a i ve Terakki, s . 9 8 .

129



getirmesinden on beş yıl kadar sonra, tasavvur ettiği tepki 31Mart hareketi sırasında belirecekti. Murat, Yeni Osmanlıların1876'da bir "milis" örgütleri kurmaya çalıştıklarını ve MithatPaşa'nın başına gelenlerin kısmen bu örgütlerin Padişah'ta

uyandırdığı korkudan ileri geldigini biliyordu.12 1

Bütün Osmanlı ların reform hareketinden yararlanmalarıh u s u s u ü z e r i n d e ı s r a r e t m e s i n e r a ğ m e n , M u r a t B e yuavam"dan gelecek olan bir hareketten son derece çekini-yor ve "avam"m "cehalet" inden korkuyordu.

"Garpta olduğu gibi aşağıdan tazyik icrası bizde caiz değilitikadmdayım. Çünkü bunca esbab-ı inkıraza rağmen devle-

tin yarım asırdan beri payidar olması halkımızın hükümetle-rine karşı olan bir rabıta-i maneviye semeresidir." 122

Gene, Yeni Osmanlıların eserlerinde Murat'ın eserlerindekigibi halkın "c inayetlerinden söz edi lmemişti . Murat Bey'indüşüncesi Taine'in halk hakkında "vahşi ve şehvani bir hay-van" deyimini kullanmaya başladığı bir devrin izini taşıyordu.

Bütün bu unsurlara Murat ' ın radikal izm aleyhtar ı yanı

diyebi l ir iz . Bu engel ler Murat ' ın halkçı l ığının platonik birkalıp içinde donup kalmasına neden oluyordu, Murat Bey'egöre ancak halkın genel eğitim düzeyi ve kültürü yükseldi-ği zaman Osmanlı İmparatorluğunda temsil i bir s istem uy-gulama alanına konabilecekti . Bundan dolayı da temsi l i lke-sini Türkiye'ye sokmakta fazla acele ettiklerine inandığı Ye-ni Osmanlı ları beğenmiyordu.

Her ne kadar 1876 'da onlar la yakın bağlar kurduğunuanlatıyorduysa da, ona göre, Yeni Osmanlıların koruyucula-rı Mustafa Fazıl ve Halil Şerif Paşalar birer "yabancı" , birerMısır l ı "aristokratt ı lar . Amaçları , Türkiye'ye hürriyet f ikri -ni getirmekten çok kendi ç ıkarlarını korumaktı .

12 1 Bıı örgü tler içi r t bk z . M ard in, The Gen esis , s . 76 .

12 2 M u r a t , M ücahede-i Milliye, s. 2 0 - 2 1 .130



"Hiçbi r i , durumun gerçek ni te l iğ ini anlamasına yetecekbi lgi lere sahip deği ldi . Hiçbiri Avrupa'da çeşi t l i yönlerdebirkaç yüzyıldan beri sarf edi lmekte olan enerj i lerin ürünü

olan gel i şmenin yalnızca parlamento usulünün sonucu ol -duğunu düşünme hatas ına düşmekten kendini a lamamışt ı .Bu yanl ış düşünceler dolayıs ıyladır k i ş i rket ler kurmaya,halkı kendi kendini eğitmeye ve çal ışmaya ve devleti okulgibi kamu çıkarlarına hizmet eden diğer kuruluşlar kurma-ya teşvik edeceklerine, ne özünü anladıkları ve ne kapsamı-nı kavradıkları bir hürriyetin yararlarını övmekle yetindiler.

Pervasızca i thamlar yönel terek sonunda kendi ler i sefahatâlemlerine battılar.

"Yukarıda sözü geçen çok küçük ve önemsiz Part i kökle-rini halka dayandırmamışt ı . Kamuoyu yalnız bi taraf deği l ,kesin bir şeki lde Anayasa aleyhine yönelmişt i . Mevcut kri -tik durumdan bizar olup dertlerine deva arayanlar arasındabile Kanun-ı Esasi 'nin i lanından şikâyet edenler ve şeriatın

sağlam temel lere dayanması ve herkesçe bi l inmesi bakımın-dan Anayasaya üstün olduğunu iddia edenler çoktu." 1 2 3

Murat, Yeni Osmanlıların başarısızl ıklarının tahli l inin ya-nı başında Tanzimat hakkında da bazı yargı lar i leri sürü-yordu. Tezinin temeli daha önce Yeni Osmanlılar tarafındankul lanı lan bir tutuma benzeyen bir görüş aç ışıydı : Müslü-manların büyük bir kısmı "gurur"ları dolayısıyla GülhaneHatt-ı Hümayûnu'nun i lanına i t iraz etmişlerdi . Murat Bey'egöre geniş halk kütleleri başlangıçtan beri Hatt- ı Hümâyû-nu benimsemedikleri iç in bu belgede sağlanan hakların birdevamı olan 1876 Kanun-ı Esasisi 'nin yürürlükten kaldırı l -masını sevinçle karşılamışlardı.124

Gülhane Hatt ı 'nm hazırlanmasına gel ince, Murat Bey de

12 3 M ou r a d Bey , La Force et la Faiblesse, s . 58 .

1 2 4 M u r a t , Mû cahede-i Milliye, s. 1 0 0 .

131



Yeni Osmanlılar gibi Hattı yalnız dış etkilerin ürünü sayıyor-du. Âli ve Fuat Paşalara gelince onları Osmanlıların çıkarmaçalışacaklarına, dar bir memurlar aristokrasisi yet işt irmeye

çalışmakla ve modernleşmeyi yalnız Batı 'yı taklit etme anla-mında anlamış olmakla suçlandırıyordu.1" Ona göre bu dev-let adamları "züppelikleri, sahte ve aşırı Batılılıkları dolayı-sıyla otokrasi aleyhtarlarını birleştireceklerine bölmüşlerdi.

Kısacası Murat , hem Yeni Osmanl ı lara ve hem de YeniOsmanlı ların düşmanları Âli ve Fuat Paşalara hücum edi-yordu. Ona göre 1876 hareket inin başarı l ı olamamış olma-

sının sorumluluğu, bu i lk Bat ı l ı laşmış devlet adamları vea y d ı n l a r ı n ı n o m u z l a r ı n a y ü k l e n i y o r d u . B u n a e k o l a r a k ,1890' larda eğil imlerin değişmiş olduğunu ve Türkiye'de ar-t ık parlamenter sisteme karşı duyulan kuşkunun yok edil-diğini söylediğine göre önereceği bir hal çaresi mevcuttu.Bu hal çaresini iki başlık alt ında toplayabiliriz. Bunların bi-rincisi devlet adamı yetiştirme yöntemleriyle, ikincisi devlet

idaresi mekanizmasıyla ilgiliydi.Devlet adamı ve aydın yetiştirme hakkındaki fikirleri , da-ha önce incelediğimiz "el i t " f ikriyle Osmanlı İmparatorlu-ğunun gelişmesi hakkında bazı f ikirlerinin karışmasındanmeydana geldiği için önce bunları ele alabiliriz.

Avrupa'da ç ıkardığı i lk r isa le ler inden bir inde Murat ' ınileri sürdüğü ana fikir Türkiye'de, aslında yan yana yaşayan

iki ayrı Türkiye'nin bulunduğuydu. Bunlardan biri MuratBey ' in "resmî Türkiye" ismiyle andığı asalak memur gru-buydu. Bunlar ancak ikinci Türkiye'yi , durgun halk tabaka-lar ının Türkiyesi 'n i sömürerek yaşayış lar ını sağl ıyorlardı .Böylece devlet daire ler inde devlet kuvvet iy le ente lektüelgüç birleşmişti . Murat Bey'e göre bu itt ifak Osmanlı İmpa-ra t or luğ unun k uruluş devir le r inde t ek k e şey hler in in B i -

1 2 5 M i z a n , 1 4 Z i l h i c c e 1 3 1 4 - 17 Mayıs 1897 , s . 3 ; La Force, s . 3 9 - 4 0 .

132



zans İmparatorluğumdan artakalan etkilerin ve İran ulema-sının çabalarının ortaklaşa ürünüydü.12 6

Genell ikle Murat Bey Osmanlı İmparatorluğumda İran'ın

etkilerinin soysuzlaştırıcı bir özelliği olduğuna inanıyordu.Öte yandan, Mizancı'ya göre modernleşme sürecinin başladı-ğı Sultan Mahmut devrinde bile Yeniçerilerin dagıtılmasıylayetinilmiş, ulema unsurunun modernleşme sürecine katılma-sını ve belki de öncülüğünü yapmasını sağlayacak kurumsaldeğiş ik l ik lere g id i lmemiş t i . Böylece "makamata hulül " 1 2 7

eden ulema giderek "cemiyetin döküntüsü" haline gelmişti .

Murat' ın yazılarında "asalak memur" f ikrinin ne gibi göz-lemlerine dayandığını ararsak, bunun Osmanlı memurları-n ın A b d ü l h am i t y ö n e t i m i n i n y ağ m as ın a k a t ı l m al ar ın d andoğduğunu anlarız. Murat Bey, Padişah'la memleketi soy-mak için işbirliği eden memur zümresi karşısında hayretleriçinde kalıyor ve en başta bu durumu düzeltmek istiyordu.Ortaklaşa yağma politikasının anahtarına gelince onu Mu-

rat Bey Osmanlı tarihinde buluyordu.Murat Bey Osmanl ı İmparator luğu 'nun çöküşünün ne-

denlerini İslâm devletlerinin dağılmalarında aramıştı. Hep-sinde bulduğu ortak unsur merkeziyetçiliğin ifrata vardırıl-mış olmasıydı. Böylece "i lk Halife"lerin medeniyet sahasın-da açtıkları "parlak devir" birçok defa durmuştu.

"Dogu'nun has ta l ığ ı merkeziyetç i l iğ in sonucuydu. Herşey 'resmî' bir kılığa büründü: bilim, edebiyat, sanat; hattahürriyet aşkı ve entelektüel serbestlik bile bir resmî damga-ya tabi tutuldu.. . Dogu'nun zaafı i lk defa olarak entelektüelkuvvetin kaba kuvvetle bir leşmesinden doğdu." '2 8

1 2 6 B k z . M e h m e t M u r a t , Tarih-i Ebuljanık ( Ya y. T a h a z a d e Ö m er F a r u k , İ s t a n b u l ,1 3 2 5 - 1 3 3 2 ) , 7 C i l t , C i l t 1 , 1 4 2 - 1 4 3 , 2 3 2 v d . , I I I , 6 .

1 2 7 M eh m et M u r a t , " V eh - i M c s ' u l iy e t - i Ş er ' iy e , " M i za n ( K a h i r e ) , 2 6 Ş e v v a l 1 3 1 3 .Taharri-i istikbâl, I . s . 4 0 - 5 1 .

1 2 8 M o u r a d , La Force et la Farlılesse, s. 10.

133



İşte bütün bu unsurlar, Murat Bey'i , her şeyden önce gü-venilir bir "s iyasî s ınıf kurmaya sevk ediyordu. Bu ış ıkta,Murat Bey ' in yazı lar ında en çok rast lanan tema*nm niç inme mu r l a r ı n " s o r u ml u l u ğ u " k o n u s u o l d u ğ u n u a n l ı y o r u z .

Fakat Murat Bey ' in Osmanlı İmparatorluğu'nun sorunlar ınıbir "e l i t" yet iş t irme sorunu olarak değerlendirmesi , dahaönce gösterdiğimiz üzere, Batı 'da bu soruna karşt gösteril-meye başlayan bir ilginin yankısıydı.

Murat Bey'in önerisi , bu asalak memurlar "elit" ini kaldı-rarak devlet ve idari iş lerde "hizmet" ve "verim" kavramla-r ını egemen kı lmaktı . Böylece Prens Sabahatt in 'den öncebile bazı tezlerinin başkaları tarafından ileri sürüldüğünü

görüyoruz. Murat'a göre bu asalak elit 1880'lerde yıpranmışve bakiyesi Yıldız 'da çöreklenmişti . Bu itibarla artık otokra-si oldukça zayıf bir züm reye dayanıyordu.

Halk ın modern kurumlara a l ı şmas ını sağ lamak, onlar ıi le rde kurulacak b i r par lamentoya ka t ı lmaya haz ı r lamakiçin Murat kısa vadede "İmparatorluğun kanunlarına ve ni-zamlarına olduğu kadar adalet ve insanlık duygularına ay-

k ı r ı muamele ler in in zebunu o lmuş Osmanl ı va tandaş lar ıiçin bunların şikâyetlerini kaale alabilecek bir organın ku-rulmasını" teklif ediyordu. Murat' ın i lk programının ötekiunsurları şunlardı :

X. İmparatorluk tebaasının kanunlar önünde mutlak eşit-liği ilkesinin sivil bakış açısından olduğu kadar askerî bakışnoktasından da uygulama alanına konması , kanunların ge-nel hükümleriyle bağdaşmayan kişisel ayrıcalıkların kaldı-

rılması.2 . "Kanunlar re j imini" sağlamaya muktedir bir meşveret

(danışma) mecl is inin (assemblee deliberative) kurulması .3. Ilımlı ve kâmil kanunların garantisi altına aldığı bir ba-

sın hürriyeti.4. Bütün İmparatorluk tebası için genel siyasî af.

134



5. Sarayın yetki lerini , kabine kurmak ve idareyi tamamla-ma [?] bakımından tam yetki sahibi olacak olan, sadraza-mın seçi lmesine münhasır kı lmak. Veki l ler in topluca mec-

l ise karş ı sorumlu olması ve yalnız sadrazamın padişahakarşı sorumlu olması .

6. Saltanat veraset usulünün Avrupa âdetlerine uygun birşekilde değiştirilmesi.129

Bundan sonra padişahın mülkiyet inde bulunan arazininyeniden gözden geçir i lmesi , vakıf ların yeniden oluşturul-

ması , bütçenin düzenlenmesi ve meclise karşı sorumlu bir"devlet personel i komisyonu"nun oluşturulmasına i l i şkinmaddeler geliyordu.

Meclis, başkentteki "corps constitue" üyelerinin araların-dan seçecekleri yirmi beş kişiden oluşuyordu, ["corps cons-titue"den murat Şura-yı Devlet ve benzeri kuruluşları kaste-diyordu.] Azınlıklara da aynı şekilde temsil hakkı veriliyor-

du. Meclis "hükümet tarafından teklif edilen bütün kanunteklif lerini görüşmek, parlamento soruşturması açmak, ve-killere tevdi etmek ve vekillerin proje veya isteklerinde [?demandes] vetosunu kullanmak" ve "radikal bir tasarruf veyakanunu empoze etmeye yetkil i olmamakla beraber" vekil leribelirli tasarruflarda bulunmaya davet etmeye yetkiliydi.130

jön Türklerin l ideri haline geldikten sonra Murat Bey so-nunda 1876 Anayasası 'nm değişt iri lmeden iadesini isteyenmakaleler yazmak zorunda kaldı. Gerçekten bu makalelerdebir zorlama havası vardı. Bunlardan biri , örneğin, Anaya-sa'nm tekrar yürürlüğe konmasından başka bir çare olmadı-ğı noktasından hareket ediyordu.131 Murat'ın Padişah'a karşı

tutumunda aynı şekilde bir gelişme görülür. Murat önceleri ,

1 2 9 M o u r a d , La Palais de Yıldız, s . 43 vd .

1 3 0 A g e., s . 4 7 .

1 3 1 M u r a t . " K a n u n - ı E s a s i . " M i z a n ( P a r i s ) , 4 O c a k 1 8 9 7 , s . 3 .



Padişah'ın güvenini kazanmak için elinden geleni yapmıştı .Türkiye'den ayrı l ış ının nedenlerini bile Padişah'a bir mek-tupla bildiriyordu. Paris'te Le Palais de Yıldızını yayımladığızaman rejim için sorumluluğu Babıâli, Padişah ve Yıldız er-kânı arasında taksim etmeye çalışmışt ı . 1 3 2 Mısır 'da yazdığıbir "Rüya"da hâlâ Padişah'a amaçlarını anlatmaya çalışıyor-du.133 jön Türklerle ilgisi arttığı sıradaysa Padişah, sonunda"Abdülhamit le fatal" oluyordu.134

Âl-i Osman'a karşı Murat Bey'in yalnız saygısı vardı, fakatPadişah ailesini bu ailenin biyolojik nitelikleri bakımındanincelemeye baş ladığını hat ı r larsak sosyolo j i ve b iyolo j iy ib ir leş t irmeye baş layan akımlar ın üzer inde ne kadar etki l iolmaya başladıklarını anlarız.135

Bir yandan Murat' ın, öte yandan Yeni Osmanlıların ve JönTürklerin yazılan arasındaki ana farklardan biri Yeni Os-manlı ların "romantizm"! diyebileceğimiz bir havanın MuratBey'de bulunmamasıydı . "Vatan"m savunmasından söz ett iğizamanlar bile Murat Bey'in stili aynı orta düzeyde kalıyordu.Bu da Murat Bey'in muhafazakârlığının bir diğer ifadesiydi.Gene Murat Bey' in Türk tarihinde cereyan eden olaylardaTürklerin haksız olduklarına inandığı noktaları ortaya çı-karmaktan çekinmeyişinde aynı engebesiz akademik düzey-de kalma isteğinin etkilerini görebiliriz. Böylece, yazılarında"Selim le feroce" veya "fratricides legalies" gibi, görünüşteTürk tarihini "tezyif edici ifadelere rastlarız, 1908'den son-ra yazdığı Tarih-i Ebulfaruk\a bu unsurlar yeniden ortayaçıktığı içindir ki, Murat Bey bazı tarihçiler tarafından kendimil let ini kötülemekle suçlandır ı lmışt ı r . Özel l ik le Osmanlı

1 3 2 G e n e b k z . " S u k a n A b d ü l h a m i d H a z r e t l e r i n e B i r A r z u h a l , " M î za n ( K a h i r e ) ,29 Şaban 1313, Taltarri - i Ist î î î f jdi , I , s . 287 vd.

1 3 3 " R ü y a , " M i z a n ( K a h i r e ) , 1 9 Ş e v va l 1 3 1 3 .

1 3 4 La Force et la Faiblesse, s . 21 .13 5 A.g .e . , s . 58 .

136



sistemindeki bazı temel unsurların bireyin gelişmesine engeloldukları iddiası hücum davet etmiştir. Gerçi Yeni Osmanlı-lar da Osmanlı s isteminin çürüdüğünden söz ediyorlardı, fa-

kat Murat Bey bu çürümenin başlangıcını Yeni Osmanlılarınher kusurdan uzak tut tuklar ı Osmanl ı İmparator luğu 'nun"altın devri"ne irca ederek kuvvetl i bir umudu, Osmanlıla-r ın köklü soylulukları imajını yok etmişti .

Genel olarak, Murat Bey'in kendi durumunu anlatmak içinkullandığı "progressiste modere" deyimi doğrudur. "Mill i"bir kültür fikrine rağmen Murat Bey, Batı fikirlerini Yeni Os-

manlılara oranla daha geniş çapta benimsemişti . Bir yandanYeni Osmanlılar gibi, Âli ve Fuat Paşaları şeriattan uzaklaştık-ları düşüncesiyle itham etmiyordu. Öte yandan Murat'ın Os-manlı İmparatorluğu'nda endividualizmin gelişmediği konu-sundaki fikri Avrupa'da "Şark despotizmi" konusunda revaç-ta olan ba2i teorileri ve bu arada Spe ncer'i hatırlatm aktad ır.

Aslında Murat Bey'in "mill i" kültür yaratma fikri Batıl ı

b i r a k ı m ı n d e v a m ı y d ı . K ü l t ü r s a h a s ı n d a k i k a y g u l a r ı m nkaynağı bir kuşak önce Avrupa'da revaç bulmuş olan fikir-lerdi . Örneğin daha 1879'da Jules Ferry, sonradan Rusya'daRusofi l ler taraf ından kabul edi lecek ve onlar ın kanal ıylaMurat Bey'e intikal edecek olan teknik öğretim aleyhtarl ığı ,devletin vatandaş iç in bir öğreti sağlaması zorunluluğuylabirleştirerek şöyle bir i fadede bulunmuştu:

"Devlet, hiç kuşku yok ki bir f izyoloj i veya kimya hocasıdeğildir. Devlet kamu çıkarı için, fizyoloji ve kimya hocala-r ına maaş vermeyi uygun buluyorsa bu davranış ı bilimselgerçekleri ortaya çıkarmak için değildir. Devlet, eğitimi teş-vik ederken bu hususu göz önünde tutmaz. Ası l tuttuğu,muayyen bir kamu morali düzeyi, bekasını temin edecek bazıdevlet öğretilerini destekleme zorunluluğud ur."13 6

136 j e î e s Fe r r y , "La Lo l s u r l a L i b e r t d ' En s e i gn e me n t s u pe r i e u r , " D i s co t ı r s et Opi-nions dejules Ferry (Paris , 1895) , 111, s . 6; Shafer, Nationalism , s . 66 .

137



Murat Bey ' in O smanh İmparat or lug u 'nun bek as ı soru-nunda a ldığ ı tutum "Osmanl ı l ık" pol i t ikasının bir örneğiolarak tasvir edilebilir.

Murat 'a göre Osmanl ı İmparatorluğunda reform sorunuşu veya bu azınlığa garanti ler sağlanmasına değil , bütünİmparatorlukta bir reformun uygulanmasına bağlıydı . Os-manlı İmparatorluğu'nda ezilen ahali arasında yalnız Hıris-t iyan ahaliye önem vermek büyük devlet lerin temel hata-sıydı . Öte yandan Padişah da Arap vatandaşları darı l tma-mak için onlara özel ayrıcalıklar veriyordu. Bu polit ika dadoğru değildi. Reformun bütün İmparatorluğa yaygınlaştı-

r ı lmasının tek çaresi bütün unsurların İ t t ihat ve TerakkiCemiyeti 'ni desteklemesiydi.

Murat ' ın hükümete bu açıdan yönelttiği eleştirilerin ağır-lığı şu noktada toplanıyordu: Osmanh Devleti kişiliğini kü-çümseyici önlemler kendisine zorla empoze edil inceye ka-dar harekete geçmemişt i . Oysaki devlet in kul lanabi leceğihal çareleri vardı. Örneğin, Avusturya'nın Macar sorununu

"halletmesi" bu gibi bir çarenin ne olabileceğini gösteriyor-du. Girit ayaklanması dolayısıyla belirttiği gibi:

"Girit meselesi basit bir meseledir. Vaktiyle Girit Hıristi-y anlar ! Yunanistan 'a i lhak olunmalarını i s ter lerdi . Bugüno n u istemiyorlar, çünkü fermanların temin ettiği hâl-i ha-zır, kendilerini Yunan idaresinden ziyade mesut ve bahtiyaredebi lecekt ir . Gir i t l i ler bunu ş imdi tasdik ediyorlar , fer-

manlar ahkâmına riayet olunmasından başka bir şey istemi-yorlar. . . Taahhüt ve tekellüf-i halisane ve tamamen icrayamusaraat usulü ne vakit bizim muamelât-ı resmiyeye gire-cek olursa [Osmanh İmparatorluğu kurtulacaktır] . " 1 3 7

Veya başka bir makalesinde yazdığına göre:"Hükümet-i Devlet-i Aliyye kendini toplayarak tarik-i se-

13 7 M ura t , "K as ı t m ı . Yoksa Aciz m i?" M izan, 22 Zi lhicc e 13 13 , T aharr i - i f s tihb a l ,

l l , s . 4 3 .

138



lâmet ve terakkiyata salık olacak olursa sair nice mesail- imuazzama ile beraber 'Makedonya' meselesi dahi, ezcümleA r n a v u t k a r d e ş l e r i m i z i n m e n f a a t l e r i n e m u v a f ı k s u r e t t e

kat'iyyen hal ve tasfiye olunarak mavi veya kırmızı kitaplar-dan kaybolur gider."Bundan şu demek çıkar ki : Arnavut kardeşlerimizin en

mukaddes vazifeleri -Mısır dindaşlarımız i le Ermeni vatan-daşlarımızın vazifelerinin aynı olmak üzere- devlet ve hilâ-feti vâdi-i selâmete îsal etmek için müttefikan fedakâranegayrete musaraat etmekten ibarettir . ' " 3 8

Murat Bey'in siyasî fikirleri göz önüne getirildiği zamanen çok göze çarpan yenilik bir siyasî elit yetiştirme çabası-d ır. Bu çabanın Jö n T ürk ler in ç oğu nluğ unu n yazı lar ındabelirdiğini ilerde göreceğiz.

1 3 8 M u r a t . " Ç a r e - i S e l a m e t , " M i z a n , ( K a h i r e ) , 2 0 R a m a z a n 1 3 1 3 , T a J ı a m - i İ st ik -bal, H . s . 2 9 6 .

139



D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M

OSMANLı GAZETESI

1897 yıl ı İ lkbaharında, İ t t ihat ve Terakki Komitesi merkezi-ni Paris ' ten Cenevre 'ye taş ıdığı zaman, Komitenin, üç ay

iç inde, l ideri Murat Bey' i kaybedeceğine i l işkin en küçükbir belirti mevcut değildi. Murat Bey'in Abdülhamit'e teslimolmasıysa Paris ' te Ahmet Rıza Bey' in çevresinde toplanan-larca az çok a layc ı b i r edayla karş ı lanmış t ı . B iz im iç inönemli olan, bu olaydan çok, Cenevre Jön Türkler inin l i -derlerini kaybettikten sonra bile Paris grubuyla birleşmeyeçalışmamış olmalarıdır . Bu it ibarla , 1900'e kadar uyarlı bir

grup olarak faaliyetlerini devam ett irebilmiş olan Cenevregrubu ayrı bir birim olarak ele alınmalıdır.

j ö n T ü r k l e r h a k k ı n d a y a z ı l a n e s e r l e r d e M u r a t B e y ' i ndönüşüyle (1897 yı l ında) 1902 yı l lar ı aras ındaki gel işme-ler önemsiz sayı lmaktadır . Gel işmeler ancak 1902 yı l ındai lk jön Türk kongres in in toplant ı s ından sonra yeniden ay-r ınt ı l ı o larak ele a l ınmaktadır . Ancak 1897 'yle 1902 ara-

sında geçen ve bir kısmı Osmanlı 'nın sayfalarında izlene-bi len gel işmeler bu kongre üzerine kuvvet l i b ir ış ık tut-

141



maktadır .1 B u i t i bar l a s öz k on u s u o l an 1897 - 1902 aras ıdevresinin daha ayrıntı l ı bir şekilde ele alınması yararlıdır.B irçok zamanlar unutulan bir husus da Cenevre grubu-nun 1899'a kadar İt t ihat ve Terakki Komitesi ismini kul-

lanmayı sürdürmüş olduğu ve hukuken i lk kurulan komi-tenin devamı niteliği taşıdığıdır.

Murat Bey'in Abdülhamit'le anlaşmasını kayıtsız şartsız birteslim saymak yanlış olur. Murat Bey 1897 ilkbaharında hap-sedilen Jön Türklerin durumuyla ilgili bazı koşulların yerinegetirileceği vaadini aldıktan sonra İstanbul'a dönmüştü.2 G e-ne, Murat Bey'e eski mesai arkadaşları tarafından, cemiyetin

amaçlarına "ihanet" ettiği şeklinde ithamlar yöneltildiği za-m an, bir husus saklı kalmaktadır. O da Jö n Tü rklerin büyükbir çoğunluğunun Ahmet Celâlettin Paşa'yla yapılan görüş-meler sırasında kalemlerinin ürünlerini satmakta hiçbir te-reddüt duymadıklarıdır. Murat Bey'in Hâtırat'mda Jön Türk-lerin, yayınlarını satmak için birbirleriyle yarışırcasına "pa-zarlığa" dahil olmaya gayret ettiklerinden söz eden kısımlar

tamamen doğru değilse de daha sonra buna benzer gelişme-ler anlatılanlarda bir gerçek payı olduğunu göstermektedir.3

Dikkate değer olan bir nokta eserlerini satma taktiğininJön Türklerden önce Yeni Osmanlılar arasında başlamış ol-masıdır. Bu tutumun nedenini Türk hürriyetçilerinin bir ka-rakter zaafından çok Osmanlı sosyal yapısının bir etkisindearamak gerekir. Osmanlı hürriyet taraftarları Batı 'da röne-sans devrinde fikir adamlarının maruz kaldıkları bir durum

karşısmdaydılar. O da toplumda çalışmalarını destekleyecekgelir kaynağı bulamadıklarından bir "hami"ye sığınma zo-

1 B k z . K u r a n , J ö n T ü r k l e r , s . 6 3 - 1 5 8 D a m a t M a h m u t P a ş a y a a y r ı lm ı ş t ı r, lltıhat veTera J i f e i , s . 1 0 6 - 1 0 8 ' de O s ma nl ı ga z etes inden ço k a z b i lg i vererek s ö z edi lmek-tedir .

2 Osmanlı, s u p p l e m e n t f r a n ç a i s m e n s u e l , 5 Ş u b a t 1 8 9 8 , s . 1 .

3 M u r a t , Mücahede-i Milliye, s . 2 9 3 - 2 9 4 .

142



runluluğuydu. Böylece Rönesans devrindeki f ik ir eser ler içok zaman kudredi ve s iyasî bakımdan önemli bir kimsenindesteğiyle meydana geldiği gibi Yeni Osmanlı lar da ancak

bir "hami"nin yardımıyla, Mustafa Fazıl Paşa'nın serveti sa-yesinde örgütlü bir kuvvet olarak çalışabilmişlerdi. Osmanlıdevletinde Abdülhamit devrinde de Türkler için tek servetkaynağı devlett i . Bu it ibarla devlete karşı çalışmak için yadevlet in etkisinin asgariye indiği Mısır gibi bir emirl ikte"hami" bulmak veya doğrudan doğruya devletten yararlan-mak gerekiyordu. Nedeni ne olursa olsun idealleri para kar-

şı l ığında değişt irme ve "dondurma" tutumunun Jön Türkle-re büyük zararlar vermiş olduğu m uhak kaktır .

Cenevre grubunun da faal iyet leri , sonunda, l iderlerinin1899 ve 1900'de Padişah'tan iş kabul etmeleriyle bitecekt i .Fak at , 18 97'de teslim bayrağı Jö n Tü rk yayınlarının deva-mını sağlamak için çekilmişti . Murat Bey'in faaliyetlerini ta-

t i l etmesi s ırasında bir protokol imzalanmış ve bu protoko-le diğer Cenevre grubu üyeleri de katı lmıştı . 4 Sonraları Ce-nevre grubu bu koşullar arasında 1897'de tutuklanan öğ-rencilerin yargılanması için kurulan Taşkışla Divan-ı Har-bi 'nin kaldırı lmasının da bulunduğunu iddia etmiştir .5

Murat Bey İs tanbul 'a döndükten sonra Çürüksulu AhmetBey Cenevre grubunun başında kalmışt ı . O zamanlar Ce-

nevre 'de bu lunan bir J ö n T ür kü n anlattığına göre Çü rük su-lu Ahmet Bey Ali Kemal' in katı lmasıyla yeni bir gazete çı-kartmak ist iyordu. Fakat gayretleri Ali Kemal' in Celâlett inPaşa'yla vardığı anlaşma dolayısıyla bir süre ertelenmişti . 6

4 K u r a n , İttihat ve Terakki, s . 98 . Os manl ı 'n ı n izahı bunu g ö s t e r me k t e d ir , " l fad e - iM a h s u s a . " Osmanlı, 1 Ka s ı m 18 97 , s . 1 .

5 T ut uk la ma lar ı n t ar ih i i ç in bk z . Independence Belge ( B r ü k s e l ) , 2 T e m m u z 1 8 9 7 ,s . 2 ; 14 A ğ us t o s 1897 , s . I . Divan- ı H ar b ' in k a ld ı r ı lmas ı i ç in Os manl ı , 1 Kas ı m1 8 9 7 , s . 4 .

6 B u g e l i ş m e le r i ç in bk z . A l i F ah r i , Açık Mektup ( K a h i r e , 1 9 0 4 ) , s . 6 .

143



çarpan bir özellik İshak Sukütı gibi İttihat, ve Terakki kuru-cularının ve genç askerlerin yazı kurulunun çoğunluğunuoluştur m aşıydı. Bir zam anlar A hm et Rıza Bey gibi aydınla-

rın, daha sonra Murat Bey gibi muhafazakâr eğil imli bürok-ratların ve nihayet Miralay Şefik ve Yüzbaşı Çürüksulu Ah-met Beyler gibi kıdemli subayların irşadını kabul eden İtt i -hat ve Terakki Cemiyeti kurucuları Osmanlı 'da artık kendiöz düşüncelerini i fade edebil iyorlardı. Bir zamanlar İstan-bul merkezinin daha şiddetli icraata taraftar olmasının izle-ri de az bir zaman içinde Osmanlı 'da çıkan yazılarda belli

olacaktı .Yazı kurulunda bulunan Tunal ı Hi lmi başlangıçtan beri

daha hareketli bir faaliyete taraftar olmuştu.Tunalı Hilmi Bey 1896'da Cenevre'de Osmanh İhti lâl Fir-

kası 'nı kurmuştu.5 0 O tarihten itibaren yazdığı on bir kadarHutbe'sinde iki ana tema görülmektedir. Bunlardan biri ba-s i t halka, köylüye, nefere seslenme çabasıdır . İk incis i de

seslendiği kütleleri ayaklandırmaya yönelmiş olmasıdır. Bubakımdan Hilmi Bey gerçek bir " ihti lalci" nitel iğini taşıyanbirkaç Jö n T ürk ten biridir . Burada şunu da eklem ek gerekirki Tunalı Hilmi Bey'in yazdığı Hutbe'lerin 1896 yılı sonba-harından i t ibaren Cemiyet namına dağıtı lmış olması bu da-ğıtmayı sağlayan Şerafeddin Mağmumi gibi kimselerin Mu-rat Bey'i Komiteye liderlik etmeye davet ettikleri anda bile

kendisinden şiddet usullerinin kullanılması noktasında nekadar ayrıldıklarını göstermektedir.11

Hilmi Bey de Ahmet Celâlettin Paşa geldiği zaman Pa-şa'nın ikamet ett iği Contrexevil le 'e çağrılmış ve kendisineyayınları i ç in 2 .000 frank veri lmişt i . 1 2 Hilmi Bey ' in daha

10 Tunal ı H i lmi Be y iç in bkz . Ku ran , İ t t ihat ve Terakki, s . 9 1 - 9 2 .11 A.g .e. , s . 92 .

1 2 A.g.e., s . 9 7 .

145



sonra da aldığı memuriyetler onu karakter bakımından jönTürkler in bu oyunu oynamayı kabul edenler araşma sok-mamızı zorunlu kılıyor. Fakat Tunalı Hilmi Bey'in başlan-gıçtan beri bu gibi görüşmeleri "komiteci l iğin" bir gereği

olarak kabul ettiğine de kuşku yoktur.Tunalı Hilmi'nin Hutî?e'leri fikrî değerden tamamen yok-

sundur, fakat üslubun heyecanı ve ateşi Mağmumi'nin on-ları niçin Cemiyet namına bastırdığını anlatıyordu.

"Ey gaziler: Bilirsiniz ki bu millet asker oğlu asker bir mil-lettir. Bu millet askerlik sayesinde büyümüştür" 1 3 tema'smıişleyen bir propaganda risalesi Askerî Tıbbiyeli jön Türkle-

rin istedikleri tipte bir propagandaydı. Buna ek olarak:"Asker! . . Ey Gaziler . . . Arş. . . Hükümet konaklarına dolu-

nuz, Yıldız'm altını üstüne getiriniz. Ondan yana sıçan yü-rekleri öldürünüz. Münafıkları , casusları , rüşvetçi memur-ları hep gebertiniz" 14 dendiği zaman Cemiyetin yapmak is-tedikler i Ahmet Rıza ve Murat Beyler in yazı lar ından çokdaha kesin bir şekilde ifade ediliyordu.

Zamanla Cemiyetin askerî erkânının bir kısmının bu ate-şîn, ihtilalci fakat biraz da saf avazeleri Bahaeddin Şakir veNazım Beyler in soğukkanl ı ve düşünülmüş komitec i l iğ inedönüşecekt i .

İ t t ih a t ve Tera kki Cem iyet i ' n in Rum el i ' d e h ız la n m a s ı ,genel olarak, 1902 'den sonra Makedonya'da çıkan kargaşa-l ıklara ve onlara engel olmak için alman önlemlere bağla-

nır.15 Fakat bu görüş , İbrahim Temo gibi k imseler in Bal -kanlar 'da başlangıçtan beri girişt ikleri faal iyetleri dikkatealmamaktadır , Temo, iki yıl iç inde, Vidin, Lom, Tutrakan,Şumnu, Varna, Fi l ibe ve Sofya 'da birer şube açmayı başar-

13 Tun al ı H ilm i , Sekizin ci Hutbe, s . 4 .

1 4 A.g.e.

1 5 K u r a n , Jön Türkler, s . 2 4 8 ; Ş e m s e t t i n , Makedonya; Tarihçe-i Devr- i İnkılap, s .

1 2 0 ; R a m s a u e r , T h e Young Tur!;s, s . 97, vd.146



mı şt ı .1 6 B u b a k ı m d a n C e m i y e t i n h a b e r l e ş m e s i d a h a ç o kBalkanlar 'daki bu şubelerle yapı l ıyordu. 1896 'dan i t ibarenAhmet Rıza Bey'e karşı yönelt i len i t irazlar Balkanlar 'dangelmişt i. G ene l o larak baş lang ıç ta J ö n T ü rk yay ın lar ın ınburalarda kuşkuyla karşılandığı anlaşıl ıyor.17 Buna rağmen1895' te Fi l ibe 'de çıkan Gayret gazetesi ve onu izleyen Bul-garistan hürriy etçi basını J ö n T ür k hareke t ini d esteklem e-ye ça l ı ş ıyordu.1 8 Bütün bu faal iyet ler göz önüne al ınırsaOsmanlı 'n ın da daha çok Balkan Türklerine seslenmesi ta-bi iydi . Osmanlı Cenevre 'de hem Balkanlar yoluyla ge len

bilgileri yayımlayan ve hem de davasının esaslarını bildi-ren bir organ olarak çal ış ıyordu. Öte yandan Osmanlı 'yayapı lan yardım isteklerinden Osmanlı 'n ın okuyucularınındaha çok Balkan Türkleri olduğu anlaşıl ıyor.

Osmanlı'da Siyasî Fikirler

Osmanlı'da çıkan yazı ların okuyucuda bırakt ığı etki , aynıtema'ların, çeşitli vesilelerle, fakat yeni bir görüş getirme-den durmadan tekrar edildikleridir. Murat Bey'in Kahire veParis Mizan' larmda çıkan makalelerinde Osmanlı İmpara-torluğumun yönetsel sorunlarını , l iderlik konusunu, Sarayentrikalarını bir dereceye kadar anladığı ve tahlil edebildiğiizlenimi edinilir. Yüzeysel de olsalar bir görüşün ürünü ol-

dukları inkâr edilemeyen bu çeşit yazıların yerini Osman-lı'da tekdüze bir Abdülhamit aleyhtarlığı almaktadır.19 B u-

1 6 T e m o , Hidemat-ı Vataniye, s . 1 1 2 .

17 D el io rm an . Meşrut iyetten önce, s . 3 7 .

18 Karagöz , Bulgaris tan , s . 15-17 'de buna a i t b i lg i vardır . Fakat bu gazeteler ingördüğümüz bazı eksik sayı lar ı son derece ı l ıml ı b i r pol i t ika iz ledik ler in i gös-te rm ek ted i r .

1 9 A b d ü l h a m i t , Osm a n l ı ' n ın ç ık m a s ın d a n so n d erec e en d i şe l en d i ğ i i z l en i m i ver i -y o r . Ön c e Pa r i s S e f a re t i m ü steşa r ı Nec i p M el h a m e C en evre ' d e ta h s i l d e b u l u -n a n b ü tü n J ö n T ü r k l er i b a şk a ta ra f la ra d a ğ ı tm a y a m em u r ed i l m i ş , ( Os m a n l ı , 5

147



rada okurda bir süre sonra doğan his, Babıâli t ipi, terbiyeli,yüzeysel fakat i frata kaçmamaya çalışan "efendi"nin yerine"propagandacının geçtiğidir . Murat Bey' in yazıları okuyu-

cuda, Murat Bey gibi kalem efendileri için yazıldıkları izle-nimi yaratırlar. Osmanlı 'da çıkan yazılarsa yeni beliren, ba-sit görüşlü fakat kendi kendine güvenin sağladığı dinamiz-me sahip taşralı aydınların fikri damgasını taşır ve daha dabasit bir şekilde teçhiz edilmiş kimselere yöneldikleri izle-nimini verir . Osmanlı 'da, örneğin daha önce Murat Bey' inOsmanlı bürokrasisinin zaaflarının derine giden bir tahlili-

ni yapma çabası art ık kaybolmuştur. Bürokratlar bir "smıf-ıerazil ve esafil"dir ve bu da onları tanımlamaya yeter sayıl-maktadır .20

Osmanlı 'yı ç ıkaranlar art ık reform zorunluluğunu bir Os-manlı üst bürokratlar s ınıfına anlatamadıklarını , geniş halkküt le ler in in heyecanlar ına ses lenme zorunlu luğunun far -kındaydılar; bunu da bilinçli olarak yapıyorlardı.

Osmanlı 'nın bir propaganda organı olduğu gazeteyi çıka-ranlar tarafından da itiraf ediliyordu. Osmanlı 'da bir maka-lede ifade edildiği üzere:

"Programı tatbik iç in halka ne oldukları ve ne olabilecek-leri öğretilmeliydi. Bu davalar mevzuunda onları aydınlat-mak için de çevreyi değiştirmek ve çevreyi değiştirmek içinde onları aydınlatmak icap ediyordu. Ne yapmamız gereki-

yordu? Tabii bütün memleketlerde bu t ipteki komitelerinkullandıkları usullere müracaat ett ik ve propaganda yap-makla işe başladık."2 1

Öz ellikle "bu tipteki kom iteler" ifadesi Jö n Tü rklerin örgüt

N i s a n 1 8 9 8 , s . 3 ) , s o n r a d a n m ü r e t t i p k a n d ı r ı l m ı ş . ( O s m a n l ı . 1 M a y ı s 1 S 9 9 , s .6 ) s o n u n d a J ö n T ü r k l e r i n İ s v i ç r e l i y a r d ı m c ı l a r ı n d a n D r , L a r d y t e h d i t l e r e m a -r u z b ır a k ı l m ı ş t ı r . ( O s m a n l ı , 1 E k i m 1 8 9 9 , s . 1 ) .

2 0 " İ s t a n b u l ' d a n , " O s m a n l ı , 1 Ş u b a t 1 8 9 8 .21 Osm anl ı , Fra ns ızc a ek , 5 Aral ık 18 97 , s . 1 .

148



ve yöntemleri bakımından daha o zamanlar bi le nasıl Balkankomitelerinin etkileri altında kaldıklarını göstermektedir.

Gene , Osmanl ı 'n ın i lk say ı lar ında , ha lka ses lenebi lmek

için mümkün olduğu kadar basit bir di l kullanacağı vaadiOsmanlı 'nın halk içinde etki l i bir si lâh olarak kullanılmakistendiğini anlatıyordu. Bu sözlerin zımnen belirttiği bir hu-sus, daha ön ce Jö n T ürk lerin p ropagandalarını yap m ak içingörevlendirdikleri Mizan ve Meşveret gibi organların Komi-tece istenen derecede halka inememiş olduğuydu.

Osmanl ının seslendiği "halk" daha çok Rumel i 'de o luş-

muş bulunan, az çok okumuş ve hayat düzeyi az çok yük-sek olan bir tür Osmanlı "orta tabaka"sıydı. Özellikle Bulga-r istan' ın ve Makedonya'nın o zamanki ikt isadi durumunuaçıklayan kaynaklar İmparatorluğun diğer kısımlarının aksi-ne burada hem kültürü Türk olan ve hem de bir tür iktisadige l i şme sonucunda be l in i doğrul tabi lmiş b i r or ta s ın ı f ınoluştuğundan söz ediyor. Bu durum gerçekten öyleydiyse ve

Bulgaristan Türk ahalisinin iktisaden gel işmesi İmparatorlu-ğun diğer kıs ımlarına oranla mil l iyet duygusunun bunlararasında daha erken oluşmasına neden olmuştuysa o zaman,bu gel işme, son zamanlarda mil l iyetçi l ik üzerinde yapılanbazı teorik araştırmaların doğruluğunu göstermektedir.22

Osmanlı 'nın seslendiği kütle Yeni Osmanlıların 1860' lar-da seslendikleri kütleden çok farkl ıydı. Yeni Osmanlılarıny a z ı l a r ı da ha ç o k m e s a i a rk a da ş l a r ı n ı n o l u ş t u rdu ğ u b i rzümreye yönelmişt i . İkna etmek istedikleri "âmme efkârı"Bâbıâl i bürokrasisinden ve Batı f ikirlerine i t ibar etmeye baş-lamış küçük bir azınl ıktan ibaretti . Yeni Osmanlılar Osman-lı toplumunda seçkinleri ikna etmek istiyorlardı. Osmanlı 'yı

22 B u a r a ş t ı r m a la r ı n en ö n em l i s i i ç in b k z . K a r l D eu t s c h , Nationalism and SocialCommunication ( N ew Y o r k , 1 9 5 3 ) . D eu t s c h ' u n t ez i m i l l iy e t ç i l iğ in i ş b ö lü m ü -n ü n g e l i ş m es iy le b er a b er h a b er leş m e im k â n la r ı n ı n — vey a D eu t s c h ' u n i f a d es iy -l e " ş eb ek e" s in in - g en iş led iğ i y er ler d e o r t a y a ç ı k t ı ğ ı d ı r .

149



yöneten Jön Türklere gel ince daha önce bel irt i ldiği gibi bu-rada seçkinler tabakasının altında bulunan bir tabakayı ha-rekete geçirme çabası göze çarpıyordu.

Osmanlı 'nın Osmanlı toplumunun bu daha derin tabaka-larına inmek ve daha geniş bir kütleye seslenmek gayretiancak kısmen başarıl ı olabiliyordu. Karşılaşılan zorluklarıncinsini bizzat Osmanlı'nın kamuoyundan şikâyet eden yazı-larında görmek mümkündür. Örneğin Osmanlı 'da i leri sü-rülen tezlerden biri halkın Abdülhamit' in "alçaklığını" hiç-bir zaman tam anlamıyla anlayamadığıydı.23 Böylece Cenev-re grubunun yazılarında daha önce de gözlediğimiz bir tu-

tum görüyoruz: bir yandan soyut "halk" imajı iç in beslenensevgi ve saygı hisleri , öte yandan somut, gerçek - ih t i l a l c ipropagandaya istendiği kadar i lgi gösteremeyen- halka kar-şı bir tepki. Osmanlı, Murat Bey'in teslim oluşunu ve Mi-zan'a bir son veri lmesini halktan i t ibar görmemiş olmanınJön Türklerde yarattığı bezginliğe bağlıyordu. Osmanlı 'yı çı-karanların ifadesiyle:

"Feda etmek mecburiyetinde olduğumuz enerj i ve kabil i -yetlerin, halk bu fedakârlığın mânasını idrak edecek duru-ma gelinceye ve hiç olmazsa 'şu veya bu gaye için kendinifeda etti ' deyinceye kadar pek az faydası olacakt ı . "2 4

Osmanlı çıktıktan az sonra örgütten gönderilen ve Padi-şah'a fazla hücum edildiği noktasını i leri süren eleştir i lergazeteyi çıkaranların hâlâ istediklerini tam anlamıyla açık-

la ya m a m a la r ıy la son uç la n m ış t ı . Jö n Tü rkler in f ik i r ler in iyaygın bir tabakaya yaymakta karşılaştıkları bu zorluklarOsmanlı 'nın Padişah'ın kişil iğini karartma taktiğinden nelere l d e e t m e y i u m d u ğ u n u d a a n l a t m a k t a d ı r . A b d ü l h a m i t 'ekarşı yönelti len hücumlara itiraz eden Balkan Türkler i , bu

2 3 " Ö l ü m k o r k u s u y l a i n t i h a r " , O s m a n l ı , 1 N i s a n 1 8 9 8 , s . 2 ; g e n e b k z . 1 5 E k i m

1 8 9 8 , s . 3 .

2 4 O s m a n l ı , s u p p l e m e n t f r a n ç a i s m e n s u e l , 5 A r a l ı k 1 8 9 7 .

150



hücumları , aynı zamanda halifeye karşı yöneldikleri için ir-kil iyorlardı . Fakat sultan'm, halife olmaya insan nitelikleribakımından layık olmadığı gösterilebildigi takdirde hal ' zo-

runluluğu kendil iğ inden ortaya ç ıkacakt ı . Böyle bir durum-da J ö n Tü rkler in Sultan'a karş ı mu halefet e tm eler inin ge-rekli nedenlerini de ince ince anlatmaya ihtiyaç kalmıyor-du. Bir bakıma Jön Türkler hücumlarının bu kadar basi t vekiş ise l bir plana int ikal e t t ir i lebi ldiginden memnundular .Kendi program eks ik l ik ler i karş ı s ında Padişah ' ın şahs ınıküçültmekle yet inmek çok daha kolaydı .

Jön Tür k l e r i n i s t e d i k l e r i f i k i r l e r i Osmanlı a r a c ı l ı ğ ı y l a"halk"a kabul ett irememiş olmaları kuşkusuz ki aralarındaderin bir şoka neden olmuştu. Dr. Abdullah Cevdet' in felsefeve materyalizm-spiritualizm sorunlarıyla ilgilenirken birdenhalk psikolojisi incelemelerine ve Le Bon gibi kütlenin tep-kilerinin açımlamasını yapmaya çalışmış olan birisine dön-müş olmasının derin nedenlerini burada aramamız gerekir .

Bir süre sonra Abdullah Cevdet ' in imzasız fakat Le Bon'-dan esinleni ldikler ine kuşku olmayan yazı lar ı Osmanlı 'dagörünmeye başladı .25

Bunlardan bir inde Abdul lah Cevdet Le Bon 'un ( i sminivermediği) bir eserinden aldığı bir parçada, daha sonra, 20.yüzyı lda total i ter ideoloj i ler in propagandasının dayandığıt e me l ha r e k e t nok t a l a r ı n ı n b i r öz e t i n i ve r i y or du: k üt l e

mantıktan çok hisle hareket eder, belirsiz bir fikir kütleler-ce bi l imsel bir gerçekmiş gibi kabul edi l ir ve benimsenir ,bir tek kişinin duyduğu infial teker teker kişilere anlatılırsaetkili olmaz fakat aynı duygu kütleye mal edilirse kütle ha-rekete geçer, kütle içinde bireyler bile kişiliklerini kaybede-rek kendilerini kütlenin bir parçası hissederler, kütleye sü-rekl i tekrar edi len parolalar ın ikna kudret i hudutsuzdur.

2 5 " A b d ü l h a m i d v e l l m - i R u h , " O s m a n l ı , 1 5 N i s a n 1 8 9 9 .

151



Abdullah Cevdet'e göre Abdülhamit'in geniş kütleleri ken-dine baglayabi lmesinin as ı l nedeni bu küt le ps ikolo j i s inianlamasıydı. Abdullah Cevdet, anlatt ıklarının ış ığında jön

Türklerin de aynı kitleyi ele geçirici tekniklere başvurmala-r ı g erek ec eğ i n i ek l emi y o rdu f ak at bunu i ma e t t i ğ i ne dekuşku yokiur.

Jön Türkler in Türkiye 'deki "bas i t halk"a bu şeki lde do-ğan güvensizl ikleri kendilerinde bir müddet sonra, kendimil let lerini tanımadıkları kanısını yerleşt irecekti . Bu bulu-ş u n 1 9 0 8 ' d e n s o n r a o r t a y a ç ı k a n b i r s o n u c u T ü r k l e r i n

davranışlarının al t ında yatan kültürel veri leri keşfetme ça-bas ı o l muş tur . Bu araş t ı rmal ar , Türk l er i n tab i o l duk l ar ıkültür "veri" leri tespit edi ldikten sonra, bu veri lere görebi r re f o rm pro g ramı o r tay a ç ık armay a y aray ac ak t ı . J ö nTürkler ik t idara gelmeden önce ve hat ta geldikten sonrauzun zaman " ha l k ç ı l ık l ar ında be l i ren bu i k i g ö rüş aç ı s ın ıbirbir inden ayıramamış lardı , fakat kendi benl iğ ini aramaçabası artık giderek ka rakterist ik bir Jö n T ü rk faaliyeti ha-lini al ıyordu.

Jön Türklerin halka karşı duymaya başladıkları güvensiz-l iği tespit etmenin bir diğer şekli Osmanlı askeri kuvvetleri-nin 1898'de Girit 'ten çekilmeleri dolayısıyla yazılan yazılarabakmaktır. Askerî kuvvetlerin çekilmesiyle beraber sivil lerde adadan göç etmeye başlamıştı . Osmanlı 'ya göre sivil leringösterdikleri tepki en büyük yeni lgiden beterdi .2 6 S o r u n ,

Girit 'te yerleşip orada kuvvetlenmekti . Bunun da sağlanma-s ı i ç in Osmanl ı lara yeni bi r dünya görüşü aş ı lamak, Os-manlı l ıkla beraber gelen sorumluluktan kavratacak bir ide-al vermek gerekliydi.

Osmanîı 'daki makalelerin bir kısmı, Osmanlı İmparatorlu-ğunun kurıarılmasıyla i lgil i olmakla beraber bunlarda bile

2 6 " M e k t u p , " O s m a n l ı . 1 5 K a s ım 1 9 8 9 , s . 4 - 5 .

1 5 2



arada sırada Türklerin Türklüklerinin ne gibi unsurlardanileri geldiği konusunda bir merakın da yavaş yavaş belirdiği-ni de görüyoruz. "İyi bir Osmanlı olma" idealinin icaplarıy-

sa İmparatorluğun maruz bulunduğu her darbeden sonrabaşka bir şekle giriyordu. Fakat bu konuda henüz yeni birsentez mevcut değildi . "Osmanlı l ık" polit ikası üzerinde bi-raz daha uzunca durmak burada yerinde olur . Murat Bey(Mısır) Mizan'ında İmparatorluğun dış ve iç etkilerle dağıl-masına çok önem vermişti ve genel bir reform programı uy-gulandığı takdirde Osmanh lmparatorluğu'ndaki çeşit l i ırk,

cins ve mezhep gruplarına eşit haklar verileceğini belirtmekiçin geniş gayretler sarf etmişti. Bu teori Osmanlı tarafındanda kabul edilmişti . Ancak t ıpkı Murat Bey'de olduğu gibi ,Osmanlı 'nın da makalelerinde Türklerin Osmanh İmparator-luğumun en mutsuz unsurları arasında bulundukları f ikri-nin genellemesi gazetenin üstüne aldığı görevler arasında ol-dukça ağır basıyordu. Türkler gerek Abdülhamit ' in otokra-t ik re j iminden gerekse dış müdahale lerden en çok zararıgörmü şlerdi. Cenevre Jö n Tü rklerin in Padişah'a gön derdik-leri tasarıda bu husus şöyle yansıtılıyordu:

"Türkler. . . geriye kalan bu millet açtır, çıplaktır, zulumdî-dedir. Muti , sabırl ı , halim-i müteenni olan bu kavm bazıla-rınca miskin ve pek tembeldir . Türkler, hakikat-ı halde bü-

yüklerimizden birinin dediği gibi tüfeğin içindeki kurşungibi(dir) . "2 7

Türklere verilen bu önem Osmanlı 'nın yazılarının dikkatedeğer bir karakterist iğidir . Fakat bu önem "tedafüi" (savun-macı l ık) bir önemdir . Türklere veri len önemden, OsmanhI mpa r a t or l uğ u ' nun me y da na g e l d i ğ i ö t e k i e t n i k ve d i ng r u p l a r ı n ı n k ü ç ü m s e n m e d i ğ i s o n u c u ç ı k a r ı l m a m a l ı d ı r .

2 7 " A r i z e " , Osmanlı, 1 A r a l ık 18 97 , s . 3 . V e ya d i ğe r b i r k ı s ım da i f ade e d i l m e kü ze r e : "Tü r k l e r g i b i , kan ın ın daml adığ ı ye r de me zar ın ı kazdı r mak i s t e ye n b i rkav m- i n e c i p" , O s man l ı , 15 A r a l ık 1897 , s . 2 .

153



Türklere veri len bu önemle daha sonraki i t t ihat ve Terakkişovenizminin aras ındaki ayr ımı kaybetmemek son dereceönemlidir . Ancak bu şekilde Osmanlı 'da genellenmek iste-nen Osmanlıl ık duygusu bütün kompleksl igiyle zaptedile-bilir. Osmanlı devletinin azameti fikri karşısında, o zamanbirçok kimseler için milliyet duygusu bir kabile ihtilafınayol açan farklıl ık duygusundan başka bir şey değildi. Fakat,Osmanlıcı l ığa samimi olarak inanan biris i iç in Türkler, İm-paratorluğun kurucuları olmaları dolayısıyla özel bir önemihaizdirler . Osmanlı 'nın Türkçülüğünü böyle makul bir çer-çeve içinde değerlendirmek gerekir.

B u n u n y a n ı n d a A v r u p a g a z e t e l e r i n d e T ü r k l e r i n " b a r -ba r l ık la r ın ı a n la ta n h a ber ve yorum la r ın b i r tür ted a fü iTürkçülük yaratması beklenmel iydi ve Osmanl ı 'n ın Türk-çülük başlangıçlarında bu hususun etki l i olduğuna kuşkuyoktur . Bu hiss in b ir d iğer şekl i , Osmanl ı İmparator luğuiçinde de Padişah' ın ist ibdadına araç olmak zorunda kal-dıkları için Türkleri artık kimsenin sevmediği fikriydi.

Bütün bunların yanında Osmanlı 'yı kuranların birbirle-rinden ayrı etnik kökenlerden geldikleri ve İttihat ve Terak-ki Cemiyeti 'nin kuruluşunda ve Mechveret' in meydana geti-ril işinde bunları uyum içinde yaşatma idealinin de rol oy-nadığı unutulmamalıdır .

"Cemiyetimizi teşki l edenler bekasına hâdim olacaklaraezel î ve ebedî bir uhuvvetin en büyük numunesini göster-

mişlerdi. Bunların her biri devlet-i Osmaniyeyi teşkil edenanasırın erkân-ı eazımı hükmünde bulunan beş mil letin bi-rer ferdi idiler."23

2 8 O s m a n l ı , 1 A r a l ı k 1 9 0 0 , s . 1 . O s m a n l ı ' n ı n m e v c u t o l a r a k k a b u l e tt i ğ i e t n i kf a r k l a r ş u n l a r d ı : T e m o , A r n a v u t ; M e h m e t R e ş i t , Ç e r k e ş ; A b d u l l a h C e v d e t ,K ü r t ; ( ? ) İ s h a k S u k ü t i , T ü r k ; M a g m u m i , ( A r a p ? ) . K o m i t e y i k u r a n l a r ı n b e ş k i -ş i o l d u ğ u n u n b i z z a t T e m o t a r a f ı n d a n i f a d e s i i ç i n b k z . D r . S ü h e y l Ü n v e r , " D o k -

t o r İ b r a h i m T e m o " , Türk Tıp Arşivi 1 ( 1 9 3 5 ) , s . 7 3 . G e n e b k z . " B i r A m a v u t

154



Osmanlı'da "vatan " deyiminin k ullanı l ış tarzı J ö n Tü rk-lerde mil l iyet his ler inin daha tam anlamıyla bir noktadatoplanmadığını açık bir şekilde gösterir . Daha sonra "vatan"

bütün Türkiye'yi kapsayan bir deyim olacaktı . Osmanlı 'dakelime en eski anlamında, insanın doğduğu yer anlamındakullanıl ıyordu. Böylece imparatorluğun içinde her biri say-gıya layık birkaç "vatan" bulunabiliyordu. Örneğin, Bedir-han Paşa'nın oğullarının Taşkışla 'da hapsedildikleri haberiveril irken buna "vatanlarına yani Kürdistan'a" 2 9 yazdıklarıbir mektubun neden olduğu anlatı l ıyordu. G e n e aynı anla-

yış içinde Osmanlı, Kürtçe veya Arnavutça yayın yapmayabaşlayan dergilere başlangıçta yardım ediyordu.

Böy lece J ö n Tü rklerin bu sıralardaki politikalarının Tü rk-ler in "hegemonya"smı sağlamak olduğunu söylemenin ger-çekleri ne kadar basitleştirmek olduğu anlaşılır. Osmanlı 'nınyazılarından edinilen izlenim bir Türk hegemonyası kurma-nın bil inçli olarak öne sürülmesinden çok Osmanlı l ık fikri-

nin uygulama kabiliyeti olmadığını gösteren ve İmparatorlu-ğun daha da parçalanacağını hissettiren gelişmeler karşısın-da duyulan panik ve onu izleyen kendi içine çekilmedir.

Bu paniğin meydana getirdiği tepkiler bazen bizzat Os-manlı l ık fikrine zararlı olabil iyordu. Örneğin, Osmanlı larınfetihlerinden ve hamaset destanlarından söz edildiği zamanİ m p a r a t o r l u ğ u n k u r u l u ş d e v r i n d e b u h a m a s e t i n k e s k i n

ucunu hissetmiş ve buna rağmen bir Osmanlıc ı l ık gayretiy-le İmparatorluğun yarat ı lma çabasına kat ı lmalar ı sağlan-mak is tenen mi l le t le re mensup olanlar ın i rk i lmeler indenbaşka bir şey beklenemezdi. Gene gaza tema'sının göklereçıkarı lmasında zımni bir is lâm taraftarlığı mevcuttu.

m e k t u b u n a ce v ap , " O s man l ı , 1 5 O cak 1901 , s . 8 ; O s man l ı , O s man l ı l a r ın ı r k v e

dini mülahazalar ı o l maks ız ın b i r l e ş me l e r i lazım geldiği iema's ını s ık s ık t e k -rar l ıyordu.

29 O s man l ı , 15 Ey l ü l 18 98 , s . 6 - 7 .

155



Osmanlı'da en çok görülen yazı tipi İmparatorluğun par-çalanması ve bununla i lgil i diplomatik münasebetlerdir. Bubakımdan "s iyas î teor i " i smini verebi leceğ imiz parçalara

hemen hemen hiç ras t lanmamaktadır .O s m an l ı ' n ı n a ç ı k b ir p r o g r a m ı n ı b i l e b u l m a k z o r d u r .

1899 yı l ı yazında ç ıkan bir yazı bunun 1900'e kadar görü-len tek örneğidir. Burada:

"Milel - i Osmaniyenin i t t ihadı , devletimizin tamamiyet- imülkiye ve adem-i taksimi, hânedan-ı Osmaniyenin idâme-i h ü k ü m e t i , d i n ve m i l l e t t e f r i k o l u n m a k s ı z ı n k a v a n i n

önünde müsavat, müstaki l mehakiminin teşki l i , hürriyet- iv icdan, mi l le tveki l ler in in kavanin müzakerat ına ve husu-siyle bütçenin tasdikine iştiraki, kanun-ı esasî ve kavanin-imevcudenin tamamiyle icrası ve muahedata r iayet" ten 3 0 sözedilmektedir .

Bu muhayyile if lası bilhassa Osmanlı 'nın yazıları , NamıkKemal' in daha önceki yazılarıyla karşı laştırı ldığı zaman tamanlamıyla belirir . Yeni Osmanlıların bazı makalelerinin ko-

nuldugu Osmanlı'da bu karşı laştırmayı yapmak kolaydır.Bel irtt iğ imiz zaaf ı tahl i l ederken göz önünde tutulması

gereken ilk nokta gazetenin yazı kurulunu oluşturan genç-lerin fikrî imkânlarıdır. Bunların çoğunluğu Tıbbiye'den ye-ni mezun olmuş genç doktorlardı . Daha önce gösterdiğimizüzere Tıbbiyelilerin eğitim imkânları Mülkiye mezunlarıylaölçüştürme kabul etmiyordu. Fakat bunun yanında, Avru-

pa'da da o devirlerde görüldüğü için Osmanlı 'nın yazı k u ru -lunda bel irmesi önemli olan bir unsurda dikkatimizi topla-mamız gerekir, o da, zamanla politikayla uğraşanların çeş-nisinin değişmesiydi.

O zam an a k ad ar öze l l i k l e O s m an l ı İm p ara tor l u g u ' n d adevlet i ş ler iy le uğraşmanın bir uzmanl ık k on u s u o l d u ğ u

3 0 " İ la n" , O s m a nl ı , 1 5 H a z i ra n 1 8 9 9 , s . 1 .1 5 6



görüşü egemendi . Jön Türkler in kendi ler ine yol göster ic iolarak başlangıçta seçtikleri kimseler de devlet yönetimiyleşu veya bu şekilde bir i lgisi olmuş kimselerdi. Şimdi, asker-

doktorlar pol i t ika yapmayı, muhalefetin hareket hatt ını ta-yin etmeyi kendi üstlerine almışlardı.

Buna benzer bir sosyal gelişme Avrupa'da da vuku bul-muştu. Pol i t ikanın bir "amatör" iş i o labi leceğini Adolf Hit-l e r , p o l i t i k a ü s t a t l a r ı n ı y e n i l g i y e u ğ r a t m a k s u r e t i y l e ,1920 ' lerde gösterecekti . Fakat Hitler ' in bir "amatör" olarak

zaferi daha önce Avrupa'da başlayan bir sürecin sonundanbaşka bir şey deği ldi . 1890 ' larda Marksist ler arasında daPlekhanov gibi salt teorici Marksistler de yerlerini yavaş ya-vaş daha çok "aj i tatör" olarak başarı gösterebilen insan tip-lerine terk ediyorlardı.

Hilmi Bey'in şiddet usullerini kullanmayı yaymasının ya-nı başında, Cenevre Jö n T ürk lerinin , art ık Cem iyeti M urat

Bey gibi "profesyonellere" bırakmamaları , izlediğimiz geliş-melerin en önemli noktalar ından bir idir . Her iki davranışda yeni kuşağın ve yeni bir sosyal tabakanın sabırsızlığınınifadesiydi. Osmanîı 'daki propagandanın yoğunluğunu aynısabırs ızl ığa bağlamamız mümkündün Daha sonra Bahaed-din Şakir Bey, Sabahattin Bey'le olan çatışma sırasında busabırsızl ığın tipik bir örneğini verecekti :

" ( l lm-i iç t ima'm) hey'et- i iç t imaîyemize tatbikine gel ince ,bugün, (bu i l im) bir deva-yı âci l ve müessir olabi l ir mi?Şimdiye kadar vukua gelmiş ihti lâl lerin, inkılâpların hangi-s ini " fenn-i iç t ima" husule getirmiş? Fenn-i iç t ima sükûnve asayiş iç inde bulunan hür bir memlekette tatbik oluna-bilir, ateş içinde yanan bir memlekette ilâç-1 müessir ve âcil

olamaz-"31

Bu sabırsızl ığın yanı başında, Osmanlı 'nın içeriğinin en

31 Bayu r , Türk /nfeıldlıt Tarihi, 11, 4, s . 24.

157



büyük kısmını oluşturan milletlerarası politika, zengin pro-paganda imkânlarını sağlıyordu. Örneğin, Osmanlı 'da Res-ne'de bir Sırp mektep hocasının dört Bulgar hocası tarafın-dan öldürüldüğü, Ohri 'deki Bulgar Metropol i t in in onlar ı

tahliye etmeyi başardığı ve bunun büyük devletlerin yardı-mı veya göz yummasıyla yapıldığı belirti ldiği zaman millet-lerarası politika beceril i bir şekilde kullanılıyordu. 32

Osmanlı 'nın bütün sayıları, bu bakımdan, birbirine ben-zemektedir . Birinci sayfa Osmanlı İmparatorlugu'nun ulus-lararası poli t ikasına dair bir başmakaleyle başlamaktadır .Bu konu bundan sonra iki ana yönde geliştiri lmektedir: ya

Sultan Abdülhamit ' in Avrupa devletlerinin söz dokundur-masından kendini koruyamamasından la f aç ı lmakta veyabu kuvvetlerin emperyalist amaçlarından söz edilmektedir .Şunu da söylemek gerekir ki yazıların yazıldığı sırada heriki konunun örneklerle ispat edilmesine yarayacak gel işme-ler eksik değildi . Örneğin, Faşoda hadisesinden söz eder-k e n , Osmanlı, Fransızların kendi çıkarlarını korumak için

kullandıkları tezleri Osmanlıların Girit ' teki hakları nokta-sındaki tutumlarıyla karşılaştırarak şu sonuca varıyordu:

"Düşünel im! Medenî , hür , kemâlatperver olan mi l let lerayaklarının tozunun döküldüğü mahallerde hakk-ı tasarru-fa mâl ik bulunuyorlar . B iz i se kanımızla s îrab et t iğ imizmülk-ü sarihimizden. . . kemal- i rezaletle kovuluyoruz." 33

Osmanlı'da o zamanlar Avrupa'da tartışılmakta olan em-

peryalizm teorileri hakkında bir esere rastlamıyoruz, fakatyazı kurulunda bulunanların bu gibi tartışmaları izlediklerianlaşıl ıyor. Söz konusu teori lerin tanınmayacak kadar de-ğiştir i lmiş yankılarına Osmanlı 'da rastlamak mümkündür.Aşağıdaki acı sözler bunun iyi bir örneğini gösterir:

3 2 "Bâz ı âma l kan i s ter " , Osmanlı, 1 E k i m 1 8 9 8 , s . 3 .

3 3 Osm anl ı , 1 Ara l ık 189 8 , s . 3 .

1 5 8



cıydı . Osmanlı 'ya göre Batı 'nın Osmanlı lmparatorlugu'nakarşı davranışı Haçlı seferlerinin devam ettiğini gösteriyor-du. Modernleşme sürecine katı lan ülkelerde s ık s ık görülen

bir tema olan Batı 'nın ahlâki düşüklüğü konusu da ayrıcaiş leniyordu. 3 5 Böylece, Ban "fısk-ü sefahat , zulüm ve vah-şet"3 6 iç inde yaşarken Osmanlı lar ın " is t inadgâh"ının 3 7 yal-nız "kalp. . . Allah"3 8 olduğu anlatılıyordu.

Osmanlı 'da gözüken antiemperyalizm tema'sının bir özel-l iği de amele sorunuyla beraber mütalaa edilmesidir . Os-manlı bu kon uyu ele alan ilk J ö n T ü rk gazetesidir.

"Avrupa akvamı tarik-i terakkide münteha-yı kemale ta-karrub ett ikçe insanlar , insaniyet , hey'et-i içt imaîye başkabir devre, yeni bir çağa giriyor. Mektepler, darülfünunlar ke-malat-ı beşeriyeyi umuma bahş.. . ediyor.. . Hürriyetin kema-li , nüfusun tezayüdü, fabrikaların, makinelerin artması daişin azalmasını mucip olduğundan hal-i hazırda Avrupa'yımüşkülâta düşüren, is t ikbalde ise maişet - i insaniyeyi b ir

hal-i diğere kalb etmek istidadını haiz olan ve cidden erbab-ı s iyaseti düşündüren amele meselesi hamile meşhur mesail-i muglike-i içtimaiyenin zaman-ı halli yaklaşıyor.. ." 39

Önceden de kest irebilmiş olacağımız üzere Rusya Osman-lı 'nın en önemli dış düşmanı sayılıyordu. Bu his yalnız Rus-ya'nın dış politikasının ele alındığı makalelerde değil, Rus-ya'da Türk azınlıklarına reva görülen eziyetler dolayısıyla

da öne sürülüyordu.40

190 8 'de n son ra J ö n Tü rkler in A lmanya'yla kurduklar ı s ı -

3 5 " Devle t.-i Os m aniy e ve Avrup a, " Osm anl ı , 1 Şu bat 18 98 , s . 1 .

3 6 A .g.c.

37 A.g .e .

38 A.g .c .

3 9 O s m a n l ı , 1 5 M a y ı s 1 8 9 8 , s . 1 . G e n e b k z . " T ü r k i y e v e A l m a n y a , " 1 M a y ı s 1 8 9 9 ,

s. 1,

4 0 O s m a n l ı , 1 A ğ u s t o s 1 8 9 8 , s . 1 ,

160



kı i l işkinin ış ığında Osmanlı 'nın kesin bir şekilde Almanaleyhtar ı olmuş olması özel bir önem kazanmaktadır . Genebu noktada da Almanlara karşı yönelti len eleştir i lerin te-

melini Alman kapital istlerinin Anadolu'daki faaliyetleri vebu arada Bağdat demiryolunun inşa edilmesiyle i lgi l i ola-rak veri len "kilometre başına gelir" garantisi oluşturuyor-du. Öte yandan ne Almanya'dan alman borç ve ne de Al-man uzmanlar ının Türk ordusuna sokulması tasvip edi l i -yordu.41

Osmanlı 'n ın yazı kurulunu kaygıya düşüren gel işmeler

dış etkilerden ibaret değildi . Partinin yerleşmeye çalıştığıbölgelerden Arnavutluk' tan "separatizm"in gel işmekte ol -duğunu gösteren haberler gel iyordu. Osmanlı 'n ın üçüncüsayısında Arnavutluk'tan geldiği söylenen bir mektupta Os-manlı hükümetinin Arnavutluk'a yeter derecede önem ver-mediği iç in Arnavutların en büyük isteğinin artık Osmanlı-lardan ayr ı lmak olduğu söyleniyordu.4 2 Me k tu b u y azan a

göre Arnavutlar ı kendi eği t im kurumlar ına kaydett irmekiçin rekabet halinde bulunan Rum ve Bulgar kil iselerininsarf ett ikler i gayrete karş ı l ık Osmanlı lar hiçbir gir iş imdebulunmuyorlardı. Bu kültür kaymalarını önlemek yolundayazarın önerdiği çarelerden biri ayinlerin Türkçe yapıldığıbir Osmanlı milli kilisesinin kurulmasıydı. Osmanlı, hiçbirOsmanlının " l isanına, kavmiyetine" 4 3 dokunmak niyetinde

olmadığını belirterek bu çareyi reddediyordu. Aynı zaman-da, bütün Osmanlıların eşitliğini sağlayan bir meşruti dev-let yönetimi sayesinde Türkçenin gittikçe kullanılmaya baş-layacağı ve Türkçenin bu suretle yayılacağının umut edildi-ği ifade ediliyordu. Osmanlıların birbirleriyle kaynaşmaları

4 1 " T a b a k a - i B â lâ d a n , " O s m a n l ı , 1 Ş u b a t 1 8 9 8 ,

4 2 " Ü s k ü p t e n , " O s m a n l ı , 1 O c a k 1 8 9 8 , s . 6 ,

43 A.g .e .

161



iç in aynı kültüre sahip olmaları gerekt iği konusu bundansonra s ık s ık iş lenmeye başlanacakt ı .4 4

Arnavutların Abdülhamit 'e karşı mücadele etmek iç in bir"Arnavut Is lah Cemiyet i" kurdukları haberi separat izm ko-

nusunda Osmanlı 'yı ferahlatacak bir gel işme değildi .45 Bukomitenin üyeleri arasında Derviş Hima (Maksut İbrahim)gibi Jö n Tü rklerle işbirl iği yapm ış J ö n Tü rkle r vardı. H imadaha sonra bağımsız bir Arnavutluk'un oluşturulması tezinisavunmak için kendi gazetesini kuracakt ı . Öte yandan heriki Jö n Tü rk h areket ine ismi karışan İsm ail Kema l Bey o s ı -ra larda Türkiye 'den kaçarak Selâmet: Arnavutluk başl ığını

taşıyan bir gazete yayımlıyordu. Her ne kadar Osmanlı o k u-yucularına bu gazeteleri okumayı salık veriyorduysa da butip yayınların yazı kurulunda bulunanları tedirgin etmiş ol-duğunu da tahmin edebil ir iz. Osmanlı'da görülen, 1900 'deNapol i 'de , İ ta lyan himayesi a l t ında b ir "Arnavut KültürKongresi"nin toplandığı haberi46 herhalde umutlarına ağırbir darbe indirmişt i . 1898-1900 yı l ları boyunca Osmanlı 'yagelen birçok mektup İmparatorluğun bu suret le içerden bö-

lündüğünü ikaz ediyordu. Bu arada Kürdistan'da 47 aynı şe-kilde gelişmelerden söz ediliyordu. Bu kıpırdamalardan ha-ber aldıkça Osmanlı soğukkanlı l ıkla ortaklaşa hareket in da-ha yararlı olacağı şeklinde bir yorum yapıyordu. Fakat Os-manlı 'nın soğukkanlı l ığını korumasına rağmen 1902'ye ka-dar biriken bu kırgınl ıkların, birinci J ö n T ür k Kon gresindenası l "müdahaleci" ve "adem-i müdahaleci" grupların oluş-

masıyla sonuçlandığı da kolayca anlaşılıyor.48

4 4 B k z . Osmanlı, Fran s ıza e k , 5 A ra l ık 1897 , s . 1 ; " Ne Yapacağ ız?" Osmanlı, 1 0C e m a z i y ü l e v v e l 1 3 1 6 .

4 5 O s m a n l ı , 1 M a r t 1 9 0 1 , s . 3 - 4 .

4 6 " L e s A l b a n a i s , " Osmanlı, F r a n s ı z c a e k , 5 O c a k 1 8 9 8 .

4 7 O s m a n l ı , 1 5 O c a k 1 9 0 1 , s . 4 - 5 .

4 8 B u kon g re i ç in b kz . aşağ ıd a n o t 8 7 ve b ölü m V.

162



1902 'de Derv iş H ima 'mn ar t ı k İ t a lyan lar ı n h imayes in iaradığı ve bağımsız bir Arnavutluk kurmak istediği bil ini-yordu.49

İç siyaset kon us un da Osman h'daki yazılar devam lı bir şi-kâyetten ibaretti . Bu şikâyetlerin konusu Padişah'm hareket-leriydi. Padişah'ın maliyeyi dolandırdığı , Yıldız'a süfli birdalkavuk grubu topladığı , büyük devlet lerden korktuğu,yüzlerce öğrenciyi öldürttüğü ve işkenceye maruz bıraktığışeklindeki fikir içeriği tamamen boş yazıların Osmanlı 'da iş-gal ett iği yer o zamana kadar çıkmış Jön Türk gazetelerine

oranla çok daha genişti. Bu boşluğu da Osmanlı 'yı kuranla-rın hayat tecrübeleri —veya tecrübesizliklerine— bağlamakgerekir. Tıbbiye mezunlarının teori üretebilmeleri ancak yıl-lar sonra Ziya Gökalp'in yazılarıyla imkân dahiline girecekti.

"Sultan Hamit ' in Kötülüğü" konusunun özgün bir şekildeişlenmesine ancak bir makalede rastlanıyor. "Colloque entreDjingis Han et le Sultan Hamid II dans I 'Enfer" 50 ismini alan

bu makale M aurice Joly 'n in "Zion P rotoko lleri"ne dayanakoluşturan yazının bir kopyasıdır.51 Joly'nin de yazısının teme-li kütlelerin bir iki cazip parola ile harekete sevk edilebile-cekleri olduğu derecede J ö n Tü rklerin propagandalarını ha-zırlarken ne gibi etkilerin altında kaldıklarını görebiliyoruz.

Daha önceki J ö n T ürk yay ınlarında zaman zam an rastla-

nan, devlet teorisinin "İslâmî" temelleri konusuna değinenincelemeler Osmanlı 'da azalıyor. "Meşveret" ve "Jcma-z üm-met" deyimlerinin kullanıldığı yazılar seyrekleşiyor. Gene bu-nun ned enini de genç Jö n Tü rklerin laik görüşe yaklaşmala-rında aramak gerekir. Bu bakımdan İbrahim Temo'nun askerîokullarda öğrencilik devrine ait bir hatırasını hatırlamak ge-

49 A l i H ay d ar M i t hat , H ât ı r a lar ı m ( İs t an bul . 1 94 6) .

5 0 Osmanlı, F r an s ı zca e k , 1 A ğ us t o s 1 89 8 , s . 2 .

51 Jo ly i ç in bk z . Jo h n S . C ur t i s s , The Protocols of Zion ( N e w Y o r k, 1 9 4 2 ) .

163



rekir : Temo'ya göre öğrenci ler birbirlerini iyice tanımadanönce vakitlerini Islâmdaki çeşitl i mezheplerin tarihini tartış-makla geçirmiş, birbirlerini tanıdıktan sonra asıl ve samimi

ilgilerinin dine değil politikaya gittiğini keşfetmişlerdi. 52

Daha önce de bel i r t t iğ imiz gibi Osmanl ı 'n ın ener j i ler in iA b d ü l h a m i t ' i n " c i n a y e t l e r i n i a n l a t m a d a y o ğ u n l a ş t ı r m a s ıaynı zamanda bilinçli bir propaganda taktiğiydi. Amaç, Pa-dişah' ın tebaası arasında hükümdarın presti j ini sarsmaktı .

Tunalı Hilmi Bey'in 1898 yılında çıkarttığı Evvel ve Ahirr isa les inde bunu iz lemek mümkündür:

"Evvel ahir söylenmiş ve söylenecek sözlerle yapılmış veyapılacak işleri henüz iyice bellemediğimiz anlaşıl ıyor. Böy-le olsaydı. . . hükümet çoktan def 'edil ir(di) .

" - Öyleyse, bizi mazlum kılan hükümet değildir .Evet hükümet değildir : hükümetin zal im olmasından. . .

faydalanmaya kalkışmak, Padişahlara kabahat bulmamak. . .fakir ve hakir düşmemize sebep, işte bu fikirlerdir. . .

" - Acaba (Padişah) ne çeşit zal imlerdendir?"Burasını Allah bilir. Dünyada bunun gibi bir tane dahagelmemiştir ki ne çeşit olduğunu söyleyebilel im. Yalnız şu-nu bilelim yeter: olan biten işlerin hepsinden haberi vardır.Öyleyse her işte parmağı vardır. . ." 53

Padişah'ın kişiliğine karşı bu taş atmalarla beraber İstanbululemasına, Padişah'a karşı harekete geçmedikleri için üstü ör-

tülü eleştiriler yönelti l iyordu. Bir yandan Padişah'ın İlmiyekurumunu nasıl ihmal ettiği anlatılırken ulemanın ehliyetsiz-liği okuyucuların gözü önüne seril iyordu. Örneğin, Osmanlısoftalarının yazlan cerre çıkmalarından söz ederken aslındamesleklerinin dilencilikten farklı olmadığını belirtiyordu.5"

5 2 T e m o , Hidemat-ı Vataniye, s . 11 .

5 3 T u n a l ı H i l m i ' n i n b u e s e r i b u l u n m a m ı ş t ı r . P a r ç a , B a y u r , tnkilabı Tarihi, I I , 4 , s .

6 9 ' d a n a l ı n m ı ş t ı r .5 4 " i s t a n b u l G a z e t e l e r i n d e , " Osmanlı, 1 O c a k 1 8 9 8 , s . 4 .

164



Öte yandan Osmanl ı , gerek Ermeni gerekse Türk s iyasîmahkûmlarına daha iyi davranılmasını istemiş olan bir Er-meni patriğinin hareketini , ulemaya örnek olarak gösteri -

yordu.55 Bu arada, Şeyhülislâm bile siyasî uyarı görevini ye-rine getiremediği için eleştiri lere uğruyordu.5 6 Osmanl ı 'dagörülen laik düşünce başlangıçlarının belki en açık i fadesiMısır 'da hürriyetçi ulema tarafından çıkarılan Kanım-ı Esa-si 'ye yönel t t iğ i "gevşekl ik" i thamıydı . 1899 yı l ı sonundanitibaren Mısır ve Fas gibi önceleri İslâm camias ının parçala-rı olan devletlerin bir siyasî dejeneresans manzarası arz et-

t ikleri konusu işlenmeye başlanıyor. Aynı zamanda îslâmmedeniyet inin de burada uyuşturucu bir rol oynamış o ldu-ğu zımnen ifade edil iyor. Amaç, lslâmı medeniyetin hâlâ et-kisini koruduğu yerlerde bir duraklama olduğunu göster -mektir . Bu makaleleri daha sonra içtihat'ta çıkan yazılarlakarşılaştırmak suretiyle Dr. Abdullah Cevdet'e bağlayabili-yoruz. Bu konu açıldıktan sonra aynı yazılarda, ikinci bir

konu ele almıyor: acaba bir hükümdarı değiştirmek bir re j i -min nitel iğini değiştirmek için yeterl i midir, yoksa sorunas l ında yeni b i r medeniyet i benimsemek sorunu mudur?"Öte yandan meşruti bir re j imin kurulması bi le yeterl i mi-dir? Devlet işlerini bir "f ırka-yı muteyakkıze"nin el ine bı-rakmak daha doğru olmaz mıydı? 58

Ge ne burada da Jö n Tü rklerin hem en hepsini i lg i lendir-

miş olan siyasî "seçkinler" zümresi k o nu s u na rastl ıyoruz.Laikleşme fikrinin bu i lk ve oldukça şekilsiz bel irt i lerinin

gözüktüğü bu yazılarda din sorunu doğrudan doğruya eleal ınıyordu. Bazense başka konular işlenirken din konusunu

5 5 O s m a n l ı , 1 O c a k 1 8 9 8 , s . 8 .

5 6 " Ş e y h u l - I s l â m S e m a h a t l u C e m a l e d d i n E f e n d i y e a ç ı k i h t a r n a m e . " O s m a n l ı , 1

T e m m u z 1 8 9 9 , s. 1.5 7 O s m a n l ı , 1 5 M a n 1 8 9 8 , s . 3 .

5 8 ^ T a k r i r - i H a l - i A l e m , " O s m a n l ı , 1 E k i m 1 8 9 9 , s . 3 .

165



i lg i lendiren sonuçlar ç ıkar ı l ıyordu. Bunlardan bir i sosyalahlâk kavramına karşı gösterilmeye başlanan ilgiydi. Dahaönce Yeni Osmanlılar toplumun geri lemesinin nedenlerin-den biri olarak Şeriat 'a önem vermemeyi , fazla "frenkleş-miş" olmayı i leri sürmüşlerdi.59 Şimdi, aynı gerileme, toplu-ma karşı sorumluluk eksikliği , sosyal ahlâk eksikliği açısın-dan ele almıyordu. Böylece "ahlâk-ı umumiye" 6 0 terimi si-yasî tartışmalara yavaş yavaş yerleşiyordu. Bu akımın Avru-pai köklerini daha önce Murat Bey aracıl ığıyla işlediğimizesaslardan başka, bir de o zamanlar Avrupa'da bireyci l ikf ikr iyle , topluma karş ı sorumluluk f ikr in in bir sentez inimeydana getirmek için yapılan çal ışmalara bağlamak müm-kündür.61 Daha sonra bu sentez yaratma çabasının i lk mey-v e l e r i n d e n b i r i o l a n t e s a n ü t ç ü l ü k T ü r k i y e ' y i e t k i l e y e nönemli entelektüel akımlardan biri olacaktı .

Bu la ikleşme hareket in i ortaya ç ıkarmakta karş ı laş ı lanzorluklardan biri Osmanlı 'daki makalelerin hepsinde gözü-ken yapmacık İslamcıl ıktır . Bunların arasında örneğin, Os-

manlı İmparatorluğu'nun son İslâm devleti olduğu ve Ab-dülhamit ' in poli t ikasının onun da ortadan kalkmasına yolaçacağı şekl indeki tez vardır .62 Osmanl ı 'n ın bu iki unsurarasında bir denge kurması için dikkatli olması gerekiyor-du. Osmanlı 'nın okuyucuları yüzey altındaki laiklik başlan-gıçlarını seziyorlar ve onlardan şikâyet ediyorlardı.63

5 9 M a r d i n , T h e G e n e s is , s . 1 1 5 .

6 0 " Idare - i I s t ib dadiye - A h ! â k - ı U m u m i y e , " O s m a n l ı , 1 O c a k 1 8 9 8 , s . 3 .

61 Bu f ik i r l er i ç in b kz . Franc i s W. Coker , Recent Political Thought ( N e w Y o r k ,1 9 3 0 ) , s . 4 1 0 - 4 1 5 .

6 2 " T e b e y y ü n - i H a k i k a t , " O s m a n l ı , 1 E k i m 1 8 9 9 , s . 4 .

6 3 " B o s n a - H e r s e k , B u l g a r i s t a n , K ı b r ı s g i b i e c z a -y ı m e m a l i k - i O s m a n i y e d e n i k e ne c n e b i i d a r e l e r i a l t ı n a g i r e n m e m l e k e t l e r d e m u k i m i h t i y a r m ü s l û m a n l a r ! İ ş i t -t ik k i i ç inizden b az ı lar ı b iz im ef kâr ve neşr iyat ımız ı takb ih ve harekât ve neş -r i y a t ı n ş e r i a t a a d e m - i m u v a f a k a t i n i i d d i a e d i y o r m u ş s u n u z ' " " T a r a f ı m ı z d a na ç ı k m e k t u p , " O s m a n l ı , 1 M a y ı s 1 8 9 8 . s . 3 .

166



Öte yandan Bulgaristan hürriyetçi basını bile Osmanlı 'dagözüken Padişah' ı hal 'etme tezine karşı cephe almıştı .6 4

Bu eleştiri lere Osmanlı , Abdülhamit ' in yalnız hal ' ini değil

kat l in i de vac ip gören /e îva 'lar ı e l ind e bu lun du rd uğ un usöyleyerek cevap veriyordu. Gene aynı konuyla ilgili bir di-ğer makalede Osmanlı şunları bildiriyordu:

"Biz tarik-i cihad ve içt ihadımızla Abdülhamit ve avanesi-ni ezmek, ayaklarımızın alt ına almak ve hanedan-ı celi lü'ş-şan-ı Osmaniyi bütün Osmanlı lar la beraber Abdülhamit ' inyüzünden uğradık lar ı hakare t ten , meze l le t ten ve malûm

ol a n e s a r e t t e n t a h l i s i l e ba ş ı mı z üz e r i nde bul undur ma kmaksad-ı esasisini takip ediyoruz ve edeceğiz. Bu devlet vehilâfet , cenab-ı mevlanm inayeti , fedakâr Osmanlı ve Müs-lümanlar ın gayre t iy le bugünkü tehl ike lerden, be lâ lardanhalâs olup beka buldukça saltanat ve sülale-i necib-i Osma-niye üzerinde kalacaktır ."6 5

1898 yıl ında Osmanlı 'nın siyasî teorisine yeni bir unsu-

run girdiğini görüyoruz. O da "idare-i cumhuriye" deyimi-nin kullanılmaya başlanmasıdır . Kullanılan yöntem idare-icumhuriye'yi idare-i müsteinde'nin tam aksi olarak göster-mektedir . Bu t ip yönet imi Türkiye 'ye uygulama kabi l iyet ihakkında daha söz açı lmamaktadır. Varı lmak istenen amacaidare-i müstebide'nin Türkiye'de mevcut olduğunu ispat et-me y o l unda n g i t me k t i r . Bu a r a da " i da r e - i c umhur i y e y e "

eleştiri ler de yönelt i lmektedir, fakat bunun da bir kamuflajolduğuna şüphe yoktur .66

Yukarda üzerinde durduğumuz ana nokta: laikleşme iste-ğini ifade eden belirtiler ve bunun yanında "ahlâk-ı içtima-iye" kavramı, Batı medeniyetinin belki de bir bütün olarak

6 4 O s man l ı , 1 M ay ıs 18 98 , s . 5 .65 O s man l ı . 1 Ek i m 1 89 8 , s . 1 .

6 6 Osm anl ı , 1 Ey lül 18 99 , s . 3 vd.

167



al ınması gerekeceği şekl indeki f ikirler , Osmanlı'mın - b ü t ü nem p erya l iz m a leyh ta r ı h a ykırm a la r ın a ra gm en - d er in a n -lamda "Batı l ı" olduğunu gösterir . Sudan'da Mehdi 'nin İngi-

lizler tarafından yenilgiye uğraması dolayısıyla Osmanlı 'nınöne sürdüğü yorum bu Batı l ı l ığın temellerinin ne olduğunuaçıkça gösterir :

" İs lamların marifetsizl ik yüzünden duçar olacakları akı-bete Mehdi hükümetinin inkırazına na kabil - i i t iraz bir de-li l olabilir. Eğer Mehdi şahsında tasavvur ve itikat ettiği nü-fuz-ı ruhaniyenin yüzde beşini kemalât ve marifet-i hazıra-

da tasavvur etmiş olsaydı (İngilizlere karşı durabilirdi) ." 6 7

Emperyalizmin kötülüklerinden söz ett iği bir makaledey-se Osmanlı şunları da söyleyebiliyordu:

"Şunu da unutmayalım ki terakkiyat- ı hâzıranın tevl id et-t iği bu mesal ib yine o medeniyetin saye-i kemalâtında yeti -şen ekâbir tarafından teşhis ve irae ediliyor."6 8

Öte yandan Rus yönetimi, hiç olmazsa iyi mektepler sağ-

ladığı iç in Abdülhamit yönetimine tercih edil iyordu.Tıpkı Murat gibi Osmanl ı 'n ın yazarlar ı Ruslar ın RusyaTürkler in i kül tür bakımından fethetmek iç in sarf et t ik ler igayretleri dikkatle iz l iyor ve aynı yöntemlerin Osmanh İm-paratorluğu'nun değişmezliğini sağlamak için kullanılması-nı tavsiye ediyorlardı.

Jön Türklerin f ikirlerini yaymak istedikleri taşra orta s ı-

nıf ından gelen tepkilerle nasıl güç duruma düştüklerini da-ha önce bel irtmiştik. Bu tepkilerin dogmasının nedenlerin-den biri Osmanîı 'daki yazarların sabırsızlıklarını belli etme-leriydi. Bu sabırsızlığın pratik ifadesi de Tunalı Hilmi Bey'inkendini anarşist ler kadar terör usullerini kullanmaya hazırsanmasıydı. Teorik ifadesi Osmanlı 'da beliren bir ihtilal te-

6 7 " Ş u u n a ı - 1 I s l â m i y e , " Osmanh, 1 Ara l ık 18 99 , s . 3 .6 8 " T a h r i r - i H a l - i Â l e m , " O s m a n l ı , 1 E k i m 1 8 9 9 .

1 6 8



orisiydi . Bu teori Osmanlı 'nın çıkarılmasından az sonra gö-rünen bir makalede anlatı l ıyordu.69

Makalenin f ikrî temel taşı burada daha önce de üzerinde

durduğumuz "hey 'et- i i ç t imaiye" deyimiydi . İsmini bel i r t -meyen yazar hey'et- i içt ımaiyenin "şahs-ı vahidin vücuduile aynı" 7 0 olduğunu anlatıyordu. Böylece hey'et- i içt imaiye-nin de tabiplere ihtiyacı vardı. Bunlara "vazı- ı kanun, er-bab-ı hal ve akd, ehl-i siyaset" 7 1 deniyordu. Toplum işleri-nin yönetimi böyle bir uzmanlar zümresinin e l ine tesl imedi lmediğ i takdirde " taks im- i mesa i " ve " terv ic - i a 'mal - ı

u m u m i y e " 7 2 kanunlarına tecavüz edi lmiş o lunurdu. Buradadaha sonra tahlil edeceğimiz Abdullah Cevdet Bey'in tezle-riyle dikkate değer bir benzerlik vardır. "Seçkinler idaresi"tezinin burada da gözükmesini bütün jön Türklerin —PrensSabahatt in Bey ayrı tutulursa- yazı lar ında gözüken halkaakıl öğretme çabasına bağlayabiliriz.

Halka tanınan "k ıyam" hakkı ancak hükümet in b i r uz-

manlar zümresince zaptedi lmesini mümkün kı lmak iç in ta-nınan bir hakti .

Kötü idare edilen bir "hey'et- i içt imaiye" çökmeye başla-dığı takdirde:

"Bir mi l le t i akıbet i vahim olan bu maraz- ı mühl ikedentahl i se çare hukukuna tecavüz edi lenler in mütegal l ip leraleyhinde kıyamıdır.

"Kıyam, zayıf ve hasta bir millete hayat-ı taze iktisap etti-rir deva-yı yegânedir. Bir defa fenn-i tarihe müracaat ede-l im. O zaman görürüz ki bir müstebidin, bir zal imin dest- iidaresinde bazice (oyuncak) ola ola insanlığı unutmuş, ce-

6 9 " K ı y a m ," O s m a n l ı , 1 Ş u b a t 1 8 9 8 , s . 3 .

7 0 A .g.e.

7 1 A .g.e.

72 A.g.e.

169



halete batmış, adeta hayvaniyete takarrub eden bir mil letancak "kıyam"ın nefiha-i hayat-bahşasiyle düştüğü derekî- isefileden kalkabilir."7 3

Kıyam'ın yanı başında "kanun-ı tekâmül"ün de nasıl olsaistibdada son vereceği söyleniyordu. Makaleyi yazan, ikincitezinin birincisinin tam aksi olduğunun farkında değildi ,ancak, bütün mantık eksikl iğine rağmen zorlayıcı bir hare-k e t i h t i y a c ı y l a t e k â m ü l i n a n c ı n ı n b i r l e ş t i r i l m e s i n i n J ö nTürk inançlarının temellerinden birini oluşturduğu da mu-hakkaktır .

Burada " tekâmül" f ikr ine inanç , toplumun yeni normları -nın bizzat hürriyetçi kuşak tarafından konacağını teminatalt ına almak anlamına al ındığı iç in Jön Türkler iç in bir " te-selli" görevi görüyordu.

Genel o larak Osmanlı'da gördüğümüz en önemli gel iş -m elerd en b i r i gen ç suba yla r ın a ra s ın d a "a h lâ k- ı i ç t im a -iye" 7 4 gibi , ümmet kavramının yerine geçmeye aday, la ikbir toplum anlayışından esinlenen deyimlerin kullanılma-

ya başlanmasıdır ."Kıyam" is imli makaleden sonra, Osmanlı zaman zaman

okuyucularını ihti la l yapmaya teşvik etmişti , fakat 1900 'ekadar bu propaganda hiçbir sonuç vermemişt i . 1900 'dens o n r a , i h t i l a l c i l i k b a k ı m ı n d a n O s m a n l ı ' d a s ö y l e n e n l e r l ehemfikir olan fakat diğer birçok bakımlardan Cenevre JönTü rkler inde n ayrılan yeni bir hürriye tçi kişi Jö n Tü rkle re

katıldı. Bu, Prens Sabahattin Bey'di. Ciddi bir "kıyam" ha-zırl ığı yalnız onun yönetimi al t ında 1903 ' te gerçekleştir i le-bildi.

7 3 A.g.e., s. 4 .

7 4 " H a s b i h a l , " Osmanlı, 15 Ara l ık 1899 , s . 1 .

170



Osmanlı 'nın Yayın Hayatında 1899-1904 Devresi

Osmanlı 'da bulduğumuz bu siyasî görüşlerin yanı başında,

yazılarının incelenmesinden Jön Türkler arasında patlak ve-ren çeşit l i anlaşmazlıkları da izlemek mümkündür. Bunlarınçoğunluğu birbirini çekememe gibi son derece basit kişiselçatışmalardı . Ancak, bunun yanında, Osmanlı 'nın yazılarınıizlemekten Jön Türk hareketinin bir "parti" olarak geçirdiğievre ler i saptamak da mümkündür . Çünkü bir süre sonraOsmanlı 'nın başına -Jön Türkler arasında yeni bir bölünme-

ye sebebiyet verecek olan- Prens Sabahattin geçecekti .Bu bakımdan da Osmanlı 'nın içeriğinin kısa bir tahli l ini

yapmak burada yerindedir.O s m a n l ı' n ın J ö n T ü r k g r u p l a r ı n ı n f ik r î y e l p a z e s i n d e

"merkezi" bir yer tuttuğu söylenebilir . Solunda Tunalı Hil-mi Bey' in sonradan çıkaracağı intiham gibi tamamıyla ihti-la lc i bir dergi , sagmdaysa ulemadan önce Hoca Muhit t in

Efendi 'nin ve sonra da Hoca Kadri Efendi 'nin çıkardıklarıKanun-ı Esasi bulunuyordu. Ahmet Rıza Bey ' in 1897 'densonra yalnız Fransızca yayımlanmaya devam eden Mechve-r e f ' i n i n b u y e l p a z e d e k i y e r i n i b u l m a k o l d u k ç a z o r d u r .Mechveret'le Osmanlı arasındaki fark daha çok sivil çevrele-rin uzun vadeli ve daha derin anlamda Avrupalı reform gö-rüşüyle Askerî Tıbbiyelilerin daha yüzeysel fakat daha di-

namik görüşleri arasındaki farktır . Zamanla Cenevre gru-bundan Abdul lah Cevdet Bey , Ahmet Rıza 'mn görüşüneçok yaklaştı .

Osmanlı , Ahmet Rıza Bey' le teması tamamen kesmemişti .1898'de Rıza Bey'in Osmanlı 'da da birkaç makalesi yayım-lanmıştı .75 18 99 yazında Rıza Bey 'le Cenevre J ö n Tü rkler iarasında bir anlaşmaya varıldığı anlaşılıyor. Ahmet Rıza Bey

75 O s man l ı . 1 H az i r an 18 98 . s . 1. G e n e b kz . O s m an l ı , 15 H az i r an 18 98 .

171



Lahey Si lahsız lanma Konferansı 'na Jön Türkler adına pro-paganda yapmak için gitmişti . Rıza Bey'in buradaki faaliyet-leri Osmanlı 'da anlatılıyordu.7 6

Osmanlı'nın 1 90 0 y ı lma kadar Jö n Tü rklerin m erkez o r-g anı o larak ça l ı ş t ığ ın ı da unut mamamız g erek i r . Bununiçindir ki 1898 yı l ı sonunda Kanun-ı Esasi Abdülhamit 'e sa-tı ldıktan sonra, Tunalı Hilmi Bey Kahire şubesinin çıkardığıyeni organın polit ikasını düzenlemeye Mısır'a gitmişti . Birsüre sonra Hak ismini taşıyan yeni bir organ çıkarı lmayakarar veri ldi . Bu münasebetle Hilmi Bey'e veri len tal imat

O smanl ı 'y ı ç ık aranlar ın t ecrübe ler inden y arar landık lar ın ıgösteriyordu. Hak, Osmanlı'nın din işlerinde fazla ileri gitti-ğini söyleyen kimseleri memnun etmek üzere çıkarı lacaktı :

" (Hak) gazetesine dini yazınız . Kanun-ı Esasi'den dahagüzel olmasına gayret ediniz. Abdülhamit 'e çok sövüp say-mayınız. Öyle olursa makbule geçer. Hariç memalikte rağ-bet bulur. . . Böyle şeyler ahaliyi bizden nefret ettirmeye se-

bep o luy ormuş . "7 7

Bu öğ üt ler Ey lül 1899 'da ver i l iy ordu. Anlaş ı lmas ı zornokta bizzat Osmanlı 'nın 1899 sonbaharında bir hayli serteleşt iri ler yayımlamayı sürdürmesiydi. Belki de bu tutumOsmanlı'yı çıkaranların art ık bu dergiyi çıkaramayacaklarınıanlamalarından ileri geliyordu. Ellerindeki paralar tükendi-ğinden Osmanlı 'nın üç ana yazarı İshak Sukûti, Dr. Abdul-

lah Cevdet ve Tunalı Hilmi birer devlet memuriyetini kabuletmeye karar vermişlerdi . Osmanh Jön Türkler arasında ar-ka planda kalan bir yardımcıya Ethem Ruhi 'ye (Balkan) bı-rakıldı.

Osmanlı 'nın yazarlarından üçü de maaşlarından ayırdık-ları paralarla Osmanlı 'nın çıkmaya devam etmesini sagladı-

7 6 Osmanlı, 1 T e m m u z 1 8 9 9 , s. 1 - 2 .7 7 K u r a n , ittihat ve Terahhi, s . 128 .

172



lar. Fakat aynı zamanda Osmanlı 'da elde ettikleri tecrübe,iki yazarın Dr. Abdullah Cevdet'in ve Tunalı Hilmi'nin, ayrıyönlere yönelmeye başlamalarına neden olmuştu. Dr. Ab-

dullah Cevdet J ö n Tü rkler in ha reketin in başarıl ı olabilm esiiçin modern bir mil l i kültür poli t ikasının da ana noktaları-n ı saptamalar ı gerekt iğ ini düşünmeye baş lamışt ı . Tunal ıHilmi Bey, Mısır 'da Murat adlı yayınında Jön Türk hareketi-nin göz önünde bulundurması gereken ası l amaçlar soru-nunu ciddi bir şekilde ele al ıyor önce bazı ana hedefler ta-yin edilmesi gerektiği tezini öne sürüyordu.

Hilmi Bey aynı zamanda Osmanlı i t t ihat ve Terakki Cemi-yeti 'nin artık dağıldığını söylüyordu.78 Bu arada Osmanlı 'da-ki tecrübesinin sonu cun da Hilmi Bey Jö n Tü rkle r arasındagörülen tek ciddi devlet örgütü projesini yayımlıyordu.

Tunalı Hilmi Bey, bundan sonra, paralarını , İntikam adıy-la Ali Fahri Bey'in Cenevre'de çıkardığı bir gazetenin des-teklenmesine sarf ett i . Fikir boşluğu bakımından bu dergi-

nin rekor kırdığı söylenebil ir . Bu bakımdan dergi çıktıktansonra Tunalı Hilmi Bey ' in J ö n T ürk ha rek et in in en arkaplanlarına düşmüş olması tabiidir.

Ce nev re Jö n T ürk leri dağıldıkları sırada hareketi bir n ok -taya toplayacak bir gel işme olmuştu. Bu gel işme, Abdülha-m i t ' i n k a y ı nb i ra de r i D a m a t M a hm u t Ce l â l e t t i n P a ş a ' n ı nTürkiye'den kaçmasıydı. Oğullan Prens Sabahattin ve Lut-

fullah Beylerle Paris 'e gelen Mahmut Paşa olayı Jön Türklerarasında birtakım umutların yeniden parlamasına sebebiyetvermişti .

Paris ' ten Cenevre 'ye giden Mahmut Paşa 'yı o zamanlarRoma'da bulunan İshak Sukûti ziyaret etmeye gelmiş ve Os-manlı 'nın sahipliğini Paşa'ya devretmişti . Böylece MahmutPaşa Osmanl ı 'n ın g ider ler in i de üstüne a l ıyordu . Sukût i ,

7 8 T u n a l ı H i lm i , M u r a t ; Ş eh i t a r k a d a ş la r ı m d a n d o k t o r Y en iş eh i r l i E d h em ' in , Gi -r i t l i Şc f ik ' in ve Tatar izzet in ruhlar ına (Kahire , 1318) .

173



ölüm tarihi olan 1902'ye kadar dergiye yardım etmeyi sür-dürmüştür. 79

Osmanlı bu suret le önce Londra'ya ve daha sonra Folkes-tone'a taşındı . Ethem Ruhi gazetenin mali iş lerini yönet-

mekle yetkili kılındı ve gazetenin yazıişleri Şair Hüseyin Si-ret 'e (Özseven) tevdi edildi.80

Folkestone Osmanlı 's ında Prens Sabahatt in Bey' in etkisikendini üç şekilde gösteriyordu. Bir kere Padişah'a karşıyöneltilen eleştiriler son derece sertleşmişti . Öte yandan ozamana kadar bütün Jön Türk dergilerinde az bir yer tutanTürklerin Türk olarak davranışlarının eleşt ir is i yapı l ıyordu.

Sonunda bu eleştiriyle i lgili olarak Türklerin Batı uygarlığıakımına katılmalarını sağlayacak bir kültür polit ikasının te-meli kurulmaya çalışı l ıyordu.

Ağustos 1900 sayıs ında, Osmanlı, Padişah' ın bir akraba-sının da desteğini sağladığına güvenerek, Padişah'a karşış iddet l i b ir kampanya aç ıyordu. 1 Ocak 1901 sayıs ında bukampanya Padişah ' ı hal 'e tmeye cevaz veren b ir fe tvanın

gazetede yayımlanmasına kadar g idebi lmişt i . Fetvanın Me-rakeşl i bir şeyh tarafından yazı lmış olması kuşku uyandı-rıc ı bir unsurdur, fakat önemli nokta fetvanın yayımlan-masıydı .

Ulemaya verilen değer bakımından yeni Osmanlı 'nın es-kisine göre değişik bir poli t ika güttüğü söylenemez. YeniOsmanlı 'da ulemaya yönelt i len eleşt ir i ler aynı şekilde de-vam ediyordu.81 Fakat daha entelektüel bir görüş açısı beli-

r iyordu. "En büyük nur"un "akı l" olduğu şeklindeki yazı larOsmanlı 'ya o zamana kadar eksikl iği hissedilen felsefi bir

79 E t h e m Ruh i B a lkan ' ın Can l ı Tarihler, s . 25 -28 'd e k i b i lg i le r i Kuran , İ t t ih at veTerafcfci , s . 91, 156-157'de verdiği b i lgi lerle karşı laşt ır .

8 0 Hü se y in S i re t i ç in b kz . Türk Meşhurları, s . 3 0 6 . A b d ü l h a l i m M e m d u h ' l a i ş b i r -l iği yapt ıkları anlaşı l ıyor. Bkz. bölüm 11, not 92.

8 1 O s m a n l ı , 1 A ğ u s t o s 1 9 0 1 , s . 6 ; " M ı s ı r e l - K a h i r e d e n , " O s m a n l ı . 1 5 O c a k 1 9 0 2 .

174



çeşni getiriyordu.82 Kadınlara ve eğitimlerine ve topluma iş -tirak ettiri lmelerine önem verilmeye başlanıyordu.8 3 T ü r k -lerin Batı medeniyet akımına ne gibi bir katkı yapabi lecek-

leri "sosyoloj ik" diyebileceğimiz bir açıdan tahli l edil iyor-du. Burada Atatürk'ün sonradan dile getirdiği görüşlerinihatırlatan ifadeler vardır:

"Kürre-i arzın en mümbit ve mahsuldar bir köşesini taht-gâh-ı saltanat i ttihaz eden, medeniyetin beka-yı asarını ihti-va eden Asya, diğer hal-i hazır-ı medeniyet ve terakkininmeşher-i bedayii sayılan Avrupa gibi iki büyük meşher-i fu-

y u z a t m m ü l t e k a s m d a b u l u n a n O s m a n l ı l a r ı n m e d e n i y e t egayrı salih olduklarını iddia etmek gibi aklın kabul e tmeye-ceği bir hezeyan tasavvur olunur mu?" 8 4

Avrupa devletlerinin ikiyüzlülüğü konusu da hâlâ işleni-yordu, 8 5 fa k a t bu nu n y a nınd a d a ha ö nce g ö r e me d i ğ i mi zsert bir "kendi kendini" eleştirme de yer al ıyordu.

"Evet biz ki kendimize meşkûk bi şan ü şeref temini için

birtakım erbab-ı sây-ü idraki inayet-i vicdaniyemiz hilâfın-da ta'an ve tecavüzden bile haya etmeyiz, biz ki ömr-i idra-kini zindanlarda, menfalarda ifna eden. . . insanlara levm ühakaret etmekten çekinmeyiz, biz ki emsal- i is t ikbale acıacı kahkahalar ettirecek, kâzib, menfur bir şerefi nefsimizehasretmek hayâl-ı hamı i le millet-i Osmaniye içinde kendi-mizden büyük kimse görmeyerek zahiren hizmet etme ni-yetinde bulunduğumuz mil let i mânen tahkir ett iğimizi id-rak etmiyoruz."8 6

Prens Sabahatt in taraf ından yazıldıklar ına kuşku olma-yan bu satırları okuduğumuz zaman daha sonra kendisine

82 O s m an l ı , 1 Ağ u s t os 19 01 , s . 6 .

8 3 " Al a f r an ga Te r b i ye v e Ka dı n l a r ı m ı z , " Osmanlı, 1 E y l ü l 1 9 0 1 .

84 " İ s t i kb a l e N a z a r , " O s m a n l ı . 1 5 O c a k 1 9 0 2 , s . 4 .

8 5 " Fr an s ı z Adal e t i , " O s m an l ı , 15 Mar t 1 9 0 1 , s . 2 .

8 6 O s m an l ı , 1 Ar a l ı k 19 00 , s . 1.

175



y ö n e l t i l m i ş o l a n h ü c u m l a r ı n ş i d d e t i n i a n l a y a b i l i y o r u z .1902 Kongres i 'nde "müdahale" tez ini destekleyen Sabahat-t in Bey' in tezinin "adem-i müdahaleci ler" tarafından kabul

edilmeyişi sonunda normal bir fikir anlaşmazlığıdır. Fakatbu fikir anlaşmazlığı Sabahattin Bey'e karşı yönelti len hü-cumların şiddetini izah etmemektedir . Bu şiddet SabahattinBey' in yalnız "müdahaleci" lere dahil olmasından dolayı de-ği l kendi etnik grubunu eleştirmesinden i leri gel iyordu. JönTürk askerî erkânı için bu eleştiri bir tür "vatan hainliği"oluşturuyordu.

19 02 J ö n Tü rk K ongresi s ırasında görü şm eler Osf?ıanh'daayrınt ı l ı b i r şeki lde yansı t ı l ıyordu. Bu görüşmeler in f ikr iyönü, Sabahattin Bey' in f ikri ürünleri olduklarına kuşku ol-mayan yukardaki fikirlerle askerî erkânın ve Ahmet Bey'indünya görüşlerinin çarpışmasıyla i lgil iydi.

Osmanlı, bu sırada, art ık Jön Türklerin yalnız bir grubu-nun, kongreden sonra "Osmanl ı Hürriyetperver Cemiyet i "ismiyle faaliyet göstermeye başlayanların organı olarak çık-maya devam edeceğini i lan ediyordu.87

Bundan sonra Osmanlı bir buçuk yıl kadar Folkestone'daçıkmaya devam etmiştir. Ethem Ruhi, Sabahattin Bey'in orta-ya atmaya hazırlandığı "adem-i merkeziyet" fikirleriyle mu-tabık değildi. Bir süre sonra Ethem Ruhi Osmanlı'yı Mısır'anakletti ve az sonra gazetenin yayın hayatı, orada son buldu.

8 7 O s m a n l ı , 1 6 N i s a n 1 9 0 2 , s . 7 - 8 .

1 7 6



hodbinlik şevkiyle hisabî olduğunun ve akı l mahdudiyeti-nin netayicidir ."1

Murat Bey tarafından çizilen bu zehirli portre pek tabii kiRıza Bey'in karakterini ve fikirlerini anlamak için esas ola-

rak kabul edilemez. Fakat Rıza Bey' in en önemli rakipler i-nin bile tasvirinden elde ettiğimiz soğukkanlılık ve sebat iz-lenimi Rıza Bey' in yirmi yı la yakın bir süreyle Jön Türklerenası l önderlik edebilmiş olduğunu anlatmaktadır .

Ahmet Rıza Bey 1859 yı l ında Boğaziçi 'nde Vaniköyü'ndedoğmuştu. Babası, "İngiliz" Ali Bey, Ahmet Rıza'mn çocuklu-ğunda Konya'ya sürülmüştü.2 Rıza Bey'in, Avusturyalı anne-

sinin etkisi sonucunda genç yaşta Batı 'yla ilgilenmiş olmasımuhtemeldir. Kendisini gençliğinde derin düşüncelere sevkettiğini anlattığı Anadolu köylerini de Konya'da babasını zi-yaret ederken görmüş olduğunu tahmin edebiliyoruz. 3

Anadolu köylüsünün akıbet i hakkındaki bu düşüncelerAhmet Rıza Bey'in Fransa'da ziraat öğrenimi yapmayı iste-mesiyle sonuçlandı . Rıza Bey böylece Grignon Ziraat Oku-lu'nda okudu ve mezun olduktan sonra Türkiye 'ye döndü.Sermaye bulamadığından ve "emn ü asayiş" yerleşmediğin-den yeni ziraat teknikleriyle ziraat yapma isteğinin yerineg e t i r i l m e s i n i n i m k â n s ı z o l d u ğ u s o n u c u n a v a r d ı . B u n u nüzerine, Ahmet Rıza Bey bu kadar geri kalmış olan kendi

1 M u r a t , Mücahede-i M i l ü y e , s . 1 7 7 - 1 7 8 .

2 İ ngi l i z Al i Bey Beş i nc i Mur a t ' l a b i r i l g is i o l duğ u sebe bi yl e Ko n ya 'ya s ür ü l m üş-

t ü , f a k a t A h m e t R ı z a B e y ' i n a i l e s i n d e b u n d a n ö n c e B a t ı l ı l ı k a k ı m ı n a k a t ı l m ı şki ş i l er bul unduğu a nl a ş ı l ıyo r . Âl i Bey I I I . Se l i m' i n S ı r Kâ t i b i R ız a Bey ' i n to r u-nuydu. R ız a Bey I I I . Se l i m' i n ya r dımcı l a r ında n o l duğu i ç i n Ka ba kç ı i sya nı s ı r a -l a r ında i da m edi l mi şt i . Bkz . Kur a n , Mi di Mücadele, s . 3 8 1 . B u b i l g i l e r i n A h m e tRız a Bey ta r a f ında n teyi d i i ç i n bkz . Mechver et , 1 Ma yıs 1 8 9 6 , s . 4 . Ahmet R ız aBey ' i n yeğeni Ba ya n Sa mi ye 'ye gö r e Ahmet R ız a Bey ' i n ba ba s ına ver i l en " İ ngi -l i z " l a ka bı i ngi l i z l er l e o l a n i l g i s i nden ço k Kır ım Ha r bi 'nden so nr a ka l i t e l i eşya -l a r da o l duğu gi b i , yüksek n i te l i k l er i o l a n k i msel er i ç i n " i ngi l i z " deyi mi ni n kul -l a n ı l m a s ı n d a n g e l m i ş t i r .

3 A h m e t R ı z a , Layiha, s. 4 .

178



toplumunu eği t im yoluyla uyandırmaya karar verdi . 4 Azsonra Bursa ldadi- i Mülki Müdürlügü'ne tayin edi ldi , birsüre sonra Bursa Maari f Müdürü oldu. 5 B u r s a 'd a -e ğ i t i msis temine get i rmek i s tediğ i yeni l ik ler dolayıs ıy la o lacak-öteki memurların engel lemeleriyle karşı laşarak diğer mil -letlerin ne gibi araçlar kullanarak i lerleyebilmiş olduklarınıinceleme ihtiyacını hissetti . 1889'da Fransız İhti lâl inin Yü-züncü Yıldönümü dolayısıyla açılan sergiye görevli olarakkendini tayin ettirmeyi başardı. Paris 'e gelince "modern fi-kir akımlarını daha serbest bir şekilde inceleyebilmek için"

istifa etti .6 Kendi i fades ine göre o zamanlar bi le "pozi t i -vizm"in etkisi altındaydı.7 Meşveretin Fransızca ekinde ç ı-kan bir makalesinde, pozitivizmi 1887 yıl ında Türkiye'de,Dr. Robinet isminde Auguste Comte hakkında i lk yazı ya-zanlardan bir inin ki tabında keşfett iğini anl ıyoruz. AhmetRıza Bey Paris 'e döndükten sonra ba konudaki bi lgi ler iniartırmak için Fransız Pozitivistlerinin başında bulunan Pi-

erre Lafitte'in derslerine devam etmeye başlamıştı.Pozitivizm, 19. yüzyıl ın başında ortaya atıldığından beri

oldukça i lginç zikzaklar geçirmişti . Fransız İhti lâl inin yal-nız rasyonel yanlarını kabul ettiği şeklindeki temel i lkesi ,bir toplum "bil imi" meydana getirme çabası, fakat aynı za-manda kurulu düzene inanması ve insanların haklarındansöz edileceğine, insanların topluma karşı vazifelerinden sözedilmesine verdiği önem dolayısıyla III . Napolyon devrininmuhafazakâr ve maddiyatçı hodbinliğinin temel direklerin-

4 A.g.e.

5 A.g.e., Kar ş ı l aş t ı r Mechveret, 15 N i s an 1898 , s . 9 . Bu m aka l e de Ah m e t Rt za ' n ı n ,gazetec i Henry Clerge 'ye verdiği b ir ş i fahi b iyograf idir . Bu biyograf i i lk defa LeJ ou r n a l ( P ar i s ) gaze t e s i n de 12 N i s an 1896 ' da ç ı km ı ş t ı r .

6 A.g.e.

7 A.g.e. B ö y l e c e K u r a n ' ı n , A h m e t R ı z a ' n ı n 1 8 9 8 ' d e n s o n r a p o z i t i v i z m l e b i r i l g iku r du ğu ş e k l i n de v e r d i ğ i b i l g i l e r i n yan l ı ş o l du ğu an l aş ı l ı yor . Bkz . Ku r an , J önTürkler, s . 27 .

179



den bir i olmuştu, 1870 ' ten sonra önemi azalmışt ı . Ancak,pozitivizm edebî öğretilere intikal eden yönüyle, dogmalar-dan sıyrı l ıp yerine bi l imsel gerçekleri koyma çabasıyla 1880

ve 90 ' larda önemini koruyordu.8 Daha önce gösterdiğimizüzere bu akım Türk entelektüel hayatını bi le etkilemişt i .

Ahmet Rıza bundan sonra başından geçenleri şöyle anla-tıyor:

"Böy lece , t edr icen memlek et imizdek i eğ i t im s i s t emininreformunu sağlayacak bir proje düşünmeye başladım. Buprojenin en küçük teferruata kadar inen bir şeklini Padi-

şah'a takdim ett im. O da projeyi okumak lûtfunda bulun-du. Bundan sonra kendisine göndereceğim bu gibi bi lgi leridikkatle inceleyeceğini bildirdi. Ben de bu teklifi kabul et-t im. Bir müddet sonra sarf ettiğim emeklerin boşa gitt iğinive tavsiyelerimin tatbik mevkiine konmadığını gördüm. Pa-dişah payitahtta beni bekleyen parlak ist ikbâlden bahisleniç in Paris ' te kaldığ ımı sordu. Ben, burada memleket ime

daha faydalı olduğuma kani bulunduğum cevabını verdim."Raporlarım art ık bahis konusu edilmediği için bunlar-dan birincisini Londra'da tabett irmeye karar verdim. Padi-şah bu neşriyat ımı tasvip etmediğini bi ldirdi ve meseleyim ü z a k e r e y e m e m u r e t t i ğ i k i m s e l e r T ü r k i y e ' y e d ö n m e m itavsiye ederek neşriyatım için bana bir miktar para teklif et-t iler. Bu teklifi reddederek önce ikinci lâyihamı ve ondan

sonra da reform ve terakki konusundaki bütün fikirlerimiifade ettiğim dergimi çıkarttım." 9

Ahmet Rıza Bey, söz konusu ettiği ıslahat LâyiJıa'sının fi-kirlerini Ali Şefkati Bey'den aldığı şeklinde isnatlara maruz

8 P o z i t i v i z m e i ç i n b k z . J e a n L a c r o i x , La Sociologie d'Auguste Comte ( P a r i s , 1 9 5 6 ) ;J e a n T o u c h a r d et . di. , Histoire des t dies Poliiques, it ( P a r i s , 1 9 5 9 ) , s . 6 6 6 - 6 6 9 ,Maxime Lero, His toi re des tdtes Socialcs en France I I I ( P a r i s , 1 9 5 4 ) , s . 8 4 - 1 2 1 ;

K a r l L o w i i h , M e a n i n g i n H i s t o r y ( 4 . b a s . , C h i c a g o , 1 9 5 7 ) , s . 6 7 - 9 0 .9 N o t . 5 - A . g . e .

180



kalmışt ı .1 0 Bu doğru olabil ir , ancak Ahmet Rıza, Ali ŞefkatiBey'in onayım da almıştı , çünkü, Ahmet Rıza Bey'in Lâyi-Jıa'sı, kendi imzasıyla, Ali Şefkati Bey'in 1895 yazında çıkar-

dığı IstikbâTde de yayımlanmıştır .11 Bildiğimiz üzere , AhmetRıza Bey'in Meşvereti 1895 yıl ı Aral ık ayı başında çıkmışt ı .Bu derginin çıkışını izah eden en azından iki teorinin bu-lunduğunu ve İtt ihat ve Terakki Komitesi 'nin isminin Ah-met Rıza Bey'Ie merkez arasında bazı anlaşmazlıklara nedenolduğunu görmüştük.12 Bunların dışında, kuruculardan biriolan Albert Fua'ya göre kuruculardan her birinin ayrı bir

dinden olmuş olması , kurucular arasında, kurmak istedik-leri birliğin simgesi olarak kabul edilmişti .1 3 Bu karar Ah-met Rıza Bey'in "Osnıanlıcı 'Mıgı hakkında yazılarından çı-karılacak fikirler kadar değerli bir ipucu sağlıyor.

Kesinlikle bildiğimiz bir şey varsa o da Ahmet Rıza Bey'inuzun vadeli , soğukkanlı , kendi çevresi için bazen krit ik vegenel olarak laik düşünce tarzının Komite 'yle kendi arasın-

da şiddetli bir anlaşmazlık havasına sebebiyet verdiğidir.. ." 'Murat Bey ' in, 1897 yı l ında Türkiye 'ye dönüşünden sonra,İtt ihat ve Terakki askerî erkânının Cenevre'de kalmaya vekendi dergisini çıkarmaya karar vermesi üzerine Ahmet Rı-za Bey artık düşündüklerini serbestçe i fade etmek f ırsatınıelde etti . Bu itibarla 1897'den sonraki yazıları özellikle üze-rinde durulmaya değer.

Z a m a n l a C e n e v r e J ö n T ü r k l e r i n d e n b i r i - A h m e t R ız a

1 0 D o k ı o r Ş e ra f e dd i n M a g m u m i , Hakikat-1 Hâl ( Gi r id i Z â d e Ah m et R a m iz t a r a f ,yay. 2 . baskı , İs tanbul, 1 3 3 0 ) , s . 17 . Bu r isa lenin i lk baskıs ı E k i m 1 8 9 7 ' d e ç ı k -m ı ş t ı . K u r a n , J ö n T ü r k ler , s . 2 7 ' d ek i b i lg i l e r in i b u r a d a n a lm ı ş t ı r . An c a k M u r a tBey, (Bkz . Mücaf ıede- i M i l l iy e , s . 1 7 9 ) , a y n ı i s n a t la r ı s ü r m ek t ed i r .

1 1 İ s ti k b al . I S T e m m u z 1 8 9 5 , s . 4 .

1 2 B k z . I V b ö lü m .

13 Alber t Fua , "A hm et Rıza Bey," Mechmutiette, V ( 1 9 1 3 ) , s . 3 9 .1 4 K u r a n ' ı n jö n T ü r k ler ve İttihat ve TerakJ î i ' s in in ana konusu budur . Bkz . örne-

ğ i n , İ t t ihat ve Terakki, s . 6 8 .

181



Bey'e karşı hiçbir sempati duymamakla beraber— Ahmet Rı-za Bey'in tutumuna benzer şeki lde k endi to pl umunun b i rtemel kr i t iğ ini yapmaya baş layacakt ı , bu k iş i , f ik i r ler inii lerde inceleyeceğimiz Abdullah Cevdet Bey'dir.

Ahm et Rıza Bey Cenev re Jö n T ürkler iy le h içbir zam anbağlarını tamamen kesmedi .15 Fakat onlara bir hayl i yük-s e k t e n b a k t ı ğ ı a n l a ş ı l ı y o r . B u t u t u m , h i ç k u ş k u s u z J ö nTürkler in 1897 'de Murat Bey ' in dönüşü dolayıs ıy la edin-dikleri kötü alışkanlığın Rıza Bey'de uyandırdığı tiksintidenileri geliyordu. Padişah'ın, yazılarını ve dergilerini satın ala-c ağ ın ı 189 7 y az ında k eş f eden J ö n T ürk l er bun dan s o nra

yıllarca dergi kurmayı para sağlanacak bir şantaj aracı say-maktan kendilerini alamamışlardı.16 Ahmet Rıza Bey'in ya-zılanysa satıl ık değildi . Bundan dolayı, Cenevre'deki ve Mı-s ır 'daki jö n Tü rkler 1899 'da -son rad an sonuçsuz k ala n - bi rk o ng re to pl amay a gir iş t ik ler i zaman Ahmet Rıza Bey butoplantıyla hiçbir ilişiği olmayacağını i lan etmişti .

Öte yandan, Ahmet Rıza Bey bazı Mısır prenslerinin yar-

dımıyla yaşayan Kahire grubunun ciddi bir şeki lde görevyapabileceğine inanmıyordu. '7 Zamanla bu tutumu değişt i .1902 yıl ında Türkiye'den nispeten az zaman önce gelen bir

Jön Türkün, Prens Sabahatt in' in, başkanl ığı al t ında topla-nan i lk Jö n Tü rk K ongresi 'nde Rıza Bey kendi f ikir lerininKahi re g rubununk i ne s andığ ından daha y ak ın o l duğ unukeşfett i . Kahire grubunun 1899'da " h ü k ü m e t dairelerine di-

namit att ırmayı"1 3

düşündüğünü hatırlarsak ve Rıza Bey'le1 5 B k z . b ö l ü m I Y n o t 7 5 .

1 6 Kur a n ' ın a nca k b i r ker e sa t ı l d ığ ım sö yl edi ği Ka mın- ı Esasi der gi s i n i n üst ü s t eve kısa aralar la iki kere sat ı ldığı a laşı l ıyor . Bkz, Kuran, i t t ihat ve Terakki , s .11 9 ve karşı laşt ır . Tugay, A ret, s . 50 -5 1 .

17 F a k a t A h m e t Rıza da Ka hi r e gr ubu i l e a n l a şt ıkta n ö n c e v e s o n r a b ö y l e y a r d ı m -l a r ı ka bul e tmi şt i . Bkz . Ahmet Rız a , " H a t ı r a t " , C u m h u r i y e t , 2 8 O c a k 1 9 5 0 , s . 2 ,A h m e t Rız a Bey ' i n kendi ne da ha ço k güveni o l duğu a nl a ş ı l ıyo r .

18 K u ra n, /ttihaı ve Terakki, s . 1 3 2 .182



varı lan anlaşmanın sonucu olan Şura-yı Ümmetin ıl ımlı to -nunu göz önüne getirirsek daha çok Rıza Bey'in Kahire gru-bunu kendi yanına çekmeyi başardığı sonucuna varır ız ,

Ahmet Rıza Bey'in 1903'ten sonra izlediği ve $ura-yı Üm-mette Türkçe olarak i fade edi len pol i t ikanın anahatlar ı ozamana kadar Mechverette çıkan fikirlerden çok farklı de-ğildi. Mechverete gel ince , 1908 'e kadar ç ıkmakla berabergittikçe daha büyük aralıklarla yayımlanmaya başlandı. Buaraların uzaması bir rastlantı s o nu cu değildir. Zamanla Ah-met Rıza stratej isini değiştirmiş ve kendini daha kısa vadeli

bir propaganda çabasına, Makedonya'daki subayları hareke-te geçirecek faaliyetlere vermişti. Rıza Bey'in bu tip yeni fa-aliyetleri arasında örneğin hareketi meydana getirmeye ya-rayacak para toplama kampanyalarını görebil iriz. 1 9 Ahme tRıza Bey'İn Ağustos 1906'da yazdığı Vazife ve Mes'uliyet: As-ker20 isimli risalesinde bu yeni "a k t i v i z mi n te o r i k i z a hın ıbulmak mümkündür. Burada Rıza Bey Türk o r d u s u nu n ih-tilaldeki yerini anlatıyordu. Risalenin yazıl ışı , A h m e t RızaBey' in 1902 'den beri l iderl iğini yaptığı grupla Sabahatt inBey grubunun arasında hâlâ koparıtmayan bağların bil inçliolarak koparılması zamanına rastlamaktadır.21 Ahmet RızaBey'in daha derin temellere dayanmak isteyen ilk teorileri,yeni , "partic i" ve "komiteci" faal iyetin etkis i a l t ında arka

plana iti ldi . Aralık 1907'de jön Türk parti leri bir daha bir-leştikleri zaman, çıkarılmasına ittifakla karar verilen "neşri -yat-ı ihtilâliye" ile Rıza Bey'in başlangıçtaki tutumu arasın-daki fark, artık kendini açık bir şekilde gösteriyordu.

1908 'den sonra Ahmet Rıza Bey âyan reis i o ldu, fakatbundan sonraki önemsiz rolü, kendi entelektüal is t kimligi -

19 Ahmet Faza 'nın e s k i t u t u m u n u n B a h a e d d i n B e y g r u b u t ar a f ı n dan o n a y l a n m a -dığı anlaşı l ıyor . Bkz. Kuran, İ t t ihat ve Terakki, s . 194 . 199 .

2 0 K a h i r e , 1 3 2 3 ,

2 1 Bkz . b ö l ü m VI I .

183



ni n k o m i t e c i l i k y ö nt e m l e r i y l e ne k a d a r a z b a ğ d a ş t ı ğ ı n ıgösterir.

Bahaeddin Şakir ve Talat Paşa gibi kimseler az bir zaman

içinde kütlelere şeklî bazı ödünler vermek zorunluluğundaolduklar ını görerek halkın sempat is ini kazanmak için buisteğine boyun eğdiler. Bu durum karşısında beş vakit na-maz kı lmadığını i t i raf edebi len tek kiş i o lan Ahmet RızaBey , İ t t ihatç ı lar ın bu i lke fedakâr l ığ ına kat ı lmadığ ı i ç ingençlik tarafından bile eleştirildi.2 2

Parti üzerindeki etkisini kaybett ikten sonra İt t ihat ve Te-

rakki çevrelerini istila eden propagandac ı fikir lere oranlaAhmet Rıza Bey'in derin görüşleri bir tür fikrî stratosferdekalmış gibi görülebilir , fakat Batı kültürüne verdiği ağırlığınne kadar önemli bir konu olduğu zamanla bu çevrelerde bi-le anlaşılacaktı .

Ahmet Rıza Bey'in Siyasî Fikirleri

Ahmet Rıza'nın Avrupa'dayken yazdığı ilk yazılar, Padişah'agönderdiği tasarı ve pozitivisderin dergisi Revue Occidenta-îe'da çıkan makaleleri, politikaya ancak dolayısıyla dokun-makta ve polit ikayla ancak uzak ilişkileri olan iki (ema'yıöne sürmekledir . Bunlardan birincis i , Ahmet Rıza Bey'in Pa-dişah'a verdiği i lk tasanda görülen, bir uzmanlar zümres i

var o lmaksızın hükümet etme i lminin gerekler inin yer ineget ir i lemeyeceği tezidir . Comte fe lsefes inin Saint S imon'adayanan kıs ımlarından gelen bu görüş Ahmet Rıza Bey' indüşüncesinin en derin kaynaklarına işaret etmesi bakımın-dan dikkate değerdir. A hm e t Rıza Bey'e göre bu uzmanlaradayanma zorunluluğunun daha da derine giden bir gerekçe-si vardır. O da yeryüzünde "şey"lerin, maddi varlıkların bir-

2 2 H a l û k Ş e h s u v a r o ğ l u , " A h m e t R ı z a B e y ve M u a r ı z l a r ı , " A / ı ja m , 1 4 O c a k 1 9 5 0 ,s . 5 .

184



bir ler ine ob jekt i f tab iat kanunlar ıy la bağl ı o lmalar ıydı . 2 3

Böylece her şeyden önce bu kanunları anlamak gerekiyordu."Cihanın kudret ve serveti vatanımızda toplansa kava-

nin-i tabiiyenin hükmünü değiştirmez. Kürre-i Arzın üze-rindeki dağlar, nehirler nasıl bir kanuna tâbi ise hayatı oKürre'ye merbut olan insanlar da her şeyde kavanin-i tabi-iyeye itaat ve inkıyat etme ye m ecbu rdurlar ." 2"

Tabiatın "yardımı" olmazsa hiçbir şey olamaz.2 5 Bu görüş ,Comte'un toplum kanunlarını saptamaya çalışma çabasınadayandığı gibi Aydınlanma devri düşünürler inden d 'Hol-

bach'm Ahmet Rıza üzerindeki etkisine bağlanabil ir . AhmetRıza genç l iğ inde materyal izmin kurucusu olan bu " f i lo -zofun düşünceler in in kendini çok e tk i lemiş o lduğundansöz eder.26

Ahmet Rıza'mn tabiat kanunlarının toplumla i lgi l i yanlarıhakkındaki düşünceler i kendisiyle Yeni Osmanlılar arasın-daki farkları saptamaya yarayan bir noktadır.

Yeni Osmanlılar, "tabii h u k u k " ve "tabiat k a n u n u " kav-ramlarını i lahi bir varl ığın görünümü olarak ele almışlar-dı.27 Şimdiyse bu iki kavramda bir farklılaşma meydana gel-mişti . Yeni Osmanlıların bazen şeriatla, bazen de akim ku-rallarıyla bir tuttukları tabii hukukun yerine, maddi varlık-lar aracılığıyla etki edici objektif tabiat kanunları kavramıyer leş iyordu. Böylece düşüncede laikleşme mekanizması-

nın bir yönünün nasıl çal ıştığını görebil iyoruz."Şey'Mer arasındaki değişmez ilintiler, politikanın en derin

kaynağını oluşturduklarına göre ve tabiat kanunlarını en iyi

2 3 Ah m e t R ı z a , Lâyiha, s . 7 .

24 A.g.e.

25 A.g.e.

2 6 Ah m et R ı z a , La F a i l l i t e M o r a le de 1 a Polil iques Occidental en Orient ( P a r i s ,1 9 2 2 ) , s . 1 5 .

2 7 B u n u n i ç i n b k z , M a r d i n , The Genes is , s . 3 1 5 - 3 1 8 .

185



şeki lde ancak uzmanlar inceleyebi leceklerine göre s iyasetiuzmanlara bırakma zorunluluğu kendiliğinden ortaya çıkı-yordu. Ahmet Rıza Bey'in bu pozitivist-materyalist dünya gö-rüşünün bir diğer sonucu bireylerin ihtiyacının maddi dün-

yayla sınırlandırıldığı fikriydi.28 İnsanların içinde bulunduk-ları koşullar, hangi yönde ilerlemeleri gerektiğini tayin edi-yordu. Örneğin, Ahmet Rıza Bey'e göre 1890'larda, Osmanlı-ların içinde bulundukları koşullar bakımından yapılması ge-reke n iş "zira at ve sa na yiin" geliş tir ilmesiydi. H alkın bu zo-runlulukları anlayabilmesi için eğitim düzeyinin yükselti l-mesi gerekti . Burada Marx'm düşüncesinin bir yönüne ne ka-

dar yaklaşt ığımızı hissetmemek mümkün deği ldir . Eğit im,Rıza Bey iç in hümanist anlamında insanın kendi kendinibulmasına yarayacak bir araç değil, bireye toplum içindekigörevlerinin nelerden ibaret olduğunu gösterecek bir araçtı.29

Ahmet Rıza Bey'in altı layihasının da (tasarısının) konusu-nun eğitim olması bu bakımdan izah edilebiliyor.

Eğitime karşı gösterdiği bu temel ilginin yanı başında, Ah-

met Rıza Bey "zühd ü takva perdesiyle fikir ve niyetini örtenve halkın cehlinden ve zaaf-ı kalbinden istifadeye çalışan mü-rai lere ve münafıklara" 3 0 karşı yöneliyor, tekke şeyhlerinekarşı cephe alıyordu. Bunun da Comte felsefesiyle olan ilgisi-ni şöyle bulabiliriz. Comte'un formülü "Ordre et Progres"yebakarsak Rıza Bey'in eğitim hakkındaki fikirlerinin "progres"

2 8 C o m t e ' u n , k a r a k t e r i s t i k l e r i n e s a d ı k k a l m a k iç i n t e r c ü m e e t m e d e n al d ı ğ ı m b i r

i fa des i bunu pek i y i gö ster i r : " I I n 'ya po i nt de l i ber te de co nsc i ence en a s t r o -n o m i e , e n p h y s i q u e , e n c h i m i e , e n p h y s i o l o g i c , d a n s c e s e n s q u e c h a c u n t r o -uver a i t a bsür de de ne pa s c r o i r e de co nf ıa nce a ux pr i nc i pes e ta b î i s da ns cess c i e n c e p a r d e s p e r s o n n e s c o m p e t e n t e s S ' i l e n e s t a u t r e m e n t e n p o l i t i q u e , c ' e s tp a r c e q u e l e s a n c i e n s p r i n c i p e s e t a n t t o m b e s e t l e s n o u v e a u x n ' e t a n t p a s e n c o -r e fo r m£ s , I I n 'y a po i nt , â pr o pr ement pa r l er , da ns ce t i n ter va l l e , de pr i nc i peseta b l i s . " C o m te 'u z i kr eden : M a x i me Ler o y, Hi s to i re des Idee s Sociales en France

m,s . uo- ı ı ı .29 A h m e t R ı z a , Lâyiha, s. 3.

3 0 A.g .e . , s . 5 ,

186



kısmım kapsadığını görürüz. "Ordre" (düzen - statik denge)fikrine gelince, Comte'a göre, gelişme, ancak toplumun sos-yal gelişme evresini karşılayan düzen şekli yerleştikten sonra

harekete geçebilirdi.31

Ahmet Rıza Bey'in, Osmanh toplumu-nu pekleştirmek, birimlerini daha uyarlı hale getirmek, dağı-nıklıktan kurtarmak kategorisine giren bütün düşüncelerininesası Comte'culuğun bu unsurudur. Ona göre, örneğin, hü-kümdarın siyasî icraatı bu "intizam"ı (düzeni) yerleştirmeyeyardımcı olup olmadığı noktasından değerlendirilmelidir.

"Bir hükümdar-ı zâlimin seyyiatı idare-i hükümeti ve ah-

lâk-ı umumiyeyi pek çabuk bozabil ir . Çünkü yıkmak ko-laydır. Lâkin ahvâl-i idaresi bozulmuş bir devleti ve ahlâkve efkârı kısmen fesada uğramış bir milleti az zaman içindeıslâh etmek kabil değildir. . ."32

Tekke şeyhleriyse "ahlâk ve efkârı" fesada uğratan bir un-sur olarak çalışıyorlardı.33

Ahmet Rıza Bey ' in -bütün beklenenler in aksine o larak-yazı larmm çoğunluğunda Islâmı savunması da bu yöndendeğerlendiri lmelidir . Ahmet Rıza Bey Is lâmî dogmaya birvahy-i ilahi olarak hiç değer vermemekle beraber, sosyal birharç olarak son derece önemli sayıyor ve yapısı itibariyle sos-yal gelişmeye Hıristiyanlıktan daha elverişli buluyordu. Pier-re Lafitte de Rıza'ya göre aynı kanıdayd ı. Rıza'mn 18 91 'de Re-

vue Occidentals a yazdığı ilk makale34

bu konudadır ve îslâm

3 1 B k z . J e a n L a c r o i x , La Socioloğie d'Auguste Comte ( P a r is , 1 9 5 6 ) , s . 3 7 - 4 9 .

3 2 A h m e t R ı z a, Lâyiha, s . 9.

33 Kon ya ' da M e v l e v i l e r i n de r gâh ı n a yap ı l ac ak t am i r a t ı n de v l e t t a r a l ı dan öd e n m e -s i n e kar ş ı i t i r az l ar i ç i n b kz . Ah m e t R ı za , " O u P as s e n t l e s Re v e n u s de l ' Em pi -r e ? " Mechveret, 15 Ağu s t os 1896 , s . 4 .

3 4 A h m e t R ı z a , " I l l s l a m i s m e , " La Revue Occidental?, S e r i 11, I I I , ( 1 8 9 1 ) , s . 1 17 .

Bkz . ge n e 111, ( 1 8 9 1 ) , s . 38 8 , Bu f ik i r l e r C om t e ' u n f i k i r l e r i n e u y gu n du , b kz .A u g u s t e C o m t e , " A s o n E x c e l l e n c e R e c h i d P a c h a , " i n Systetne de Politique Po-sitive ou Trait e de Socioloğie iristi (utan t ia Religio n de VHumanite ( P a r i s , 1 8 5 3 ) ,I I s . XVI I - X IX .

187



medeniyetlerinin çöküşünde Batı 'da söylendiği gibi lslâmınbüyük bir rol oynadığı tezini çürütmeye ayrılmıştır . Bu ba-kımdan Rıza Bey'e göre İslâm memleketlerinden Fransız ege-

menliği altına girmiş olanların da medeniyet düzeyinin yük-selti lmesinin lslâmı yıkmak ve Hıristiyanlığı yaymakla Fran-sızlarca bir tutulması son derece tehlikeli bir hataydı. Kültür-lü bir Müslümanı ihtida ettirmek hemen hemen imkânsızdı.Buna karşı l ık aynı kişi kolayca pozitivizme kazanılabilirdi.Temelleri atılması gereken müessese "une solide instructionlaique"ti . Ahmet Rıza Bey'in daha sonra başına gelenlerdenbu hesapta yanıldığını bil iyoruz, fakat, önemli nokta teori-sinde lslâmı bir engel saymamasıydı. Comte da insanları ha-rekete geçiren unsurların "fikirler" olduğunu ifade ederek di-nî inançların ciddiye alınmasını salık vermişti.35

Ahmet Rıza'nın pozitivizme cezbedilişinde pozitivistlerinbu bakımdan toleransl ı davranış larının önemli bir unsur ol-duğu anlaşı l ıyor . Ahmet Rıza 'nın Comte'un ölüm yı ldönü-mü dolayısıyla yaptığı bir konuşmada bunu izleyebiliyoruz:

"Onlar (pozitivistler) herhangi bir teolojik dini müdafaaetmiyorlarsa da insanlığın (din adamlarının ve yardımse-verlerin insanlığından çok daha yüksek tuttukları bir insan-l ı ğ ı n ) i l e r l em es i n i m u h te l i f m i l l e t ve i n an ç l ard an d oğ angayretlerin aynı noktaya varan bir muhassalası telâkki et-mektedirler ."36

Böylece pozit ivizm, evrensel l iğ i bakımından, birçok ge-

l i şmemiş memleket aydınlar ın ın daha sonra Marks izm'debulacaklar ı tese l l iy i sağ l ıyordu. Öte yandan Ahmet RızaBey' in Marksizme karşı bir i lg i duymamasını da Marksiz-min dine hiçbir yer ayırmamış olmasında aramalıyız.

3 5 D o n M a n i n d a l c , The N a tu re and Types of Sociological Theory ( L o n d o n . 1 9 6 1 ) ,s . 6 .

3 6 Ah m et R ı z a , "Le s P o s i t iv i s tes e t l a P o l i t iq u e In te rna t io n a le , " Mecf ı veret, 1 5 E y -

lü l 1 8 9 6 , s . 6 .188



Bu konuyla i lgi l i olarak üzerinde durmamız gereken birnokta daha önce " tedafüi ls lâmcıl ık" ismini vermeye çal ış-t ığımız entelektüel "cephe ahş"t ır . Ahmet Rıza Bey' in yazı-larında, Türklere, Müslüman olmaları dolayısıyla yönel t i -len "barbar ' l ık i thamının ne kadar şiddetl i bir tepki yarat-tığını görebil iyoruz. Rıza Bey'e göre, Islâmın bu şekilde kö-t ü l e n m e s i m i s y o n e r p r o p a g a n d a s ı n ı n s o n u c u y d u . 3 7 Ö teyandan bütün Avrupal ı lar , tüccarı , endüstriyel i ve misyo-neriyle İslâm memleketlerini sömürebi lmek ve kendi lerini

burada egemen kı labi lmek iç in bahaneler arıyorlardı .3 8

A h -met Rıza İslâmî yansız bir şekilde ele alan bir tek insanarastladığını, onun da Pierre Lafitte olduğunu söylüyordu. 3 9

Buna ek olarak, Laf i t te , toleransın İslâm memleketlerindeHıristiyan ülkelere oranla daha geniş bir şekilde tatbik edil-diğini göstermişti .

Rıza 'ya göre Osmanl ı İmparator lugu'nun parçalanması -

nın öneml i e tkenler inden bi r i bu to leransın var l ığ ıydı .4 0

İmparatorluğun meydana geldiği unsurlarla böylesine gev-şek bağların oluşmasına izin veri lmiş olması sonradan mil -l iyetç i l ik akımının bu unsurlar arasında bir zemin bulma-larıyla sonuçlanmışt ı . Sonunda çeşi t l i Hırist iyan mezheple-rinin İmparatorluk ahal isini kendi yanlarına çekmek iç inbir yarışa girmiş olmaları bölücülük unsurlarını daha da

art ırmışt ı .l s lâmın bir "barbar" lar dini olmadığını göstermeye yöne-

len f ikirlerin yanı başında Ahmet Rıza Bey lslâmın siyasîbakımdan gelişmeye elverişl i l iği üzerinde duruyordu. Ken-di i fadesiyle , İ s lâm, "Cumhuriyetç i re j ime h i ç b i r şeki lde

3 7 A h m e t R ı z a , " T o l e r a n c e M u s u l m a n e , " La Revue Occidentale, X I X , ( 1 8 9 6 ) , s .

3 0 4 .

3 8 A.g.e .

39 A.g.e . , s . 3 1 1 .

40 A.g.e . , s . 3 1 5 - 3 1 6 .

189



düşman değildir . Aksine, ancak Mil let Meclis i tarafındanseçileni l ider olarak kabul eder." 41

Cumhuriyet konusu bundan sonra Ahmet Rıza Bey' in ya-zılarında hemen hemen hiç rastlanmayan bir tema'dır. İlk ya-

zılarında ele alınmış olması o zamanlar daha radikal bazı eği-limlerin bir ifadesi olmuş olabilir. Genellikle bundan sonrakiyazılarında Türkiye'deki rejimin meşruiyeti sorunu ele alın-dığı vakit ana nokta Padişah'ın seçimle işbaşına getirildiği vebiat merasiminin halka onu hal'etme hakkını verdiği fikridir.

"Prensip itibariyle Halife serbestçe seçilen bir diktatördü.(Roma'daki "diktatör" mânasında) Kendisine mutlak bir se-

lâ h iyet ba ğış la n ıyord u , fa ka t h a reket ler in d en d e h a lk ınönünde mesul tutuluyordu.

"Milletin itibarı sayesinde ve muvafakatiyle sonradan Ha-lifelik ve Saltanat veraset suretiyle intikal etmeye başladı.

"H er şeye rağmen, bugün, hâlâ yeni bir Sultana hükü m dar-lık kudreti tevcih edildiği zaman halkın takdisine muhtaçtır.Bu takdis biat ismini alan bir merasim şeklinde tecelli eder.. .

"İslâm hukukuna göre Halife bu kayıtlara riayet etmezseUlema şikâyet hakkına sahiptir ve hatta Padişah'ı hal 'ede-bilir."42

Halifeliğin bir tür meşruti monarşi olduğu fikri daha ön-ce Yeni Osmanlılarca da ileri sürülmüştü. Ahmet Rıza'nınlslâmı sosyal bakımdan i lerlemeye uygun bir zemin sayma-sı tezine onların da yazılarında rastlamak mümkündür. Ör-

neğin, Namık Kemal camiin bir ibadet yeri olduğu kadarcemaat için bir toplantı yeri görevini gördüğü ve camide va-izlerin halkı sosyal bakımdan yararl ı yönlere götürmelerigerektiği noktasını iş lemişti .43 Fakat Rıza Bey' in Yeni Os-

4 1 A h m e t R ı z a , R e vu e Occidentale, Ser i I I , I I I , ( 1 8 9 1 ) , s . 11 6 .

4 2 A h m e t R ı z a , " L e C a l i p h e e t s e s D e v o i r s , " La Revue Occidentale, Seri I I , XII ,( 1 8 9 6 ) , s . 9 3 .

4 3 M a r d i n , Th e Genes i s , s . 322 .

1 9 0



inanlı lardan ayrı ldığı önemli nokta İslâm dinini ve akidesi-n i toplum mekanizmasını meydana ge t i ren "şey" ler le b i rsayması , vahi-i i lahi kıymetini dikkate almamasıydı.

Şimdiye kadar gördüğümüz üzere Ahmet Rıza 'nm reform

siyasetinin en belirl i unsurlarından biri doğrudan doğruya"siyasî" olarak nite lendir i lebi lecek kısmın önemsizl iğ iydi .Sorunun daha çok derinlere giden ve görünüşte polit ikaylaaz bir i lgisi olan yanlarıyla meşgul olmak Rıza Bey'e bazıkolay l ık lar da sağ l ıyordu: Ahmet Rıza 'n ın Kas ım 1895 ' teMechveret'i ç ıkarmadan önce La Jeune Turquie'de çıkardığımakaleleri , Paris ' te Abdülhamit ' in propagandasını yapmak-la meşgul olan gazetelerde bile tasvip ediliyordu.44 Daha ge-niş bir anlamda, polit ikanın alt ında yatan sosyal süreçle i l -gilenme çabası , 19. yüzyıl sonu düşüncesinin genel bir un-suruydu. Bu i lgi , insanları "gerçekten" harekete geçiren un-surların neler olduklarını keşfetme çabası olarak da ifadeedilebil ir . Böyle bir çabanın amacı insanlar üzerinde bir de-

netim kurmak olduğu derecede totaliterl iği hazırlamaya ya-rayan "totaliter-öncesi" hareketler arasında sayılmalıdır .45

Ahmet Rıza'nm toplumun yüzeyalt ı tabakalarındaki araş-t ırmaları , kendisinden sosyal gelişmenin "un fait essentiel-lement biologique c 'est a dire cont inu" 4 6 olduğu kanıs ın ıyerleştirmişti . Comte zamanında daha belirmemiş olan fa-kat sonradan Darwin ve Spencer ' in pozit ivizmine ithal edi-

len bu görüş Ahmet Rıza Bey' in ihti lal aleyhtarlığının teme-lini oluşturur: Gelişmeyi kolaylaştırmak için organik den-geyi sarsmamak gerekiyordu.

Gördüğümüz üzere Ahmet Rıza Bey, muhalefet hareketi-ne başladığı zaman Osmanlı toplumunun reform potansiye-

4 4 N . N i c o l a id e s , " L e P a r l e m e n ı a r i s m e e t la j e u n e T u r q u i e , " LOrient: Organe Na-tional Ottoman, 2 3 K a s ı m 1 8 9 5 .

4 5 B u n u n iç in b k z . J a m e s B u r n h a m , The Machiavellians ( N e w Y o r k , 1 9 4 3 ) .

4 6 A . R ıza "Bu l e t t i n de Fr a n c e , " La Revue Occidcntale, S e r i 2 , I I I , ( 1 8 9 1 ) , s . 3 8 9 .

191



l i bakımından, oldukça iyimser fikirlere sahipti. Avrupa'dakaldığ ı y ı l lar boyunca bu f ik ir ler i yavaş yavaş değişerekuzun vadeli reformların bir sonuç vermeyeceği ve Batı dev-

letlerinin olduğu gibi Batı aydınlarının da Osmanlı İmpara-torluğunun yeniden hayat kazanmasını istemedikleri kanı-sına vardı . Aşağıda bu gelişmenin anahatlarını saptamayaçalışacağız.

Ahmet Rıza Bey' in Türkçe Meşverette ve Fransızca ekindebirbirinden ayn iki tutumu olduğunu da unutmamak geri-kir : Com te'a giden, evrensel ve bazı Jö n Türk lerce "ko zm o-

polit" fikirleri daha çok Fransızca ekte ve derginin çıktığı ilkyıllarda görülür. Türkçe Meşveret'leyse daha çok Osmanlı la-rın vatanlarını kurtarmaları gerektiği, Padişah'ın hunharlığışeklindeki (ema'lar yer bulur. Daha önce belirtt iklerimizdenbu makale ler in daha çok İ t t ihat ve Terakki Cemiyet i 'n inmerkezinin direktiflerinin izini taşıdığını söyleyebiliriz.

T ü r k ç e M eşv eret ' te Siyasî Fikirler

T ü r k ç e Meşveret, 1895 yı l ı sonundan Mizan' ın Osmanlı İ t t i -hat ve Terakki Komitesi 'nin Türkçe resmî organı olarak ilanedi ld iğ i 1897 y ı l ı baş ına k adar düzenl i o larak ç ık mış t ı .Bundan sonra bir süre daha uzun aralarla çok az bir zamaniçin çıkmış olması ihtimali vardır. Fakat bu sayıların hiçbiryerde bulunmamış olması bu surette çıkan sayı ların çok azolduğu izlenimini uyandırmaktadır.

Türkçe Meşveret ' i incelediğimiz zaman derhal gözümüzeçarpan noktalardan bir i yazı lardaki "ş ikâyet" unsurununönemidir . Bu bakımdan, bu makale lerde " iy i " toplumunnasıl bir toplum olması gerektiği şeklindeki incelemeler de-ğil , Osmanlı İmparatorlugu'nun zaafından söz eden "şikâ-yet ler görürüz. Bu "inleme" havası birkaç yı l sonra isminiaçıklamayan bir Jö n Tü rk tarafından şöyle tarif edilecekti :

192



"Ölüyoruz. Ölüme doğru yuvarlanıyoruz. Bunun esbabı-nı araştırmadık. Yalnız mersiyelerle vakit geçirdik, lhvan-ıhamiyyet ve hürriyet-i vatan için acı, müessir bendler yazıl-

dı , fakat bunların hepsi, sekiz senelik emeğimizin hülâsasıb i r mü s t eb id in s ey f - i z u lmü y le v a t a n ı n b a t t ı ğ ı n ı a n la t -maktan) . . . ibaret oldu. ' "17

Burada otuz yıllık bir fikri atlama yaparsak Atatürk'ün re-form konusunda düşünülenlere getirdiği son derece önemlibir unsuru ayırabi l iriz : J ö n Tü rkle r in ikt idara gel iş ind ensonra da " ş ikâyet " edebiyat ı or tadan ka lkmamış t ı r . Z iya

Gökalp'm bir dereceye kadar pozit if bir maceraya götürmekistediği reform f ikr iyat ında bu "ş ikâyet" havası her şeyerağmen 1920' lere kadar egemen olmuştur. Atatürk'ün getir-diği en önemli yeniliklerden biri bu havayı tamamen orta-dan kaldırıp " inleyiş" edebiyatının yerine olumlu, sorunla-rın özüne önem veren bir reform anlayışı yerleştirebilmişolmasıdır.

Türkçe Meşveret'in içeriğinin dikkate değer bir başka yanıuyarlı olmayışıdır. Bu da Ahmet Rıza Bey tarafından yazılanmakalelerin tonunun diğer yazarlar taraf ından yazılanlarauymamasından ileri gelmektedir .

Meşveret in birinci sayısında, A hm et Rıza Bey Os m an h İt-t ihat ve Terakki Komitesi 'nin amaçlarını Fransızca sayıdailan edildiği şeklinden bir hayli farklı bir şekilde sunuyordu:

"Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti din ve millet ayır-mayarak bütün Osmanlıları ittihat ve ittifaka davet ediyor.B ir leşmek ve menaf i - i umumiyenin muhafazas ına e lb ir l i -ğiyle çalışmak için evvelâ ahalide vatanın nef 'i ve ziyanı veselâmet ü tehlikesi hakkında bir f ikr- i umumisi olmalıdır .

"Cemiyet in maksadı Meşveret vası tas iyle ahal iye hükü-met-i haziranın seyyiatı yüzünden giriftar olduğu halin va-

47 " İs t ikb a l Ha z ır l ık lar ı , " $ura -Y ı Ümmet, 24 Nisan 1902 , s . 3 .

193



hametini ve memleketin iht iyacını ve inkılabın lüzumunutefhim ederek itt ihadın esbabını hazırlamak ve ahval-i ida-re-i devletin ıslâhı yolunu müzakere etmektir .

"Ahalide i ' t i laf-ı efkâr ve terakkiyat-ı medeniyetin ehem-

miyetini anlamaya iktidar olmazsa, itt ihat, hürriyet ve hu-kuk sözleri hayalât-ı şairaneden ve âmal-i vehimeden ibaretkalır . Ahval-i idarenin değişmesinden son bir fayda hasıl ol-maz. Fransa 'da bir zaman avamın cehalet i inkı lab-ı kebir inbirçok âsarmı net icesiz bıraktığı gibi biz de Kanun-ı Esa-si 'den istifade edememiş ve nice müşkilât ile yedd-i intifa-ımıza getirebildiğimiz o berat-ı hürriyeti kaybetmiştik.

"İngil iz ve Fransız hükümetler ine tâbi İslâmlar i le Rusyamuharebesinden sonra bizden ayr ı lan ve idare- i meşrutaal t ına giren Türkler in serbest i - i idareden ve terakkiyat - ımedeniyeden el 'an ist i fade edemedikler ini maatteessüf gö-rüyoruz.

"Ahali bir zaman her şeyi mukadderattan bekler ve 'sâ'ye d i n i z ' h ü k m ü n d e n g a f i l b u l u n u r d u . H a k k ı h ü k ü m e t t e n

beklemeye alıştı . Bu ümitler, intizarlar, hep tembelkâriyedir.İnsan saadet ve selâmetini kendi sâ'y ve himmetinden bekle-meli, kendi adam olmaya çalışmalıdır . Bir kavmin hürriyetve istiklâli efradın bu lüzumu anlamalarıyla temin edilebilir.Ulûm ve maarif sayesinde hürriyet-i vicdan ve efkâra malikkanun müsait olmasa da hürdür. Halbuki en serbest bir ka-nuna tâbi ahalinin, eğer cahil ise, esirden farkı yoktur.

"Vatan ve devlete bir kuwe-i kahire ile değil bir rabıta-i

akliye ve kalbiye i le merbut olan ve kendisinde memleketi-ne hizmet etmek lüzum ve ikt idarını hisseden bir Osmanlı ,namus ve hukuk-ı mill iyeyi müdafaa etmek için Padişah' ınbile müsaade ve fermanına hacet görmez. Vatanın saadetineve umumun menfaat ine ça l ışmaktan onu hiçbir kuwe-i ka-hire men edemez.

"Emeğini a ln ının ter iyle kazanan, menfaat in i k imsenin

194



zararında aramayan adam dünyada kimseden, hiçbir hükü-metten korkmaz. . .

"Millette böyle duygular ancak talim ve terbiye i le uya-

nır ."4 8

İ fadenin "ahal i "ye yukardan bakan ve kendinden eminedası doğrudan doğruya pozit ivizmin bir sonucuydu. Ah-met Rıza Bey Bat ı 'n ın bazı s ı r lar ını b i ld iğ ini ve herkes inkendi göstereceği yoldan yürümek zorunda o lduğuna sa-mimi olarak inanıyordu. Fakat bu samimi inanç da mesaia r k a d a ş l a r ıy l a be l i r e n a nl a ş ma z l ık l a r ı d o ğ u r ma k ta ba ş ta

geliyordu.Buna benzer bi r kendine güveni Meşverette Ahmet Rıza

Bey' in mesai arkadaşlar ından Doktor Nazım Bey' in yazıla-r ınd a d a g ö r me k mü mk ü nd ü r . B u y a z ı l a r d a d a Os ma nl ıl mpa r a to r l u ğ u 'nu n çö k ü ş ü nü me y d a na g e t i r me k te ha l k mhükümet kadar ağır bir sorumluluk payı taş ıdığı i ler i sürü-lüyordu. Bu makalelerde ayrıca "zengin"lere de bir sorum-

luluk payı ayrıl ıyordu. Meşverette pek açık olarak iş lenm e-yen bu konu "hürr iyet in i lanı"ndan sonra daha da önemkazanacaktı . 49

Meşveretin önsözünde dikkatimizi çeken bir başka nok-ta , 1876 Anayasası 'nm, mil let in onu benimsemeye hazır ol -madığı bir zamanda i lan edildiği f ikriydi. Burada Ahmet Rı-

za Bey'le Jö n T ürk askerî erkânı arasında 1 89 6- 97 'd e ne gi-bi anlaşmazl ıklar ın söz konusu olabi lmiş olacağı anlaşı l ı -yor. Zira halka karşı bu temel güvensizlik daha onlarda be-l irmemişti . Bu noktada da Ahmet Rıza Bey' in f ikir ler iyleMurat Bey'in fikirleri arasında bir benzerlik vardır. Öte yan-dan, daha önce Türklerin Anayasanın uygulaması iç in hazırbulunduklar ı şekl inde , Yeni Osmanl ı lar ın Hürriyette her

4 8 A h m e t R ı za , " M u k a d d e m e , " M e şv er et , 1 3 C e m a z i y ü l a h ı r 1 3 1 3 , s . 1 ,

49 N az ı m , " i s t i b d at Hi z m e t e Ma n i M i di r ? " Me ş v er et , 1 Ş ab an 13 12 .

195



fırsatta öne sürdükleri tez' le Ahmet Rıza Bey'in çekingenliğiarasındaki tezat iki davranışın arasındaki fikri uzaklığı açıkbir surette göstermektedir .

B öylece , Meşveret'te Anayasanın tekrar yürürlüğe konma-s ın ı i s teyen m a ka le ler in ka yn a ğın ı d a Cem iyet in verm işolacağı direkti f lere bağlamak mümkündür.

Daha önce de belirttiğimiz ve Türkçe Meşveret' in içeriği-nin de tayin ettiği üzere Rıza Bey'in en çok önem verdiğinokta eğit imdi.5 0 Bunun hemen arkasından çal ışmaya veri-len değer geliyordu. Rıza Bey'in kendi ifadesiyle:

"Bir kavme her kimin faidesi, hisse-i hizmeti ziyade ise okavmin efendisi , büyüğü olur. Akvam-ı mütemeddine bir ki-le mahsul alman yerden iki ki le a lmanın usûlünü öğretençiftçiye hükümdardan ziyade itibar ve balık kurutmanın yo-lunu bulan bir kimsenin heykelini rekz ile iftihar ediyor." 51

Gene bu noktada daha önce Ahmet Mithat Efendi 'de veMurat Bey 'de rast ladığımız "üt i î i ter" z ihniyete benzer b ir

düşünceye rastl ıyoruz. Mithat Efendi iç in t icaret yapmanın,Murat Bey için çalışmanın taşıdığı önem Rıza Bey'in fikirle-rinde verimli iş yapmayı teşvik etme şeklini alıyordu.

Birbirine bağlı olan bu iki konu Rıza Bey' in görüşününtem el in i o luş turuyord uysa d a h a c im ba kım ın d a n Meşve-ret'te en çok yer tutan yazılar İmparatorluğun geri lemesi ,parçalanması ve milliyet sorunuyla i lgil i makalelerdi.

Meşveret'te mill iyet sorunuyla i lgi l i i lk makalenin Hali lGanem tarafından yazıldığını görüyoruz.5 2 Makalenin baş-

5 0 B k z . H . ( o c a ) M . ( u h i t t i n ) " H o c a l ı k V a z if e si ," Meşveret, 2 8 C e m a z i y ü le v v e l 1 3 1 3 ,15 Ara l ık 1895 . Bu makale özel l ik le . Rıza Bey ' in f ik i r l er inin b i r i lmiye mensub utaraf ından ve i s lâm! ka l ıp lara uydurularak i l er i sürülmüş o lmas ı b ak ımından i l -g inçt i r. G en e "Nisvan - ı İ s lâm ," Meşveret, 1 Şab an 13 13 , 15 O ca k 18 96 .

5 1 A h m e t R ı z a , " M ü ş i r S a i t P a ş a ' n ı n V e f a t ı, " M e ş v e re t , 1 Ş e v v a l 1 3 1 3 , 1 5 M a r t1 8 9 6 .

5 2 H . ( a l i l ) G . ( a n e m ) , " K a n u n - ı E s a s i , " M e ş v er et , 1 3 C e m a z i y ü l a h i r 1 3 1 3 . 1 A r a -l ık 1895 , s . 2 .

196



langıcmda Kanun-ı Esasi 'nin iş ler hale konmasının zorun-l u l u ğ u ü z e r i nde du ru l du k t a n s o nra he m e n a rk a da n O s -manl ı İmparatorlugu'nun parçalanmasına karşı kul lanı la-

c a k ç a re l e re g e ç i l i y o rdu . G a ne m , O s m a nl ı İm p a ra t o r l u -ğunu kanları pahasına meydana get iren bahadırlar ın yer-leştikleri yerlerde kalmaya nasıl hak kazandıklarını anlat-t ıktan sonra İmparatorluğun mevcut durumunu ve yaban-cıların İmparatorluğun işlerine karışmalarının utanç vericiolduğundan söz ediyordu. Bütün Osmanlılar bu müdahale-leri durdurmak için birleşmeye davet ediliyordu.

Makalede görülen "O sm an l ıc ı" tutum , Jö n Türk lerin dü-şüncelerinin aldığı en somut şekil lerden biriydi . Jön Türk-lerin görüşlerinin en kolay tespit edileni de budur. Ancak,daha sonra da görüleceği üzere, İmparatorluğun çeşitl i ırk,din ve mil letlerinin birleşmesini isteyen devamlı çağrılar,konuyu aydınlatmaktan çok bazı temel ayrıntı ları karartı-yordu. Bu bakımdan "Osmanlıl ık" fema'sının basitl iği yanıl-

t ıcıdır. Ganem'in makalesinin tonu, Osmanlıl ığın iyice be-nimsendiğini gösteriyordu. Daha önce Osmanlılar hakkın-daki yerici sözlerini, Türk-Suriye Komitesi 'yle olan ilgisinibu yeni tutumuyla bağdaştırmak bir hayli zordur. Yegâneizah tarzı gene bu tema'nın da Ganem'in Ahmet Rıza'yla iş-birliği yapmasını sağlayan anlaşma gereğince işlendiğidir.

Daha sonra, Yusuf Akçura, Osmanl ı l ık f ikrinin I I I . Na-

polyon zamanında ortaya çıkarılan "plebisi ter" mil let teori-sinin bir başka şekli olduğunu söyleyecekti . Bu teoriye göreülke , onu meydana get i ren ha lk ın plebis i t te be l l i o lmuşoyuyla meydana gel iyordu ve bundan sonra bir azınl ığınhaklarının korunması gibi bir sorun kalmıyordu.S 3 III. Na-polyon devrinde gençliğini Avrupa'da ve Mithat Paşa'nınhizmetinde geçiren Hali l Ganem, yukarıda söz konusu etti -

5 3 B k z . b ö l ü m V I I , n o t 7 2 .

197



ğimiz yazılan, bu gibi fikirlerin etkisi alt ında mı yazıyordu?Bunu kesin olarak bilmeye şimdil ik imkân yoktur. Fakat f i -kirlerinin "şekli" ne olursa olsun, "özü"nün pek samimi ol-madığını söyleyebiliriz.

Meşveretsin "eğ i t imci " ve "O smanl ı c ı " g örüş ler in in y anıbaşında yazılarında fark edilebilen bir üçüncü ana yön "Ada-let" isminde bir makalede ortaya çıkıyordu. Bu makale gerektonu, gerek üslubu yönünden daha önce Ali Suavi'nin Os-manlılar için yazdığı yazılarla -yazının Ali Suavi'nin yazıla-nndan doğrudan doğruya kopya edildiği varsayımı bir yanabırakılırsa— izah edilmesi zor bir benzerlik gösteriyordu. Ma-

kalenin konusu şer ' i mahkemelerinin yerine nizamiye mah-kemeleri koyma çabasının Osmanlı mekanizmasında meyda-na getirdiği kargaşalıklardı.54 Böylesine Islâmcı bir tezin, Ye-ni Osmanlıların Hürriyet'i gibi şeriatın üstünlüklerini savu-nan bir organda yeri vardı. Yayımlandığı tarihi kapağındapozitivist takvime göre bildiren bir gazetedeyse hiç yeri yok-tu. Bu itibarla, makalenin yazarı Hoca Kadri Efendi'nin Ah-

met Rıza'yla işbirliği yapması bir anlaşmazlık eseriydi, ikidüşünür arasındaki fark ancak Hoca Kadri 'nin 1910'da ya-yımladığı Saraih'inde tam anlamıyla belli olacaktı. Öte yan-dan, Hoca Kadri'nin bir süre sonra Mısır'a geçip orada dahaçok ilmiye mensuplarının görüş noktasını yansıtan Kanun-ıEsasi 'yi üzerine alması Kadri 'nin 1898'de bile Ahmet RızaBey'le beraber çalışmaktan pek hoşlanmadığını gösteriyor.

Ba lk anlar 'dak i mahal l i k omit e ler in Ahmet R ıza Bey ' indinsizliğinden şikâyet ettikleri bir sırada Hoca Kadri 'nin ya-zılarının Meşveret'te çıkması bu dergiye muhtaç olduğu dinîpresti j in cilasmı sağlıyordu. Fransızca Mechvereî ' teyse lslâ-mm sosyal yararları üzerinde durulmakla beraber bu tip il-kel bir şeriatçılığın eseri mevcut değildir.

5 4 M . ( e h m e t ) K . ( a d r i ) , " A d a l e t , " Meşveret, 1 3 C e m a z i y ü l a h ı r 1 3 1 3 . 1 a r a l ı k

1 8 9 5 , s . 3 .

198



Türkçe Meşveret te ç ıkan makale ler in tümüne bakarsakOsmanl ı Imparator lugu 'nun parçalanması sorunuyla i lg i l iolarak Batı devletlerinin müdahalesi , kapitülasyonlar ve Er-menilerin de i t t i fakını sağlamak suret iyle Ermeni sorunu-nun çözümü konularına özellikle ağırlık verildiği anlaşıl ı -yor. Gerçekten de Meşveret in dış ındaki kaynaklardan öğ-rendiğimize göre Ahmet Rıza Bey Ermeni komiteleriyle biranlaşmaya varmak iç in üstün gayret ler sar f e tmişt i . 5 5 Buarada Meşveretin ikinci sayısındaki başmakale, bu konuylailgiliydi. Makalede Ahmet Rıza Bey Batı devletlerinden Er-

meni sorununun çözümünün bir protokole bağlanması iç insarf ett ikleri gayretleri niçin 1876 Anayasası 'nı tekrar yü-rürlüğe koymak iç in kullanmadıklarını soruyordu.56 Bu so-ru Batı devletlerinin müdahalesini sağlamak için değil , ak-sine Batı devletlerinin Türkiye'ye yardımı olacak müdahale-lerden çekinmelerinin arkasında yatan siyasî emellerini açı-ğa vurmak için soruluyordu. Genel olarak, i lk çıkan sayıla-

rından itibaren Meşveret iç sorunların çözümü için dış kuv-vet lere müracaat etmenin sakıncaları üzerinde durmuştu.Rıza Bey'in kendi ifadesiyle:

"Ecnebilerin mülkümüzde icra-yı hükümet değil iş imizehariçten müdahale etmelerini bile namus ve haysiyet- i mil-liyeye bir ar sayarız."57

Aynı sorunun bir diğer yönü Ahmet Rıza Bey' in "reform"

kelimesini , Osmanlı İmparatorlugu'nda yaşayan bel ir l i b irunsura bağışlanan garanti veya ayrıcalıklar anlamında, red-detmesiydi . Ona göre "reform" Osmanlı Imparatorlugu'nun

55 Bkz , Asaf Tugay, İbret. s . 1 4 6 - 4 7 ; A h m e t R ı z a , " L O r i g i n e d e s M a s s a c r e s , "Mechveret, 1 5 E y l ü l 1 8 9 6 , s . 4 - 5 ; " A u x A r m e n i e n s , " Mechveret, 1 5 T e m m u z .

5 6 A h m e t R ı za , " I s la h a t v e H ü k ü m e t , " Mechveret, 1 2 C e m a z i y ü l a h ı r 1 3 1 2 , s . 1 - 2 .

57 Ah m et Rıza , "M ısır , " Meşveret , 18 Şevv al 131 3 - 1 Nisa ı ı 1896 , s . 1 . Bu bakım-d a n B a y u r ' u n Türk inkılabı Tarihi, I I , 4 , 14 , vd . 'da ld degerendirmesi gerçeğeuymadığı g ib i verdiğ i örnekler b i le tez in i destekleyecek n i te l ik te deği ld ir .

199



tümünü i lg i lendiren bölünmez bir bütündü. "Reform" par-çalayıcı anlamında kabul edildiği takdirde, Gladstone ve Sa-l isbury'nin hareket lerinin gösterdiği gibi bir "ehl- i sahip"

niteliğini alabilirdi.58Bu açıklamalardan Ahmet Rıza Bey' in azınlıklar sorununa

hiç değer vermediği sonucu çıkarı lmamalıdır. Tersine RızaBey hükümeti "salâh ve asayiş içinde tatlı l ıkla terakki ve te-meddün" yolunu tutmadığı iç in suçlandır ıyordu.5 9 A n c a ktamamen objekt if kalmak için, her şeye rağmen, Meşveret intekliflerinde, Osmanh birliğini sağlamak için bir tasfiye ha-

reket inden çekinmemiş olacağını gösteren noktalara rast la-manın mümk ün olduğ unu da i t i ra f e t mek gerekir . B u n uFransızca Mechveret'e ayırdığımız kısımda tekrar ele alaca-ğız. Şimdilik şunu söyleyelim ki Ahmet Rıza Bey'in bu ko-nudak i t ut umunun ark as ında y at an Comt e 'un " in t izam" ,birl ik , yeknesaklık sağlama çabasından gelen, "vatandaşlariçin bir vahid-i kıyasi yaratma" gayreti, Ahmet Rıza Bey'in

yazdığı devirde, Avrupa'da azınlıkları "eritme" amacını gü-den teori lere oranla daha yumuşaktı .6 0

Meşveret ' te Komite üyelerinin özendirmesiy le iş lendiğimuhtemel olan bir tema Abdülhamit devrinde ordunun uğ-radığı hakaret ler konusudur. Örneğin, "Askerlerimizin N a-mus ve Haysiyeti" isimli bir makalede "Asker, vatanın şanı,mi l le t in namusu demek t i r " şek l inde k onuy a g i r i l iy or ve

millet şu sözlerle ayaklanmaya çağrılıyordu:"Millet ! Bu rezalete nası l tahammül ediyorsunuz? Düvel-imütemeddinede bir ecnebi bayrağı, bir bez parçası yırtı la-cak, tahkir edilecek olursa cenk olur. Askerin perde-i na-musu ve haysiyet i parçalanıyor, ne duruyorsunuz?" 6 1

5 8 A h m e t Rıza , " G i r i t . " Meşveret, 26 Z i l h i c c e 1 3 1 3 - 2 8 H a z i r a n 1 8 9 6 , s . 1 .

59 A.g.e.

6 0 B k z . H a y e s , A Generat ion ojMateria li sm, s . 2 6 5- 2 72 .6 1 " A s k e r i m i z i n N a m u s v e H a y s i y e t i , " Meşveret , 8 Ş e v v a l 1 3 1 2 . 1 N i s a n 1 8 9 6 .

200



Her ne kadar , bu his ler in kaynağını aradığımız zaman,onları yalnızca, cenkçi bir milletin geleneklerine bağlamakaklımıza gelen izahsa da aynı yıllarda Maurice Barres'in Al-

sace-Lorraine 'den söz ederken: "Hamasi havalar düşüncele-r imizin fethedi lmiş topraklar ımızın çevri lmesiyle neticele-niyor. Bayrakların dalgalanması da menfada kalan kardeşle-rimize bir işaret mânasını taşıyor, yumruklarımızı sertleşti-r iyoruz ve kavgayı başlatacak ajanlar olarak harekete geç-memize ramak kal ıyor" 6 2 dediğin i unutmamamız gerekir .Boulanger olayı, Fransa'daki Dreyfus sorunundaki gelişme-

ler ve Action Française yandaşlarının hareketleri Avrupa'dada milli simgelere karşı hassasiyetin ne kadar yaygın halegeldiğini anlatıyor.

Genel olarak Meşveret'in Batı'yı suçlandırıcı kısımları ol-dukça kabarık bir toplam tutuyordu. Sayıları dolayısıyla bun-ları da kendi başına bir kategori altında incelem em iz gerekir.

Bu tip makalelerin en önemlilerini Hali l Ganem yazıyor-

du. Yazılar ında, diğer yazı lar ın o kadar kes in bir şeki ldeaç ık l am ad ık l ar ı e m p e r y a l i zm a l e y h tar l ığ ı k o l ay c a te ş h i sedilebilir.6* Bazen bu makaleler Padişah'ın tebaasının haysi-yetini yabancıların oyuncağı haline getirdiği i thamıyla bir-leşiyordu. Bu son makalelerin birinde, örneğin, Ganem, Sa-i t Paşa 'nın bir yabancı e lç i l iğe s ığınmak zorunluluğundakalan i lk Osmanlı sadrazamı olduğunu belirtiyordu. Ana te-ffla'nın bu "varycmt"ının özellikle taşra okuyucularının his-ler ini galeyana getirmek iç in iş lenmiş olduğu muhtemel-dir.64 Fransızca Mechveret1 te Ganem'in antiemperyal is t tutu-mu daha da kesin bir şekil alıyordu.

6 2 M a u r c e B a r r e s , Les Taches d'Encre, 5 K a s ı m 1 8 8 4 , b k z . V i c t o r G r a u d , M a u r i c eBarris ( P a r i s , 1 9 2 2 ) , s . 3 3 .

6 3 H ( a l i l ) G ( a n e m ) , " K a n ı m - i E s a s i , " 1 3 C e m a z i y û l a h i r 1 3 1 3 . 1 A r a l ı k 1 8 9 5 , s . 2 .

6 4 H ( a l i l ) G ( a n e m ) , " Z a v a l l ı O s m a n l ı l a r , " M e ş v e r e t , 2 8 C e m a z i y û l a h i r 1 3 1 2 . 1 5Ar a l ı k 1 8 9 5 , ek , s . 1 .

201



T ü r k ç e Meşveret1 in sayı larının çoğunluğu Ahmet Rıza ta-ra f ı ndan y az ı lan b i r b aşm ak aley le b aş l ı y o rdu. M ak aledeDoğu sorununun b ir yönü üzer inde duruluyor , sorumlulu-ğu Padişah'a yükleniyor,6 5 ve bu sorumluluk o ldukça ağır

bir di l le bel irt i l iyordu. Murat Bey' in 1896 yı l ı sonbaharın-da Meşveret'te yazı yazmaya başladığı zaman J ö n Tü rkle rin" leg i t im is t e" o lduk lar ı n ı k endis in i sö y lem ey e sev k e t m işolan Ahmet Rıza Bey' in daha önce gösterdiği bu padişahaleyhtarlığı olabilir.66 Saldırgan edanın durduğu nokta "f i -i l iyata geçme" noktasıydı . Ahmet Rıza Meşveret ' in yayım-lanmasından az sonra Osmanlı İ t t ihat ve Terakki Cemiye-

t i 'nin ş iddet usullerine hiçbir zaman başvurmayı düşünme-diğini bildirmişti .6 7

Öte yandan Padişah 'a karş ı yapı lan propagandanın ne"sultanlık" kurumuna ve ne de halifeliğe yöneldiğini buradahatırlamak gerekir. Ahmet Rıza Bey hilafetin Âl-i Osman'ın"zerrece söz geçmez mal- ı meşruu" 6 8 olduğunu söylüyordu.Hilafet sorununun Meşveret'lt ele alınması, hilafet konusun-da ileri sürelen yeni bir düşünceyi göstermesi bakımındandeğil , Arap milliyetçilerinin Jön Türklerden o tarihlerde bilene kadar ayrıldıklarını anlatması bakımından önemlidir.

Meşveret ' in çıkışından bir süre sonra, Türk-Suriye Komi-tesi'nin kuruluş günlerinde Jö n T ürklerle bera ber çal ışm ışolan, Jö n Tü rk hareket i hakkınd a Avrupa'da i lk ç ıkan eseriyayımlayan 69 Habib Antony Salmone isminde bir Lübnanlı ,

65 A h m e t Rıza , " l cm al - i A h val , " Me şve re t , 18 Şab an 13 13 - 1 Şub at 1 89 6 , s . 1 . ;" Mıs ı r , " Me şve re t , 16 Şe vval 1313 - 1 Nisan 1896 , s . 1 .

66 M e h m e t Mu rat , b aşm a kale , Me şve re t, 23 A ğust os 1 89 6 - 12 Re b iü lah ir 1 31 4 , s . 1 .

6 7 A h m e t R ı z a , " l c m a l - i A h v a l , " 2 6 R a m a z a n 1 3 1 3 - 1 5 Ş u b a t 1 8 9 6 , s . 1 . F a k a td ikkat e d e ğe r b i r n okt a : Nâzım B e y b u f ik i rd e d e ğ i ld i . B kz . Nâzım , " i s t ib d atH i z m e t e M â n i M i d i r ? , " M e ş v e r e t , 2 8 C e m a z i y ü l a h i r 1 3 1 5 - 1 5 A r a l ı k 1 8 9 5 ,e k , s . 2 .

6 8 Me şve re t , 18 Şe vval 13 13 - 1 Nisan 1896 , e k s . 4 -5 .

6 9 H a b i b A n t o n y S a l m o n e , T h e Fall and Resurrection of Turkey ( L o n d o n , 1 8 9 6 ) .

202



The Nineteenth Century ismindeki İngil iz dergisinde hilafetkonusunda bir makale yayımlamıştı . Salmone'nin Meşveretgrubuyla iyi i l işkiler kurduğu anlaşıl ıyor: Türk-Suriye Ko-

mitesi üyeleriyle İttihat ve Terakki Komitesi Paris Merkeziüyelerinin birl ikte yer aldıkları geniş bir grup olan "GenelIs lahat Partis i "nin 1897 'de Fransızca Mechveret'te çıkan birbi ld ir i s inde Sa lmone 'nin adı gözüküyor .7 0 A n c a k 1 8 9 7 ' d ebile bazı noktalarda işbirl iği yapmaya hazır olan Türk-Suri-ye Komitesi 'yle İ t t ihat ve Terakki arasındaki derin anlaş-mazl ığı Ahmet Rıza Bey' in Salmone'nin hi lafet konusunda-

k i m a k a l e s i n e d a h a 1 8 9 6 ' d a v e r d i ğ i c e v a b ı n d a g ö r m e kmümkündü. Salmone de hi lafet in "Âl- i Osman"a ai t o ldu-ğunu kabul etmiş ve fakat Arapların Türkleri "ecnebi" say-dıklar ına okuyucularının dikkatini çekmişti , i ş te Ahmet Rı-za bütün gücüyle bu tezi protesto ediyor ve geçmişte bu gi-bi his ler in uyanmasına neden olarak Abdülhamit ' in bece-riksizliğini gösteriyordu. Durumun ıslahat sayesinde düzel-

t i lmesi pekâlâ mümkündü. Ahmet Rıza Bey buna inanıyor-duysa mill iyetçi l ik ve "separatizm" akımının ne kadar pat-layıcı bir madde olduğunu anlamadığını gösteriyordu. Za-m anla Jö n Tü rkle r hep bu ciddiye almam a dolayısıyla fikir-ler ini uygulama alanına koyamaz durumuna düşeceklerdi .İ lerde göreceğimiz üzere , bu tutum, "mi l le t" kavramının("m il let"ten s ık s ık söz ed en ) J ö n T ür kle r taraf ından b i leanlaşamamasından, deyimin Osmanlıcadaki anlamıyla kul-lanılmasından ileri geliyordu.

Meşverette gözüken s iyasî f ikr iyatın temelini oluşturanbu ana tema' lar ın yanı başında "sokaktaki adam"m yazgı-sıyla pek fazla i lgilendiği söylenemez. Osmanlı İmparator-luğunda "sokaktaki adam"ın yerini tutan köylüye bi le bir

miktar yer ayrı lmakla beraber Rusya'da ve Balkanlar 'da o

7 0 Mechveret, 1 O c a k 1 8 9 7 , s . 1 .

203



zamanlar gel işme hal inde olan köycülük akımının köylüyleyakın ilgisini hatırlatan yazılara ancak tek tek rastlanıyor-du. Onlar da Rıza Bey' in kaleminden gelmiyordu.

Meşveret ' in Fransızca Eki

Türkçe Meşveret ' te birtakım sınır lamalar sonucunda düşün-celer ini bel l i yönlere yöneltmek zomnluluğunda olan Ah-met Rıza Bey, Fransızca ekte istediklerini yazmakta çok da-ha serbestt i . Örneğin, i t t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin ş iddet

usullerine karşı olduğu fikri Türkçe Meşveret 'te yayım tari-hinden bir ay sonra çıkmış Fransızca Mechveret'inse ilk sa-y ı s ı nd a b u l d u ğ u m u z " p r o g r a m " d a g ö z ü k m ü ş t ü . 7 ' T ü r k ç eMeşveretin i lk sayısının başlangıcında bunlara ancak kapa-l ıca dokunuluyordu, i t t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin i lk veana programı olduğu sanılan belgelerdeyse böyle bir çekin-genliğin ifadesine hiç rast lanmamaktadır .

Bunun yanı başında Meşveretin Fransızca ekinin progra-mında: "Şark medeniyet inin or i j inal i tes ini muhafaza etmekve bu sebeple Garptan yalnız i lmî gelişmelerin genel netice-lerini almak, yalnız hakikaten mezcedilebilecek ve bir mil-let in hürriyete doğru yürüyüşünde lâzım olacak" unsurlarıi tha l e tmekten söz edi l iyordu . Bu düşüncenin temel in inC o m t e ' u n , m e d e n i y e t l e r i z e d e l e m e d e n g e l i ş m e s ü r e c i n e

katma fikri olduğu muhtemeldir .7 2

Ancak, burada it t ihat veTerakki çevrelerine de hitap eden, onların Osmanlı ları üs-tün tutma isteklerine yönelen bir yan vardı . Bu bakımdanAhmet Rıza 'nın Comte 'cu "gelenekçi" l iğ iyle İ t t ihat ve Te-

71 Bu progra m iç in bkz . Mechv ere i . 1 Ara l ık 18 95 , s . 1 .

7 2 A h m e t R ı z a B e y ' i n s o s y a l g e l e n e k ç i l i ğ i n i n s o m u t b i r ö r n e ğ i n i T ü r k l e r d e e s k i -d e n b e r i k u l l a n ı l m a k t a o l a n a s k e r y e t i ş t i r m e u s u l l e r i n i n " m o r a l " d e s t e k l e y i c io l m a l a r ı b a k ı m ı n d a n m u h a f a z a e t m e k i s t e y i ş i n d e g ö r ü r ü z . B k z . A h m e t R ı z a ,Vazije ve Mes 'ul iye t . I I Ask er (Ka hire , 13 23 ) , s . 26 .

204



rakki 'nin askeri üyelerinin "Osmanlıl ığın şanını kurtarma"isteği aynı yönde çalışıyordu.

Burada ş iddet usul ler in in reddedi lmesi üzer inde bi raz

durmamız gerekiyor. MecJıveret'te bu tema'ya tekrar tekrarrast lanır .7 3 Bu ısrar b i r dereceye kadar Frans ız anarş izmaleyhtarı kanunlarının sonucuydu. Fakat samimi ve derinbir yanı olduğuna kuşku yoktur. Comte'un ihti lal aleyhtar-lığı sabittir ve A h m e t Rıza Bey'in bu konuda yazdığı maka-lelerin temelini Comte'dan gelen fikirler oluşturur. Geriyekalan Jö n T ürk lerin dah a çok operet gösterileri düzeyinde

bomba satın alma, payitahta fedai g ö nde rm e , silah kaçakçı-l ığına girişme gibi faal iyetlerin yanı ba ş ı nda Ahm e t RızaBey'in bunlardan uzak duruşu ciddiyeti hakkında en değer-l i del i l lerden birini sağlamaktadır. Mechveret'te teorik ne-denlerin yanı başında kanlı bir ihtilalin memlekete yararlıolmayacağı f ikrini savunmak için verilen bir diğer neden dekanlı bir ihti lal in tek sonucunun yabancı devletlerin müda-

halesinin olacağıydı.74

Müdahaleyse Meşveret'in, daha öncegördüğümüz üzere, şiddetle aleyhinde olduğu bir gelişmey-di. Fransızca ekinde bu tez şöyle savunuluyordu:

"Reform haykırışları yükselterek bu reformların şu veyabu bölgede bugün Kürdistan ve Giri t ' te , yarın Makedon-ya'da tatbik mevkiine konacaklarını bel i r tmek semeresiz vehayalî bir teşebbüstür.

"Reform, kâğıt üzerinde uzun zamandan beri yürürlükte-dir... Bu belgeler müsavat, adalet, kuvvetlerin taksimi, idariadem-i merkeziyet, bazı mahalli imtiyazlar, vicdan hürriyeti,Sultan'ın mutlakiyetinin sınırlandırılmasını, milletin kanun-ların yapılmasına iştirakini, mutedil bir basın hürriyetini vaad

7 3 D a h a ö n c e b ö l ü m 1 11, n o t . 6 3 ' t e v e r i le n ö r n e k l e r e e k o l a r a k b k z . A h m e t R ı z a ," C o n f u s i o n d e s Pouvoirs en Turquie , " Mec l ıveret , 15 Ara l ık 1895 , s . 1 ; Hal i lG a n e m , " R e v o l u t i o n e t R e f o r m e , " Mech veret, 15 Kasım 1896 , s . 1 .

7 4 H a li l G a n e m , " R e p r o c h c M e r i ı e , " Mechvaset, 1 5 M a y ı s 1 8 9 9 .

205



etmektedir. Fakat Avrupa bunların kesin bir şekilde ve na-musluca tatbik mevkiine konmaları hususu üzerinde ısraredeceğine, adem-i müdahale bahanesiyle, bütün dertlerin anakaynağı olan Padişah' ın hudutsuz kudretini s ımrlandırma-

rnıştır. Diğer taraftan da şu veya bu gayr-ı müslim ırk veyadin hesabına her gün dahili meselelere müdahale etmiştir." 75

Veya başka bir vesileyle fikir şöyle işleniyordu:"Genç Türkiye Partisi ve Muhafazakâr Parti [Sait Paşa'-

nın çevresinde toplanan ılımlı devlet adamları grubu] Avru-pa'nın veraset-i saltanat işlerine müdahalesinin Türkiye'ninsonu demek olacağını anlıyor ve ecnebilerin tahakkümüne,

hiç olmazsa zamanla kayıtlı olma avantajım taşıyan bir İm-paratorun despotluğunu, her şeye rağmen tercih ediyor." 7 6

Jön Türkler in duruma bu açıdan bakmalar ı kendiler ineinhisar etmiyordu. 1876 yıl ında Anayasanın hazırlık ve i lanevreler inde is tanbul 'da bulunan ve Mithat Paşa 'yı teşvikeden ingiliz Sefiri Sir Henry Elliot, Avrupa devletlerinin Ka-nun-ı Esasi'ye karşı daha yakın bir ilgi göstermiş oldukları

ve Anayasanın getirdiği yeni rej imi Avrupa'nın himayesinealdıkları takdirde Abdülhamit ' i bu bakımdan baskı alt ındabırakmak imkânına sahip olmuş olacaklar ını 1897 'de hâlâsöylüyordu.77

Mechveret'e göre, Ermeni Komiteleri Avrupa'nın tekyanlımüdahales ini sağlamak iç in 1896 'da Osmanlı Eankası 'ndabomba olayını planlamışlar ve bu müdahalenin sağlanması-

na Türk-Ermeni i l i şk i ler in i f eda e tmiş lerdi . Öte yandan,M e c h v e r e t Abdülhamit ' in ayaklanmalar ı kanl ı b i r şeki lde

7 5 [ Ah m et R ı z a ? } , " M . i e C o m t e Go t u c k o ws k y , " Mcchveret, 15 Haz iran 1 89 6 , s . 1 .

76 Un Ami de la Turquie [A lber Fu a] "Po urqu oi les Turcs ne Bo ug en t Pas ," M ech-veret, 1 5 E k im 1 8 9 6 , s . 1 - 2 . Gen e b k z . Ah m et R ı z a , " Po u r q u o i l 'Europe ne rec-la m e- t - e l ! e r e t a b l i s s em en t d e la C o n s t t i t u t io n en T u r q u ie , " Tb. ei s. 3.

7 7 B k z . R o d er i c D a vis o n , " R ef o r m in t h e O t t o m a n E m p ir e , " D o k t o r a t ez i ( H a r -

vard , 1942) , s . 461 . E l l iot 'un kendi i fadeler i iç in The T im es , 2 2 E k im 1 8 9 6 ,M e k t u p .

206



bastırmış olmasını protesto ediyor ve böylece İttihat ve Te-rakki Komitesi militanlarının da tepkilerine yol açıyordu. 78

Murat Bey'in dönüşünden sonra Ahmet Bey'in, l ideri bu-lunduğu Paris grubunun durumunun muhasebesini yaptığı

anlaşılıyor. Bundan sonra Mechveret'te tam bir kesinlikle orta-ya çıkmayan bazı fikirler açıklık kazanıyor. Şimdi ilk defa ola-rak Anayasanın tekrar yürürlüğe konması ana amaç olarakkorunmakla beraber Anayasa metninin "zamanın icaplarına"uydurularak "tedricen değiştirilmesi" fikri öne sürülüyor,79

buna ek olarak "ayr ıcdık bayrağı"nı açanlar ın Türkiye 'nindüşmanları oldukları ilan ediliyordu.80 Böylece, o zamana ka-

dar Türk-Suriye Komitesi'yle belli belirsiz sürtüşmeler şeklin-de başlayan anlaşmazlığa artık göz yumulmamasına karar ve-rildiği anlaşılıyor. Bu ifadeler bazıları tarafından bir "Türkleş-tirme" politikasının belirtileri olarak kabul edilmiştir.81 Ger-çekte durum bu değildi. Sorun, bir "Osmanlılık" politikası-nın ne dereceye kadar ayırıcı akımlarla bağdaşabileceğiydi.1902 Kongresi 'nde, müdahale taraftarı "ekseriyet" grubu, as-lında, mahalli niteliklerin Avrupa devletleri tarafından müda-hale yoluyla garanti altına alınmasını isteyen muhtelif milligruplardan o luşmuştu . Böylece 1902 Kongres i 'nde tar ihe"müdahaleci" adıyla geçen grubun daha sonra tezlerini niçinadem-i merkeziyete çevirdiğini ve onlarla (tamamen ayrı ne-denlerden dolayı) işbirliği yapan Prens Sabahattin'in geriyekalan J ö n T ürk ler tarafından niçin o kadar hırpalandığını an -layabiliriz. Kon un un ve anlaşmazlığın ayrıca J ö n Tü rk kavga-larını aşan bir yönü vardı. Bunu da şöyle ifade edebiliriz.

19. yüzyıl ın sonu, birçok milletleri toplayan eski impara-torluklarda çalışan ideologların yeni bazı politika formülle-

7 8 B k z . b ö lü m İ l i , n o t 6 4 .

7 9 " Pr o g r a m m e d e la J e u n e T u r q u ie , " M ec h vere t , 1 5 Ağ u s t o s 1 8 9 7 , s . 1 .

80 A.g .e .8 1 R a m s a u er , The Young Turks, s . 92 .

207



ri uygulamak istemeleri sonucunda zorluklarla karşı laşt ık-ları bir devirdi. Zorluk, evrensel, milletlerüstü bazı fikir ha-reketlerinin gelişmekte olan mill iyet akımlarıyla çarpışma-sından doğuyordu. Örneğin, Rusya'da Marksizm, 1895'tensonra evrensel ve mill iyetin değerini inkâr edici bir akımolarak yayıl ıyor fakat bizzat Rusya iç inde oluşum halindeolan ve gittikçe gelişen mahalli milliyetçiliklerle çarpışıyor-du. Bu bakımdan sonradan Rus Komünist Part is i olarak fa-aliyet göstermeye başlayan Rus Sosyal Demokrat İşçi Parti-s i 'nin mill iyetler sorunu hakkındaki tutumu iş levsel bakım-dan İttihat ve Terakki Partisi 'nin karşılaştığı milliyetler so-rununu hatır latmaktadır . Ne var ki , Rus Sosyal Demokratİşçi Partisi 1903'ten itibaren bu sorunları gayet sert bir şe-kilde halletmişti. Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi bu soru-nu çözmek iç in 1903'te Brüksel 'de toplanmışt ı :

"Yahudi sosyalistlerini temsil eden Bund örgütü bu birleş-me kongres inde özel bir suret te Yahudiler in sorunlar ınınçözümünde kendine bir otonomi tanınmasını is temeye vebütün Yahudi sosyalist leri temsil ett iğini kabul ett irmeyekararlı olarak geldi. . .

"Bu isteğin arkasında bir parti yapısı, teorisi ve bir milli'self-determination' teorisi yatıyordu. Böyle bir isteğin ka-bul edilmesi diğer azınlıkların uyanma süreci geliştikçe on-ların da buna benzer otonomi sağlayan anlaşmalar isteye-cekleri anlamını taşıyordu. Lenin'e gelince, o, kesin bir şe-kilde, merkezleşmiş ve mill i bölümleri ancak part i ikt idarı-nın toplandığı Merkez Komitesi 'nin iradesini , sloganlarımve kararlarım kendi dilleriyle tebliğ edici vasıtalar sayan birparti kavramından hareket ediyordu."82

Osmanlı İttihat ve Terakki Partisi 'nin Ahmet Rıza Bey'ingörev ve amaçları kendisinin de buna benzer, kapsayıcı bir

8 2 B e r t r a m W o l f e . Three U-lıo Made a R e v o l u t i o n ( B o s t o n , 1 9 5 5 ) , s . 2 3 3 - 3 4 . İ t a l i k -ler e k l e n m i ş t i r .

208



parti görüşü kabul etmesiyle sonuçlanmıştı . Pozitivizm Ah-met Rıza Bey'in f ikir lerinde, analitik ve iş levsel bakımdan,Marksizmin Lenin'in f ikir lerinde işgal ettiği mevkie benzerbir mevki işgal ediyordu. Her iki düşünürün de öğretileri-nin evrensel gerçek olma iddiaları onlarca ikinci planda ka-lan milliyet gibi unsurları gölgeliyor ve milliyet sorununuönemsiz kı l ıyordu. " İntizam" i lkes ini Osmanlı İmparator lu-ğumda gerçekleştirmek için Ahmet Rıza Bey'in yapmayaca-ğı fedakârlık yoktu. Her iki öğretideki evrensell ik unsurukarşısında mahall i farklılaşmalara saygı, modası geçmiş ve

gereksiz bir davranış haline geliyordu. Fakat her şeye rağ-men, Comte'un derin hümanizmi ve i t idale sevk edici tarafıAhmet Rıza Bey'in "birl ikte temin etme" yolunda çok dahayumuşak davranması sonucunu doğuruyordu.

Fransızca MecJıveret ' te, daha önceki yazılarında olduğugibi , Rıza Bey İs lama büyük bir önem ver iyordu. Burada,Rıza Bey'in La R evue Occidentals de İslâm dininin sosyal de-

ğeri konusunda yazdıklarına benzer yazılara rastl ıyoruz. Rı-za Bey'in kendi sözleriyle:

"İs lâm, Dogu'da politikanın en mühim âmillerinden birisayılmalıdır . Genel olarak herhangi bir din toplum içindebarış sağlayıcı bir alet olarak kullanılabilir.. . Avrupa bu aletikul lanmas ın ı b i lmiyor . . . Avrupa 'da ve Amer ika 'da hükü-metlerin, İncil Cemiyetlerinin ve propaganda teşekkülleri-

nin sarf ettikleri paralar laik öğretmenlerin idaresine verilenv e h e r k e s e aç ık b u l u n d u r u l an z i r aa t o k u l l ar ı v e te k n i kokullar açılmasına kullanılsaydı, köylüler , birbirleriyle mü-cadele eden ve birbirlerine beddua eden mezheplere soku-lacaklarına, çal ışmalarını kıymetlendirme usulleri kendile-rine ögreti lseydi, Müslümanların Hıristiyanlık konusundakifikir leri bugün çok başka olurdu." 3 3

8 3 A h m e t R ız a , Mcchverel, 1 5 M a y ı s 1 8 9 7 , s . 7 .

209



Buna ek oîarak:"Hakikat şudur ki din cemiyette temel bir rol oynar. Din

milletin mukadderatı üzerinde fevkalade büyük bir tesir ic-ra eder. Birçok çatışma ve derin düşünceye sebebiyet verir.

Bunun iç indir k i her hükümet (dine) büyük bir ehemmiyetvermek mecburiyetindedir .

"Comte'un söylediğine göre, iki kuvvetin ayır ımı temelprensibi (din ve siyasetin ayrılması) yalnız ikisinin de birtek şahıs veya smıfta toplanmasını men etmektedir . Doğru-luğuna şüphe olmayan bu prensip ( ise) Papal ığın bu kuv-vetleri toplamadaki suist imallerini öngörmektedir . . . Fakat

bizde bu iki kuvvetin birleşmesi aynı mahzurları ortaya çı-karmamaktadır . Zira ruhani şef kanunlara ve ulemanın tav-siyelerine tebaiyet eder."®4

Bu i fadeler Ahmet Rıza Bey'in geleneğe verdiği değerinbir belirtisidir. Ancak bu gelenekçil iğin köklerini Comte'daararken bir diğer noktayı da gözden kaçırmamamız gerekir .1890 yıl ları , Avrupa'nın, kendi yarattığı medeniyetten yavaş

yavaş kuşkulanmaya baş ladığı bi r devirdi . Bu bakımdan,Mechveret'tt m o d e r n m e d e n i y e t i n " o l u m s u z s o n u ç l a r ı n ı ninsanı gün geçtikçe, geçmiş yüzyılların basit f ikriyatını vedik al ınl ı dürüstlüğünü" 8 5 aratt ığı şekl inde behren düşün-celeri 19. yüzyıl sonu pesimizmine bağlamak gerekir. Mech-veret Spencer ' in Japon devlet adamı Baron Kaneko'ya gön-derdiği ve Avrupalılardan mümkün olduğu kadar uzak kal-

mayı sal ık veren bir mektubunu yayımladığı zaman bu türetki lerin nası l iş lemiş olabi leceğini gösteriyordu.8 6 A h m e tRıza Bey bu gibi etkilerin sonucunda da gelenekçil iği yeğle-miş olabil ir .

8 4 A hm et R ız a , "Le s De ux P o u vo i r s , " Mechveret , 1 Ar a l ık 1 8 9 9 , s , 1 .

8 5 Q u o ma rm s , "La C i v i l i sa t i o n e t la Tur q u i e , " Mechveret, 1 4 A ğ u s t o s 1 9 0 4 .

8 6 " R £ p o n s e d e H . S p e n c e r a B e r t h e l o t , " M e c hv er et , 1 5 A ğ u s t o s 1 9 0 4 ,

210



Ahmet Rıza Bey'in görüşlerini çerçeveleyen temel teorikgörüş pozitivizm olmakla beraber MechvereCte ileri sürülenf i k i r l e r d e Co mte 'u nk i nd e n ba ş k a te o r i l e r e d e r a s t l a ma k

mümkündür. Biraz önce bel ir tt iğimiz gibi Rıza Bey, gayrıihtiyari Paris ' te bulunduğu sırada tartışılan, günün konusuhaline gelen entelektüel "hava"yı meydana getiren öğreti le-rin etkisi altında kalmıştı . Bunlardan biri antiemperyalizmtemasıdır.

1896 yıl ı yazında bile , Rıza Bey, Batı devletlerinin kapi-tü lasyonlar ı ve yabancı lar ın ayr ıca l ık lar ım korumak is te -

dikler i iç in, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki mil l iyet sorunu-na bir hal çaresi bulmak niyetinde olmadıklar ını söylüyor-du.87 Birkaç yıl sonra bu düşünce şu kelimelerle i fade edil i-yordu:

"Ecnebi ş irketler in gir iş t ikler i iş lerden -ki bunların he-men hemen hepsinin memleketin sosyal ve iktisadi ç ıkarla-rına zararlı oldukları ve onlardan yalnız bazı finans sendi-kalarının faydalandıkları söylenebil ir- Padişah'a ne gibi birşeref payı düşebileceğini anlamıyorum.

"Padişah demiryolu hatları döşemiş ve rej imler tesis et-mişse bu şeki lde hareket etmekten bir ç ıkar gördüğünden-dir. Bu çıkar Türkiye'nin çıkarı değil , halkı ve memleketi sı-r a y l a i s t i s ma r e tme k a ma c ıy l a k e nd i ni ta ht ta mu ha fa z a

eden kozmopolit kliğin çıkarıdır ."8 8

Halil Ganem'se, Batı 'nın emellerini "olduğu gibi" göster-miş o lması dolayıs ıy la Jean Jaures 'e o lan hayranl ığ ındandem vuruyordu. Ganem, jaures ' in kapital ve "servetin geneltevzii" konusundaki fikirlerine katılmadığını ekleyerek, ja-ures'in en önemli hizmetini, Avrupa "riyakâr, vahşi bir ego-

87 Ah m e t R ı za , " P ou r qu oi l ' Eu r ope n e Re c l am e pas l e Re t ab l i s s e m e n t de l a Con s -t i t u t i on e n Tu r qu i e , " Me c h v e r e t , 15 Ek i m 1896 , s . 3 .

8 8 Ah m e t R ıza , " A P r op os du j ü b i l e , " Mc c h v er e t, 1 Ek i m 19 00 , s. 1. Ge n e b kz ." La Re v ol t e du Ve n t r e , " Me c h v e r e t , 10 Ek i m 1901 , s . 1 - 2 .

211



izmle ve utanılacak bir makyavell ikle malûl" olduğunu gös-termiş o lmasında topluyordu." 8 9

1 9 0 0 ' d e P a r l a m e nt o l a r a r a s ı K o ng r e ' y e g ö z l e m c i o l a r a k

katı lan Ahmet Rıza Bey Kongre'den döndükten sonra fikir-ler ini az çok aynı temellere dayanarak i fade etmişt i . Rı -za'nın delegelerle olan temasları kendisi için hayal kırıcı ol-muştu. Bu delegeler arasında da Türkiye'nin kendi iç im-kânlarına bırakıldığı takdirde hiçbir zaman samimi olarakbir reform gerçekleşt iremeyeceği düşüncesinin egemen ol-duğunu görmüştü. Bu durum, kendisini , aynı günler ve şe-

hirde cereyan eden Sosyalist Kongresi 'nde bir sempati belir-tisi aramaya sevk etmişti. Rıza Bey burada çok daha anlayış-la karşılaşmıştı :

"Hastalığı en derin tabakalarında arama cesaretinin belir-diği tek yer gibi gözüken, klerikalizmin tehlikelerinin iyianlaşı ldığı izlenimini yaratan, ve sonunda sayın dostumuzM. Van Kol 'un ve Singerlerin ve Hyndmanlarm kolonya! fe-

tih politikasına ve yerlilerin hayasızca istismarına karşı bukadar sert i thamlar yöneltebildikleri Sosyalist Kongresi 'neteklif imi sunmayı başarsaydım, herhalde kabul edil irdi ." 9 0

Ge nel olarak, j ö n Türk lerde, başlangıçta Avrupa l iberalle-r inin kendilerine yardım edeceği f ikrinin yerine, zamanla,İs lâm aleyhtarlığının en i leri düşünceli çevrelerde bir roloynadığı ve kendilerine karşı takınılan tavırda bu hislerin

etkisi olduğu kanısı yerleşt i . Böylece, zaten mevcut bir ka-pi tü lasyon a leyhtar l ığ ına , Avrupa devle t ler in in Türklerekarşı kuşkucu tutumu ve Avrupa aydınlarının yüz alt ındagizlenen şovenizminin eklenmesi ve bunun yaratt ığı hayal-kırıklığı MecJıveret 'te 1900'den sonra gittikçe sert ve tole-ranssız bir havanın egemen olmasına yol açt ı .

8 9 H a l i l G a n e m , " R e v o l u t i o n e t Re f o r m e , " Mechveret, 1 5 K a s ı m 1 8 9 6 , s . 1 .

9 0 A h m e t R ı z a , " L e C o n g r f i s , " Mechveret, K a s ı m 1 9 0 0 , s . 2 .

212



Ahmet Rıza Bey' in o zamanlar gösterdiği tepkiyi yarat-makta gün geçtikçe önem kazanan "Avrupal ı lar ın ırkî üs-tünlüğü" f ikrinin önemli bir rol oynamış olduğu anlaşıl ı-

yor.91 Fakat ırk düşüncesinin sosyal Darvinizm i lkeler inekarışarak meydana getirdiği yeni öğreti , bu akımlara itirazeden Ahmet Rıza Bey'i bi le etkilemekten geri kalmıyordu.Böylece Rıza Bey bile "kan temizligi"nden ve "karakter asa-letinin irsiyet yoluyla geçtiğinden söz edebil iyordu. 92

Genel olarak Ahmet Rıza Bey'in başlangıçtaki iyimserliği-nin zamanla ne kadar değiştiğini Bahaeddin Şakır Bey'in et-

kisi altında kalmaya başladığı sıralarda yazdığı bir makale-de görebiliriz:

"Batı milletlerinin psikoloji ve adabını kâfi derecede tet-kik etmemek hatasına düştüm.. . t l im sahasında bu kadar ti -tiz davranan âlimlerin prensiplerini bu kadar ucuza sattık-larını tasavvur edemezdim. Din tesir lerinden kurtulmanınşahikasına eriştiğini zannettiğim kimselerin hâlâ Hıristiyan-

ların damgasını taşıyan metafizik, etnografik ve ihtilal pren-siplerinin esir i olduklarını gördüm.

"(Bana) tevcih edilen hücumlar, Avrupa'nın siyasî f ikir-lerinin ekseriyetinin, menfaatin üvey çocukları olduklarınıve tıpkı elbise ve şapkaların modaya göre değiştikleri gibi,'dekoratif ' inanç ve mütalaaların bulunabileceğini idrak et-tirdi ."9 3

Ahmet Rıza Bey'in Mechveret 'teki yazılarında, nispetenotoriter bir devlet anlayışı taşıdığını gösteren ilkelere rastla-r ız. Fakat genell ikle oldukça becerikli bir şekilde saklananbu eğilimler ancak arada sırada, kısa aralıklarla, ortaya çı-

9 1 1 9 . y ü z y ı l c a ı r k ç ı l ı ğ ı n y a y ı lm a s ı iç in b k z . H a n n a h Ar en d t , T h e O r ig in s of To-talitarianism ( 2 . b a s . 1 9 5 8 ) , B ö l ü m V I , " R a c e T h i n k i n g b e f o r e r a c i m , " s ,

1 5 8 - 1 8 4 .9 2 " L e S u l t a n et l es Pr in c es , " M echvcntt , 1 E y lü l 1 9 0 5 .

9 3 Ah m et R ı za , " C o n f es s io n P u b l iq u e , " M ec h verc t, 1 O c a k 1 9 0 6 , s . 1 .

213



kar. Anayasayı değiştirici önerilerinin ardından gelen "gün-lük hâdiselerin gelişimi cemiyetin, maalesef, daha uzun birzaman kuvvete dayanmak zorunda kalacağını b ize anlat -ma kt a d ı r "9 4 şeklinde bir cümle, her zaman ifade etmediği

en derin düşüncelerin taşıdığı otoriterlik payını belirtiyor-d u . A h m e t R ı z a ' m n S o s y a l i s t K o n g r e s i ' n d e d e s t e ğ i n d e nşükranla söz ettiği Hollanda Delegesi Van Kol'un "geçici bird e sp ot iz m" 9 5 f ikr in i o zamanlar savunduğunu hat ı r larsakAhmet Rıza 'mn temel görüşler in in , Comte 'dan es in lenmeolsun veya olmasın, zamanının totali ter-öncesi görüşler iylene kadar uyduğunu anlarız . Ahmet Rıza Bey' in bu görüşle-

r inde Comte'un yeri , bu düşünürün siyasî s istemini "kuv-vet" ve " ikt idar" kavramlarına dayandırmış olmasından ge-liyordu.96 Daha sonra Ahmet Rıza 'ya karşı cephe alan AlbertFua'ya göre Ahmet Rıza 'mn sistemi "Comte" teorisinin so-nucu, "otorite prensibi"yse bu sistemin en önemli unsurla-rından biriydi.97 Ona göre Ahmet Rıza 'mn Türkiye için ta-sarladığı rej im "bir Vekiller Meclisinin ve Devlet Şurasının

mut e d i l le ş t i r d iğ i mon a r ş ik b i r id a r e "yd i .9 S

G e n e , A h m e tBey' in düşüncesindeki otoriter l ik potansiyelinin bir belir t isiinsanoğlu hakkındaki düşünceler iydi:

"İnsan tabiat ını incelemiş olan herkes, insanın, iht iyaçla-rını en kolay yoldan gidermeye çalışan egoist ve tembel birhayvan olduğunu bil ir . Allah ve jandarma korkusu olmasahırsızlık tabii temayüllerine en uygun davranış olurdu." 9 9

Zaten otor i ter b ir zemin sağlayan Comte 'un fe lse fes ine19. yüzyıl ın sonunun kötümserliğinin bir i fadesi olan bu

9 4 A hm et R ız a, "Les Deu x P o uvo i r s , " Mechver et , 1 Ar a l ık 1 8 9 9 , s . 1 .

9 5 R o b e r t M i c h e l s , Political Parties ( N e w Y o r k , 1 9 5 9 ) , s . 4 2 .

9 6 A u g u s t e C o m t e , Systeme de Politique positive.

9 7 Al ber t Fu a , Le Com iti Union et Progris Contre la Constitution ( P a r i s [ 1 9 1 9 ? ] ) .

98 A.g.e .

9 9 Ah m et R ız a , "La Leç o n d 'une Gu er r e , " Mechveret , 1 Ka s ım 1 9 0 5 , s . 1 .

214



kanısındaydı.102 Ganem'e göre —ve burada Murat Bey'in te-or i ler inin bir yanıyla mevcut benzer l ik dikkate değerdir -bu yüksek bürokratlar zümresi anayasanın kendi yetkilerini

sınırlayacağını anladığı anda Yıldız'a koşmuş ve Abdülha-mit'le bir ittifak akdetmişti . Bundan sonra da Padişah'a ikti-dar ı kendi e l inde toplama öğüdünde bulunmuştu. 1 0 3 F a k a tGanem bu eski elit ' i yerdiği halde gene en doğru hal çaresiolarak yeni bir elit ' in yetiştirilmesini görüyordu. Kendi ifa-desiyle:

"Liberal elit ' lerin anlattığımız şekilde görevleri varsa daaynı zamanda bazı haklan da vardır ki bu haklar -çoğu za-man- ancak bir mücadele sonunda kul lanabi lme durumu-na gelir ler . Bu haklardan birincisi , bütün diğer haklardanönce geleni iktidarda bulunmak hakkıdır . Eli t , hakiki elit,hükümet etmekten çekinir. . . fakat idareyi vasat kabiliyetli-lerin ve beceriksizlerin el ine bırakmakla bizzat hayatlannı

ve çalışmalarını hasrettiği terakki davasına halel gelir."Aydınlatma feyzine, iyinin ve güzelin terakki ettir i lmesiiçin zarurî olan aksiyon kuvvetini ilâve etmek gerekir. Elit,vasat kabi l iyet l i ler in kendis ine hâkim olmasına müsaadeederse, o zaman, işte, acınacak bir duruma gelir . Vasatl ıkelit ' i az bir zaman içinde yok edecek ve bu büyük ışığı ka-rartacaktır.

"Varolabilmek için elit ' in istila edici ve fethedici olmasıelzemdir."104

Ahmet Rıza Bey' in "halk"a karş ı pek büyük bir güvenbeslemediğini görmüştük. Zaman geçtikçe Jön Türk propa-gandasının Türkiye içinde sonuçsuz kalması Rıza Bey'i küt-lelerden daha da bezdiriyordu. Gene, Murat Bey'in tezlerin-

1 0 2 H a l i l Ga n em , " L a C o n s t i t u t io n e t î e Peu p le O t t o m a n , " M ec l ı vc r e t , 1 5 E y lü l

1 8 8 9 , s . 4 .

1 0 3 A.g .e .

1 0 4 A h m e t R ız a , " L l n a c t i o n d e s j e u n e s T u rc s ," M e c f t ve r a , t A r a l ık 1 9 0 2 .

217



den birini hatırlatan bir tutumla, şiddet usullerini kullan-madığı için şahsına karşı yöneltildiğini söylediği hücumlarakarşı , halkı ikna etmenin ne kadar zor olduğundan söz edi-yordu. Kullandığı savunma araçlar ından bir i , e l i t ' ler in de

Osmanlı İmparatorluğunda devlet çevreler inde oluştukları-nı ve bu bakımdan kütleler kadar hareketsiz olmalarının ta-bii olduğunu söylemekti. Fakat tezinin asıl ağırlık noktasıTürkiye 'n in "grande masse"mı kazanmanın zor luğuydu. 10 5

Ona göre "hanedana sıkı s ıkı bağlanan halk", "önderler ininaçıkça bir taklidini" 1 06 yapmaktan i ler i gidemiyordu.

Ahmet Rıza 'nın kütleler karşısında tutumunun Gustave

Le Bon 'dan a ldığı f ik ir ler le şeki l lendiği çok daha sonrayazmış olduğu bir eserden anlaşılmaktadır. 1 07 "E t n ik i E t e r -ya'nın Yunanistan'ın başına açtığı belalar ve Ermeni mace-ralar ının sebebiyet verdikler i kat l iamlar halkın kızgınlığı-nın dehşet verici net iceler i hakkında bize yeter derecedebilgi vermektedir" 1 0 3 şeklindeki i fadeler bu kuşkuyu belir -tiyordu.

Öte yandan Ahmet Rıza gene Le Bon'dan halkın "zecr î"bir yeniliği kolaylıkla kabul etmeyeceği fikrini almıştı . 1 09

Dikkatimizi çeken bir nokta, halka karşı bu kuşkuculu-ğun Rıza'nın kötümserliği ve Batı 'ya güvensizliğiyle berabera r t mış o ld uğud ur . He r üçün ün d e i fa d e s in i Ah me t R ız aBey' in 1907'de La Crise de l'Orient ismiyle yayımladığı birk i t a p t a b u l m a k m ü m k ü n d ü r . O z a m a n l a r A h m e t R ı z aBey'den ayrılmış olan Albert Fua'ya göre bu sertlik ve kö-

tümserlik Bahaeddin Şakir ' in etkisine bağlanmalıdır . Fakatbundan önce tutumun ancak azar azar gelişt iğini ve Ahmet

1 0 5 A.g.e.

10 6 A h m e t Rıza , " L e Sul t an e t le s Pr in ce s , " Me ch ve re t, 1 E y lü l 1 90 5 , s . 1 .

1 0 7 A h m e t R ı z a , L e Faillite Morale, s. 82.

1 0 8 A h m e t R ı z a , La Crise de l'Orient, s . 1 4 4 .

1 0 9 A h m e t R ı z a , La Faillite Morale, s. 3 5 .

218



Rıza Bey'in, Bahaeddin Şakir Bey'in etkisi alt ına girdiği za-manlar zaten sert bir tutum kabul etmeye hazır olduğunugöstermeye çal ışt ık.

Ahmet Rıza Bey ' in yeni görüşünün aç ıklandığı b i r d iğerr i sale Ağustos 1906 'da yani İ t t ihat ve Terakki 'n in i sminiTerakki ve İ t t ihat şekl ine soktuğu ve Prens Sabahatt in Beygrubuyla bütün i lgi lerini kest iği s ırada ç ıkmışt ı . Burada Rı-za Bey bu eserde tam örgütlü bir seçkinler teorisi ortayaatıyordu.

Yeni el i t teorisini aç ıklarken Ahmet Rıza Bey' in hareket

noktası Osmanl ı Imparatorlugu'nun askerî bir devlet olma-sıydı.110 Askerl ik, İmparatorluğun yapısının ana unsurların-dan biriydi . Bu i t ibarla Osmanl ı Imparatorlugu'nun askerîgücünün azalması Osmanl ı Imparatorlugu'nun da geri leme-si demekti . Bu gelişme bir meslek olarak askerl iğe i t ibarınazalması sonucunu doğurmuştu. Sivi l makamlar askerî ma-kamları ikinci planda mütalaa ediyorlardı. Ancak bu geliş-

meler Avrupa'nın baştan aşağıya si lahlanmakta olduğu veİmparatorluğun tabii zenginliklerine göz diktiği bir sıradaoluyordu. Bundan dolayı, Osmanlı İmparatorluğu için ordupersonelinin ikinci sınıf vatandaş olma keyfiyeti son derecetehlikeliydi.111 Tersine asker! kariyere diğerlerine oranla biröncel ik vermek gerekirdi . Aynı zamanda orduyu modern-leşt i rmek ve en son askerî teori leri anlamak iç in eskisine

oranla bunlara daha çok ağırl ık vermek gerekiyordu.Ahmet Rıza Bey'in öne sürdüğü bir diğer f ikir İmparator-

luğun gel işme devrinden beri ordunun rolünün değişt iğiy-di . Ordunun amacı art ık fet ih peşinde koşmak deği l , İmpa-ratorluğun parçalanmasına engel olmaktı .1 1 2 Bu itibarla bir

110 Ah m e t R ı za , Asker, s. 7.11 1 A.g.e . , s . 4 7 .

11 2 A.g.e ., s . 3 8 .

219



emel olarak "gaza" f ikrinin yerine "vatanperverl iği" geçir-mek gerekliydi.

Bütün Osmanlı ları , ırk ve dinleri ne olursa olsun birleşti-

recek olan vatanperverlik duygusunu yaratmak gerekliydi."Hizmet" ve "sadakat" bu kıs tas lara göre ölçülecekt i .1 1 3

"Vatan tâbiri Iisan-ı avamda maskat-i re's mânasında isti-mal olunuyordu. Vakıa esasen vücudumuzu teşki leden me-vad- ı kimyeviyeyi doğduğumuz mahall in toprağından, ab uhavasından alıyoruz. . . Bununla beraber , vatan yalnız doğ-duğumuz mahal demek değildir . Ailemizin dini, l isanı , mal

ve mülkü, âdet- i ahlâkı , hukuk-u ist iklâli , hükümetimizintamamiyet- i mülkiyesi , nizam ve saltanatı hep birleşirse va-tan olur.

"Bunlar eslâfın semere-i sa'y ü içtihadıdır, bize vediasıdır.Bu miras- ı mill iyeyi muhafaza etmek için birkaç memleketzapt. . . eylemekten daha mühimdir. . .

"Millet im nev'i beşerdir vatanım ruy-i zemin diyen genç-

ler bizde de maatteessüf türedi."114

Vatanperverliğin bir unsuru da bizzat vatan savunmasın-da hizmet edenler in memleket in yakalanmış bulunduğu so-runları anlamalarıydı. İzlenmesi gereken model Fransız ih-tilal orduları modeliydi.

Ahmet Rıza Bey'in bu tezleri savunduğu risale aynı zaman-da subaylara politikaya karışmayı, iktidarın yetersizlerin eli-

ne geçmesine engel olmalarını salık veriyordu.115 Bu yeni as-kerî elit sivil hayatta da önderlik yapacaktı. Zira: "Yılan oy-natan falcı bir şeyhin umur-ı mühimme-i devlete karıştığı biryerde namuslu ve hamiyetli zabıtanın malûmat ve iktidarın-dan vatanı mahrum kı lmak"" 6 bağışlanmaz bir hataydı.

1 1 3 A.g .e . , s . 3 2 .

1 1 4 A . g . e ., s . 4 0 - 4 1 .

1 1 5 A . g . e . , s . 3 2 .

1 1 6 A . g . e ., s . 4 8 .

220



Askerî erkânın milleti uyaran bir elit görevini görmesi vebununla beraber gelen halkın en çok sürekli bir seferberlikhalinde bulundurulması f ikrini Rıza Bey -belki de Bahaed-

din Şakir aracıltğıyla- Von der Goltz Paşa'nın bir kitabındanalmıştı . Von der Goltz Paşa, Türkçeye Millet-i Musallaha"7

ismiyle tercüme edilen ve bütün Avrupa'da o devirde genişbir ilgi gören kitabında savaşın kazanılması için sivil sektö-rün askerî sektörden aynlmaması gerektiği f ikrini aydınlaraintikal ett irmişti . Fikir , toplumu, "total" olarak bütün devletfaaliyetlerine katılması gereken bir kudret hazinesi saydığı

derecede tota l i ter-öncesi düşüncenin karakter is t ik iz ler initaş ıyordu. Devlet , faa l iyet ler ini başar ıyla sonuçlandırmakiçin her bireyi savaşta ve barışta, kendi amaçlarına hizmeteden birer piyon değerine getiriyordu. Von der Goltz Pa-şa'nın daha sonra 20. yüzyıl faşist Almanyası'nda kurulan"paramiliter" örgütlerin 19. yüzyılda temellerini atmış ol-ması bize kendisinin bu konudaki f ikirlerini açıkça anlat-

m aktadır. Fakat Jö n T ür kle rin fikriyatını ilk defa uyarlı birteori halinde ortaya koyan görüşün de bu totaliter-öncesiakımların etkisi altında kalmış olması dikkate değerdir.

İdealini gerçekleştirmek için Ahmet Rıza Bey kendini va-tana hasredecek, inisyatif sahibi, iradeli bir gençliğin yetiş-t ir i lmesine iht iyaç görüyordu. Bu iht iyacın doldurulmasıiçin de yeıı i bir eğit im sisteminin çerçevesini kurmak ge-

rekliydi. Böylece daha 1895'te ifade ettiği eğitimin zorunlu-luğu fikri, son teorisiyle birleştiriliyordu.

Ahmet Rıza'nın "hürriyetin i lanı"ndan önce çıkardığı sonrisalelerden biri olan Kadm'da bu niteliklerin aile terbiyesiaracılığıyla nasıl sağlanabileceği araştırılıyordu. Ahmet Rıza

1 1 7 B u n o k t a d a p r e - f a ş i s t l e r d e n H o m m e s ' i n " M a c h t c r g r e i f u n g d e s B i l d n e r s " ş e k -

l inde tasvir e t t iğ i eğ i t im teor i ler iy le o lan benzerl iğ i ha t ı r lamamak e lden gel -m i y o r . A u r e l K o l n a i , The War Against The W est ( N e w Y o r k , 1 9 3 8 ) , s . 1 8 3 .V o n d e r G o l l z i ç i n b k z . Der Grosse Brockhaus, V I I , s . 4 8 5 - 4 8 6 .

221



Bey'e göre kadınların kültürlü olmalarının zorunluluğu da-ha iyi çocuk yetiştirebileceklerinden i leri geliyordu.118

Ahmet Rıza Bey, gene Avrupa'da bulunduğu devreninsonlarına doğru bir devletin gelişmiş bir ticari medeniyete

değil , fakat bir "âme vigoureuse"e ihtiyaç gösterdiğini söy-lüyordu. Böylece ifade edilen "aktivist" hayat görüşüyle to-taliter-öncesi f ikirlerin arasındaki bağı göz önünde tutarsakAh m et Rıza Bey'in o tori terl iğinin bir d iğer yan ını keş fetm işo l u r u z .1 1 9 B u n u n d i ğ e r b i r k ö k ü n ü A u g u s t e C o m t e ' u n"maddi" gel işmelere oranla "manevi" gel işmelere daha çokö n e m v e r e n t u t u m u n d a b u l u r u z . 1 2 0 Burada po z i t i v i zmi n

Auguste Comte'un kendi hayatı boyunca bile geçirdiği fa-kat 19. yüzyılın sonunda bir daha tekrar edilen bir başkala-ş ımın karş ıs ında buluyoruz. Comte pozi t iv izmi toplumuharek ete g eç i ren maddi uns ur l ar ı ay ı rmay a y aray an b i ryöntem olarak kul lanmaya başlamış , fakat zaman geçtikçetoplumda manevi unsurların da bir rolü olduğunu görerekinanç, din gibi manevi unsurlara ve dinin oynadığı role ar-

tan bir değer vermişti . Kendisi de bu gelişmenin etkisi al-t ında kalmışt ı . Buna benzer bir gel işmeyi Durkheim'in eser-lerinde de görmek mümkündür. Ahmet Rıza Bey de başlan-gıçta, gösterdiğimiz üzere pozitivizmi bir nevi materyalizm-le bir leşt ir irken zamanla mil let lerin bir "ruhu" veya " irs i -yetle intikal eden yapısı" olduğu şeklinde yarı mistik inanç-lar taşımaya başlamışt ı . Böylece, "pozit i f bir " toplum bi l i -mi" kullandığını iddia eden Rıza Bey'in gerçekte bu bil iminkendisine tatmin edici sonuçlar vermemesi karşıs ında oto-riter bir psödo-bil im'e kaydığını görüyoruz.

1 1 8 A h m e t R ı z a , Vazife ve Mes'ufiyet ; III Kadın ( K a h i r e , 1 3 2 4 ) , s . 7 .

1 1 9 Ki a ges ' i n "a kt i v i s t " to ta l i t er - ö nces i f i k i r l er i i ç i n bkz . Ko l na i , 7 7 te Wa r Aga -inst the West, s . 297.

120 A h m e t R ı z a , La Crise de l'Orient, s. 5 .

2 2 2



Sonuç

Ahmet Rıza Bey' in bütün f ikir ler inin ortak unsuru Türki-

ye'yi -diğer devletlerle eşit olduğu fikrini de kabul ettire-rek- Bat ı ak ımına sokmak is teğidir . Pozi t iv izm kendis inesesleniyorduysa, bunun nedeni pozit ivizmin kendisine hemBatıl ı i lerlemeye katılacak bir zemin ve hem de Osmanlıları"barbar l ık tan tenzih eden bir öğret i saglamasmdandı .

Pozitivizmin otoriter tarafı , Ahmet Rıza Bey'e, propagan-dasına kulak asmayan Osmanlı ahal is ine "yön" verme hak-

kını bağışlayacak unsurlar sağlıyordu. Pozitivizmin İslamakarşı toleransl ı tutumu Osmanlı İmparatorluğu'nda mevcutinanç yapıs ından yararlanılmasını mümkün kıl ıyordu. Böy-lece, daha önce de belirti ldiği üzere pozitivizm bugün bir-çok ger i ka lmış memleket lerde Marks izmin ve Leninizminsağladığı imkânları ve daha fazlasını sağlıyordu. Tıpkı Leni-nizmde olduğu gibi pozitivizm de iki yanı keskin bir kılıç

olarak görev görüyordu. Bir yandan ideal , i lerici , gelişme-nin zorunluluğunu anlayan teorik "halk" başka bir açıdanbir türlü kendisinden is tenen ihti la l i meydana getirmeyenve bu itibarla hayvani, egoist "kütle" oluyordu. Bu ikil i gö-rüş her iki teorinin de temel iç çelişmelerinden birini oluş-turuyordu.121 Her iki teoriye göre halkın "hakiki" hüviyeti

olan birinci hüviyetinin ortaya çıkarılması için ikinci "anla-yışs ız" hüviyetinin maruz bırakılacağı her türlü eziyet veba s k ı mu ba ht ı . "K ü t l e l e r " g e r çe k ç ık a r l a r ın ı b i l me d i k l e r iiçin onlara bu çıkar öğreti lmeliydi. Lenin'in teorisinde Ko-münist Parti "kütle ler in önderi" olarak bu uyarıc ı görevigörecekti . Ahmet Rıza Bey'in teorisinde bu öğretici görevii lerici l ik bil incine erişen subaylar üstlerine alacaklardı.

Yukarıda yaptığımız benzetme önemli bir noktayı ortaya

121 Al f r e d G. Me ye r , Len i n is m , N e w Yor k , P r ae ge r 19 57 , s . 97 .

223



çıkarmaktadır. Bunlardan biri Ahmet Rıza Bey'in fikirlerin-de 1906'dan sonra Bahaeddin Şakir Bey'in etkisi alt ında be-l i rmeye başlayan tota l i ter l ik unsurlarıdır . 1906 'ya kadar

Comte teorisinin otoriter tarafı Ahmet Rıza Bey'i etkilemişfakat teorinin totaliter, bireyi eriten, potansiyeli onun tara-f ından işlenmemişt i .

Rıza Bey'in İtt ihat ve Terakki'yle 1908'den sonraki il işki-leri , bu unsurların tek başına çok başka bir şekilde işlenmişolacağ ın ı g öst ermek t edir . Ö rneğ in İ t t iha t ve Terak k i 'n in1908'den sonra girişt iği otoriter denemeler ve özell ikle Bi-rinci Dünya Savaşı 'na girmemize neden olan sorumsuz tu-tum Ahmet Rıza Bey'in İtt ihat ve Terakki'den ayrılmasınayol açmışt ı . Fakat Rıza Bey' in de bunda bir sorumluluk payıolduğu unutulmamalıdır. O sıralar Ahmet Rıza Bey'in tatlı-su frenklerı arasından çıkan istismarcı banker ve kapitalist-lere karşı kullandığı "kozmopolit" deyimi kendisine de yö-neltildi. Ancak, itt ihat ve Terakki'nin otoriter zihniyetindengelen böyle bir i tham Ahmet Rıza Bey için bir namuslulukve hümanizma nişanesi olarak değerlendiri lmeli , Şinasi 'ninbir zamanlar vardığı derin hümanist düzeye sonunda erişt i -ği şeklinde kabul edilmelidir.

224



ALTINCI BÖLÜM

A B D U L L A H C E V D E T V E İÇTİHAD

Sizi ay dutla t may a çal ış t ım gece gündüzAydan güneşe gi t t im, güneşten aya geldim

Peygamberler vaat ederler cennet öbür dünyadaBen size bu dünyayı cen n et yapmaya geldim.

A B D U L L A H C E V D E T

Arnavutluk Hâtıraları 'nda,1 İ t t ihat ve Terakki Komitesi 'ne ,Işkodra 'da orduda görev yaptığı s ırada (1898) g iren bir JönTürk, dağlarda avlanırken, vaki t geçirmek iç in, av arkadaş-

l a r ı y l a A b d u l l a h C e v d e t ' i n Ş i l l e r ' d e n ç e v i r d i ğ i G i y o mTell'e 2 yazdığı önsözü okuduklarından söz etmektedir . Buö ns ö z Abdü l ha m i t ' e v e i s t i bda da a m a ns ı z b i r hü c u m du .Böy lece , jö n Tü rkler in y ayınladık lar ı yaz ı lar ın b izzat Jö nTü rk l e r i n s a ndı k l a r ı nda n da ha e t k i l i o l du ğ u a n l a ş ı l ı y o r .Abdul lah Cevdet 'se , kuşkusuz yalnız önsözünün deği l , fa-kat çev i r i s in in metninin de okunduğunu duymuş o lmakla

daha çok sevinecekti . Zira düşüncesinin özet i , "halk"ı eğit-mek Osmanh küt le ler in i medeniyet ak ımına katmak i s te -ğiydi . Cenevre Jö n Tü rklerin de n ayrı ldıktan son ra ken disi -ni lçtihad dergis ini kurmaya sevk eden ana düşünce bu ol -muştu. Osmanl ı 'nın propaganda yapmaya yönelen içeriğinekarşılık, lçtihad "ansiklopedizm" i smini verebi leceğimiz ve

1 Kâ zım Nami Du ru, Arnavut luk ve Makedona H at ı r a l ar ım ( i s t an b u l , 1959) , s . 11 .

2 Ab dul lah Cev det . Giyom Tetl,

^ 225



Sultan Mecit ve Aziz devirlerinde rağbette olan tutuma birgeri dönüşten ibaret t i .

Fünun ve Felsefe

Ansiklopedizm'in temeli, bilimin bir polit ikası olmadığı dü-şüncesiydi. 1860'larda bu görüşe katılanlara göre, Batıl ı laş-mak, insanın bilgisini artırmaktı . Sonradan, Namık Kemal veYeni Osmanlıların edebî alana egemen olmalarıyla bu tutumdeğişt i . Bat ı l ı laşmak, parlamenter re j im yandaşı olmak veonu Osmanlı İmparatorluğu'nda yerleşt irmek çabasıyla bir

sayı ldı . Buna Bat ı l ı laşmanın "siyasî leşt ir i lmesi"3

diyebilirizve o devirden beri memleketimizde Batılı laşma teorilerinde,bu iki ana tutumdan esinlenen, iki ana akım meydana geldi-ği söylenebil ir . Ahmet Mithat Efendi bir "ansiklopedist"t i ,Jön Türklerse Batıl ı laşmayı yeniden bir siyasî sorun olarakele almışlardı. Geniş çapta, Jön Türklerin Avrupa'da kaldık-ları süre içinde geçirdikleri fikrî gelişme birinci akımın bazıyönlerinin doğruluğuna kanaat getirmeleri , bir kültür polit i-kasının zorunluluğunu keşfetmeleriyle i lgilidir. Burada özel-likle "kültür polit ikası" deyimi üzerinde durmak gerekir. JönTürklerin bir kısmı, söz konusu ett iğimiz iki akımın bir sen-tezini meydana getirmeye çalışt ıkları derecede her iki akım-dan ayrılıyorlardı. Öte yandan, bu yeni sentez, Jön Türklerinbazılarında, 19. yüzyılın sonunda ve 20. yüzyılın başında be-liren, "siyasî"nin "kültürel"i kanadı alt ına alması eğiliminin

tipik bir belirtisi olarak ortaya çıkıyordu.4 Abdullah Cevdet ,kültür sorunları çözümlenmeden önce hiçbir şekilde poli t i -ka yapılamayacağına inandığı derecede, daha çok, eski "an-siklopedist" akıma dönüşü temsil ediyordu.

3 " P o l ı t i c i s a t i o n " b u d e y im iç i n b k z . M a r d i n , The Genesis, s . 2 4 1 .

4 B kz . Malvin Rad e r , No Com prom ise : The Conflict between the two Worlds ( N e wY o r k , 1 9 3 9 ) ; T o t a l i t a r i a n i s m ( Y a y . C . F r i e d r i c h , C a m b r i d g e , M a s s . 1 9 5 4 ) .

226



Abdul lah Cevdet ' in bu f ik ir ler in in b i l lur laşması zamanalmıştır . Entelektüel hayatı tereddütlerle başlamıştı .

Abdullah Cevdet 1869 yı l ında, "Kürt" olduğu i fade edi-

len bir ailede doğmuştu.5

Bu böyle olmuş olsa dahi buradaönemli olan nokta Abdullah Cevdet ' in Cenevre 'de Abdül-hamit 'e karşı bir "Kürt" muhalefeti yapan Bedirhan Paşa'nınakrabalarıyla işbir l iği yapmamış olması ve Türkçeyi mil l ibir kültürü sağlayacak araç saymış olmasıdır.£ Öte yandanilerde de görüleceği üzere Abdullah Cevdet bir Osmanlı va-tanperveriydi ve bu topluluk içinde de kendini Türk sayı-

yordu. 1889'da Askeri Tıbbiye'nin birinci sınıfına girmiş vebu sırada i t t ihat ve Terakki Cemiyet i 'nde kurucularındanbiri olarak faaliyette bulunmuştu. 7 Sonraları yazdığı bir ma-kalede , Abdul lah Cevdet , o tar ihten ber i z ihnini meşguleden sorunlardan birinin "modern fikirleri ve terakki fikri-ni Müslüman ruhuna sokmasının çareleri" olduğunu i fadeetmiştir.8

Böyle bir sorunun mektep günlerinde bi le zihnini kurca-lamış olduğu ifadesini kuşkuyla karşı lamak gerekir. Dr. Ab-dullah Cevdet ' in gençliğinde son derece dindar olduğu ve1 8 9 0 -9 l 'de yazdığı ş i ir lerinin b ir kısm ını dinî hislerin i l-ham ettiği bil inmektedir. Fakat bu ifadenin taşıdığı gerçekpayı Abdullah Cevdet ' in gençliğinden beri insanın evrende-

ki yeri ve tabiat iç indeki konumuyla yakından i lgi lenmiş5 B k z . " A b d u l l a h C e v d e t , " Encyclopedia of İslam, E k . s . 5 3 - 6 0 . K . S ü s s h e i m ' i n b u

m akal e s i Ab du l l ah Ce v de t h akkı n da yaz ı l an e n ayr ı n t ı l ı b i yogr a f i d i r v e S ü s s h e -i m ' i n b i l g i l e r i n i A b d u l l a h C e v d e t ' i n a i l e s i n d e n a l m ı ş o l m a s ı m u h t e m e l d i r ,Kar ş . : Ab du l l ah Ce v de t ' i n ö l ü m ü dol ay ı s ı y l a tçtihad'm s o n s a y ı s ı n d a ç ı k a n y a -zı lar , İçtihad N o . 3 5 8 ( E k i m ? ) 1 9 3 2 , s . 5 8 8 3 - 5 8 9 9 v e F a z ı l M a h m u t , YollarınSesi, K a s ı m 1 9 3 2 , s . 1 0 9 - 1 1 0 .

6 Kü r t ç ü l û k h akkı n da b kz . O s m an l ı , 15 Ey l ü l 1 89 8 , s . 6 - 7 v e 1 M ayı s 18 99 , s . 4 .

7 T e m o ' n u n H i demat-ı Vataniye, s . 18 - 19 ' da v e r d i ğ i b i l g i l e r i ge n e ke n di s i t a r a f ı n -d a n D r. S ü h e y l Ü n v e r , " D o k t o r İ b r a h i m T e m o , " Türk Tıp Tarihi Arşivi, I( 1935 ) , s . 73 ' t e v e r i l e n b i l g i l e r l e kar ş ı l aş t ı r .

8 D r . A . D j e w de t , " U n e P r of e s s i on de f o i , " içtihad, M a y ı s 1 9 0 5 , s . 8 9 .

227



olmasından i leri gelmektedir . Abdullah Cevdet ' in bu i lgis iİbrahim Temo'nun mektepteyken kendis ine vermiş o lduğuM aterialisme et Spiritualisme9 isminde bir kitapta anlat ı lan-

ları c iddiye almasıyla sonuçlanmışt ı . Felix Isnard ismindebir Fransız fikir "vulgarisateur"ü (halk yayınları yazarı) ta-rafından yazılan bu eserde, Murat Bey'i etkilediğini belirtti-ğ imiz Draper ' in Tar ih ' inde e le a lman tez ortaya at ı l ıyor ,"maddiyat ve maneviyat " sorunu tahl i l edi l iyordu . Gençtıbbiye öğrencisi iç in böylece açı lan ufuklann etkisi zaman-la dünya görüşünü değişt irecekti .

1893-94' te Abdullah Cevdet yönetimi aşağılayan bir ş i iryazdığı için tutuklandı, fakat sonra affedildi.10 Aynı yıl için-de t ıbbiyeden diplomasını aldı . 1895 yı l ında bir daha tu-tuklanarak Fizan'a sürüldü. Tabipl ik sanat ını burada icraetmekle kazandığı parayla kaçmayı başardı .11

Paris 'e gelişinde Murat Bey'i rastlantı sonucu istasyonda,Simplon'a binerken gördü. Cevdet 'e göre bu buluşma bir-

bir lerini gördükleri " i lk ve son defa" olmuştu.1 2

Ahmet Celâlet t in Paşa genç doktorun geldiğini öğreniröğrenm ez ken disine gelip tanışmayı istedi ve Jö n Tü rkle reait sorunlar üzerinde görüşmelerde bulunma davetinde bu-lundu. Ahmet Celâlett in Paşa Cevdet 'e sürgündeki arkadaş-larının bir süre sonra serbest bırakılacaklarını ve bu itibarlakendinin muhalefet yapmasına art ık iht iyaç kalmadığını be-

lirtti.13

Cevdet üç ay kadar politika dışında kalmaya ve geliş-meleri o süre içinde izlemeye söz verdi. Ali Kemal o zaman-lar Brüksel'de ikinci kâtiplik görevini kabul etmişti ve bir

9 " D j e w d e t , " E . 1 „ İ l â v e s . 6 5 .

1 0 T e m o , Hidemat-ı Vataniye, s . 3 7 - 4 5 .

1 1 A b d u l l a h C e v d e t , Hadd-ı Te'dip: Ahmet Rıza Bey'e Açık Mektup (2 . bas . İ s tan-b u l , 1 9 1 2 ) , s . 3 6 .

12 A.g .e . , s . 3 7 .13 A.g .e . , s . 40 .

2 2 8



yandan o da Cevdet'ten ihtilalci faaliyete girişmeyeceği şek-linde imzalı bir belge almaya çalışıyordu, fakat bunda başa-rıl ı olamamıştı. Cevdet sürgün arkadaşlarının Fizan'dan ia-

de edilmelerini bekliyordu. Bir ay geçip karşı taraf herhangibir girişimde bulunmayınca Abdullah Cevdet ve öteki Ce-nevre Jö n T ürk leri Osm anlı'yı çıka rm aya karar verdiler.

Abdullah Cevdet daha İstanbul 'dayken Ali Şefkati 'nin kı-sa ömürlü IstikbaV inde çık an yazılar yazmıştı.1'1 1 8 9 9 s o n-baharına kadar yazıları Osmanlı 'da çıktı. Bu sırada yazılarıMechveret'te , Kanun-1 Esasi 'de ve İbrahim Temo'nun Kös-

tence'de çıkardığı Sada-y\ Millet'te çıktı.1 5

Daha önce bel irtt iğimiz üzere, 1899'da Osmanlı 'yı çıka-ranlar pek güç mali sorunlarla karşılaştı lar. Yazı kurulununüyeleri arasında bir kötümserl ik havası esmeye başladı. Ab-dullah Cevdet bu devirden şöyle söz ediyor:

"Anlamıştım ki kari leri yüz adedini geçmeyen kuru söz-lerle , kuru kafalara ab-ü tab vermek muhal-i ender muhal-

dir. O kadar güzide mahkümiıı- i siyasiyenin tahliyesine vebir dereceye kadar terf ihine muvaffak da olunca hükümet-iseniyenin bir memuriyeti kabulü hakkındaki tekli f ini kabule t t im." 1 6

Cevdet söz konusu ettiği kısmi affı 1898 yılı yazında eldeetmeyi başarmıştı .17

Kültürünü genişletme isteğinin Cevdet ' i bu harekete yö-

nelten en önemli etkenlerden biri olduğu anlaşıl ıyor. Ab-dullah Cevdet yavaş yavaş Türkiye'nin sorunlarına bir halçaresi get i rmenin eskiden sandığı kadar kolay olmadığını

14 A.g .e . . s . 53 .

1 5 A.g.e., T em o ' n u n b u g a z e t ey i ç ı k a r ı ş ı i ç in b k z . T em o , Hidemat-ı Vataniye, s .1 2 3 - 1 2 7 . İ lk s a y ıs ı E k im 1 8 9 8 ' d e ç ı k m ı ş t ı .

16 Ce vd et , Hadd-ı Te'dip, s . 43 .1 7 A.g.e., s . 4 2 . O s m a n l ı ' n ı n b u s ı r a la r d a k a r ş ı l a ş t ı ğ ı s o r u n la r k o n u s u n d a K u r a n ,

tltihat ve Terakki, s. 1 2 3 , I 2 7 - 1 2 8 ' d e b i lg i va r d ı r .

229



keşfediyordu. Kendisine öneri len Viyana Sefaret tabipliği ozamana kadar incelemeye vaki t bulamadığı bazı noktalarıçözmesine iz in verecekti .

Cevdet üç yıl kadar Viyana'da kaldı. Her ne kadar biyog-rafisi hakkında bize en sağlıklı bilgileri veren yazar, Padi-şah'a tesl im olmanın yarattığı huzursuzluğun bütün hayatıboyunca acı içinde kıvranmasına neden olduğunu söylüyor-sa da,18 ölümünden sonra kâğıtları içinde bulunan bir belgebu iddianın ihtiyatla karşılanması gerektiğini gösteriyor. Bubelge, Fizan'da bulunan arkadaşlarından yetmiş kişinin im-zasıyla kendisine şükranlarını bi ldiren bir beyannamedir.19

1903'te Viyana Sefiri Abdullah Cevdet ' in tekrar muhalefetyapmaya başlayacağını sezerek kendisine hakaret ett i . Ab-dullah Cevdet de Sefiri düelloya davet ett i . İmparatorlukpolisi Cevdet'i smırdışı etti .

Viyana Sefiri 'nin sezişi yerindeydi . Abdul lah Cevdet birsüreden beri yeni bir dergi çıkarmak için hazırl ık yapıyor-

du. Bu hazırlık karşısında daha çok kültüre önem veren fa-a l iye t lere g i r i şeceğ ini anla tmasıysa " sabıka"s ın ın ı ş ığ ındaönemsiz ka l ıyordu . Gerçekten de Viyana Sef i r i Abdul lahCevdet ' in faal iyet ler ini iz leme zahmetine kat lansaydı dü-şüncesinin bu yönde gel işmekte o lduğunu kolayca keşfe-derdi . 1900'de Paris Beynelmilel Sosyal Eğitim Kongresi 'neverdiği bir muhtırada, Abdul lah Cevdet Türklerin kül tür

düzeyinin yükse l t i lmesini memleket in in i l e r lemesinin enönemli etkeni saydığını bel irtmişti .2 0 Bunu da sağ lamanınen kolay yolu bir seri Batı klasiği ve Batı akımlarına açık birdergi yayımlamak ve yayını yeniden kurulacak bir matba-adan yönetmekt i .

1 8 " D j e w d e t , " Encyclopedia oj İs lam, İ lâve, s . 5 7 .

19 fet ihad. N o . 3 5 8 ( E k i m ? ) 1 9 3 2 , s . 5 8 8 2 .

2 0 D r . Ab d u l la h C evd et , Mânoire Pirscnte au Congrts In ternat ionale d 'EducationS o c i a i c ( P a r i s . 1 9 0 0 ) .

230



. Cevdet 'in kurm ak istediği m atbaa, o zam anlar j ö n Tü rk -lere katılmış bulunan ve Mısır 'da yaşayan Ahmet CelâlettinPaşa sayesinde, Cenevre'de faaliyete başladı. 1904'te de Ab-dullah Cevdet'in çıkarmak istediği derginin, İçtihacTın ilk

sayısı çıktı . Matbaasında bastığı Padişah'ı aşağılayıcı bir şiirdolayısıyla Abdullah Cevdet İsviçre'den çıkarıldı ve Mısır 'ageçti. Bir süre sonra Dr. Cevdet İçtihad matbaasını da nak-lettirmeyi başardı.21

İçtihad daha önce Münif Paşa'nın çıkardığı Mecmua-i Fu-nûn'un başladığı . Batı f ikirlerini Türk okuyucularına tanıt-mak amacın ı güdüyordu. Bu arada , dergi Avrupa edebî

akım larına da, daha öncek i j ö n T ür k yayınlarında rastlan-mayan bir önem veriyordu.

D ergi, geriye kalan J ö n T ü rk ya yınlarının siyasî görü şleri-nin yüzeyselliğinden şikâyet ediyor ve siyasete daha deringiden temeller bulmaya çalışıyordu. Bu bakımdan îçtifıad'ıçıkarmaya başladığı andan itibaren Abdullah Cevdet'le, po-l i t ikayı gün geçt ikçe daha yüzeysel ve "komiteci" bir an-

lamda kabul eden Ahmet Rıza-Bahaeddin Şakir Bey grubuarasındaki uzaklık büyüyordu.

Öte yandan, İç i ha dın radikal olmaya karar verdiği salta-nat sorunu gibi konular , ikinci grubun, o zaman Şura-yıÜmmet ' i ç ıkaranlar ın , oldukça muhafazakâr davrandıklar ıbir kon uyd u. Bu anlaşm azlık, Içtihad'ın J ö n T ürk leri hafif-l ikle i tham etmesinin yanı s ıra , Abdullah Cevdet Bey' in

1 9 0 8 * d en h emen s o n r a T ü r k iy e ' y e d ö n mey iş in in b a ş l ı c anedenidir .

Dr . A b d u l la h C ev d et 1 9 1 1 ' d e p a y i t a h t a d ö n d ü . İ s miTürk kültür çevrelerinin yakın i lgisini çeken birkaç davayakarışt ı . Bunlardan biri İbrahim Hakkı Paşa kabinesinin Ab-dullah Cevdet'in yaptığı bir çevirinin satışını yasaklamasıy-

2 1 K u r a n , İnkılap Hareketleri, s . 342 , vd.

231



d ı.2 2 Eser , Dozy 'n in islâm Tarihi'ydi. Sa t ış yas ağ ı , ge re kDozy'nin İslâm için aşağı layıcı sayı lan metni gerekse Ab-dul lah Cevdet ' in ay nı t onda say ı lan önsözü dolay ı s ıy la

k o n m u ş t u .191 3 ' te , Abdu l lah Cevdet gene , Jö n T ürk lerin is lâm lık laTürk çülüğ ün b i r sent ez in i y apma çaba lar ıy la a lay e t t iğ iiç in kamuoyunun i lg is ini kendi üzerine çekmişt i .2 3 T ü r k i -ye Cumhuriyet i i lan edildiği sırada kutsal değerleri aşağı-lat t ığı gerekçesiyle aleyhine açı lmış kovuşturma hâlâ sürü-yordu.2 4

Abdullah Cevdet , Içtihad'ı ölüm gününe kadar devam et-t irebilmişt ir . lçtihad Cumhuriyet devrinde Lat in harf ler leç ıkmaya başladığı zaman , sabık Jö n Tü rk , bu k on un un İçti-had'ın i lk çıkan sayı larında ondan bir çeyrek yüzyıl öncetartışı ldığını herhalde hatırlamıştı . Gene laikleşme polit ika-sının ilk sağlam temellerini lçtihad'da (ve daha ön ce im za-sız olarak Osmanlı 'da çıkan yazı larda) görmek mümkündür.G e n e l o l a r a k , J ö n T ü r k d e r g i l er i n d e n f a rk l ı o l a r a k lçti-had' da Atatürk devrimlerinin öncülüğünü yapt ığ ı sayı lanbirçok tema'ya rastlanır. Kadın haklarına verilen önem (Ah-met Rıza Bey' in yazı larında olduğu gibi kadınların analıkvazifeleri üzerinde durulması bunun bir bakıma yankıs ıy-dı) , saltanat kurumuna karşı bir temel kuşku, ancak Bat ıklasiklerinin derin anlamlarının anlaşı lması sayesinde Ba-tı 'ya yaklaşılabileceği, Batılı laşmanın gereklerinden birininfikir ve görüşleri temelinden değiştirmek olduğu ve evrenim a t e r y a l i s t - b i y o l o j i k b i r ç e r ç e v e i ç i n d e d e ğ e r l e n d i r m e ,bunların arasında başta gelmektedir.

Dikkate değer bir nokta, Dr. Abdullah Cevdet ' in bütün

22 " D j e w d e t , " E k s . 5 7 .

2 3 A.g.e.2 4 A.g.e.

232



" m ate r y a l i zm i n e r ağ m e n " m an e v i y a t ın b e s l e n m e s i " n e te -mel bir değer vermiş olmasıdır . Fakat t ıpkı Atatürk'te ol-duğu gibi bu besleyici unsurlar dinin dışında aranmakta-

dır . Gene dikkatimizi çeken bir diğer nokta, diyalektik vetarihi m ateryalizm i n z s Avrupa'nın entelektüel çevreler indebu kadar öneml i b i r yer tut tuğu b ir z a m a n d a A b d u l l a hCevdet ' in daha aşağıda , tah l i l in i yapmaya ça l ışacağımız ,biyoloj ik materyalizmi görüşlerinin temeli olarak kabul et-miş olmasıdır .

Avrupa'ya gelişinden sonra Abdullah Cevdet'in yayımla-

dığı ilk kitap Fünûn ve Felsefe26 adıyla çıkan küçük bir c i l tt i .Kitaba yazdığı "giriş"te Abdullah Cevdet , amac ın ın "tenev-vür ve tenvir"den 2 7 ibaret olduğunu ifade ediyordu. Eser ,Abdullah Cevdet ' in sürgüne gönderi lmesinden önce mey-dana getirilmişti ve önsözde İbrahim Temo'ya yapılan atıf-lardan, Temo'nun, Abdullah Cevdet'in ilgisini konuya ç e k -t iğini anl ıyoruz. Broşür iki kıs ımdan oluşuyordu. Bunlar-

dan birincisinde " Nature et Science unvanlı kitab-ı meşhu-run bir inci c i ld inde münder iç Fünûn ve Felsefe makale- iintikad iyesin in teşrihan tercü m esi" bulun uyo rdu. İkin ci kı-sımsa çeşitli İslâm ve Batılı düşünürlerin felsefe hakkındakigörüşlerini topluyordu.

Nature et Science'ı yazan Ludwig Büchner isminde ( 1 8 2 4 -18 99 ) b ir A l m an d ü ş ü n ü r ü y d ü . Ö ze l l i k l e r i n d e n b i r i b i r

doktor olarak yetişmiş olması ve sonradan Alman entelek-tüel çevrelerinde çok derin yankılar uyandıran materyalizmkavgasında (m at e r i a l i s m u s s t r e i t) materyalistlerin önderi ola-

2 5 T a r ih i m a t er y a l iz m e t r a f ı n d a o z a m a n la r c er ey a n ed en t a r t ı ş m a la r i ç in b k z . R e-visionism.' Essays on the History o f Marxis t Ideas . (Yay. Leopold Labeds . Lon-d o n . 1 9 6 2 ) , s . 3 1 - 5 4 .

2 6 D o k t o r Ab d u l la h C e v d e t , Fünûn ve Felsefe ( 2 . b a s . K a h i r e , 1 9 0 6 ) . Ö n s ö z ü n t a -

r ih i C en evr e , 7 E y lü l 1 8 9 7 ' d i r . Gen e b k z . " F ü n û n ve F e l s e f e , " tçihad. T e m -m u z 1 9 0 6 , s , 1 9 - 2 3 .

27 Dr. Ab dulla h Ce vd et , Fünû n ve Felse/e, s . 3 .

233



rak yer almış olmasıydı .28 Büchner ' in iddialar ına göre ma-teryalist dünya görüşü, biyoloj i ve öteki müspet bil imlerde19. yüzyılda keşfedilenler in mantıki bir sonucuydu. Büch-ner bu felsefi tutumu Almanya'da dinî dogmaya karşı açtığı

mücadelede kullanıyordu. Dr. Abdullah Cevdet ' in hayatınaba kt ığ ımız z a ma n on un ge r çe kt e n O sma n l ı İmp a r a t or lu -ğu'nda Büchner ' in Almanya'daki iş levine çok benzeyen birişlev icra etmiş olduğunu söyleyebil ir iz . Fakat Almanya'yıOsmanlı İmparatorluğundan ayıran geniş mesafeler i (ve buitibarla Dr. Abdullah Cevdet'in işinin ne kadar daha çetinolduğunu) kullandığı yöntemlere göz att ığımız zaman anla-

yabil ir iz . Dr. Abdullah Cevdet ' in Osmanlı okurlar ının duy-gularını incitmemek için kullandığı yöntem, İslâm fıkıh bil-ginler inin sözler inden hareket ederek materyalizme varma-ya çalışmaktı . Çok çapraşık bir mantıki si ls i le sonunda İs-lâm fıkıh bilginlerinin de, t ıpkı Büchner'in yaptığı gibi fel-sefeyi paleontoloj i , enoloj i , jeoloj i , f i loloj i ve sosyoloj i gibibi l im kol lar ın ın toplamı saymış olduklar ı sonucuna var ı -yordu. Böylece, İslâm felsefesinin temelinin de bilimsel fa-aliyet olduğu anlaşılıyordu.

Abdullah Cevdet ' in başlangıç noktası şuydu: fe lsefe Al-lah ' ın s ı fa t lar ın ın bir ince lemesi şekl inde e le a l ın ırsa Al-lah ' ın her n i te l iğ i insana bi l imsel faa l iyet te bulunmasınıemretmektedir . Örneğin :

"Allah'ın, galip seciyesindeki sıfatına has ibadet, muzaffe-r iyet in esbab-ü kavaninini mütalâa etmek(t ir . )" 2 9

Böylece Allah'ın her sıfatı , aslında, insanları bilimsel araş-tırmalar yapmaya teşvik eden bir emirdi.

Bu gibi felsefi bulgularının yanı başında, Abdullah Cev-

2 8 B ü c h n e r i ç i n b k z . S y d n e y H o o k , Encyclopedia of So c i a l Sc i ences , I I I , 3 0 . Büch-ner ' i n Abdul l a h C evdet ta r a f ında n çevr i l en ma ka l es i şu eser de ç ıkmışt ı . Lud-w i g B ü c h n e r , Nature et Science, Etudes, Critiques et M imoires ( P a r i s , 1 8 8 2 ) .

2 9 A b d u l l a h C e v d e t , Fûnûn ve Felsefe, s . 2 1 .

234



det , f ilozof jaco by 'nin "Les hom m es descend ent des a im auxet sont destines a devenir des Dieux" i fadesinin İslâm düşü-nürü Curcanî tarafından daha önce i fade edilmiş olduğunubelirtiyordu.30

Böylece Abdullah Cevdet ' in kendi çevresini inandırmakiç in ne gibi dolambaçl ı yol lardan gi tmek zorunda kaldığıanlaşıl ıyor. Öte yandan bizzat böyle dolambaçlı inandırmaaraçlarını kullanmak zorunluluğu, Dr. Cevdet' in halkı uyar-maya ve genel kültür düzeyini yüksel tmeye niç in bu kadarönem verdiğini anlatır.

Bu tutumun bir yönü, Abdullah Cevdet ' in modernleşme-yi bir Batı f ikriyatını hazmetmek, düşünce yapısını değiştir-m ek sorunu saym ış o l m as ıd ı r . O na göre , bu deği ş i k l i ğ im e y d a n a g e t i r m e k , g e r e k l i s o s y a l g e l i ş m e l e r i n b a ş ı n d a ,maddi çevre değişmelerinden önce geliyordu.

Aynı düşüncenin i fade edi ldiği başka b i r tutum, Cev-det ' in İslâm dinini "sade ve makul"3 1 saymasında görülebi -

l ir . Tıpkı Ahmet Rıza Bey gibi Abdullah Cevdet dini bir sos-yal eği t im aracı sayıyordu. Bu bakımdan düşüncesi AhmetRıza Bey'inkiyle benzerl ikler gösterir. Fakat Abdullah Cev-det ' in Is lâmî "nas ' jardan bi r yarar ummadığı da zamanladaha kesin bir şekilde bell i olacaktı .

Şimdil ik, ç ıkardığı derginin adı bi le lslâmı kanallar içindehareket etmeyi önemli saydığını gösteriyordu. Cevdet'e gö-

re derginin amacı "içtihat kapısını" tekrar açmaktı . Cevdetşunları ekliyordu:

"Samimi emel imiz gerek iç gerek dış boyunduruklardankurtulmuş, vatandaşlarının hepsinin birl ik halinde ve kar-deş oldukları, ırk ve din farklarının yok edildiği bir Türkiye

3 0 A.g.e., s . 2 3 . J a c o b y ( 1 7 4 3 - 1 8 1 9 ) i m a n l a a k ı l c ıl ı ğ ı b i r l e ş t ir m e y e ç a l ı ş m ı ş o l a n

b i r A l m a n f i l o z o f u y d u . B k z . Ha ro l d Hö f f i d i n g , A Hi s to ry of Modern Philosophy( N e w Y o r k , D o v e r P u b l i c a t i o n s , 1 9 5 5 ) , s . 1 1 8 .

3 1 A b d u l l a h C evd et , Hadd-1 Te'dip, s . 6 5 .

235



görmekt ir . En az tenevvür etmiş o lan unsur Müslüman un-surudur . Bu ger ide ka l ı ş ın sebepler i b izce meçhul o lma-makla beraber, çalakalem yazılan bir yazıda izahı müşkül-

dür. Fakat kendi iç ine kapanık ve 'dar manada İs lamcı ' gö-zükme tehlikesiyle karşı karşıya bulunan Içl ihad' ın takip et-t iği yolun anlaşı labilmesi iç in bu mevzuda bir söz seyleme-den başka mevzulara geçmeyeceğiz. Hayır , i tham yanlışt ır .Bunu yüksek sesle i lan ederiz, ls lâmm kendine has bir ka-rakteri vardır. İslâm bu dini kabul edenleri bir millet halinesokar ( i l nationalise ses adaptes) ve asır lar boy un ca bir iken

bu kardeş l ik duygusu o kadar kuvvet l idir k i , hiçbir şey,müşterek inancın modern i l im ve felsefenin yakıcı ış ığındayok olması bile onu sarsamaz. . . " 3 2

Abdullah Cevdet Osmanlı lmparator lugu'nun Bat ı mede-niyet akımına katı lmamasını bu şekilde izah ediyordu. Öteyandan Cevdet 'e göre:

"Bu ruh ş imdiye kadar fe lakete götürücü temayülünü

muhafaza etmişt ir . Ve halen de muhafaza etmektedir . Mo-dern fikir ve terakkiyi modern ruha sokmanın yolu nedir?İş te on beş seneden ber i kendime sorduğum sual budur .U z u n t e c r ü b e l e r ne t i c e s i nd e g ö r d ü m k i , ı ş ı k H ı r i s t i y a ndünyas ından ge l i r se Müs lüman ruhu ona bütün kapı lar ıkapayacaktır . Bu böyle olunca biz ki Müslüman damarları-na yeni bir kan akıtmak vazifesini üstümüze alıyoruz, prog-

resif prensipleri bizzat İslâm müesseselerinde aramalıyız velslâmda bu müesseseler çok sayıda mevcuttur. . . " 3 3

Şimdi bu tez in önemli b i r öze l l iğ i , l s lâmm akide ler in ikabul etmiş o lan toplumu "bir mil let hal ine" soktuğudur .

3 2 A b d u l l a h C e v d e t , " U n e P r o f e s s i o n d e F o i , " İçditat ( İç t ı J ıad ' ın Fransızca ek i ) !( M a y ı s 1 9 0 5 ) , s . 8 8 , v d . B u ç o k d e r i n e i n e n b i r g ö r ü ş t ü . G ü n ü m ü z d e G r ü n e -b a u m t a r a f ı n d a n i r d e ! e ı ı i ş i i ç i n b k z . G . E . V o n G r ü n e b a u m , M o d e m i s l a m ; T l ı e

Search for Cultural Identity ( B e r k e l e y , 1 9 6 2 ) , s. 1 8 1 ,3 3 A.g.e.

2 3 6



Hem en hem en bütün J ö n Türk lerde görülen bu f ikr in ger-çek bir yönü vardır , l s lâmın Müslümanları birbir ine kenet-ley ic i e tk i s in in , zamanımızda bi le sözünü eden bi lg inlervardır.34 Ancak, Cevdet ' in f ik ir ler inin zamanımız görüşleri -ne uymayan bir yönü fikrî çerçeveyi kendi başına sürükle-yici bir unsur saymasıydı. İslâmî düşünce de, beraberindeget i rdiğ i "kenet ley ic i " kuvvet de İs lâm memleket ler indegörülen azge l i şmiş b i r toplum yapıs ına dayanıyor ve bubakımdan bir anlam kazanıyordu.35 Yeni f ikirleri kökleştir-mek iç in Osmanl ı lar ın " f ik ir yapı"s ını değişt i rmenin kaf igelmeyeceği Abdul lah Cevdet ' in düşünmediği bir husustu.Bunun bir dikkatsiz l ik eseri o lmayıp bizzat biyolo j ik ma-terya l i s t görüşünün mant ık i b i r sonucu o lduğunu i l e rdegöreceğiz .

Dr. Abdullah Cevdet'in diğer bir özelliği yazılarında, ör-neğin Ahmet Rıza Bey'in yazılarına oranla, Batı 'dan çok da-ha az yakınmasıydı.

Dr. Cevdet, Müslümanların Batı medeniyetinden yararla-namayışlarmdan Ahmet Rıza Bey'den çok daha şikâyetçiydive onları mazur görme eğilimi asgariye iniyordu. Bu tutu-mun bir örneğini (ve Abdullah Cevdet ' in İtt ihatçıların ço-ğuyla anlaşamamasının nedenini ) Rusya Müslümanlar ınaverdiği şu öğütlerde görmek mümkündür:

"Müslümanların Rusya'da zulüm ve hakaret gördüğünü

söylüyor ve bunu yalnız söylemekle bir fayda ümit ediyor-sunuz. Müslümanların zulüm ve hakaret görmesi Müslü-man olduklarından değil cahil ve tembel olmalarındandır.

3 4 L o u i s G a r d e t , La Citt Musulmarıe : Vie Sociale el P o l i t i q u e ( P a r i s , 1 9 5 4 ) , s . 2 1 7 .v e V o n G r ü n e b a u m , Modem islam ( C h i c a g o , 1 9 6 3 ) , P a s s i m .

3 5 i s l â m s o s y a l y a p ı s ı n ı n b u u n s u r u i ç i n b k z . W . M o n t g o m e r y W a t t , Islam andthe Integration of Society, ( L o n d o n , 1 9 6 1 ) , s . 1 4 0 - 1 4 1 . F a k a t W a t t A b d u l l a hC e v d e t ' e d e h a k v e r e c e k ö r n e k l e r v e r i y o r . S o s y a l y a p ı d e ğ i ş m e l e r i m e y d a n ag e l m e d e n k ü l t ü r d e ğ i ş m e l e r i n i n " s ü r ü k l e y i c i " b i r r o l o y n a y a m a y a c a k l a r ı t e z iiç in bkz . Deutsch, Nat iona l ism and Social Communications, s . 6 1 - 6 5 .

237



" S i z i n k e m a l - i i h l a s i l e D a r ü l - H i l a f e d e d i ğ i n i z İ s t a n -bul 'daki Müslümanlar y ine sözde Müslüman hükümet ler in-den daha az mı cebir ve hakaret görüyorlar zannediyorsu-nuz? Rusya hükümeti ammeye ve size Rusça öğretmek ist i -yormuş. Fena mı? O zaman hiç olmazsa bi lmediğiniz birv a r a k a y ı i m z a l a m a k t a n k u r t u l u r s u n u z . R u s y a h ü k ü m e t isizden asker al ıyor ve din kardeşlerimiz üzerine kı l ıç çeki-yorlarmış. Bunu sizin Halife dediğiniz Abdülhamit yapmı-yor mu?. .

"Rusya'da her milletten ziyade tazyik ve taaddiye uğrayanmillet Yahudilerdir. Her türlü mevani-i müşkülata rağmenticaret ve sanayide şirketler akdinde, tababet, mühendislik,avukatlık gibi hür mesleklerde Yahudilerin işgal ettiği me-vaki gözünüz önünde değil mi?. . Darül-Hilafe , Darül-Hila-fe! deyip durmayın. Abdülhamit Darül-Hilafenin de, Hilafe-tin de hissiyat ve it ibarım berbat etti . Ve bütün Müslüman-ların gördüğü zulmün mes'ul-i hakikisi , kısm-ı azamı it iba-riyle Abdülhamit ve Abdülhamit gibi müstebit ve hain sala-

t in-i Osmaniyedir."3 6

Abdullah Cevdet ' in İslama karşı tutumunun diğer bir yö-nü kolonyal yönet im al t ında bulunan Müslüman ülkelerinekarşı sert tavrıydı. 1905'te Fas'ın uğradığı felaketlere karşıtepkisi kendini bir acıma hissinde değil aşağıdaki sözlerdegösteriyordu:

"Medeniyet - i hazıra bir seyl - i huruşandır k i mecrasını

Avrupa kıt 'asmda açmışt ır , önüne gelen her mevaniyi ba-kemal-i şiddet zir ü zeber eder. Ahali-i Müslime bu seylabe-i medeniyete mukavemetten ihtiraz etmelidir. Hayat-i milli-lerini ancak bu cereyana tabiiyet i le temin edebilirler. Fash ü k ü m e t i - h e y h a t s ö y l e m e y e m e c b u r u z - h e m e n u m u mMüslüman hükümetleri gibi , yalnız terakkiyat-ı zamaniye-

3 6 " R u s y a ' d a M ü s l ü m a n l a r , " içtihad, M a r t 1 9 0 5 , s . 6 .

2 3 8



ye karşı bi-kayd durmakla kalmayıp her türlü teceddüt veterakkinin hasm-ı cam.. . idi ."37

Atatürk'ün 1920' lerde şekil lenecek olan fikirlerinin i lk iz-lerine burada rastl ıyoruz. Gene aynı tema'yı tekrar eden birpa r ç a Hoc a U be y dul l a h Efe ndi ' n i n 3 8 îç t ihad'da ç ıkan birmakalesinde beliriyordu.

Bu tar iz ler göz önünde tutulduğu zaman Abdullah Cev-de t ' i n "pa ni s l a mi z m" i t ha ml a r ı na k a r ş ı pr ot e s t o e t me k t ehakl ı o lduğunu anlayabi l i r iz . "S iz in anladığ ınız manada"(yani siyasî bir birim meydana getirme anlamında) panislâ-

mist olmadığı ve bunu bir "hayal" saydığı doğruydu.39

Dr.Cevdet öte yandan "fikrî ve içt imai" bir panislâmizmi im-kân dahilinde sayıyordu.

Abdullah Cevdet ' in Osmanh lmparatorluğu'nun ve İs lâmâleminin geri lemesini Is lâmî inançlar ın uzun zamandan be-r i kötü bir yön almış olmasına bağladığını görmüştük. Bu-nun yanında İçtihadda beliren tarihî tahlillerin bi r ikin ci ti-

pi bu gerilemeyi yapısal unsurlara bağlıyordu.Bu tezler İçtihadın i lk sayıs ında "F" (Feri t "Tek"?) imza-

s ıyla ç ıkmışt ı . Ancak, makalede söylenenler herhalde Dr.Cevdet' in fikirlerine uyuyordu ki Içfihad'm birinci sayfasın-da başmakale o larak ç ık ıyor ve aynı zamanda bir yay ınprogramı görevini görüyordu.

3 7 " F a s H ü k ü m e t - i I s l â m ı y e s m m İ n k ı r a z ı , " İçtihad, N i s an 1905 , s . 70 .

3 8 S ü s s h e i m , " D j e w d e t " E . t. e k , s . 5 7 ' y e g ö r e b u p a r ç a H i n t l i M u h a m m e d G h u -ri'nindir. F ak at D el io rm an ' ın Balkan Türkleri, s . 129 ' da ma kal e y i U b e ydu l l ahE f e n d i ' y e a t f e t m e s i d a h a m a k u l g ö r ü n m e k t e d i r . P a r ç a n ı n k e n d i s i i ç i n b k z ." M ü s l ü m a n l a r U y a n ı n , " içtihad, O c a k 1 9 0 5 , s . 7 . B u m a k a l e n i n t o n u A b d u l l a hC e v d e t ' i n e l e ş t i r i l e r i n e t a m a m e n u y u y o r d u , " S i z e t e b l i ğ o l u n a n h a t a l a r ı n ı z ıi ş i t me kt e n , d i n l e me kt e n n e f r e t e d i yo r s u n u z . Kaf i r , gayr ı mü mi n d i ye i s t i h kâre t t i k l e r i mi z i n m e r a t ıb - ı me de n i ye t t e pe k d u n u n d a ka l d ığ ın ız ı . . . i ş i t me k h i s s i -yat ın ıza su re l - ı ma l ısusa da m uc ib- i i syan ve hidd et o luyo r , tabi r - i diğer le m a-

h i ye t - i h ak i k i ye n i z i i r ae e de n h ak i ka t l e r i i s t i maya ce s ar e t - i r u h i ye n i z o l madı -ğ ı n ı g ö s t e r i y o r s u n u z , "

3 9 A b d u l l a h C e v d e t , Hadd-ı Te'dip, s . 39 .

239



M akale Türkiye d ışında o zamana kadar ç ıkan Jö n Türkyayınları konusunda düşüncelerle başl ıyordu. Bu yayınlarınOsmanlı İmparatorluğu içinde karşı laştığı başarısızlık kar-

ş ı sı n d a ya J ö n T ü rk l er İm p ara tor l u ğ u n g erç ek d er t l e r i n iteşhis edememişlerdi ya da onların buldukları çarelerde bireksiklik vardı. Bu itibarla teşhisi ve çareleri Osmanlı lmpa-ratorluğu'nun kuvvetten düşmesi tarihinin ışığında değer-lendirmek gerekiyordu. Özel l ik le , bu arada Osmanlı İmpa-ratorluğunda egemen durumda olmuş olan s ını f ın tarihinigözden geçirmek gerekiyordu.

Türklerin ataları esas itibariyle "pek az bir şey"le sağla-

nan "çoban hayatı" yaşamışlardı .Bundan dolayı da "müstakar s iyasî varl ıklar"4 0 k u r a m a -

mışlardı . Bu gibi bir sosyal yapının bir diğer sonucu "mül-kiyet" f ikrinin oluşmamış olmasıydı . Öte yandan:

"Bir devlet ki üzerinde teessüs ettiği mamelekin icâbat-ıtabi iyesini nazar- ı dikkate almayarak s ırf çöldeki âdet i leharb. . . neticesi olarak büyür, mağlub ederek memlekete i lâ-

ve ettiği bir kıt 'a ahalisini vücud-ı içtimaiyesinden addet-mez, onun usul-i maişetini , hayatını , terakkiyat-ı f ikriyesininazar-ı dikkate almaz, tabii i lk zuhur eden bir müsaadesiz-lik böyle bir hükümetin zevaliyle neticelenir.

"Devr- i azametimiz kı l ıç e lde at al t ta Asya çöl lerindekihayvanat sürülerine bedel , evvelce bu memleketlere yerleş-miş insanlara saldırmak, yalnız haraç verene aman vermek,

toprağına yerleşmeye tenezzül etmemek, hası l ı medenî birhükümeti tavsif eden ahvalden gayrı bir sürü cengâverl ikile iktifadan ibaret kalmıyor mu?"4 1

4 0 " B i r M u h a s e b e , " İçtihad, 1 Eylü l 1 9 0 4 , s . 3 . Bu pa rça nı n P rens Sa ba ha t t in ta ra -f ı n d a n y a z ı l m ı ş o l d u ğ u i h t i m a l i m e v c u t t u r . A b d u l l a h C e v d e t 1 9 0 0 ' d e P r e n sS a b a h a t t i n ' i t a n ı m ı ş v e o n a " h a y r a n " o l m u ş t u . B k z . T ü t e n g i l , Prens Sabahattin,s . 2 1 . Bu pa rça Sa ba ha t t in ' in Les Turcs et le Progris i s m i n d e k i m a k a l e s i n d e k itema ' la r ı tekra r la ma kta dı r . Bkz . , a.g.e., s . 2 4 - 2 5 .

4 1 A.g .e . , s . 4 .

240



Böylece :"Vakta k i devr- i futuhat ımız hi tam buldu, zaptedecek ,

kumanda edecek. . . memleket ve hükümet kalmadı, Hır ist i -

yan veya maghıb İs lâm hükümetler in yerine kendi kendi-mizi kaim ederek kendi kanımızı yine kendimiz emmeye veyekdigerimize kumanda etmeye başladık." 4 2

Yazar devam ediyordu:"Hayat- ı iç t imaiyemizi lâyıki le tanımayanlar , hususiyle

ecnebiler, 'Padişah'ın bu zulümlerine karşı niçin isyan etmi-yorsunuz?' diyorlar. Her genç Türk kendini pek tuhaf renk-lere sokan bu müz'iç sualin karşısında reddi pek kolay edil-le i le Abdülhamit' in kuvvetini istihkâmlar içinde sakladığı-nı ve bazen de Rusya'nın müdahalesini i leri sürerek muha-tabını susturmaya çalışıyor." 4 3

Fakat Abdülhamit ' i "koruyan süngülerin" kimlerin e l in-de olduğu düşünüldüğü zaman bunların "Memalik-i vâsi -

yemizin muhtelif cihetlerinde yerinden, yurdundan, sevgi-l is inden adeta kopartı larak ayrı lmış ve bir gün evvel birzaptiye veya bir mal memurunun tahkir ve tezyifleri altındainim inim inlemişlerden mürekkep mazlumin-i ümmet ol -d u ğ u "4 4 görülecekti .

Bu bakımdan yazar Türkiye'de "isyan diye bir şey" olama-yacağı düşüncesine varıyordu. Bu durum karşısında her şey-

den önce Türklerin "tabii kuvvetini" artırmak gerekiyordu."Eğer kuvvetimiz olursa, halde ve istikbâlde bir dereceye

kadar kendi kendimize veyahut menfaatimizle müşterek birveya birkaç devletin mevcudiyetine is t inaden mevkiimizi ,hukukumuzu müdafaa edebi l ir iz ."4 5

4 2 A .g.e., s. 5 .4 3 A .g.e.

4 4 A .g.e., s . 5.

4 5 A .g.e., s . 8.

241



Burada da Atatürk'ün d üşüncesiyle ben zerlik ilgi çekicidir.B u " t a b i i kuwe t " in ka yn a ğı e ğ i t imd i . B öyle ce , "a va m"

"ist ihsal- ı hakka muktedir" olacaktı . Bir kere halka Batı 'nmb ü y ü k y a z a r l a r ı n ı n e s e r l e r i n i o k u m a z e v k i a ş ı l a n d ı k t a n

sonra bu sürecin hızlanmasına karşı hiçbir şey duramaya-cakt ı . Bundan dolayı , Dr . Cevdet , Mil ton , Byron, Goethe ,Ca ld e r on , Home r os , D a n t e , E sch i lus , Al f ie r i , L ucr e ce veMickie v ick ' in h e r ke s in ko la yca okuya bi le ce ğ i b i r şe k i ld eçevrilmesinin zorunluluğuna inanıyordu."6

Maneviyat ve Eğitim

B u t e o r i n i n p s i k o l o j i k t e m e l i b i r " m a n e v i y a t - ı e n a m ""fon"u meydana get irmekti . Zira "fon" dağıldığı zaman so-nuç "dehşet -aver" o luyordu.47

Teorisinin bu psikoloj ik ve pedagoj ik yanı dolayısıyladırk i t ıp k ı Miz a n c ı Mur a t B e y g ib i , D r . Ce vd e t E mi le B o-utmy'yle48 i lgileniyor ve daha sonra Prens Sabahattin Bey'in

ilham kaynaklarından biri olan Emile Demolins'e karşı birilgi duyuyordu. Her iki Fransız düşünürü de Fransız eğitimsisteminin "hayat adamı" yet işt irememesinden, kendine gü-venen bir insan t ip i yaratamamasından ş ikâyetç iydi ler vebundan dolayı Anglosakson yet işt irme yöntemlerine dönü-yorlardı.

Abd ul la h Ce vd e t ' in p s iko lo j iye ve p e d a go j iye ve r d iğ iönemle beraber iht i lalci yöntemleri yüzeysel sayma ve on-lardan sakınma hissi geliyordu.

"B u sün güle r müst e b i t le r in ba ş la r ın d a k ı r ı lma l ıd ı r d e -me kt e n z iya d e o ka le mle r -o ka le mle r k i e sh a b-ü f ikr -ü

4 6 Dr . Ab du l lah Ce vd et , /îti Emel ( K a h i r e , 1 9 0 6 ) . k a p a k .

47 A.g.e . , s . 16 .

4 8 " E m i l e B o u t m y , " lçtihad, l (Ni sa n 1 9 0 6 ) , s . 1 6 5 .

242



merhametin parmaklan aras ındadır - kâğı t üzer inde tamim-i meali, tenfiz-i fezail, tasfiye-i efkâr etmekle aşınmalıdır." 4 9

Veya başka bir vesileyle ifade ettiği gibi:

"Vakur , sakin, daima masun o lan terakkî , kan dökmekne d i r b i l me z , s i l â hs ız o l a r a k hü k mü nü s ü r e r . K e nd i s i netakdim ve irae olan baltalar ı , palalar ı , k ı l ıç lar ı , tüfekler ireddeder." 50

Böylece, Dr. Cevdet kendisinin de dile getirdiği gibi, ıslahatkonusundaki esas tutumunu insanlann "zekâsını ıslah ve ta-mir etmek" şeklinde ifade edebiliyordu.51 Gene, burada, in-

san zekâsının tamire muhtaç bir saate benzeti lmesi bakımın-dan Dr. Cevdet' in materyalizmini görmek mümkündür. Fa-kat, bazen, zekâ bir saat olmaktan çıkıyor daha önce de gör-düğümüz üzere "Müslüman ruhu" o labi l iyordu. Bu ik inc ikavramın Abdullah Cevdet'in düşüncesindeki yerini aydınlat-mak için Gustave Le Bon'un teorilerine dönmemiz gerekir. 52

Abdullah Cevdet'e göre, Tıbbiye'de öğrendiği bilgilerdenbiri belirli bir hastalığın çeşitli hastalarda başka başka teda-vi usulleriyle geçiri lmesi zorunluluğuydu. Bu bakımdan Av-rupa'ya geldikten sonra Gustave Le Bon'un Les Lois Psycho-logiqu.es de l'Evolution des Peuples ismindeki eserini çevir-meye başlamıştı .

Kendisi bunu şöyle açıklıyordu:

"Bir kavmin tabib-i içtimaisi olmak isteyenlere uzviyet-iakvamın teşr ihini , f izyolocyasmı, âcizane göstermek üzerebu kitabı tercüme ettim. İtikadımca bu kitabın ihtiva ettiği

4 9 Ifci Em el, s. 1 2.

5 0 A.g.e . , s . 13 .

5 1 B u n a b a zı b a k ı m l a r d a n b e n z e y e n b i r t u t u m i ç in b k z . M ü m t a z T u r h a n , Garplı-

laşmanın Neresindeyiz? ( 3 . b as . i s t an b u l 19 61 ) , s . 71 .52 Gu s t av e Le Bo n i ç i n b kz . Haye s , A Generation of Materialism, s. 1 4 6 , 2 5 6 ; D o n

M a r t i n d a l e , The Nature and Types of Sociological Theory ( L o n d o n , 1 9 6 1 ) , s .3 0 9 - 3 1 3 .

243



husus ve kavanin-i iç t imaiyeye muttal i o lmaksızın is lah-ımûlk-ü mil let meydanı sa 'b-ü mubarekinde görünmek, teş-rih ve fızyolocya bilmeksizin tabiblik dâvasında bulunmak

kadar abes ve tıflanedir."5 3

Bu açıklamanın en dikkate değer yanı , günümüzde " ırkîmistisizm"! dolayısıyla eleştiri lere uğrayan bir teoriyi54 in -kârı mümkün olmayan biyolo j ik olaylara dayanıyormuş gi-bi göstermeye çalışmasıydı. Le Bon'un teorilerinin, gerçek-te, biyoloj iden çok bizzat Le Bon'un muhayyilesine dayan-dığ ını -kendi devr indeki bi rçok k imseler g ibi - Abdul lahCevdet keşfedememişti . Bu bi l imsel "saf" l ığın nedenleriniaramak buradaki amacımız bakımından yararl ıdır . Cevdetiçin bil im hâlâ "nas"m izlerini taşıyordu. Bil im kesin ger-çekleri ortaya çıkaran bir faaliyetti . Fikirler ne kadar kesinolursa bii imlik nitel iği o kadar kuvvetl iydi. Böylece kültürhakkında söylediklerinin maddi vakıalara, kafatasları üze-

rinde yaptığı çalışmalara dayandığını ileri süren Le Bon, Dr.Cevdet' in de hal çaresini aradığı bir sorunu görünüşe göre"müsbet i l im" noktas ından tahl i l e t t iğ i derecede Cevdetiçin en "i lmî" cevabı veriyordu.

Dr. Cevdet ' in bu saf , " i l im-öncesi" bi l ime inancı Türki-ye'nin Batılılaşma seyri içinde zaman zaman karşılaşılan birinsan tipinde ortaya çıkmıştır ve çıkmaya da devam etmek-

tedir. Yeni Osmanlılar, Batı dil lerini bilmeleri dolayısıylaAvrupa diplomasisini ve devlet işlerini yalnız kendilerininanladığını i leri süren Bâbıâli bürokrasisine karşı bu zihniye-tin yarattığı toleranssızlık nedeniyle yönelmişlerdi. Zamanı-mızda, Batı 'nın "sır"larını elde ettiğini sanan bir teknokratzümresinin siyasî hayatımıza hükmetme isteğinin yarattığıtehlike hâlâ devam etmektedir.

5 3 içtihad, 1 O c ak 1905 , s . 1 .

54 M ar t i n da î e , S oc i o l og i c a l Theory, s . 3 1 0 .

2 4 4



Bir yandan da, bu entelektüel tutum dolayısıyla Marksiz-min ge l i şme miş me mle ke t le r d e ki e t k is iy le b i r p a r a le l l ikakla geliyor . Gelişmemiş ülkelerde bugün, dayanağı kalma-

mış mahal l i "maneviyatç ı " b ir ge leneğe tahammül edeme-yenler , Marksizmin "maddiyat"çı l ıgma sarı lmaktadır , fakatb u s a r ı l m a d a h â l â b i r " n a s a r a m a " n ı n i z l e r i n i g ö r m e km ü m k ü n d ü r .5 5

Cevdet'in fikirlerinin uyarlı olup olmadığı noktasında or-taya çıkan bir sorun Goethe'yi okutmakla milletleri değiş-tirme isteğinin Le Bon'un sert ırkçı kavramlarıyla nasıl bağ-daştırılabileceğidir. Le Bon'a göre her milletin "ruh"u ırkîkarakterist ikler inin sonucuydu ve bu ırkî karakterist iklerancak çok uzun bir devre içinde değişiyordu. Oysaki Dr.Cevdet, Byron aşkını aşılamakla çok daha kısa bir zamandasonuç almayı düşünüyordu. Buradaki cevap, Cevdet'in La-marck'tan esinlenilmiş bir irsiyet teorisinin etkisi a lt ındakalmış olmasıydı . Bu teor i de , Guyau (1854-1888) ismindebir Fransız psikologunun eserleri aracılığıyla Dr. Cevdet'e

intikal etmişti.56 Guyau'nun eserler inin isimleri kendi başı-n a A b d u l l a h C e v d e t ' i n d ü ş ü n c e s i n i n a n a h a t l a r ı n ı i z a heder.57 Guyau da felsefenin her şeyden önce bir toplumsalişlevi olduğunu, insanlara daha iyi bir hayat tarzı bulmayayaraması lâzım geldiğini düşünmüştü. Bütün düşünceler i-nin temeli biyolojik hayatın kendisi beraberinde "bir geniş-leme, bir toplumlaşma" i lkesini get irdiğiydi. Böylece, Gu-

5 5 B u k o n u d a y a z ıl a n b i r e s e r i ç i n b k z . A d a m U l a m , The Unfinished Revolution:An Essay on the Sources of Influence of Marxism and Comm munism ( N e w Y o r k .1 9 6 0 ) .

5 6 G u y a u ' n u n A b d u l l a h C e v d e t ü z e r i n d e k i e t k i s i i ç in b k z . H ü s e y i n z a d e A l i , "A b -d u l l a h C e v d e t , " lçtihad, N o . 3 5 8 ( E k i m ? ) 1 9 3 2 , s . 5 8 9 5 - 9 6 .

57 J . M. G uyau, E d ucat ion et HirediU, E t u d e s o c i o l o g i q u c ( P a r i s, 1 8 8 9 ) , A b d u l -- lah Ce vd e t t ara f ın d an Terbiye ve Veraset ( İ s t an b ul , 1927- ) o larak çe vr i lm iş t i r .

B k z . g e n e , Esquisse d'une Morale sans Obligation et sans Sanction ( P a r i s , 1 8 8 3 ) ,

v e Vlrreligion de TAven ir Etude Sociologique ( P a r i s , 1 8 8 7 ) .

245



yau'ya göre hayatın kendisi, kolektivizmin ve endividüaliz-min bir sentezini5 8 meydana get ir iyordu.

Guyau'ya göre dünya bir "sosyoloj ik devre"ye doğru gidi-yordu. Bu devrenin özell iği toplum sorunlarının çözülme-

s inde bi l imsel yöntemler in uygulanması o lacakt ı . "Hayat"ilkesi beraberinde mutlak, fakat dindışı , sosyal ahlâk ilkele-r i get ir iyordu. Eğit im yöntemlerinin kullanılmasıyla bunlarbir ırkta "tutturulabil ir" ve ondan sonra irsiyet le gelecekkuşaklara intikal ettirilebilirdi.

Bil imsel yöntemlerin uygulanmasıyla yarı mist ik bir "ha-yat" ilkesini birleştirebilme imkânı Abdullah Cevdet'in hem

bilimden yana olmasını ve hem de bazı ruh! iht iyaçlar ınıtatmin etmesini mümkün kı l ıyordu.

H a y a t ı n ı n s o n u n a d o ğ r u , H ü s e y i n z a d e A l i , A b d u l l a hCevdet ' in bu temel panteizmine işaret ederek, onun "dinsizbir dindar" veya "dindar bir dinsiz" olduğunu söyleyecekve Abdullah Cevdet de bu gibi bir tarifin doğruluğunu te-yid edecekti.5 9

Böylece, Abdullah Cevdet ' in dünyada egemen kuvvetlerhakkındaki görüşler iyle , eğit im kuramlarının ve millet ler i-nin "yapısı" hakkında Le Bon'dan esinlenilmiş görüşler ininbir bütün olduğunu görüyoruz.

Öte yandan Le Bon'un bulmak istediği mill i karakterlerhakkındaki araşt ırmaların bugün bile sürdüğünü belir tmekgereklidir .60

Dr. Abdullah Cevdet ' in gerçek ve z ımni amacını "üm-met" bir iminin yerine geçecek yeni bir toplum bir imi mey-dana getirmek isteği şeklinde tarif edebiliriz. Bu amacı ger-

5 8 B k z . ( G u y a u ) La Grande Encycloptdie X I X , s . 6 4 0 .

5 9 lçtihad, ( E k i m ? ) 1 9 3 2 , s . 5 8 9 6 .

6 0 B k z . A l e x In k e l e s v e D a n i e l J . L e v i n s o n , " N a t i o n a l C h a r a c t e r : T h e S t u d y o fm o d a l P e r s o n a l i t y a n d S o c i o c u l t u r a l S y s t e m , " Handbook of S o c i a l Psychology( E d . b y G a r d n e r L i n d n e y , R e a d i n g , M a s s . 1 9 5 4 ) , s . 9 7 6 - 1 0 2 0 .

246



çekleştirmeye çalışırken pek tabii ki zamanında ortaya çı-kan sosyolojik ve psikolojik görüşlerden yararlanmaya çalı-şacakt ı . Dr . Cevdet ' in yeni toplum bir imi model in i "Os-

manl ıc ı İar ın model inden ayr ı lan önemli unsurlardan b ir iTürklere verdiği yerdi.Abdullah Cevdet ' in İs lâm ülkelerinin Bat ı medeniyet ine

katı lamamaları karşısında duyduğu hayal kırıklığının yanıbaş ında Türkler in İs lâm âleminde kül tür öncüler i o larakgörev görebilecekleri hissi .yer alıyordu. Bu hisse ne panislâ-mizm ve ne de pantürkizm demek mümkündür . İ s imlendi-

rilmesinde şimdiye kadar en başarıl ı olmuş olan düşünürü-müz, Abdullah Cevdet'i dışında bıraktığı bir grup için "re-alist Türkçü" deyimini önermiş olan Hilmi Ziya Ülken'dir. 61

Daha önce yaptığımız bir araştırmada bu akımı "mutavassıtmodernleştirici" olarak tarif etmiştik.62 Bu deyim hem "Os-manh" kavramının ve hem de "Türk" kavramının ciddiyealındığı ve yeni bir sentez içinde birleştirilmeye çalışıldığı

düşünürlerimiz için kullanılmıştı .Tıpkı Ahmet Rıza Bey gibi Abdullah Cevdet de, lslâmın,

sosyal bir işlevi olması bakımından bir yana atı lmasını ka-bul etmiyordu. İslâm yeni sosyal sentezde kullanılan biriolacakt ı . îçtihad, dil bakımından birleştirici bir birimi, dinb ak ı mı n d an za t e n o lu şmu ş b i r b i r imin ü s t ü n e u y d u rmaemeli şeklinde beliren bu sentezden şöyle söz ediyordu:

"Amerikalılar, İtalyanlar, Fransızlar lisanlarının nüfuz ve te-siri ne kadar azimdir, bunu biliyorlar. Evliya-ı umurumuz budakikeyi anlamamışlar ve hâlâ anlamak cihetine gitmiyorlar.Türkiye hükümeti umum Müslüman hükümetlerin en kuv-vetlisi ve nisbeten en müterakkîsidir. Müslümanlar Türkçeyiöğrenmelidirler ki padişahları, aynı zamanda sıfat-ı hilâfeti de

6 1 Hi l m i Z iy a Ü l k en , Ziya Gök alp: Hay atı, Fikirleri ve Eserlerinden Parçalar ( İs -ta n b u l , 1 9 5 4 ) , s . 3 9 .

6 2 M a r d i n , The Genesis, s . 2 4 6 vd .

247



haiz olan Türklerle müdavele-i efkâr edebilsinler, edebiyatla-rından kitaplarında, san'atlarında, hâsılı terakkiyat-ı maddiyeve maneviyelerinde müstefit ve müstefiz olabilsinler."63

B u n u n d a n i ç i n böy l e o l m as ı g erek t i ğ i A bd u l l ah Cev-det' in daha önce i leri sürdüğü bir f ikre bağlanıyordu:"Müslümanlar terakkiyat- ı medeniyeyi ancak Müslüman

bir menbadan is t inbat ve kabul ederler ."64

Böylece Abdullah Cevdet de devrinde di le veri len önemekatı l ıyordu. Yalnız burada bir noktayı göz önünde tutma-mız gerek ir : Abdul lah Cevdet , "d i lc i " l iğ i yar ı mis t ik b irpanturanizmin aracı olarak kullanmıyordu.6 5 Dil onun içingeçmişteki Türklerin elde ett ikleri kültürel başarı lar ı du-yurmak iç in bir vesi le teşki l etmiyordu.6 6 Öte yandan, budilc i l iğ in iç inde asgari bir "kolekı ivist" unsur da mevcuttu.Bu unsuru aşağıda iz lemek mümkündür :

"Fikirlerinin derinligiyle temayüz eden Boutmy'ye (EmileBoutmy) göre beraber doğan ve her biri , diğerinin şartı , müj-decisi ve hem sebebi hem de neticesi olan üç şey vardır: millî

bir dil, millî bir edebiyat, ve bunların etrafında teşekkül edenonlara hayat veren müşterek bir hayat, maşerî bir vicdan."67

Fakat Abdullah Cevdet'in aynı makalede Mikado'ya İslâmâleminin önderl iğini tekl i f edebildiği derecede "maşerî birvicdan"dan biyolojik bir yapıt değil mihaniki bir şekilde m ey-dana getirilmesi mümkün bir gelişme kastettiği anlaşılıyor.

6 3 " M ı s ı r ' d a N e c m - i T c r a k k î ü l l s l â m ı M e d r e s e s i , " İçtihad ( T e m m u z 1 9 0 6 ) .

6 4 A.g.e.

6 5 Bu a kı m la r Avru pa ' da ba ş la m ı ş t ı . Bu n la r i ç in bkz . Bo yd G. Sha f er , NationalismMyth and Reality ( L o n d o n , 1 9 5 5 ) , s . 1 2 2 - 1 2 4 . D i l v e m i l l i y e t ç i l i k a r a s ı n d a k iba ğ la r ı n mo de rn b i r iz a hı i ç in bkz . O l to J es pe rs e n , M a nkind, N a t io n a nd Indi-vidual from a Linguistic Point oJWiew ( O s l o , 1 9 2 5 ) .

6 6 S e v û k , Y e n i " Ebedi Yeniliğimiz." s . 4 2 0 .

6 7 A b d u l l a h C e v d e t , " R £ v e r e a l i s a b l e . " İ ç ti h a d ( H a z i r a n , 1 9 0 6 ) , s. 1 8 0 .2 4 8



Tesanütçülük

Öte yandan "maşerî vicdan" kavramının Abdullah Cevdet 'e

hangi kanallardan intikal ettiğini araştırırsak kaynağını Ab-dullah Cevdet'in Avrupa'ya ayak bastığı sırada tartışma ko-nusu hal ine gelen " tesanütçülük" akımında buluruz.

Tıpkı Durkheim' in " representat ions col lec t ives" ler i yenigel işmekte olan bir pozi t ivizm aleyhtarl ığının bir unsuruolduğu gibi,68 tesanütçülük de Marksist kolektivizmle —za-m an la libera l izm in ve risi hal ine gelen— aşırı bire yci l iğinarasında bir denge bulma çabasıydı. Guyau'nun fikirlerininsiyaset sahasına aktarılması şeklinde tarif edilebilen bu öğ-retinin temelleri asl ında Rene Worms tarafından atı lmıştı . 6 9

Abdullah Cevdet' in de biyolojiye olan hayranlığı bakımın-dan toplumu "un etre veritable" olarak tarif eden bir teori-nin etkisi alt ında kalması beklenebil irdi .7 0

Tesanütçülerin i leri gelenlerinden Leon Bourgeois'nın So-lidarity i smindeki eseri 1896'da ç ıkmışt ı ve tesanütçülügüntemel f ikri olan "her şahsın, tabiatın kendisine bahşettiğitabii üstünlükler veya miras yoluyla elde ettiği imtiyazlarne olursa olsun, muvaffakiyet ve saadete erişmek için in-sanların işbirl iğine muhtaç olduğu" kanısı , yavaş yavaş, bü-tün kapıları açabi lecek bir anahtar olarak yerleşmeye yüz

tutuyordu. Bu akımın Dr. Cevdet' i etki leyişini İçtihat?ın içe-riğinden izleyebil iyoruz.

îçtihad'da çıkan seri makalelerden biri tesanütçü Mari -on 'dan çevri lmişt i .7 1 Öte yandan Dr. Abdul lah Cevdet ' in

6 8 B k z . Hu g h es . C o n sc io u sn ess and Society, s . 2 7 8 - 2 8 7 .

6 9 R e n i W o r m s ' t in b u d e y i m i i ç in b k z . R e n i W o r m s , Organ isme et Society ( P a r i s ,

1 8 9 6 ) , s . 3 8 ; C o o k , R ec en t Po l i t i c a l T h o u g h t , s . 4 1 0 ' d a n ,70 A.g .e . , s . 41 2 .

7 1 " R u h ü l - N i sa , " / ( ti lıad ( E y l ü l , 1 9 0 4 ) , s . 1 0 - 1 1 . M a r i o n i ç i n b k z . B o u g i e , Le So-lidarisme ( Pa r i s , 1 9 2 4 ) , s . 9 , 7 8 .

249



Elysee Reclus'ye karşı hayranlığı -Dr. Cevdet anarşist eği-l imli olmadığına göre- ancak Reclus 'nün " insani terakkiningitt ikçe yüksek hürriyet ve tesanüt" şekillerinin yaratı lma-

sıyla sonuçlandığı düşüncesine bağlanabilir .72

Cevdet'te tesanütçülük öğretisi aynı zamanda —Batı Em-peryal izmine karş ı duyduğu nefret karş ıs ında— ideal birtoplum şekli iç in bir umut oluşturuyordu.

Bir yandan Cevdet , daha önce gördüğümüz üzere "aman-sız" bir gelişmeye inanıyordu. Emperyalizm ona göre geliş-menin bu "amans ız" l ıg ın ın b ir yönüydü.7 3 Fakat ö te yan-

dan Cevdet bir uluslararas ı i l işki ler i lkes i olarak egemenolan mücadelenin de halkı eğitmek suret iyle , ona tesanü-dün zorunluluğunu anlatmak suretiyle ortadan kaldırı labi-leceğine inanmıştı . Ona göre, iş in kolayına giden sosyalizmbu sonuçlan sağlayabilmekten âcizdi .74

Abdullah Cevdet ' in teorilerinde görülen ve f ikirlerini in-celeyenleri biraz şaşırtan bir gelişme, kütleye karşı tutumu-

n u n ik i y ü z lü lü ğ ü d ü r . G ö r d ü ğ ü mü z ü z er e , t emel a ma c ıküt le ler in düzeyin i yüksel tmek ve onlar ı e tk i l i k ı lmakt ı .Öte yandan toplumu yönetenler in bir "seçkinler zümresi"olduğuna ve olması gerektiğine inanan Dr. Le Bon'a göre bufikrin uygulama gücü yoktu.7 5 Dr. Cevdet'in Le Bon'un elitteori ler inin etkis i a l t ında kalmadığını düşünmek mümkündeğildir. Gerçekte, Dr. Cevdet'in yazılarını incelediğimiz za-

7 2 C e v d e t R e c l u s 'n ü n L E v o l u t i o n , La Revolution et Lidial Anarchiqu e ( P a r i s . 1 8 9 7 )i s i m l i k i t a b ı n ı n T û r k ç e y e t e r c ü m e e d i l m e s i n i i s t i y o r d u . B k z . " E m vat-1 l â y e -m u t , " l ç t i h a d ( T e m m u z 1 9 0 5 ) , s . 121 . Rec lus iç in bkz . "Rec lus , " Encyclopediaof Social Sc iences , XII , s . 1 6 4 .

7 3 A b d u l l a h C e v d e t , " Q u e s t i o n d u M a r i c , " l çt ih a d ( N i s a n 1 9 0 5 ) , s . 7 4 .

7 4 A b d u l l a h C e v d e t , " D r . G u s t a v e L e B o n , " lçtihad ( T e m m u z 1 9 0 5 ) , s . 1 1 7 .

7 5 B k z . W i l l i a m Komhauser , The Pol i t i cs of Mass Society ( N e w Y o r k , 1 9 5 9 ) , s . 2 2 -2 9 . L e B o n , " i l i t i s t " g ö r ü ş ü n d e n p a r l a m e n t e r s i s t e m i n m u z ı r b i r s i s t e m o l d u ğ u -n u ç ıkarmaya kadar g i tmiyordu, fakat bu aynı konuyu aynı senelerde ince leyenS i g h e l e bu net iceye varmışt ı . Bkz . Gordon W . Allport , "The Histor ica l Backgro-und of Modem Soc ia l Psychology ," in Handbook of Soc ia l Psychology , s . 8 9 .

250



man, birbir ine zıt iki teori ortaya sürmüş olduğunu görü-rüz. Bunlardan birincis i ve Cevdet ' in halk eğit imi hakkın-daki i fadelerinin bir kısmında bulunan bir unsur, ideal top-l u m d a h a l k ı n i s t e k l e r i n i n a ğ ı r b a s a c a ğ ı m e r k e z i n d e d i r .İkinci fikirse şöyle ifade edilmektedir:

" l s temezük demekten gayr ı b i r şey söylemek b i lmeyenavamın değil , fazilet-i s iyasileriyle mümtaz ve mahbubü'l-kulûb, ve vükelâ-i millet , hürriyet-i kavi, hürriyet-i vicdan,hürriyet-i matbuat i le piraste, kavanin-i âdilenin mahmileriolacak vükelâ-yı millet tarafından umûr-u millet in temşiye-sini görmek isteriz."7 5

Veya başka bir vesileyle ifade etmiş olduğu üzere:"Umum, tetkikat ve te lhisat - ı fenniye icras ına teşebbüs

edecek bir mertebede değildir . Fakat umumun saha-i idrakve incizabına girebilen diğer bir emel-i ulvî, diğer bir canâ-ne-i mânevi vardır ki, o da ıslahat-ı içtimaiye emeli, cemi-yet-i beşeriye-i hâzıradaki meşak-ü nifakı tâdil ve ıslah et-mek fikridir."77

Başka bir i fadeyle, halk, "el i t" i denetlemek suretiyle geliş-me üzerine etki edebilecekti .

Abdullah Cevdet ' te "bil im" ve "Batı l ı l ık" f ikir lerinin ya-nında onlarla aynı planda mütalaa edilmesi bakımından bi-zi biraz şaşırtan bir diğer amaç da "para" yapmaktır . Kendiifadesiyle:

"Beyhude lâyiha ve arzuhal vermekle vakit geç irmeyenkardeşlerimiz! İ l im ve para kazanın, l l imsiz para kazanmakve parasız ilim kazanmak ve bunlarsız istihsal ve muhafaza-i hürr iyet -ü hukuk mümkün deği ldir . . . " 7 8

"Para"dan, Abdullah Cevdet, iktisadi gelişmeyi kastediyor-

7 6 A b d u l l a h C e v d e t , " T e s e l s ü l - ü S a l t a n a t M e s e l e s i , " i ç t i h a d { M a y ı s 1 9 0 5 ) , s . 8 9 .

77 Ab du l lah Cevd et , I Jt i Emel , s . 1 6 .

7 8 " R u s y a ' d a M ü s l ü m a n l a r , " i ç ti h a d ( M a r t 1 9 0 5 ) , s . 6 .

251



du. Fakat ikt isadi "concept"lerindeki (kavramlanndaki) bufakirlik, üzerinde durulmaya değer bir noktadır. Ahmet Mit-hat Efendi, Cevdet'e oranla Batı 'nın iktisadi gelişme sürecini

çok daha derin bir şekilde anlamıştı . Materyalizme teorideCevdet kadar önem vermemesine rağmen uygulamada halkaiktisat bilgilerini mal etmek üzere ilk kitabı o yazmış,79 Müs-teşrikler Kongresi'ne gittiği sırada Marsilya'da gemiden inerinmez bir tuğla fabrikasını gezmeye gitmişti . Bir Osmanlı dü-şünürü için bu davranış kendi başına bir devrimdi. AbdullahCevdet'te iktisadiyata karşı bu derin ilgiyi bulamayız.

" İk t i sadi g e l i şme" ve "endüst r i "n in söz k onusu o lduğ unoktalarda "para" gibi soyut bir kavrama müracaat etmek,materyal izmin bir "ente lektüel leşt i r i lmesi" anlamını taş ı r .Çalışmayı önemli sayan Dr. Cevdet bile iktisadi faaliyetinesasını anlam akta zorluk çekiyordu . Kendisi gibi J ö n Tü rk -lerin anlamakta en çok zorluk çektikleri süreç ikt isadi sü-r eç o l m u ş t u r . T ü r k l e r i n " i d a r e c i l ik v a s f ı " J ö n T ü r k l e r d e

kendini bu şekilde gösteriyordu.I *

Saltanat Aleyhtarlığı

İçtihadın Jön Türk f ikirlerine get irdiği yeni bir yön, monar-şi aleyhtarı tutum olmuştur. Osmanlı 'da görülen saltanataleyhtarlığı başlangıçlarını bu bakımdan Dr. Abdullah Cev-

det'e bağlayabiliriz.1905 ' te 30-40 y ı ldan beri önemli bir s iyasî sorun olan"veraset- i saltanat" , yeniden tart ışı lmaya başlamışt ı . Padi-şah k endis inden sonra dördüncü oğ lu Burhanet t in Efen-di'nin tahta geçmesini istiyordu. Bu konuda yazdığı bir ma-kalede, Abdullah Cevdet hilafetin veraset suretiyle intikaleden bir mevki olmadığını işaret ediyordu.

7 9 A h m e t M i t h a t , Ekonomi Politik ( İ s t a n b u l , 1 2 9 6 ) , A h m e t M i t h a t , Avrupa'da BirCevelân ( i s t a n b u l , 1 3 0 7 ) .

252



Cevdet'e göre hilafet biat merasimi sonucunda, bir şeklis e ç i m s o n u c u n d a S u l t a n a d e v r e d i l i y o r d u . F a k a t , d a h aönemlisi , Osmanlı , şehzadelerinin kendilerinde l iderl ik ni-

tel ikleri yaratacak bir eğitime tâbi tutulmamalarıydı.80

HalilGanem' in LEducation des Princes Ottom ans' da ileri sürdüğübu tez ş imdi Abdullah Cevdet taraf ından geliştir i l iyordu.Ganem'in yazılarında, konu, Osmanlı hanedanı şehzadeler i -nin daha iyi bir eğitim görmeleri zorunluluğuydu. Şimdiyseşehzadelerin memleketlerine herhangi bir yararlan olup ol-mayacağı soruluyordu. Bu yeni tez Fransız psikologlanndan

Ribot 'nun görüşlerine dayanıyordu. Tıpkı Ganem gibi Ribotda psikolojik yapının irsiyetle intikal ettiğini ileri sürmüştü .Fakat Ribot'nun sahası anormal psikoloj i sahasıydı ve üzeri-ne eğildiği sorun "dejenerelik" nitel iğinin intikaliydi. 81 Bubakımdan, Abdullah Cevdet 'e göre ps ikolo j ik bakımdan ba-zı zaafların artık irsiyet suretiyle intikal ettiği Osmanlı ha-nedanından tahta kim geçerse geçsin an o r m al hareketlerde

bulunacağı tehlikesi mevcuttu. Ve bu bakımdan:"Vatanın selâmeti , usul-i veraseti değiştirmekte değildir .

Vatanın selâmeti , her şeyden evvel milletin uyanmasında veâkil , münsif , kanun-u şer 'ü ümmete tâbi olmayacak hiçbirhükümdarı metbu tanımayacak bir derece-i kuvvete vusu-lündedir ."82

Veya başka bir münasebetle ifade ettiği üzere:

"Bu kenizek (halayık) zadelerin hevesât ve istibdadı önü-ne Kanun-ı Esas i 'den deği l , ahkâm-ı şer ' iyeden mes 'ul ve

8 0 A b d u l l a h C e v d e t , T e s e l s ü t - ü S a l t a n a t M e s e l e s i , " lçtihad, ! ( M a y ı s 1 9 0 5 ) , s ,8 6 - 9 0 .

81 R i b o t ' n u n do k t o r a t e z i Htredite: Etude Psychohogique 1 8 8 2 ' d e y a y ı m l a n m ı ş t ı .Bkz , - R i b o t , " En cyc l o pe di a Britannica X I I I . b as . , XX1I1 , s . 2 8 6 . R i b o t ' n u n fikir-l e r i n i n zaman ımıza kadar de ğe r l e r i n i ko r u yamamış o l mas ı k o n u s u n d a C l yde

C l u c k h o h n , " C u l t u r e a n d B e h a v i o u r , " i n Handbook of Social Psychology, s.9 2 1 - 9 2 3 .

8 2 A b d u l l a h C e v de t , "V e r as e t - i S a l t a n a t , " lçtihad ( M a p s 1 9 0 5 ) , s . 8 5 .

253



Y E D İ N C İ B Ö L Ü M

*>URA-YI ÜMMET

Program

^ura-yı Ümmet dergisi 10 Nisan 1902 tarihinde aşağıdaki

programla çıkmıştı :"Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin istikîâl-i siyasî ve tama-

mi-i mülkiyesini her türlü müdahale-i ecnebiyeden masunbulundurmak ve iade-i şevket ine çal ışmak.

" ldare-i keyfiye ve müstebidenin bir hükümet-i meşruta-ya inkılâbına ve 7 Zilhicce 1293 tarihli Kanun-ı Esasi ahkâ-

mının tatbik ve icrasına çalışmak." Ümmet in hukukunu müdafaa ve t emin ve hükümet inahvalini ıslah etmek gibi vazifeler hep Osmanlı ların hamiy-yet ve gayret inden bekleni ldiği ve necat ve saadet yalnızOsmanlı l ıkta arandığı c ihet le efkâr-ı umumiyeyi bu yoldatenvire çalışmak.

"Osmanlı anasır-ı muhtelifesi arasında ihtisasat-ı vatan-

perveraneden mütevellit bir ;t t ihad-ı samimî vücude get ir-mek, müslim ve gayrı müslim teb'a-yı Osmaniye'nin siyase-ten tevhid-i efkârına çalışmak.

255



"Hükümet baş ında bulunanlar ı iht iyacat ve ıerakkiyât - ızamaneden haberdar ve ifâ-yı vazifeye davet ve icbar etmek.

"Bir taraftan memalik-i Osmaniye'den her ferdin ve her

kavmin refah ve saadeti ıslahat-ı umumiye ile kaim ve ka-bul olacağını ahaliye anlatmak ve diğer taraftan Ümmet-iOsmaniye'nin asrımızda en müterakkî millet lerle hem-mer-tebe o lmak i s t idadından mahrum bulunmadığ ını enzar - ıecanip ve ağyarda ispata çalışmak.

"Saray zindanlarında hapse mahkûm ve her türlü niam-ımaarif ve medeniyeden mahrum olan aile-i saltanat efradını

bu hal-ı esaretten kurtarmaya, müktesebat-ı i lmiyeden his-sedar etmeye ve Hanedan-ı Osmanl 'nin makam-ı hilâfet vesa l tanat ta -mülk ve mi l le te naf i o lacak suret te - bekas ınıtakviyeye çalışmak."1

Program , Jö n T ürk ler in , am aç lar ın ı ilan e t t ik ler i 18 95yıl ı sonbaharından beri f ikir lerini önemli noktalarda değiş-t i rdik ler in i gös ter iyordu . 1895 programının sonunda yer

alan yabancı devlet ler in müdahales i konusu ş imdi baştageliyordu. 1895 yı l ında ifade edilen reformların "İmpara-tor luğun bütününe" yayı lması zorunluluğu daha kes in b irşekilde bir "Osmanlı l ık" ideali şeklini al ıyordu. Bir inci bel-genin tonunda Osmanl ı lmparator lugu 'nu meydana get i -ren değişik ırk, din ve dil gruplarının kolayca bir bayrakalt ında bir leşebileceği hissi egemendi. Şimdiyse bu iş in sa-

nıldığı kadar kolay olmadığı ve bu sonucu elde etmek iç inhazırl ığa ve ener j i lere yön veren bir çalışmaya ihtiyaç ol-duğu anlaşı lmışt ı .

"İttihat" tema'sı eskisine nazaran daha ağır basıyordu vedaha büyük kaygı lar ge t i r iyordu . Nihayet 1895 ' ten ber i ,Osmanlı lar ın "medeni" o lduklar ını dış â leme ispat etmekbirinci derecede bir sorun haline gelmişt i . Böylece Avrupa

1 J u r a - y ı Ü m m e t , 1 0 N i s a n 1 9 0 2 , s . 2 .

256



bas ınındaki Türk a leyhtar l ığ ı kampanyas ının Jön Türkler -de ne gibi yaralar açt ığ ını iz lemek mümkündür. TürklerinBatı medeniyet akınıma kat ı lmaları i lk zamanlar Osmanl ı

İmparatorlugu'nu kurtarmak iç in bir çare ni te l iğ indeykenşimdi aynı zamanda bir presti j sorunu olarak önem kazanı-yordu. Ahmet Rıza Bey ' in i lk programda sarı ldığı "Doğumedeniyet inin özel l ik leri "ni saklama hususu programdançıkmışt ı .

Önceki programa getiri len önemli bir değişikl ik Osmanhhanedanı üyelerine entelektüel ufuklarını genişletmeye ya-

rayacak imkânların sağlanacağıydı. Tunalı Hilmi ve Abdul-lah Cevdet gibi kimselerin hanedanın gereksizl iği üzerindedüşünmeye başladıkları sırada hanedana önem veri ldiğininbel i r t i lmesi , muhtemelen, onların düşüncesine kat ı lmadık-larını göstermeyi amaçlıyordu.

Program, .Şura-yı Ümmetin bundan sonraki yaz ı lar ındabel i ren ik i ana tema'ya dokunmuyordu: Osmanl ı İmpara-

t o r l u ğ u ' n u n p a r ç a l a n m a s ı n ı d u r d u r a c a k o l a n y ö n t e m l e rbunların birincisiydi . içerdeki unsurları birbirine bağlaya-cak çareler, istikamet ve teorilerse dergide gözüken ikincibir grup konuyu meydana getiriyordu.

£ura-y ı Ümmette zam anla görü len değ işikl ik ler bu anaçerçevenin s ın ır lar ın ı aşmamaktadır . Çerçevenin temel in ioluşturan bu iki ana tema'nm kesiştiği yerse, iç birliği sağla-

ma yöntemlerinin dış i l işki ler bakımından bazı davranışlarıbelirlemeye başladığı noktadır.Bütün bu amaç ve davranışlar, kendilerinden $ura~yı Üm-

mette "Hükümet-i meşruta ve ıslahat- ı umumiye taraftarla-rı" olarak sözeden 1902 yıl ı kongresindeki "ekall iyet" gru-bunu oluşturan kimselerin dünya görüşünün ürünüydü. Bugrup, ittihat ve Terakki ismini kullanmadığı gibi karşıların-

d a b u l u n a n " e k s e r i y e t " g r u b u d a " T e ş e b b ü s - i Ş a h s i v eAdem-i Merkeziyet Cemiyet i " adını daha ortaya atmamış,

257



"Osmanlı Hürriyetperveran Cemiyeti" unvanını kullanmış-tı .2 İtt ihat ve Terakki isminin 1902-06 yılları arasında orta-dan kalkt ığı genell ikle üzerinde durulmayan bir noktadır .Fakat bu olay da Cemiyet 'in aldığı yeni yönü anlatması ba-

kımından önemlidir .Bu arada, Şura-yı Ümmet"in başına getirilen ve 1906 yı-

lında Sezai3 Bey'in kişi l iği hakkında bir açıklama yerindeolacaktır .

Samipaşazade Sezai , Yeni Osmanlı lar ı Jön Türklere bağ-layan halkalardan bir id ir . 1860 ' ta İ s tanbul 'da doğmuştu.Sultan Abdülaziz zamanında önemli bazı görevler i üstüne

alan babası Sami Paşa'nın konağı, Türkiye'de Batı fikirleri-n in tar t ı ş ı ld ığı i lk merkezlerden bir i o lmuştu. 4 Yeni Os-manlı lar ın Namık Kemal gibi l iderler i , Sami Paşa konağın-da tartışılanlar sayesinde Batı hakkındaki fikirlerini ilerle-tebilmişlerdi .

Sezai'nin yaşı uygun olmadığı için Yeni Osmanlıların fa-al iyet ine f i i len kat ı lamamışt ı . Fakat Sami Paşa konağınınentelektüel kavşak noktası işlevi sayesinde Namık Kemal'les ık s ık tar t ı şma imkânını e lde e tmişt i . Sezai , Namık Ke-mal'in hayranlarından olduğu gibi, bizzat Namık Kemal'inde hayran olduğu Victor Hugo'yu taparcasına seviyordu. Fi-kir ler inde Victor Hugo'nun romantik hümanist l iğinin izle-r ini bulmak mümkündür. Gençliğinde Sezai aynı zamanda

2 B kz . Osm an l ı , 16 Nisan 1 90 2 , s . 7 - 8 , b u gru b un t üzüğü iç in .

3 Sam i Paşaza d e 'n in b iyograf i s i i ç in b kz . Fe vziy e A b d ul lah T an se l , " Sa m i Paşa za-d e S e z a i , " Türkiyat Mecmuası X I I I ( 1 9 5 8 ) , s . 3 - 3 0 . B a ş m a k a l e l e r i y a z m a s ı i ç i na.g.e., s . 18 . Mi l l i Küt üph an e 'd e kul lan d ığ ım ız , as le n A h m e t Rıza B e y 'e a i t o lanŞura-yı Ümmet k o l e k s i y o n u n d a , b ü y ü k b i r i h t i m a l l e R ı z a B e y o l m a s ı g e r e k e nb ir i , b aşm akale le r in Se za i 'ye a i t o lan lar ın a l t ın a " Se za i " kayd ın ı koym uşt ur . B izb u m a k k a l e l e r i k u l l a n ı r k e n , y a z ı ş t a r z ı n d a k i b e n z e r l i k l e r i d e g ö z ö n ü n d e t u t a -rak , b u kay ı t lard an yarar lan d ık .

4 S a m i P a ş a i ç i n b k z . I b n ü l e m i n M a h m u t K e m a l i n a l , S o n A s ı r Türk Şairleri ( i s -t a n b u l , 1 9 3 0 - 1 9 4 2 ) , s . 1 6 4 9 . K o n a ğ ı n d a k i k ü l t ü r f a a l i y e t i i ç i n b k z . M a r d i n ,The G e n e s is , s . 233 .

258



Yeni Osmanlı lar ın 1870 ' ten sonra ortaya ç ıkardıklar ı panis-lamizm başlangıçlarının etkisi altındaydı. Kendisi de onlaraparalel olarak o zaman çıkan i lk makalelerinde îttihad-ı İs-

lâm sorununu ele almıştı .5

Bu f ikir lere sonralar ı bir daharastlamıyoruz.1881 yıl ında Sezai Londra Sefaret kâtipliğine tayin edildi .

1885 ' te memlekete dönerek 1889 'da bi r Çerkeş halayığ ınmaceralar ını anlatan i lk romanı Sergüzeşt'i yayımladı .6 Buromanın s iyasî f ikir ler in gel işmesi bakımından değeri , İs -tanbul konaklarının harem daireler ine halayık yetiş t irmek

üzere yapılan esir t icaretinin acı bir e leşt ir is i o lmasındanileri geliyordu.

Sezai Servet-i Fünün'a da yazı yazmıştı ve derginin ilk ka-patıl ışı sansürün Sezai 'nin yaptığı bir çeviriyi yanlış anla-ması sonucunda olmuştu.7

Sergüzeşt'in yayımlanmasından sonra Sezai Bey hafiyele-rin gittikçe sıklaşan takiplerine uğradı ve 1901 yıl ında Pa-ris'e kaçtı. Romanı dolayısıyla elde ettiği ün, ailesinin aydınçevre ler indek i i t ibar ı , Jö n Tü rkle r in ç ıka rm ak i s tedik ler idergi için ideal başyazar adayı olmasını sağladı.

Son zamanlarda ç ıkan bir eserde "s iyas î romantizm"inteşhis edi len karakterlerden ikis ini , pol i t ikanın " lafzi birfaa l iyet" o larak tasavvur edi lmesini ve "ac ıma" tema's ını

Şura-yı Ümmet'te yazdığı yazılarda tespit edebil iriz.8 B u n -lardan bir incis i , kuvvetl i bir üslubun aksiyonun yerini tu-ta b i l e ce ğ i k a nıs ın ı be r a be r i nd e g e t i r mi ş v e S e z a i B e y ' i n

5 Tan s e l , Türkiyat Mecmuası, X I I I , s . 3 - 5 .

6 G ü z i n D i n o , " S a m i p a ş a z â d e S e z a i B e y 'i n " S e r g ü z e ş t " i s im l i r o m a n ı n d a G e r ç e k -ç i l i ğ i n pay ı , " Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, X II

( 1 9 5 4 ) , s . 1 3 9 - 1 5 2 .7 Tan s e l , Türkiyat Mecmuası, XII , s . 15 .

8 " S i yas i r om an t i zm " i n b u t a ri fi i ç i n b kz . J e an Tou c h ar d e t . a l . , Hi s t o ir e des Idee sPolitiques, I I ( P ar i s ) , s . 515 .

259



Türkçesinin etkis i al t ında kalanlar uzun zaman iyi bir baş-yazar bulmuş o lmakla sorunlar ını çözdükler ini sanmış lar -d ı . S eza i Bey ' i n baş mak al e l er i n i n y anında daha aç ık b i r

kültür, mil l iyet ve aksiyon pol i t ikasının anahatlarını bul-m ası gerektiğine inanan larsa £ura-yı Ümm et' t e bir iç tansi-yon yaratmış lardır . Baş langıç ta , Samipaşazade Sezai , anad ü ş ü n c e s i n i b e l i r s i z b i r " i n s a n i y e t ç i ' j i g e d a y a n d ı r m a k l aberaber , Türkçülük noktas ında grubun mi l i tanlar ıy la bera-ber o lduğu iç in onlar ın önder l iğ ini yapabi ldi . Fakat "komi-teci l ik" noktasında onlardan ayrı ldığı iç in 1906'dan sonra

etkisi ve yazıları azaldı. Bahaeddin Şakir Bey'in gruba ege-men olduğu 1906 yazından sonra Sezai Bey ' in makale ler igiderek kaybolmaktadır .

"Acıma" tema's ına gel ince, zamanla bu "modası geçmiş"hümaniterligin Sezai Bey'de bile yerini daha sert bir emper-yalizm aleyhtarlığına terk ettiğini görüyoruz.

Daha önce gördüğümüz üzere, kendi kendini kendi ener-

j is iyle kalkındırmanın zorunluluğu Abdülhamit devri eser-lerinde en çok görülen tema'lardan biridir. "Kendi kendineyardım" (se l f -help)9 ismini verebileceğimiz ve genel olarakıslahatçı görüşün temelini oluşturan bu tutum hatır layaca-ğımız üzere Türkçe Meşveret'in bir inci sayıs ındaki makale-lerden ber i Jö n T ü rk yayınlar ının öz el l ik ler inden bir i o l -muş tu . Şura-yı Ümmet'te görülen i lk makalelerden biri geneaynı şeki lde Jö n Tü rkler in harek ets iz l iğ inden söz ede rekbunun ancak geleceğe doğru bakmakla g ider i lebi leceğiniifade ediyordu. Bu fikir yeni olduğu kadar önemliydi. O za-mana kadar çoğunlukla reform konusu bir İmparatorluğundağılan parçalarının nasıl tekrar birbirine intibak ettiri lebi-l ec eğ i y di . Ş i mdi y s e bu " g er i y e dö nük " dav ranış ın y er i n i

9 S a m u e l S m i l e s ' i n " s e l f - h e l p " i d ea l i V i c t o r ia d e v r i n i n ö n e m l i fi k i r a k ı m l a r ı n d a n

b i r i y d i . N i t e l i ğ i , a z ç o k M i t h a t E f e n d i ' n i n v e r i m l i v a t a n d a ş y a r a t m a ç a b a s ı n ay a k l a ş ı y o r d u . B k z . " S m i l e s , " Encyclopedia of Social Sciences, XIV, 111.

260



" i ler iye yönel iş" , geleceğin iht iyaçlar ını anlamaya çal ışanbir davranış al ıyordu. Diğer bölümlerden de görecegimizüzere 190 2 Ko ngres i'nden sonra ç ıkan J ö n T ür k y ayınlar ı-

nın ortak bir özelliği, iç kavgaların üstünde yüzen bu "gele-cege yönelme" çabasıdır . .Şura-yı Ümmetteki makalenin ya-zarına göre, Türkiye "gelecekte" Batı 'da mevcut sosyal veiktisadi s istemin etkisi altında kalacaktı . Bu duruma hâkimolabilmek için de:

"Hariçte ve hemen cihan-ı medeniyetin her köşesine ser-pilmiş biz gençler, sayımızın yettiği, istidadımızın icap et-

tirdiği derece ve tarzda bir meslek-i ciddî intihab ederek ça-l ışmal ıyız , hep söz i le , hep atalet le , yalnızca ah vah i legençliğimizi öldürmekle hiçbir zaman lâyıkı veçhile i fâ-yıvazife ve ibraz-ı hizmet etmiş olamayız." 1 0

Genel olarak "İnsaniyet, mil l iyet ve hürriyet noktaların-dan her milletin ihtiyar ve icra edegeldiği" 1 1 fedakârl ıklarOsmanlılarca örnek olarak al ınmalıydı. Bütün bu sorunla-rın temeli "devlet kapısından" bir şey beklemeye al ışmış ol-mak "san'at ve ticaret sayesinde geçinmek lüzumunu" kav-ramamaku.1* Aslında, "Cihan-ı insaniyeti işgal eden mesa-i l in en mühimleriyle alâkadar olan Osmanlılar" 1 3 herkestençok çalışmaya muhtaçtılar .

Ticaret ve iktisrdi faaliyete karşı gösterilen bu yeni ilgi

şöyle ifade edilen genel bir iktisadi görüşün sonucuydu:"Âlem-i iktisat nokta-i nazarından, hayat bir ınetaya teş-bih edilirse onun kıymeti, değeri sa'ydır. Bir ferdin hayatısa'ym derece-i mebzuliyet ve nef ' iyle mütenasip bir saadetemakrun olmak pek tabiidir . Bir çapacı bir makinist kadar

10 " is t i kb âl Hazır l ık lar ı : Me s le k ," Şura-yt l/m m el . 24 N isan 19 02 . s . 3 .

1 1 " M i l l e t l e r n e Y a p ı y o r ? " Ş u r a - y ı Üm m et, 7 H a z i r a n 1 9 0 2 , s. 4 - 5 .

12 Baş ma kale , $ura-y ı Ümmet , 7 Haziran 1 90 2 , s , 1.

1 3 " i f a d e , " Şura-yı Ümmet, 1 6 E k im 1 9 0 2 , s . 2 .

261



müreffeh, fahur yaşamaz. Bir tüccar kâtibi bir müellif ve si-yasi kadar mânen ve maddeten mesut olamaz." 1 4

Veya başka bir vesileyle ifade edildiği şekilde:"Ticaret , mil let lerin c ismaniyetidir . Türk tacir leri rub'u

as ır l ık rukud-u müteef feni tamir ve tar ika- ı t i caret le demuhtaç o lduğumuz münakale- i medeniyeyi husule get i re-bi lmek iç in neler okuyorlar , neler öğreniyorlar? . .

"Hamiyyetl i memurlarımız, memleketimiz eşraf ve ayanı ,ş imdi hükümetin gasp ve tahribi havfi le yapamadıkları şey-lerden fukaranın mesaibini ve âmmenin müşkülâtını tahfi feden ne gibi şeyleri o zamanda derhal yapmaya başlayacak-

lardır? Nerelere küçük ve hususî dekovil hatları , nerelerebeynelahal i binac ık lar yapı labi lecek? Göl ler imizde küçükvapurlar , köylerimizde omnibüsler iş letmek üzere ne müta-lâat ve tasavvuratta bulunuyorlar? Hele hepsinden. . . müb-rem olarak bu kadar işsizler veya istihkaksızlar devletin bil-mecburiye icra-yı ıs lahata ve adalete (başlamasını lüzumlukı lmıyor mu?)" 1 5

İktisadi öğreti olarak biraz anlaşılması güç olan yukarda-ki i fadeler , her şeye rağmen, Jön Türk düşüncesinde, bizzatiktisadi faaliyete verilmeye başlanan yeri gösteriyordu.

Jön Türklerin ikt isadi faal iyet hakkındaki bu uyanmaları-nın bir bakıma bir tepki sonucu olduğu açıktır . Batı bası-nında her gün çıkan haberleri okuyanlar iç in Osmanlı Im-parator luğu'nun ikt i sadi baskı lara gün geçt ikçe daha s ık

maruz kaldığını anlamak zor değildi . Bu gibi olaylardan bi-r i , iki " tat l ısu" Fransız bankerine İmparatorluğun borçları-nın ödenmesini sağlamak iç in Fransız donanmasının Midil -l i 'yi işgale kalkmasıydı. Aynı sürecin bir diğer yönü Alman-ların demiryolu imtiyazı almak iç in gir işt ikleri çal ışmalar

14 "San ayi ve T icare te D ai r , " Şura-yı Ümmet, 1 6 E k i m 1 9 0 2 , s . 2 .

1 5 Ü ç Y ı l d ı z , " i s t i k b â l d e , " Şura-yı Ümmet, 7 Hazi ran 19 02 , s . 3 .2 6 2



ve bunlarla beraber düşünülen Anadolu'ya Alman koloniza-törlerini yerleştirme planlarıydı.16

G e n e l o larak J ö n T ü r k le r b u ik t i sad i sa ld ı r ı n ı n Av ru-pa'daki toplumsal kuvvetlerin yeni yönlere yönelmelerinin,yeni oluşan halk kütlelerini sevk etme sorunuyla i lgil i ola-rak yeni tayin edilen amaçları gerçekleştirme çabasının birsonucu o lduğunu az çok anlayabi l iyor lardı .1 7 Bu b i l inc invarlığını iktisat konusuyla beraber işledikleri öteki konular-dan anlıyoruz. Örneğin:

"Bir zengin İngiliz yüzlerce milyona baliğ bütün servetini

hükümetinin tezyid-i şevket-ü şanı, milletinin tezhib-i ahlâkve serveti, ilim ve irfan yolunda terk eder. Topu topu iki üçyüz bin nüfustan ibaret bir millet , ist iklâlini muhafaza et-mek, esarete giriftar olmamak gayretiyle nüfus-ı umumiyesi-ne muaddel bir düşman ordusuna üç seneden beri kahrama-nâne mukavemet ederek c ihân- ı hürr iyet in bütün enzâr- ıhayret ve takdirini kendisine, Transvaale doğru celb (ediyor).

"Almanlar Alman anasır ve nüfusunun tesis- i iktidar veit ibar edebilmesi iç in en başta imparatorları o lmak üzerecemiyet-i siyasîler teşkil ederek hemen her tarafı havza-ı ik-tisadiyelerine almak gibi medenî, ticarî istilâlara hazırlanı-yorlar. Macarlar Macar milletinin ehemmiyet-i siyasiyesiniartırmak f ikr-ü emeliyle yabancı anâsırları Macarlaştırmak-ta, onları evlâtlıkla evlerine kabul etmek gibi müfid tedabi-

re müracaat (ediyorlar) ."1 8

16 Bu ko nu iç in bkz . Edw ard Me ad Ear le , Turkey, The Gread Powers and the Bag-dad R a i !w a y ( Ne w Y o rk , 1 9 2 3 ) . K u ra n , J ö n Türkler, s . 7 0 , vd . b u k o n u d a p ekaz b i lg i vermektedir . Gene bkz . Tahsin Paşa , Abdülhamit , s . 74 . ^ura-y ı ÜmmetDo ğ u so ru n u n u n i k t isa d i b i r ç e rç eve i ç i n d e i n c e l en d i ğ i i l k J ö n T ü rk d erg i s i-d ir . Bkz . "Mes 'e le- i Şarkiyeye Dair , " Şura-yı Ümmet, 1 K a s ım 1 9 0 2 , s . 1 .

1 7 A vru p a' da 1 9 . y ü z y ı l so n u n d a o l u şa n k ü t l e l e r i n k o l o n y a l i z m , ı rk ç ı l ık g ib i p re -to ta l i t e r l i k g i b i h a rek eü er i m ey d a n a g e t i rm ed ek i ro l l e r i n i n d er i n ve p a r l a k b i r

a n a l i z i i ç i n b k z . Ha n n a h A ren d t , The Origins o/ Totalitarianism, ( 2 . b a s . NewY o rk , 1 9 5 8 ) , ö z e l l i k l e s . 1 2 3 - 3 4 0 .

18 "M i l let imiz N e Yap ıyor? , " 4>ura-yt Ümmet, 7 Ha ziran 19 02 , s . 3 .

263



Böylece şu ana soruyu cevaplandırmak son derece önemkazanıyordu: Avrupa 'da ikt isadi başarı e lde etmek iç in ,Transvaal'de dış baskıları püskürtmek için, Almanya'da Al-

manlar ın hegemonyas ın ı sağlamak iç in ve Macar is tan 'daazınlıkları eritmek için girişilen başarılı hareketlere Türklerniçin katılmamıştı ve katılmalarını sağlayacak imkânlar ne-lerdi? (Dikkate değer bir nokta ahlâki bakımdan birbirin-den farklı olan bu faaliyetlerin Şura-yı Ümmet tarafındaneşit sayılmasıydı. Artık önemli olan, başarı elde etmek, yen-mek ve yenilmemekti . )

Yukarda sorulduğuna işaret ettiğimiz soruya teklif edilenhal çaresinin Şura-yı Ümmet ' te de "Türklerin her şeyi dev-le t ten beklemeler iy le sonuç lanan davranış lar ın ı or tadankaldırmak" şeklini aldığını belirtmiştik.

Şura-yı Ümmet'e göre Türkler in tembell iğinin kusurunuİslâm dinine yüklemek mümkün değildi .19 Türkiye 'de yer-leşen islâm düşüncesi tipi ve özellikle mistisizmin ve ya-

rattığı tarikatların etkisiyle bireyin kendi isteğiyle davran-masını kısıcı bazı davranışların yerleşmesine neden olmuş-tu .20 Fakat, ls lâmın bu etkisi , eğit imle ve İslâm düşüncesi-nin insan iradesine daha geniş bir pay tanıyan şekilleriniegemen kılmak suretiyle giderilebilirdi.21 Çünkü, insan ira-desini kısıt layıcı inançlar aynı zamanda siyasî tembelliğimeydana get i ren , b i reyi padişahın kudret ine tâb i k ı lan

inançlardı .22

Tarikatlara karşı bu davranış bize daha önce Ahmet RızaBey'in yazılarında gördüğümüz tarikat aleyhtarlığını hatır-latmaktadır . Öte yandan modern zamanlarda art ık kaba-kuvvet in bir üstünlük sağlamadığı a p a ç ı k t ı . Art ık " f ikir

1 9 " K a d e r , " Şura-yı Ümmet, 9 M a y ı s 1 9 0 2 , s . 2 .

20 A.g .e .

2 1 " İ f a d e , " Şura-yı Ümmet, 3 0 M a r t 1 9 0 3 .

2 2 " M a k a l e - i M a h s u s a , " Şura-yı Ümmet, 9 M a y ı s 1 9 0 2 , s . 2 .

2 6 4



kuvvetiyle" " feth- i memal ik" edi l iyordu. 2 3 Bunun i ç in deFransızların Osmanh împaratorluğu'ndan istedikleri imti -yazlar, son zamanlarda, mektep kurma imtiyazı hal ini al-

mıştı . Böylece eğitimin önemi bir daha doğrulanıyordu.Şura-y ı Ümmet'te eğ i t imin öneminin diğer ik i noktada

tekrar i leri sürüldüğünü göreceğiz. Bunlardan biri panslavpropagandasını durdurma aracı o larak kul lanı lması , ö tekide halk içinde siyasî görev bilincini ve devlet işlerinin yö-net imindeki sorumluluk hissini yaratma imkânlarının enönemlisi sayılmasıydı.

Osmanlılık İdeolojisi

Şura-yı Ümmet'in ı s lahatç ı Osmanl ı lar ın ener j i l e r in i baz ıbel irl i noktalara toplamayı düşündüğünü gördük. İç sorunbakımından, bu toplama noktaları çal ışmak, iktisadi faal i -yette etkili hale gelmek ve eğitim yoluyla bunları pekleştir-mek gibi tekl i f lerden ibaretti . Dış i l işki ler bakımından butoplama noktası Osmanlıl ık poli t ikasıydı.

Gene Osmanlıl ık ideoloj isine bakarsak bunun iki kısım-dan oluştuğunu söyleyebi l i r iz . Bunlardan bir ine teorininözü, ikincisine de metodoloj isi diyebil iriz. Teorinin özü bü-tün Osmanlıların kuvvetlerini birleştirmeleri gerektiği , ık-riydi , metodoloj isi istenen sonucu elde etmek için kullanı-lacak yöntemlerle i lgi l iydi . Söz konusu teorinin bir üçüncüyanı müdahaleciliğin reddiydi ve her şey de red durumuylabaşlıyordu.

$ura-yı ÜmmeCe göre her ne vakit bir yabancı devlet Os-manlıların işine müdahale etmişse, İmparatorluğun bir par-çası elden gitmişti.2" Aslında Batı devletlerinin dış i l işkileri

2 3 " Y a r a l a n ı n ı z ," J u r a - y ı Ümmet, 2 4 N i s a n 1 9 0 2 , s . 2 .

2 4 " M ü d a h a l e - i E c n e b i y e , " 5 u r a - yt Ümmet, 1 0 N i s a n 1 9 0 2 , s . 1 .

265



"hiyel ü riya"ya dayanıyordu." Batı 'da kim Boerlerin, Fin-landiyalıların ve Polonyalıların feryadına aldırış ediyordu?Bunun yanında Osmanl ı İmparator luğunda az ınl ıkta olan

unsurların anavatandan ayrılması iç in bir neden yoktu. Os-manlı İmparatorluğu geniş imkânlara sahipti ve bunlara da-ha dokunulmamışt ı . Bu imkânlar ın i ş let i lmesiyle herkeseiyi bir hayat sağlanabilirdi.

Rusya ve Avusturya'nın gölgesinde yaşayan Bulgaristan,Osmanlı İmparatorluğumdan ayrılal ı beri daha mı mutluy-du?26 Osmanl ı İmparator lugu'nun sorunlar ın ı çözmenin en

mantıki yolu "ittihat ve ittifak ile vatan-ı müşterekemizdebir hükümet-i meşruta tesis"27 etmekti .Osmanl ı İmparator luğu'nu meydana get i ren çeş i t l i un-

surların mutluluğu bütün İmparatorlukta uygulama alanınakonacak genel bir ıs lahat poli t ikasının gerçekleştir i lmesinebağlıydı.28 Bu milletlerin sayısı ne olursa olsun, "vatanlarıbir"di . 2 9 Sezai Bey'in bu tahlil i şöyle son buluyordu:

"Bir semada doğmuş, b ir ik l imde büyümüş, b ir havadayaşamış, ruhları, kalpleri ne Rusya teskin eder ne İngilteretesliye eder. Gene onların çaresaz-ı âlâmı, melâz-ı ıztırabısine-i vatandır."30

Öte yandan bir Osmanlıl ık hissinin yaratılmasının bir di-ğer yararı şuydu: Türklerin azınlıkta bulundukları bazı sı-nır bölgelerinde Osmanlıl ık hissiyle dolu hale gelen halkartık bir elden düşmanı püskürtmeye çal ışacaktı .31

2 5 A.g.e.

2 6 A.g.e.

27 ( S e z a i ) , " A k v a m - ı O s m a n i y e , " Şura-yı Ümmet, 1 7 N i s a n 1 9 0 4 , s . 1 - 2 .

2 8 " A r n a v u t l u k ' a D a i r , " Şura-yı Ü m m e t . 2 3 M a y ı s 1 9 0 2 , s . 2 ; " E r m e n i K o n g r e s i , "Sura- y ı Ümmet , 2 Ağustos 1902 , s . 1 .

2 9 A.g.e.

3 0 A.g.e.,s. 1 .

3 1 ( S e z a i ) , " A v r u p a - i O s m a n î , " Şura-yı Ümmet, 9 A ğ u s t o s 1 9 0 3 , s . 2 .

266



Dergi , hükümetin Osmanl ı l ık ideal ini ihmal etmesini ş id-detle eleştiriyordu. Hükümetin gazetelere verdiği propagan-da yazı lar ında "Osmanl ı" kel imesini kaldır ıp yerine "Müs-

lüman", "Müslümanlar" ve " İs lâmlar" kel imelerini kul lan-maya baş laması b i r "acemi l ik" say ı l ıyordu . 3 2 Burada imaedi lmek i s tenen, Kayzer ' in 1899 'da İs tanbul 'a ge l i ş indensonra Padişah ' ın Alman İmparatoru 'nun İs lâm bi r leşmesikonusundaki öğütlerini c iddiye almış o lmasıydı .33

Osmanlılık ideolojisinin uygulanması, yayılması ve yerleş-mesi için kullanılacak olan araçlara gel ince Bulgarların ve

Yunanlıların Makedonya'da kullanmakta oldukları usulleremüracaat edilecekti . Mektep açılacak, misyonerlerin faaliyetiörnek olarak alınacak, dil ve kültür yayılmaya çalışılacaktı.Osmanlıl ık ideali konusundaki makalelerin büyük çoğunlu-ğunu yazan Sezai Bey bu noktada girişilecek "misyoner faali-yetinin" Hıristiyanlar arasında İslâmî yayma değil Islâmlarakendi dinlerinin gereklerini hatırlatmaktan ibaret olduğunu

ifade ediyordu. Böylece din, Rumeli 'deki Türk unsurununbenliğini kavrayabilmesi için bir araç olarak kullanılacaktı.Görüldüğü üzere, Sezai Bey Abdülhamit'in panislâmizm giri-şimlerini eleştirerek, aynı araçtan yararlanmak zorunda kalı-yordu. Dikkate değer olan nokta birbirinden bu kadar farklıpolitikalar güden Padişah'ın, Sezai Bey'in, Ahmet Rıza Bey'inve Dr. Cevdet'in sonunda İslâmî bir politik veya sosyal alet

saymaları bakımından birbirine bu kadar benzer görüşleresahip olmuş olmalandır. Fakat lslâmın yalnız "alet" sayıldı-ğının belki en açık belirtisi Şura-yı Ümmet'in farmasonlukkonusunda bir makale yayımlamaktan çekinmemesiydi .3 4

3 2 " Z a a f v e C e h i l N u m u n e l e r i , " Şura-yı Ümm et , 1 Ara l ık 1 90 2 , s . 3 .

3 3 Ya lma n, Turkey in the World War, s . 8 0 .

3 4 Şura-yı C'mmct m a s o n l u k k o n u s u n a d o k u n a n i l k J ö n T ü r k d e r g is i di r. Akasyai s m in d e k i m a s o n d er g i s in d e J ö n T ü r k ler in y a p t ı k la r ı ç a l ı ş m a la r ı d e s t ek ley enb i r y a z ın ı n ç ı k m a s ı ü z er in e Ş u r a - y ı t/m m et 't e ç ı k a n m a k a led e Avr u p a m a s o n -

267



Bunun yanında, "neşr- i l isan" üzerinde ısrarla durulmasıdil konusunun kuvvetl i bir kültürel s i lah olduğunun keş-f iyle i lgi l iydi . Sezai Bey'e göre: "Neşr- i l isandan maksadı-

mız. . . bir arada yaşamaya muhtaç bulunan aynı memleketçocukları, kardeşleri arasında bir vasıta-ı münasebet teşkiletmektir . "3 5

Sezai Bey bu tip propagandanın, kimsenin hisleri inciti l-meden yapılacağına dair teminat veriyordu. Buna rağmenbizzat kültürün milli birliği sağlama yolunda bir silah olarakkul lanı labi leceğinin keşf i bu s i lahın Bulgarlar , S ırplar ve

Rumların yaptığı gibi bir baskı aracı olarak kullanılması teh-likesini ortaya çıkarıyordu. Gerçekten Birinci Dünya Savaşıyıllarından önce ve dünya savaşı içinde, Arap ülkelerinde,ittihatçılar tarafından yapılan bu tip tecrübeler baskı usulle-riyle desteklenmişti . İ t t ihatçıların sonuç elde edememiş ol-maları milliyet sorunu hakkında o zamanlar bile açık bir fik-re sahip olmamış olduklarını ve hâlâ Osmanlıl ığın ve lslâ-

mın birleştirici kuvveti f ikrine kandıklarını göstermektedir.Sezai Bey ' in kül türü bir s iyas i araç sayması ya lnız JönTürklerin Makedonya'da cereyan edenlerden çıkardıkları birders değildi. Avrupa'da İngiltere'den ta Baltık Denizi kıyıları-na kadar, Aydınlanma devrinde yaşayan bütün insanlığın or-taklaşa olarak paylaştığı bir kültür fikri, yerini, yalnız bir tekırkın, bir tek milletin başarılarının ürünü olan kültür anlayı-

şına bırakıyordu. Yeni görüşte, kültür, üstün milletlerin geri-

l a r m d a n v e h ü r r i y e t u ğ r u n d a k i ç a l ı ş m a l a r ı n d a n ö v g ü y l e s ö z e d i l m e k t e d i r . S e -l a n i k ' t e f a a l iy e t t e o l a n J ö n T ü r k l e r i n m a s o n l a r l a o l a n y a k ı n t e m a s l a r ı b i l i n -m e k t e d i r . 1 9 0 3 y ı l ı n d a ç ı k a n Şura-yı Ümmet m a k a l e s i P a r i s J ö n T ü r k l e r i n i n d eo z a m a n l a r m a s o n l a r l a t e m a s k u r d u k l a r ı n a m ı i ş a r e t e t m e k t e d i r ? B u n u ş i m d i -l ik b i lmeye imkân yoktur , f akat J ura - y i Ümmet ' in b öyle b i r makaley i b asmışo l m a s ı n d a n a r t ı k l a i k l i ğ i n i i l a n e t m e k t e n k o r k m a d ı ğ ı n ı a n l ı y o r u z . B k z . " F a r -m a s o n l a r , " Ş u r a - y ı Ümmet, 2 9 N i s an 1 9 0 3 ve f a r m a s o n l a r ı n J ö n T ü r k l e r l e i l-

g i l er i i ç in , Ramsauer , The Young Turks, s. 1 0 3 - 1 0 9 .3 5 ( S e z a i ) , " A v r u p a -i O s m a n t , " J u r a - y ı Ü m m e t , 9 A ğ u s t o s 1 9 0 3 , s . 2 .

268



kalmış o lanlara b izzat "medeni İ ik ler in i sağ lama yo lundaempoze etmek zorunda oldukları bir çerçeveydi. Kipling'in"lesser breeds without the law" (kanunu olamayan geri ırk-

lar) deyimi bunun en güzel bir örneğini oluşturuyordu.Kültürün anlamının bir şekl i de "e l i t " in "halk"a bir kül-

tür çerçevesi empoze etmesiydi . Böyle bir düşüncenin iziniSezai Bey'in yazılarında da görmek mümkündür. Örneğin:

"Dünyada maddi, manevi ne kadar kuvvet, ne kadar vası-ta-ı terakki ve saadet varsa vatanın hayır ve selâmetine sarfedilmeli , o maksada yaramayan şeylerle iştigal etmek bize

bugün haram olmalıdır."Burada ist imal ini tavsiye etmek niyet inde bulunduğu-

muz kuvvet, manevi kuvvetlerin en lâtifi olan şiirdir, ve si-yasi şarkılarda insanın hissini tahrik edecek, kalbini titrete-cek hassalar bulunduğunu bildiğimizden, zamanın ahval veiht iyac ına uygun manzumeler le de vatandaş lar ımız ın te -he y y ü c - ü k u l u bu na , t e z h i b - i a h l â k ı na h i z m e t e d i l d i ğ i n i

görmek isteriz." . . . İşte f ıkralar bu gibi vesait- i rakikenin de ehemmiyetini

nazar-ı kayd-ü itibardan uzak tutmamal ıdır ."36

Gene aynı tutum dolayısıyla "her söz, her eser, maksadı,yapılması lâzım ve vacip olan şeyi vazifemizi bize doğruca,külfetsizce anlatmalı"ydı.37

Böylece , Şura-yı Ümmet grubu bireyin "hak ve hürriye-

ti"38 için çalıştığını i lan eder ve bireyin padişaha karşı gös-terdiği boyun eğişi eleştirerek, kurmasını hayal ettiği idealsiyasî birimde vatandaşların yeni topluma karşı daha da sıkısosyal sorumluluk bağlarıyla bağlı olacaklarını daha o za-mandan ima ediyordu.

36 "M il l i ve S iyasi Şarkı lar , " Şura-y ı Ümmet , 15 Aral ık 19 02 , s . 2 .

3 7 " l i rbab- ı Kalemin Vazifes i , " Şura-y ı Ümmet, 2 4 N is a n 1 9 0 2 , s . 4 . İ t a l ik ler b e -n i m .

3 8 " H a k k - ı H ü r r iy e t , " Ş u r a - y ı Ümmet, 1 0 N i s a n 1 9 0 2 , s . 3 .

269



Bireyin topluma karşı olan görevlerini ne belirleyecekti?Bir kez bir milletin "saadet-i içtimaiye"si "faaliyeti müç-

temia"nın3 9 sonucuydu. Fakat bu kolektif hayatın toplandı-ğı nokta "ümmeti ikaz ve itt ihada davet edecek bir Fırka-isiyasiye"ydi."° Böyle bir parti ortadan kalktığı takdirde va-tandaşlar bu partiyi yeniden kurmak için faaliyete geçme-liydiler. Zira milletin enerj ilerinin toplanması ve denetlen-mesi bu şekilde sağlanabilirdi. Böylece, 20. yüzyılın başındaBatı 'da gittikçe rağbet gören, sonradan halk partisinin oluş-masında izi görülecek olan, siyasî partinin halkın "ön d e r i ' " "olarak rolü hakkında Ahmet Rıza Bey'in fikirlerini de hatır-

latan bir tasavvura rastlıyoruz.Şura-yı Ümmet'te gösterdiğimiz şekilde ele al ınan "Os-

ma n l ı l ık" sor un u çok z a ma n ge çme d e n d a h a somut ba z ımütalaa lar şekl ine dönüşecekt i . Çünkü Makedonya e ldengidiyordu ve buna bir çare bulmak gerekiyordu.

Dergi , durmaksızın, hükümetin yönet im me ka n iz ma s ın ııslah etmesini, mahalli ayan ve eşrafı kendi yanlarına çevi-

recek bir polit ika gütmesini, ahaliyi kazanacak birtakım ye-nilikler getirmesini öğütlüyordu.42

Özellikle Batı devletlerinin Makedonya işlerine müdahale-leri Şura-yı Ümmet'i en çok kaygılandıran bir husustu. Der-ginin en derin kaygıları panslavların ve Rum OrtodokslarınMakedonya'da gösterdikleri kültürel faaliyet karşısında O s-manlı hükümetinin atalet i dolayısıyla belir iyordu. Her iki

yan da yeni okul kurmak ve dinî faaliyetlerini genişletmeküzere durmaksızın yeni ayrıcalıklar ist iyor ve onları e ldeedebiliyordu. Şura-yı Ümmet'e göre bu kısırdöngü kırılma-

3 9 " S a n a y i v e T i c a r e t e Dair , " Şura-y ı Ü m m e t . 16 E k i m 1 9 0 2 , s . 2 .

4 0 " İ t t i h a t v e T e avûn , " Şura-y ı Ü m m e t , 2 3 M a y ı s 1 9 0 2 , s . 1 .

4 1 M a u r i c e D u v e r g e r , Les Partis Politiques, 3 . b a s . ( P a r i s , 1 9 6 1 ) , s . 2 8 8 .

4 2 " R um e l i E ld e n G id iyo r , " 9 Ma yıs 190 2 , s . 1 ; " İ s lah a t a Dair . " Şura -y ı Ü m m e t , 7H a z i r a n 1 9 0 2 , s . 1 .

270



l ıydı. Eğitime ihtiyaç duyulan bir bölgede işi Bulgar veyaRumlara b ırakmaktansa hükümetin kendis i okul sağlama-l ıydı. Türklerin bu gibi sosyal hizmetleri meydana getirecek

güçte olmadıklarını ispat edecek deli l leri büyük devletlerevermek, Batı 'nın Rum ve Bulgar faaliyetlerini desteklemesinimümkün kılacak olan kozları el ine tesl im etmek olacaktı . 4 3

Panslavların Makedonya'daki kültürel saldırılarının başa-rısı , Jö n Tü rklerin bir daha kü ltür sorun un u ele alma larıyla,azınlıkların kültürel benliklerini korumalarına yarayan un-surlara ve bir memleketin kendi sınırları dışında kalan top-

lulukları kültürle etkileme sorununa bakışlarını çevirmele-riyle sonuçlandı. Şura-yı Ûmmet'teki Jön Türkler, Türklerinbir azınlık haline geldikleri zaman, az zaman içinde kötüm-serleştiklerini görüyorlardı.44 Girit 'te ve Bulgaristan'da kalanTürklere sebat etmeyi, yalnız yabancı işgali altına girdikleriiçin doğum yerlerini terk etmemeyi öğütlüyorlardı.45

Öte yandan aynı memleketlerde kalan Türk ahal isinin Jön

Türk propagandasına Bulgar ve Rum azınl ıklarının Bulgarve Yunan propagandalarına verdikleri öneme oranla çok da-ha az önem verdiklerini görüyorlardı. Türk ahalisi yabancıbir devletin tebaası olduğu yerlerde bakışlarını "vatan"a çe-virmiyordu.46 Buna karşı l ık, Avusturya'da bulunan Alman-lar, Macarlar, Almanya'daki Fransızlar, Rusya'daki Lehler, birb a ş k a d e v l e t i n y ö n e t i m i n e g e ç m e k l e " m a h v o l a m a z b i r e ranasır- ı metin- i zi - i hayat"^duklarını gösteriyorlardı .47

4 3 " E c n e b i l e r i ç i n d e T o p O y n u y o r , " J u r a - ^ ı D m m e i , H a z i r an 1 9 0 3 , s . 1 ; " R u m e l ie l d en G i d i y o r , " Şura-yı Ümmet, 9 M a y ıs 1 9 0 2 , s . 1 ; " R u m el i ' d e Y a p ı l m a s ı İ c a pEden İş ler , " Şura-yı Ümmet, 2 7 H a z i r a n 1 9 0 3 , s . 1 ; " B a l k a n l a r d a M e z h e p M ü -n a z a a n , " Şura-yı Ümmet, 6 A ğ u sto s 1 9 0 2 , s . 4 .

4 4 " G i r i t . " Şura-yı Ümmet, 6 A ğ u s t o s 1 9 0 2 , s . 4 .

4 5 A.g.e.

4 6 " I fa d e - i M a h s u s a , " £ u r a - y ı Ümmet, 1 8 M a r t 1 9 0 4 , s . I .

4 7 A .g.e.

271



Bunun sebebi neydi?"Anlaşılıyor ki ilmi, edebiyatı, lisanı olan bir millet mahvol-

mu yor. Öyle bir anasır-ı zi-i hayatı zekâ-yı cihan ın b ütü n kuv -

va-yı maddiyesi ezemiyor. Bizde ise mevcudiyet-i siyasiyeninnihayet bulduğu yerlerde millet bir eser-i mevcudiyet göstere-miyor. Çıktığımız memalikte kışlalarla istihkâmlar bırakıyo-ruz. Görülüyor ki bakâ-yı millet için en vas! kışlalar mektep-ler, en zaptolunmaz istihkâmlar dar-ül-fünunlar imiş." 4 8

Böylece bir Osmanh kültürü yaratmanın zorunluluğu birdaha ortaya çıkıyordu . Fakat Jö n T ürk ler in karşı laşt ıklar ıbüyük zorluklar bizzat bu kavramda bel l iydi . Çünkü "ta-

mim" edi lecek bir "Osmanh" di l i yoktu, zorunlu olarak budil "Türkçe" olacaktı ve böylece Osmanlıcı l ık ideal i derhalbir tek unsurun lehine yapılan bir faaliyet şeklini al ıyordu.Kültür sorununu daha sonra ele almış olan Ziya Gökalp'inbu kültürel faaliyetin temelini Türklere yöneltme çabası buyönden çok daha mantıkiydi .

Şura-yı Ümmet, mill i kültür sorununu çok ciddiye alma-

ya başlayan i lk Jö n T ür k dergisidir . Ö nc eler i A hm et RızaBey'in Mecfıveret'teki yazılarında daha evrensel bir çerçeveiçinde e le a l ınan kültür sorununun, Osmanlı lmparatorlu-ğu'nun korunmasına yönelen bir temel amaç olarak kabuledildiği andan itibaren "mill i" bir yön alması zorunluluğuartık anlaşılmıştı. Dergide çıkan bir makalede ifade edildiğiüzere Baron Stein ve Fichte gibi Alman benliğini meydanagetirme çabasına kendilerini feda etmiş devlet adamları vedüşünürler çıkmadıkça, Osmanh lmparatorlugu'nda da birsonuç e lde edi lemezdi .4 9

Kültüre mill i bir dayanak bulma çabalarının Şura-yı Üm-met'te belirdiği sıralarda görülen ikinci bir tema, geniş halk

4 8 A.g.e.

4 9 M , " Ş a r k M e s e l e s i n e D a i r , " Şura-yı Ümmet, 28 Ş u b a t 1 9 0 3 , s . 4 .

272



kütle ler inin anlayışs ız l ığ ı tema's ıdır . Bunlar , uyuşuklukla ,i ç i nde bul unduk l a r ı dur umun c i ddi y e t i n i k a vr a ma ma k l asuçlanıyorlardı . 50

Jön Türkler in genel olarak küt le lere yukardan bakış lar ınaşimdi kendi toplumunun f iz ikî koşul lar ını , Doğu dağınıkl ı -ğ ını ve pis l iğ ini beğenmeme tutumu ekleniyordu:

"tnkılâb-ı zamandan azâde, medeniyetin her an tezyid et-t iği dağdaga-yı ihtiyaçtan asude, cihanın terakkisine karşıbigâne olan bu akvam arasında meselâ bazı dervişler vardırki elbiseleri tamamiyle kurun-u ulâ modasına muvafıktır . . .

bir nevi entaril i Yahudilere tesadüf edil ir ki kurun-u vustadürzi ler inden zannolunur. Bu hâl in esvaptan. . . c isme, c i -simden ruha kadar tesiri görülür. . . Anadolu'da bazı yerlergörülür ki insan suk ve pazarından Hazret- i Âdem güzaredecek zehabına düşer."51

Böylece Türk Bat ı l ı laşma tar ihinde Anadolu'nun geri ka-l ışı konusunda zamanımıza kadar gelen hayıflanmaların birbaşlangıcıyla karşı laşıyoruz.

Mill i bir kültür yaratma konusunda dergide yapılan tah-l i l le rde , Rumel i ve Anadolu Türkler in in Jön Türk propa-gandas ına b ir tepki gös termemeler i d i l sorununa bağlan-mışt ı . Rumeli Türkler inin Türkçeden başka di l konuştukla-r ı yer lerde (Bosna, Gir i t ) bunun nedeni açıkt ı , bu durumun

söz konusu olmadığı yerlerdeyse halk edebî Osmanlıcayıanlamıyordu.52 Bu yüzden ona kendi sade Türkçesiyle ses-lenmek gerekti .

Türk halkının eğit im düzeyini yükseltmek iç in her şey-den önce Nef' i ve Nabi ' lerin "dekadan"lığı bırakılmalıydı .5 3

Rumeli 'nin ve Anadolu'nun anlayabi leceği bir di le iht iyaç

5 0 ( S e z a i ) , " N e ş r i y a t , " Şura-yı Ümmet, 2 2 E k i m 1 9 0 3 , s . 1 .

5 1 ( S e z a i ) , " A k v a m - ı O s m a n i y e , " Ş u r a - y ı Ü m m et , 1 7 N i s a n 1 9 0 4 , s . 1 - 2 .

52 ( S e z a i ) , "N e ş r i ya t , " J u r a - y ı Ü mme t , 22 Ek i m 19 03 , s . 1 .

5 3 A.g.e.

273



vardı.54 Bu halk 'a yaklaşma çabalan iç inde, Anadolu'ya kar-ş ı göster i len yeni ilg i, 1 90 0 y ı llar ı Jö n T ü rk yayınlar ınınk a r a k t e r i s t i k b i r u n s u r u d u r . 1 9 0 2 ' d e M ı s ı r ' d a ç ı k a r ı l a nAnadolu d e r g i s i n d e b u n u n g ü z e l b i r ö r n e ğ i n i b u l m a k

m ü m k ü n d ü r :"Esselam-ü aleyk ey mübarek Anadolu. Ey koca Türkeli .

Merhaba ey sevgil i küçük Asya! Ey mukaddes vatan. Eyadi-i zulm-ü ist ibdat, hane ve kâşanelerini viran, ehl-ü ayalinolan ehl-i lslâmı perişan eylemiştir.

"Lâ havle ve lâ kuvvete il lâ billah." 5 5

Şura-yı Ümmet'te Şair Hüseyin Siret ' in Osmanlı 'da yayımı-

na baş lanan "Anadolu Mektuplar ı " derginin tefr ika et t iğ ieserlerden biriydi.56 Anadolu'ya karşı gösterilen bu ilgininnedenini derginin başmakaleler inde bulmak mümkündür.Sezai 'nin ifadesiyle:

"Evet , âkıbet Rumeli elden, Osmanlı lar Avrupa'dan çık ı -yor. ls t ihkar-ı hayat , metanet- i ahlâk, uluw-u cenap i le mü-cehhez o larak r iyaset - i idareler inde evsâf - ı c ihangirâneyemâlik padişahlarıyla Maveraünnehir 'den zuhür ederek V i-yana'ya kadar giden Osmanlı lar , bugün başlarında Abdül-hamit olarak perişan ve nalân Asya'ya dönüyor. Meş'um vemüthiş bir akıbet . . . "5 7

Bu k o şul lar i ç inde Jö n T ürk ler in dü şünces in in Anad o -lu'ya ve Türklere çevrilmesi tabiiydi.

Türklere önem veri lmesi tamamen yeni b ir tema olarakortaya ç ıkmıyordu. Bundan önce şöyle ifadelerin derginin

sayfalarında çıktığı görülmüştü:"Sul tan Orhan devrinde Şehzade Süleyman Paşa a l tmış

Türk cengâveriy le Rumel i yakas ına geçmişt i , Gel ibolu 'yu

5 4 A.g.e.

5 5 " B i s m i l l a h - ı R a h m a n - ı R a h î m , " A n a d o l u , 2 4 N i s a n 1 9 0 2 , s . 1 .

5 6 " A n a d o l u M e k t u p l a r ı " , Ş u r a - y ı Ümmet, 2 6 T e m m u z 1 9 0 3 .

5 7 ( S e z a i ) , " M i l l e t - i O s m a n i y e , " Şura-yı Ümmet, 7 E k i m 1 9 0 3 , s . 1 .

274



zaptetmişti . O tar ihten beri Türkün evlâdı rahat görmedi .Rumeli 'nin her hududu, her burcu Anadolu'nun mezarı ol -du." 5 8 Fakat ş imdi Türklük tema'sı gittikçe daha sık işleni-

yordu.Daha önce işaret ettiğimiz üzere Şura-yı Ümmet'in Türkle-

re karşı tutumu iki yanlıydı: bir yandan Türkler Batı mede-niyetine katılmadıkları için yeril irken, öte yandan Avrupabasınında çıkan Türk aleyhtan makaleler dergide şiddetl i birtepkiyle karşılanıyordu. Gene "halk"ın padişaha karşı çokfazla pasif davranmasından şikâyet etmesinin yanı başında

Şura-yı Ümmet "Türk milleti"ni aynı kusurlardan tenzih edi-yor ve mağrur Anadolu köylüsü imajını kullanıyordu. Fakatt u t u m g e r ç e k t e b i r k e n d i k e n d i n i a l d a t m a d a n i b a r e t t i ,"halk" ve "millet" aslında birbirinden ayrı iki varlık değildi.

Burada gene "tedafüi" Türkçülük deyimi durumu en iyibir şekilde aydınlatmaktadır. Jön Türkler, Avrupa basınındaTürklerin bir " ırk" olarak bazı i thamlara maruz bırakılma-lar ına tahammül edemiyorlardı . Bu makaleler in dokundu-rucu tonu karşısında böyle bir tepkinin uyanması tabiiydi,böylece , bizzat Jö n Tü rklerin "T ürk ırkı" gibi bir kavramıkullanmalarının Batı Avrupa'da ırk teorilerinin 1900'lerdemoda haline gelmiş olması sonucu olduğu anlaşıl ıyor.59

Genel olarak, Makedonya sorununa bir hal çaresi bulma

imkânı azaldıkça, "Türk" deyimi daha s ık kul lanıl ıyor veTürklere gösteri len i lgi büyüyordu.1906 yı l ından sonra Şura-yı Ümmet Rusya Türkleriyle i l -

58 " Ru m e l i E l de n Gi d i yor , " J u r a - y t Üm m e t , 9 M ayı s 190 2 , s . 1 .

5 9 Şura-yı Ü m m e t ' e g ö r e A b d ü l h a m i t ' i n c i n a y e t l e r i n i T ü r k " k a v m " i n e y ü k l e m e kdoğr u de ğ i l d i . " Tü r k l e r i n s e h a l e t i , Tü r k l e r i n ka t l i am ı , Tü r k l e r i n e c n as - ı i n s a -n i ye ar as ı n da s ü f l i b i r ı ab aka- i h i l ka t t e " b u l u n m al ar ı S e za i ' n i n Av r u pa gaze t e -

l e r i n de du r m aks ı z ı n i ş l e n di ğ i n i s öy l e d i ğ i kon u l ar d ı . Bkz . ( S e za i ) , " Ab dü l h a-m i t v e D e v l e t - i Al i yye , " Ş u r a - y ı Üm m e t , O c ak 1904 , s . 1 . Ge n e b kz . " Av r u -p a ' d a M a t b u a t N i ç i n T ü r k l e r A l e y h i n d e v e B u l g a r l a r L e h i n d e d i r ? , " Ş u r a - y tÜm m e t , 24 Ağu s t os 1903 , s . 1 - 2 .

275



gi lenm eye başlam aktadır. Bu sayılarda Jö n T ürk ler in Ru sMüslüma n la r ın ın 1 9 0 3 -0 6 a r a s ın d a gös t e r d ik le r i ba şa r ıy ıhiç beklemedikler i anlat ı lmaktadır .6 0

Şura-yı Ümmet'irı kastett iği başarı , Rus MüslümanlarınınNi j n i Novgor od 'a t op la n a n Üçün cü Kon gr e s i ve bun d a nönce Rus Müslümanlarının gösterdikler i faaliyett i . ÜçüncüKongre, yalnız Rus Müslümanlarının bir siyasî part i meyda-na get irme imkânlarına ayrı lmışt ı . Kongre görüşmelerininbu konuya yönelmesi , Yusuf Akçura isminde bir Kazanl ıTürkün önerisi sonucuydu. Kongre bu öneriyi kabul etmiş-

t i . Türkler in l ider ler i böylece Müslümanlara da OrtodoksRuslara veri lmiş olan hakların sağlanabileceğini umut et-mişlerdi. Ayrı bir okul sistemi kurulabileceğini, Islâmî dinîkuruluşlar ın bağımsızlığının ve tar ımsal reform konuları-nın yeni oluşan Duma (Millet Meclisi) kanalıyla halledilebi-leceğini düşünmüşlerdi .6 1

.Şura-yı Ümmet, kongrede, gerek dinin gerekse milliyetin

Rus Türkleri için iki kuvvet kaynağı oluşturduklarını ilanetmiş olmaları üzerine duruyordu.62

Akçura isminin . Ş u r a - y ı Ümmet'te gözükmesi bir rastlantısonucu değildi. Bir süre önce Akçura $ura-yı Ümmet'e yazıyazanların kadrosunda bulunmuştu. 1904'te Kahire'de bu se-fer gazetecilikle uğraşmaya başlayan Ali Kemal'in Türk is-miyle çıkardığı dergide Akçura'nm bir seri makalesi çıkmıştı.Türk temelde bir Osmanlı politikası güdüyor ve Ali Kemal'inhükümetle olan eski bağlarına rağmen ı l ımlı reformcu biramaca yönel iyordu. Yazar lar ı aras ında da Dr . ŞerafeddinMağmumi gibi, önceleri Jön Türkler safında yer almış, fakatsonradan onlardan ayrılmış kimseler bulunuyordu. Ziya Gö-

6 0 " R u s y a T ü r k l e r i , " Şura-yı Ümmet, 3 0 K a s ı m 1 9 0 6 . s . 1 .

6 1 A l e x a n d r e B e n n i g s e n v e Q u c l q u e j a y , Le s M o u v e m c n fs N a t i o n a l ^ chez fes Mu-sulmans de Russie l: L e Sul t an gal ie vism e au Tatarsten ( P a r i s , 1 9 6 0 ) .

62 $ura- jyı Ümmet, 3 0 K a s ı m 1 9 0 6 , s . 2 .

276



kalp'in anlattığına göre 1900 sıralarında Türklük, Osmanlılıksorunları bir süreden beri Askerî Tıbbiye'de konuşuluyordu.Bu konüşmaların 1889 'dan beri Askerî Tıbbiye 'de bulunan

ve derin kültürüyle Jön Türklerin saygısını kazanan RusyaTürklerinden Hüseyinzade Ali 'nin etkisiyle yapılmış olduğumuhtemeldir. Hüseyinzade Ali, Türklerarası bir birlik mey-dana getirmekten ve Turan'dan söz eden ilk düşünürlerden-dir.63 Türk'ün Osmanl ı l ık konusunda bir makalesine YusufAkçura bir seri makale şeklinde çıkan bir mektupla cevapvermişti . Üç Tarz-1 Siyaset adıyla fikir tarihimize geçen bu

mektuplarda Osmanlı lmparatorluğu'nda ana amaç olarak negibi bir milliyet politikası izlenmesi gerektiği tartışılıyordu.

Akçura 1876 y ı l ında Volga üzer inde bulunan S imbirskş e h r i n d e d o ğ m u ş t u . 6 4 1 8 8 3 ' t e İ s t a n b u l ' a g e l e r e k a s k e r îokul larda öğrenimini tamamlamış ve sonunda Harbiye 'yegirmişti . Okulda bulunurken yaz tati l lerini Rusya'da geçir-meye devam ediyordu, istanbul 'un perişanlıgıyla Kazan gibibir taşra şehri arasındaki farklar Akçura'nm düşüncelerinimodernleşme sürecine çevirmesine neden oldu. Yayımladı-ğı i lk eser Tatarlar arasında modernleşme sorununu i lk elealan düşünürün, Sahabett in Mercani 'nin bir biyograf is iy-d i.65 Daha mektepteyken "muzır" faal iyet i dolayıs ıyla tu-tuklanmışt ı . Mezun olduğu 1897 yı l ında tutuklanıp Şerefvapuruyla Trablusgarb 'a gönder i lenler aras ındaydı . Fer i t(Tek) Bey'le Abdullah Cevdet Bey 1898 yılı yazında saraylagörüşmeler sonucu hapisten ç ıkarı lanlar arasındaydı . Ser-best bırakı ldıktan bir süre sonra Akçura sürgün arkadaşı

6 3 Türk Yıl ı 19 28 , s . 4 1 3 vd .

6 4 Ak ç u r a h a k k k ı n d a ver d iğ im b i lg i le r ik i k a y n a ğ a d a y a n m a k la d ı r : Y u s u f A k ç u -ra 'nm Türf t V ı l ı J928 ( is tanbul , 1928) , s . 399 vd . 'da kendi hayat ına dair verdi-

ğ i b i lg i ler ve Muharrem Fevzi Togay ' ın Yusuf Akçura: Hayatı ve Eserleri, ( i s t a n -b u l , 1 9 4 4 ) i s im l i b iy o g r a f i s i .

6 5 Türk Y ı l ı 1 9 2 8 , s . 3 9 9 .

277



Ferit Bey'Ie Paris'e kaçmıştı . Akçura'ya göre burada ilk gör-düğü Jön Türklerden biri , 1897 yılından beri Paris'te t ıp ög-renimiyle uğraşan Dr. Şerafeddin Magmumi olmuştu.

Dr. Şerafeddin, Avrupa basınında beliren Türk düşmanlı-ğının kendisini nası l umutsuzluğa sevk ett iğini ve Osmanlı-lık fikrinde artık işe yarar bir sentez görmediğini Akçura'yaanlattı .

jön Türkler arasında o zamanlar art ık genel bir kanaathaline gelen, Avrupalıların insaniyet ve medeniyet iddiaları-na inanılm ayacağı f ikrini kendisine açt ı . J ö n Tü rklerin izle-dikleri polit ikanın bir çıkmaza girdiğinin Dr. Magmumi ta-rafından yapılan izahı Akçura üzerinde derin etkiler bıraktı .O zamanlar siyasî i l imler konusunda en ileri eğitim kuru-mu olan Ecole Libre des Sciences Pol i t iques 'e kaydolaraksiyaset konusunda bil inenlerin Jön Türklere ne gibi bir yöngösterdiğini anlamak istedi.

E c o l e L i b r e ' d e A k ç u r a , E m i l e B o u t m y , A l b e r t S o r e l ,Funck Brentano ve Leroy-Beaul ieu g ibi zamanın tanınmışdüşünürlerinden ders gördü. Dr. Yusuf'a göre, bunların or-tak niteliği, "cid di b ir m illiyetçilik " t i.66 Albert Sorel ' in ders-lerinden aldığı en deri izlenim "millet" biriminin moderntarihi meydana get iren unsurların arasında en önemli unsurolduğuydu. Funck Brentano'dan tarihin ikt isadi unsurununö n e m i n i ö ğ r e n m i ş , E m i l e B o u t m y ' n i n d e r s l e r i " m i l l e t l e rpsikoloj is ine" önem vermesiy le sonuçlanmışt ı . Ayrıca , Bo-

utmy'nin derslerinden i lerlemenin gerçek yolunun devrimolmayıp evrim olduğu kanısına varmışt ı .

Akçura bu okula devam ettiği sırada Şura-yı Ümmet'i çı-karanlarla temastaydı. 1902 yılında Şura-yı Ümmet'e birkaçmakale de yazmışt ı .67

6 6 A.g.e.

6 7 S o n r a d a n Eski Şura-yı Ûm met'teki Mak alelerinden a d ı y l a ( İ s t a n b u l , 1 3 2 9 ) ç ı k -mış t ı r .

278



Ecole Libre'de, Essai sur l'Histoire des Institutions de PEm-pire Ottoman adıyla yazdığı tezi , J ö n T ürk lerin siyasetlerin-de temel bir noktada yanlış yola sapmış olduklarını göster-

meye çalış ıyordu. Tıpkı Tanzimat devlet adamları gibi JönTürkler de siyasî düşüncelerine temel olarak "devlet" bir i-mini kabul e tmiş ler "mi l le t " b i r imiyle i lg i lenmemiş lerdi .Ge rçekte J ö n T ürkler in programında bir Osm anlı toplulu-ğunun kurulmasıyla ilgili olarak ileri sürülen önerilerin uy-gulanmasına imkân yoktu. Akçura'ya göre Osmanlı İmpa-rator luğu için ç ıkar yol "sel f -go vern m ent" e (m etind e İngi-

l izce) dayanan "federatif bir devlet şekline girmesiydi. İm-paratorluktan ayrılmak isteyen bölümlere de "otonomi" ve-rilmeliydi. 68

Akçura'nm daha sonra bu yazılarından söz ederken ifadeettiği üzere:

"Eikr-i mil letin bu kadar inkişafından ve muhtelif mil let-ler arasında ve alelhusus iki din beyninde bu derece husu-

metin tahsil inden sonra imparatorluğun muhtelif anasır ınıitt ihat ve imtizaç ettirmek, ondan bir millet teşkil etmekgayrı mümkündür."6 9

Ö ğ r e n i m i n i tam am l ad ık tan s o n r a , Y u su f A k ç u r a , R u s -ya'ya gitmiş ve 1905'ten sonra en önemli Tatar önderlerin-den biri olmuştu.70

Ü ç T a r z - ı S i y a s e t

Türk'e yazdığı ve daha sonra bir risale halinde, Üç Tarz-1 Si-y as e t 7 ' adıyla ç ıkan mektubunda Yusuf Akçura g e n e aynıs o r u n u g ö zd e n g e ç i r i y o r d u . O s m an h İ m p ar a to r l u g u 'n u n

6 8 Türk Yılı 1928, s. 4 0 2 ,

6 9 A.g.e.

7 0 B en n in g s en e t Q u elq u e ja y , Les M o u vem en t s N a t io n a ıo r , s . 5 7 - 6 2 .

7 1 Ak ç u r a o g lu Y u s u f, Tarz-ı Siyaset, ( İ s t a n b u l , 1 3 2 8 ) .

279 -



dağılması karşısında üç hal tarzı düşünülebilirdi. Bunlardanbir inc is i , Tanzimat devlet adamlar ının düşündükler i çare ,Osmanl ı l ık t ı . Akçura 'ya göre bu pol i t ikanın esas lar ından

biri I I I . Napolyon'un "plebisi ter" esas üzerinde mil let yarat-ma teorisiydi . Günümüzde bir yazann izah et t iğine göre:"Bu i lkenin Napolyon taraf ından yorumuna göre ferağ

veya fet ih suret iyle elde edilen ülkenin plebisi ter yoluylameşrulaşt ır ı lması mümkündü. İ lke, mil l i b ir kültürün iç ge-lişmesiyle i lgilenmediği gibi, milliyetlerin ülke unsurunundışında kültürel tüzel kiş i ler olarak örgütlenmelerine müsa-ade etmiyordu. İ lkede, 20. yüzyı l ın mil l iyet sorununun zoryanlarından birini oluşturduğunu öğrendiğimiz mil l i azın-l ık sorunu göz önüne al ınmıyordu." 7 2

Akçura 'nın "plebis i ter" mi l le t teor is ine karş ı yönel t t iğ ieleştirinin esası , "Tanzimat" devlet adamlarının, "milli kül-tümün "devlet" kavramı kadar önemli olabileceğini kavra-yamadıklarıydı.

Akçura 'ya göre Abdülhamit , Osmanl ı l ık f ikr inin yer ine

panislâm fikrini geçirmeye çalışmıştı .Sonunda, Osmanlı payitaht ında kendi mil let lerinin tari-

hiyle i lgi lenen bir düşünür grubu oluşmuştu. Bunların tari-hî görüşleri c iddi araşt ırmalar sonucuydu. Akçura bu ciddi-yette Alman tarih okulunun izlerini görüyordu. Böylece, in-sanın aklına gelen bir düşünce, bu tarihçi ve bilim adamla-rının kültürel bir yönelme olarak tasavvur et t ikleri Türkçü-

lüğün siyasî bir formül haline getiril ip getirilemeyeceğiydi.Bu düşünce siyasî bir formül haline geldiği zaman Türkler-den ibaret bir Türkiye'nin kurulması şeklini alacakt ı . Fakat ,T ü r k l e r d e n o l u ş a n b i r T ü r k i y e , O s m a n l ı I m p a r a t o r l u -gu'nun dışında yaşayan Türkleri de akla getiriyordu. Aslın-da, bütün Türklerden meydana gelen bir devlet tabii ki da-

72 Binkley , Realism and Nat ion al i sm , s . 68 .

2 8 0



ha kuvvetl i olacaktı . Gelecekle, böyle bir devlet "beyaz' jar-la "san"lar arasında bir tampon görevini görebil irdi . 73

Akçura , tar i f e t t iğ i "üç tarz- ı s iyaset ten bi r ini seçmeyi

okuyucularına bırakıyordu, fakat kendisinin de Türkçülüktaraftarı olduğuna kuşku yoktu.

Aİİ Kemal, Akçura'ya verdiği cevapta, Akçura'yı "panis-lam" ve "Türkçü" eği l imlerini icat etmekle suçlandır ıyordu.Ali Kemal'e göre, bu hareketler, Akçura'nm tarif ettiği şekil-de bil inçli , örgütlenmiş hareketler değildi .74 Ona göre , her

şeye ragmen, en sağlam pol i t ika Osmanlı l ık pol i t ikasıydı .Bu pol i t ikanın jön Türkler arasında ne kadar derin kökleriolduğunu, Akçura'nın bir zamanlar sürgün ve üniversite ar-kadaşı olan Ferit Bey'in Türk'e yazdığı mektupta aynı siyasîgörüşü savunmasında görürüz. Ferit Bey'e göre :

"Unutmamalıyız ki Osmanlıl ık, efradı havi olmakla bera-ber bir de şahs-ı manevîdir. Efrada tavsiye edilen çalışmak

he d e f i , şahs- ı m a n e v î y e g e l i n c e b ü s b ü t ü n m a n a s ı z olur .Türkler hâli muhafaza edebilsinler, hey'eti zevalden kurtul-sunlar demek için evvelemirde, o hey'etin o şahs-ı manevî-nin hedefini . . . tâyin etmek lâzımdır." 75

Ferit Bey'se, o sırada Paris'te yazılan, fakat Mısır'da basılan.Şura-yı Ümmet'in baskı işlerine memur edilmek üzereydi.76

Bu bakımdan görüşünün £ura-yı Ümmet'in görüşünü aksettir-

mesi muhtemeldir. Böylece, 1904'te bile Şura-yı Ümmet'in Os-manlılık politikasının zayıf yanlarını görmesine rağmen dahabu politikayı terk etm ek niyetinde olm adığım görüyoruz.

73 A. g . e . s . 28 . Bu r ada , b u gü n " n öt r a l i zm " i s m i n i v e r d i ğ i m i z s i yas e t i n s o ğ u k s a -vaş ın b ir s o n u c u o l m a y ı p , k e n d i n i y a n Bat ı l ı v e yan D oğu l u s aym an ı n t ab i ib i r s o n u c u o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z .

7 4 Ü ç Tarz-1 S iyaset , Al i Kemal ' in cevabı , s . 3 9 - 4 3 .

7 5 Fer i t Bey ' in Cevabı , Üç Tarz-1 Siyaset, s . 5 9 . Fe r i t lîey'in tekl i f i b ir "di ! temsi-l rne [ temsiJ ' in ass i rn il at i on an l am ı n da] dayan ı yor du . Bu u ğu r da b i r h ay l i zor -layıc ı yol lara başvurmayı göze a l ıyordu. A.g.e., s . 51 .

7 6 Bk z. Ku ran , (t t iî ıaf ve Terakki, s . 2 0 3 .

281



Burada gene kültür sorunuyla karşı laşıyoruz. Ferit Bey' intezi, ortak bir kültürün, karışt ırıcı bir etken olarak ortak ırkveya dilden çok daha kuvvet l i olduğuydu. Tıpkı yukarıdafikirlerini tahlil ett iğimiz Abdullah Cevdet gibi, Ferit Bey de"k ül t ür"ü y a ln ı z "m anev i " b i r unsurdan m ey dana g e lm işsay ı y o rdu. . . Onca , Osm anl ı lm parat o r lug u 'nda i şb ö lüm ü-nün "mil let" esasına göre yapılmış olması , yönet im ve çen-gin Türklerin girişt ikleri faaliyet kollan olması, t icaret , sa-nayi gibi faal iyet lerin Türklerden başka unsurların denet i-m i n d e b u l u n m a s ı ö n e m l i d e ğ i l d i . O y s a k i , b u g ü n , D e -utsch 'un 7 7 çal ı şmalar ından sonra, kül türün maddi temel i -

nin "manevi" unsurun ayrı lmaz bir parçası olduğunu bil i -yoruz. Arada sırada Türklerin iktisadi faaliyete katılmaları-nın zorunluluğu h akkınd a Jö n T ürk yayınlarında saptadığı-mız özlem, bu noktayı sezer gibi olduklarını gösteriyor. Busezişin en kuvvetli olduğu kimse Prens Sabahattin Bey'dirve bu düşünürün değerinden söz edildiği zaman işaret edil-mek is tenen de budur. A ncak , genel o larak , J ö n Tü rkler ,

modernleşmenin birbirine s ıkıca bağlı olan iki yönünü "ge-I işme"-"kültürel benlik yaratma" yönlerini birbirinden ayrışeyler saymışlardır.

Şura-yı Ümmet yazarlarının kültüre verdikleri önem baş-ka bir gel işmeye de işaret etmektedir . Toplumu birbirinekenet leyen "manevi" unsurun din olduğu kadar dinle i lgis iolmayan bir "kültür" olabileceği yeni bir keşift i . Üçüncü bir

n o k t a d a m a n e v i y a t m e r k e z i n i n d i n d e n t o p l u m a d o ğ r ukaymasıydı. Artık, bireyleri bağlayan, dinî dogmalar değil ,toplumun emirleri olacakt ı . Böylece, önceleri dinin taşıdığıbir kutsallık topluma intikal ediyordu.

Bunun içindir ki din kutsallığını topluma zararlı olacakşekilde kullanmak isteyenlere karşı Şura-yı Ümmet'le şid-

7 7 B k z . D e u t s c h , N a t i o n al i sm , and Social Communication, B ö l ü m V I .

2 8 2



detli bir tepki görüyoruz. Şura-yı Ümmet, Anadolu köylü-sünü istismar eden şeyhlere tam anlamıyla cephe almıştı . 7 8

Öte yandan, dergide "Müslümanların bugün her yerde böy-

le zayıf ve hakir kalmalarında başlıca sebep vezaif- i lslâmi-yetin menafi- i umumiye ve fezail- i içt imaiyeye ait cihetleri-ni ifada kusur etmeleridir" 7 9 gibi ifadeler, toplum amacınınnasıl teolojik amacın yerine geçtiğini gösteriyor.

Şura-yı Ümmet'te ar t ık u lemanın yazdıklar ı makale lererastlanmıyor.80

Öte yandan Şura-yı Ümmet'te Padişah' ın "halifelik iddi-

aları" bir özenti olarak nitelendiril iyordu. Çünkü bu iddi-alar, dergiye göre, halifeliği Osmanlılara armağan eden Ya-vuz Sultan Selim'inkileri geçiyordu.

Abdülhamit 'e karşı artık hiçbir şekilde bir saygı gösteril-miy o rd u . B aze n d e , " S u l t an l ı k " k u ru mu n u n b i le Şura-yıÜmmet'in onayını alması için bazı değişikliklere uğraması-nın gerekeceğini ima eden yazılara rastlanıyordu. Aşağıdaki

ifade bunun bir örneğidir:"Türklerin çekt ikleri payansız musibet lerin kâffesi(ni) şu

uğursuz mânâsız ' saye- i şâhâne ' terk ib inde hulâsa e tmekkabildir. Bu milleti hâlet- i içt imaiye, siyaseyi ve insaniye-sinde aldatan ne kadar reddiat varsa bu terkib-i kâzibin al-t ında toplanmıştır ."81

Genel o larak "monarş i "n in o lumlu b ir re j im o labi leceğif ikri devam ediyordu. Bu olumluluğu sağlamak için "hâne-dân-ı saltanat i le millet arasında hissiyat- ı mütekabiledenmutahassı l b ir muvazene" meydana get irmek gerekiyordu.Osmanlı şehzadelerini "kafes" s isteminden kurtarmak sure-

7 8 " A b d ü l l h a m i t Devr i n d e İ s l â m i y e t , " Ş u ra - y ı Ü m m et , 2 K a s ım 1 9 0 2 , s . 2 - 4 .

7 9 " İ t t i h a t ve T ea v û n , " Ş u ra - y ı Ü m m et, 2 3 M a y ıs 1 9 0 3 .

8 0 incele m eler im den anladığ ım kadar b i r tek i s t i sna i le : "Me şrut iy et- i idarenin E z-h er C i h e : L ü z u m u n u İ s p a t B ey a n ın d a dır ," Şuıa-y ı Ümmet, 7 E y l ü l 1903 , s , 1 -2 ,

8 1 " S a y e- i Ş a h a n e , " Şura-yı Ümmet, 2 0 A ğ u s t o s 1 9 0 2 , s . 3 .

283



t iyle bu sonuç elde edi lebi l irdi .8 2 F a k a t $ura-yı Ümmet'inhalkla hükümdar arasındaki bu i l işkileri Avrupa'daki meş-ruti monarşilerde oldukları gibi yerleştirmeyi tahayyül etti-

ğini belirtmek gerekir. "Şarklı" yaltaklık ortadan kalkacaktı." Ç i n l i l e r , h e r h ü c u m e d e n d ü ş m a n a k a r ş ı m a ğ l u b v e

makhur olarak r icat ett ikçe, semapaye-i uluhiyyet , mabadnişin-i kudsiyet addettikleri İmparatorlarına tapıyorlar. Biz-ler de, bir memleket , bir kıt 'ayı kaybett ikçe düşman-ı is lâ-miyet olan Abdülhamit'i hâşâ 'Zıllallah fil arz', 'Halife-i ha-bib hüda' gibi i lâhî evsaf i le yadetmekten ar etmiyoruz." 8 3

Dünyada hâlâ " tahtl ı edepsizler" ve "cel lat lar" mevcuttuama "Sorbonlar, Hugolar, Tolstoylar" terazinin öteki kefesi-nin ağır basmasını sağlıyorlardı.84

Abdülhamit ' in veraset s istemini kendi is teğine göre de-ğiş t i rmesi , $ura-yı Ümmetç i ler taraf ından aynı nedendendolayı kabul edi lmiyordu: bu yetki Batı meşruti monarşi le-r inde art ık hükümdarın el inden al ınmışt ı .

1905-06'da olan iki olay, Şura-yı Ümmet'te yazılanlara belir-li bir şekilde etki etti . Bunların birincisi Rus ordularının Rus-Japon Savaşı'nda yenilmesi ve ilk Rus Millet Meclisi 'nin (Du-ma) oluşmasıydı. ikincisi ise Şura-yı Ümmet'te politikanın yö-nünü belirleme yetkisinin Dr. Bahaeddin ve Nazım Beyleregeçmesiydi. Bununla ilgili olarak $ura-yı Ümmet grubu PrensSabahattin'le bütün i l işiğini kesecek ve derginin çevresinde

toplana nlar yeni bir parti ismiyle ortaya çıkacaklard ı.Şura-yı Ümmet'te o zamana kadar i leri sürülen temel tez-lerden biri , halkın, bir bil ince erişmeden ihti lal yapamaya-cağıydı. Dergiye göre, bu bil inç, karşısına geçilmeyen hürri-yetçi f ikirlerin yayılmasıyla zaten yavaş yavaş oluşuyordu.

8 2 " H a n e d a n - ı S a l t a n a t ," Şura-yı Ümmet, 9 K a s ı m 1 9 0 4 .

8 3 [ S e z a i l " A k s a - y ı Ş a r k , " Şura-yı Ümmet , 2 Şuba t 1 9 0 4 , s . 1 .8 4 " A b d ü l h a m i t ' i n H a l ' i ," Ş u r a - y ı Ümmet, 3 0 M a r t 1 9 0 3 , s . 3 .

2 8 4



Şura-yı Ümmet'in söz konusu hürr iyetç i ak ımı Hugo veTolstoy'un f ikirleriyle bir tutmasından bu hürriyetçil iği çoközel anlamda anladığını çıkarıyoruz. Sezai Bey'in görüşleri-

nin ve Hugo'nun sosyal adalet anlayış ının ürünü olduğukuşku götürmeyen bu tutumun özü "fakirlik, esaret , cürümve harp gibi pratik problemleri bir hümaniter yükselme gö-rüş açısından" ele almasıydı.8 5

Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z ü z e r e , S a m i p a ş a z a d e S e z a i ' n i nTürk edebiyatına getirdiği yenilik, esaret sorununun sosyalbir afet olduğunu anlatmak olmuştu. Batı devletlerinin dav-

r a n ı ş ı n d a n d u y d u ğ u h a y a l k ı r ı k l ı g ı b i r b a k ı m a o n l a r ı n"Tols toycu" davranışa uymadıklar ından doğmuştu . GeneŞura-yı Ümmet'in "ihtilal"e karşı gösterdiği nefreti ve "tekâ-mül"ü terc ih e tmes inde bu hümaniter -Tols toycu tutumu-nun izlerini görebiliriz.8 6

Şura-yı Ümmet 1905 tarihli Rus ihtilalini böyle bir " tekâ-mül"ün sonucu olarak değerlendiriyordu ve dergide "Rus-

ya'da Harekât-ı Fikriye"8 7 başlığı altında inceleniyordu. Buitibarla Osmanlılara Rus ihtilalinden ibret almaları salık ve-riliyordu.83

Öte yandan, Rusların Rus-Japon Savaşı 'ndaki yenilgileriJaponya için bir hayranlık yaratmıştı . Asya'nın kendi kendi-ni kalkındırabilecegi ilk defa ciddi bir ihtimal olarak Şura-yı Ümmet'çe ele almıyordu. Dergide ifade edildiği üzere:

"Yukarda beyan etliğimiz vukuat-ı harbiyenin cihana, vebugün cihan içinde en fena idare olunan vatanımıza karşı te-

8 5 H a y e s , H u g o 'n u n v e D i c k e n s ' i n d a v r a n ı ş l a r ı n d a n s ö z e d e r k e n b u d e y i m i k u l -lanıyor. Bkz. A Generation of M aterialism, s . 1 5 2 .

8 6 [ S e z a i ] " i h t i l â l , " Ş u r a - y ı Ümmet, 1 5 Te m m u z 1 9 0 4 , s . 3

87 "Rus ya 'da Harekât - ı F ikr iye , " 6 Şub at 19 05 , s . 1 .

8 8 R u s i h t i l a li n d e n s o n r a " Ok u y u n , ib r e t A l ı n " b a ş l ığ ı y la R u s y a 'd a n h a b e r l e r v e -

r i l m e y e b a ş l a m ı ş t ı . B k z . g e n e " R u s y a 'd a F a k r - ü A s k e r " , Şura-yı Ümmet, 21M a r t 1 9 0 5 , s . 1 ; " N a s ı l Ö l ü y o r l a r ? , " 1 M a r t 1 9 0 7 , s . 1 ; " G o r k i 'n i n Z a b i t a n a B i rM a k t u b u , " 1 2 M a r t 1 9 0 5 , s . 1 .

285



siratı azimdir. Zira Asyalılar ilk defa olarak Avrupa'yı larik-ihırs ve istilâsında tevkif ediyor. Tesiri azimdir, zira nüfuzda,kuvvette, iktidar-ı müdafaada hiçbir şeyden madud olmayanAsya bugün mevcut oldu. Şimdi bir Asya var ki Avrupa onakarşı medenî ve insanî muameleye mecbur olacak." 89

Böylece, iki yı l önce Yusuf Akçura'nın ifade ettiği Osmanlıİmparatorluğu'nun "tampon" bir devlet olması f ikrinin yeri-ne, bütün Asyalıların ortaklaşa çalışması fikri geçiyordu.

.Şura-yı Ümmet'in içeriği , çevresinde toplanan Jön Türkgrubunun "parti" pol i t ikası hakkında da bir f ik ir vermekte-dir . Söz konusu gel i şmeler , Terakki ve İ t t ihat grubunun

1908 hareketinin ari fes inde ne gibi bir "hava" iç inde oldu-ğunu anlatması bakımından önemlidir .

19 02 Jö n T ürk Kongresi esnas ında "mü dah alec i " grubunçoğunluğu sağlamış olması , Arnavutlar gibi zaten Osmanlıİmparatorluğu'nda bir "separatizm" (ayrı lmacı l ık) s iyasetigütmeye kararlı olan unsurları çevresine toplamasından ile-r i gelmişti . Fakat Kongre 'den sonra, her "separatis t" unsur

kendi mil let inin dergis i çevresinde toplanınca bu "ekseri -yet" b i r "ekal l iyet" hal ine ge lmiş t i . Böylece , Kongre 'deki" ek a l l i y e t " g ru bu n u n , Şura-yı Ümmet"i ç ıkaranlar ın , ente-lektüel gücü sabit kal ırken Sabahatt in Bey ' in çevresindekigrup da bir dergiyi düzenli olarak çıkarmasına müsaade et-m ey ec ek ş ek i l d e k ü ç ü l m ü ş tü . S abah at t i n B ey ' i n 1903 i l e1905 arasında bi l imsel incelemeye gir işmesi bir bakıma bupratik zorlamaların sonucuydu.

İki grup arasındaki i l işkileri bu ışık altında incelemek ge-rekir . Bu i t ibarla "ekseriyet" grubunun 1902 Kongresi 'ndenhemen sonra Terakki ve İttihat isminde bir örgüt olarak fa-aliyete başlamış olduğunu ve Sabahattin Bey'in de bu tarih-te Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti 'ni kur-

8 9 " M u h a r e b e v e İ h t i l â l ," J u r a - y ı Ümmet, 6 N is a n , s . 1 - 2 .

2 8 6



dugu şeklinde, Kuran'ın eserlerinden edinilen izlenim doğ-ru değildir.90 Şura-yı Ümmetteki makaleler, iki grubun ara-sında hâlâ mevcut olan bağların ancak 1906 yı l ı yazında

kesin olarak koparıldığını göstermektedir.1906 yılı başında, Şura-yı Ümmetin yazarları arasında gö-rülen yeni bir sima, Dr. Bahaeddin Şakir, Prens Sabahattin'letemasa geçmiş ve Sabahattin Bey'le "ekalliyet" grubu arasın-daki kesin ayrılıkları saptamak istemişti . Dr. Bahaeddin Şa-kir'e inanacak olursak, Prens Sabahattin'e programının nedenibaret olduğu sorulmuş, o da böyle bir programının mevcut

olmadığını bi ldirmiş, fakat bir süre sonra Dr. Bahaeddin'eFransızca yazılmış bir program metni vermişti . Bu program,Şura-yı Ümmet grubu tarafından gözden geçirilmiş ve içinde-ki adem-i merkeziyet unsurları dolayısıyla reddedilmişti.91

O zamana kadar, Şura-yı Ümmet, "Hükümet- i Meşruta veIslahat-ı Umumiye Taraftarlarının Vasıta-i Neşriyatıdır" iba-resiyle çıkmıştı . Sabahattin Bey'in programının reddedildiği

27 Temmuz 1906 tarihl i ekten sonra Fransızca "Comite Ot-toman d'Union et de Progrfcs" ve Türkçe "Osmanlı Terakkive İ t t ihat Cemiyet i 'n in vası ta- i neşr iyat ıdır" başl ık lar ıylaç ıkmaya başlamaktadır .

Gazeteye egemen olan yeni hava ve bundan sonra Terak-ki ve İtt ihat Cemiyeti 'nin izlediği sert ve "komiteci" taktik-ler,92 Sabahattin Bey'le yapılan ve iki grubun kesin olarakayrılmasıyla sonuçlanan görüşmelerin bir taktik eseri oldu-ğunu ve partinin uyarl ı ve etkil i bir örgüt olarak çal ışmasınısağlama hazır l ık lar ından ibaret o lduğunu düşündürüyor .Şura-yı Ümmetin 28 Ağustos sayısında, Dr. Bahaeddin Şa-

9 0 K u ra n b ö y l e b i r t ez i le r i sü r m ü y o rsa d a eser i n i n b ö l ü m l er i n i n k a r ı ş ık d ü z en -l e n m e s i k i t a b ı n ı ç o k d i k k a tl i o k u m a y a n l a r d a b ö y l e b i r i z l e n i m u y a n d ı r m a k t a -

d ı r. B k z . K u r a n J ö n Türkler, s. 1 6 9 - 1 7 0 .

9 1 Ş u r a - y ı Ümmet, E k , 2 7 T e m m u z 1 9 0 6 .

9 2 " D i n l e y i n i z , " Ş u r a - y ı Ümmet, 2 0 T e m m u z 1 9 0 7 , s . 1 .

287



kir , Cemiyet ' in iç haberleşmesinin tek sorumlusu olarak or-taya ç ık ıyordu. Kısaca , Bahaeddin Şakir , y i rmi y ı l kadarsonra Stal in ' in Part i Sekreteri olarak Rus Komünist Part i -

si 'ne verdiği yönü aynı taktikler sayesinde Terakki ve İttihatPartis i 'ne vermişti . Sonraları , Dr. Şakir İ t t ihat ve TerakkiSekreterliği görevini üstüne alacaktı.

Bahaeddin Şakir Bey'in Şura-yı Ümmet'te iktidarı el ine ge-ç i rmesinden sonra Sezai Bey ' in yazı lar ı zamanla azal ıyor ,öte yandan, o zamana kadar i ler i sürülen tema'lar çok dahasert bir şeki l al ıyordu. Antiemperyal izm konusundaki ma-

kalelerde örneğin şöyle bir i fadeyle karşılaşıyoruz:" M a l û m d u r k i Times İng i l te re 'n i n merk ez- i muamel â ı - ıticariyesi olan siti 'de çıkar. Ticaretin kalbi , 'sermayedaran'ınbir unsur-u zi-i sutunudur. Denilebil ir ki Times gazetesinitab eden çarklar, kalbin kabul edemeyeceği surette bir tara-fa yığılarak fukarayı ezen milyarlar. . . İngiltere'ye Transvaalmuhabere- i na-meşruunu i lân ett iren o sermayedarlarla bugazetelerdir. . . İngil iz para, kaplan kan, Abdülhamit namusgörünce ç ı ldır ıyor. Makedonya'da Bulgarlar köyleri yakıyor,çoluk çocuğu katl -ü idam ediyormuş, İngi l tere sermayedar-larla Times, Standart gazetelerinin menafi ine dokunmadık-ça ne vazifeleri !"

Bu yeni Şura-yı Ümmet'te İs lâm memleketlerinin geri l iğiüzerinde duruluyor ve Mısır 'da, çeşi t l i Osmanh unsurlarınıaynı planda tutarak bir federasyon kurma peş inde koşanŞura-yı Osmani grubuyla alay edi l iyordu. Şura-yı Osmani," i t t ihat in yalnız "mi l le t - i hâkime"nin bir pol i t ik oyunu ol -madığını i spat e tmek üzere çeş i t l i Müslüman ülkeler indegörülen kültürel faaliyetten Türkleri de yararlanmaya çağır-mıştı .93 B u n a Şura-yı Ümmet şöyle cevap veriyordu:

9 3 A s l ı n d a Ş u r a - y ı O s m a n i ' d e A r a p l a r ç o ğ u n l u k t a y d ı v e R a ş i d R ı z a g i b i M ı s ı r l ı

mi l l iyetç i l er tara f ından kurulmuştu . Bkz . Zeine N. Zeine , Arab Turkish Relat i -ons and the Emergency of Arab N ationalism ( B e y r u t , 1 9 5 8 ) , s . 6 7 , N o t . 1 0 .

288



"Osmanlı lar ın en büyük kısmına meçhul o lan ve Arapçal isanında ç ıkan Mıs ır ' ın , Tunus 'un mecmualar ı , cer ideler iTürkiye Müslümanlar ını nas ı l tenvir edecekt ir?" 9 4

Öte yandan, İs lâm dininin Ahmet Rıza Bey 'de gördüğü"sosyal pekleşt ir ic i" görevine bir yenisi ekleniyordu: o daJön Türkler in İs lâm! pol i t ikayı b ir s i lâh olarak kul lanmayıdüşünmeye baş lamalar ıydı . Burada panis lâmizm daha sözkonusu değildir . Amaç, Şura-yı Ümmet'te belirtildiği üzere,R u s M ü s l ü m a n l a r ı n ı n 1 9 0 6 K o n g r e s i n d e k a b u l e t l i k l e r i"Millet kuvvett ir , din kuvvett ir" i lkesini uygulamaktı .9 5

Ö t e y a nd a n , O s m a nl ı u l e m a s ı " ha y v a na ne b i r tes l imi-y e t " 9 6 t eşv ik e tmiş o lmakla suç landır ı l ıyordu ve monarş ihakkında o zamana kadar kul lanı lmayan ş iddet te i fadelerkullanıl ıyordu.97

Hatırlanacağı üzere bu tema'lar Osmanlı'da gördüğümüzkonulara çok benzemektedir . Her ik i dergideki "mil i tanl ık"ni te l iğ inin ar tmas ı yönet imin Asker i T ıbb iye l i ler in e l ine

geçmesiyle i lgil i olmuş olduğu muhtemeldir . Sezai gibi dev-let hizmet inde bulunmuş, genel b ir kültür almış o lan kim-seler ancak bir dereceye kadar " k o m i t e c i " olabi l iyor lardı .Askerî Tıbbiye öğrencileriyse, Osmanlı İmparatorluğu'nundüzeniy le , okul lar ında gözler in i açan 19 . yüzyı l Avrupamateryal izminin koyduğu eser ler aras ındaki farklar ı te l i fedilmeyecek kadar geniş sayıyorlardı . Kendi çevreleriyle ye-

n i k e ş f e t t i k l e r i â l e m a r a s ı nd a k i k o nt r a s t k o l a y c a " a k l i -v izm"e kaymalar ını sağlayabi l iyordu. Bu bakımdan MuratBey' in, fen tahsil ini görenlerin kendi toplumlarında denge-sizlik unsurları olacakları keşfi o kadar da yanlış bir teşhisdeğildi, itt ihat ve Terakki'nin en aktivisit unsuru "fen" tah-

9 4 " G a r i p B i r i s t i m d a t v e i m d a t , " Şura-yı Ümmet, 1 5 E y l ü l 1 9 0 7 , s . 1 1 .

9 5 " R u s y a T ü r k l e r i , " 3 0 K a s ım 1 9 0 6 , s. 1 .

9 6 5wra-_yı Ümm et, 15 Te m m uz 1 90 7, s . 1 .

9 7 A.g.e.

289



si l i görenler arasında çıkmışt ı . Özell ikle üzerinde durulma-ya değer bir nokta "akt ivizm"in "radikal" l ik olmadığıdır .Radikall ik , toplumu temelinden değişt irmek isteyen bir tu-

tumdur. J ö n Tü rklerin "ak t ivizm "inin hedef iyse çok dahabasit t i ve yönetimi her ne suret le olursa olsun değişt irmeisteğine inhisar ediyordu.

Akt ivist davranış ı , ordunun İmparatorluğu koruma ko-nusunda ezelden beri taşımış olduğu sorumluluk duygusu-na, bu sorumluluk duygusunun da temelini "gaza" ideoloj i -s ine bağlamak mü m kündü r. Her ne kadar, Jö n Tü rkler buideoloj iy i "geçmiş" sayıyorduysalar , vatanperverl ik ler ininderin köklerinin bu temele dayandığına kuşku yoktur. Bal-kan komitelerinin yöntemi bu davranışı hareket haline ge-t irmişt ir , fakat gene burada bir ayırım yaparak Jön Türkle-r in "komite"ci l iğ inin Balkan komiteci l iğ inden daha ı l ıml ıolduğunu hat ırlamak gerekir.

290



SEKİZİNCİ BÖLÜM

PR EN S SAB AH ATT IN VE J Ö N T Ü R K LER

Jön Türk düşünürlerinden Prens Sabahattin Bey, şimdiye ka-dar memleketimizde, üzerinde en çok durulmuş olan siyasidüşünürlerden biridir. Bu ilgi, İkinci Dünya Savaşı'ndan son-

ra ortaya çıkmış ve o sıralarda Prens Sabahattin Bey'in fikri-yatı oldukça ayrıntıl ı bir şekilde tahlil edilmiştir. 1 Söz konu-su tahli l ler Prens Sabahattin' in düşüncesinin anahatlarım vekarakterlerini ortaya çıkarmıştır . Bu bakımdan, burada PrensSabahattin Bey'in ne hayatını ve ne de düşüncelerini açıkla-maya fazla yer ayırdık. Prens Sabahattin' i ele al ışımızdakiamaç, görüşlerini anlatmaktan çok, siyasî ve sosyal tasavvur-

larını yukarda tahlil ini yaptığımız görüş ve davranışlarla kar-ş ı l a ş t ı r m a k t ı r . Ö t e y a n d a n P r e n s S a b a h a t t i n ' i n y a l n ı z1908'den önce çıkmış yazıları üzerinde durmak istiyoruz.

Dikkate değer bir nokta , memleket imizde teorik konularüzerinde "entelektüel polarizasyon" o layına pek az rast lan-

1 A h m e t Be de v i Ku r an ' ın dah a ö n c e an dığ ım ız e s e r l e r i az ço k P r e n s ' i n h a t ı r as ın ıyü ce l t me ye ayr ı l mış t ı r . Bu n u n yan ın da yu kar da Bö l ü m 1 , N o t . r de an ı l an Tu -

n aya ' mn e s e r l e r i v e Vatan, 5 T e m m u z 1 9 5 0 ' d e " P r e n s S a b a h a t t i n " i s m i n d e k imakal e s i , b u n a e k o l ar ak , C av i t O r h an Tü t e n gi F i n P r e n s Sabahattin ( i s t a n b u l ,1954} i s mi n de ki e s e r i an ı l mal ıd ı r .

291



masına ragmen, Prens Sabahattin' in f ikirlerinin iki f ikrî " ta-kım"ın oluşmasına neden olmuş olmasıdır . Bunun kaynağıgöstermeye çal ışt ığımız üzere, Prens Sabahattin' in görüşle-r inin gerçekten hayatımızın en derin köklerine dokunmuşolması ve bu bakımdan kendi kendini e leş t i rmeyi ancakyüzeysel bir anlamda anlayanları rahatsız etmiş olmasıdır.Gerçek şudur ki Prens Sabahatt in, bazı lar ınca, toplum "ta-bular ımıza dokunduğu i ç in beğeni lmemişt i r .

Prens Sabahat t in ' in f ik i r ler i çevres inde meydana ge len

"polarizasyon"un yararl ı yanı bizzat kendi toplum "tabula-rımızın üzerine ışık saçmasıdır. Zararl ı yönü, Prens Saba-hattin' in f ikirlerini yakından incelememiş olanlar arasındaPrens Sabahattin aleyhtarl ığının veya taraftarl ığının siyasîbir "vaziyet ahşa" tekabül etmesindendir. Böylece, söz ko-nusu ett iğ imiz i lk araşt ırmaların yerini , zamanla , donmuşbir " lehte" veya "aleyhte" tutum almıştır .

Prens Sabahatt in ' in f ik ir ler ini incelerken önce kendi sa-m i m i y e t i ü z e r i nde du rm a k g e re k i r . Bu na k u ş k u y o k t u r .Prens Sabahattin, birtakım ferdiyetçi - kapital ist - emperya-l i s t - d i n î ç ı k a r l a r ı n s a v u nu c u s u o l m a m ı ş t ı r . F a k a t , P re nsSabahattin' in hayatındaki bazı olaylar, kendisiyle aynı dü-şüncede olmayanların, gene samimi olarak, bu gibi "koz-mopol i t " ak ımlar ın savunucusu o lduğu sanıs ına düşmele -

r ine sebebiyet vermişt i . Bu olaylardan bir incis i , Prens Sa-bahat t in Bey ' in baz ı Kato l ik çevre lere o lan yakınl ığ ıdır .1 9 0 6 t a r i h i nde Constantinople aux Derniers Jours d'AbdulHamid ismiyle çıkan ve Prens Sabahattin Bey'in tarafını tu-tan i lk eserin bir Katolik papazınca yazılmış olması, değilyalnız Bahaeddin Şakir Bey grubu arasında, Avrupalı yazar-lar arasında bi le Prens' in Katolik ki l isesi tarafından kulla-

nı lmakta olduğu iz lenimini yaratmışt ır .2 Bahaeddin Şaki r

2 R a m s a u e r , The Young Turks, s . 8 8 .

292



Bey'in, 1906 yazında Prens Sabahatt in 'den bir program is-tediği zaman ancak "Fransızca" yazı l ı bir program alabil-miş olduğu şeklinde Şura-yı Ümmet'e. koyduğu haber , Sa-

bahattin Bey'le Katolik kilisesi arasında böyle bir bağa işa-ret etmenin yoluydu.

Bahaeddin Bey'in aşağıdaki eleştirisi durumu daha da ay-dınlatmaktadır :

"Sabahatt in Bey, anasır- ı Hır ist iyane-i Osmaniyeyi o ka-dar dev aynasıyla görüyor ki bu satırları okurken insan Ta-tavla'yı Paris, Kumkapı'yı Londra zannediyor." 3

Göz önünde tutmamız gereken ikinci bir nokta, Sabahat-t in Bey ' in kardeşi Prens Lutful lah ' ın Damat Mahmut Pa-şa 'nın ölümünden sonra İstanbul 'a gizl ice girmeye çalışır -ken Abdülhamit ' in a janlar ınca yakalanmış olmasıdır . Lut-fullah Bey bundan sonra affedilerek istanbul 'da oturmayazorlandı . 1906 yı l ı yazında, Padişah Lutfullah Bey' i Saba-hatt in Bey' in memleketine dönmesini sağlaması için Fran-sa'ya gönderdi. Sabahattin bu teklifleri reddetti , fakat kar-deşinin Avrupa'ya böyle krit ik bir anda gelmesi herhaldedurumunu zayıflatmışt ı .

Sabahat t in Bey ' in f ik ir ler iyle i lg i l i o lan üçüncü nokta ,sosyal kökeniydi. Her ne kadar, aşağıda göstermeye çalışa-cağımız üzere , gerçekte Sabahat t in Bey, Bahaeddin ŞakirBey'den daha çok halka güveniyor ve inanıyorduysa da ,Bahaeddin Şakir Bey bir "halk çocuğu" olmanın kendisine

(bütün otoriter ve halkın kabil iyet inden kuşkulanıcı f ikir le-r ine rağmen) otomatik ohrak bir halk sevgisi bağışladığınainanıyordu.

"Sabahatt in Bey Boğaziçi 'nde, Çamlıca 'da, Erenköy'de sa-raylar ında asude nişîn-i ist irahat iken, küçük kalpler indeşûle fesan ateş-i hamiyyet sevkile milleti ikaz için ortaya

3 " S a b a h a t t i n B e y ' e C e v a p , " Şura-yı Ü m m e t , 1 Haziran 1907 , s . 2 .

293



atı lan Mekteb-i Harbiye talebelerinin kanlı kanl ı nef iy vetagriplerini görememişlerdi ."4

Bu kişisel unsurlar, Şura-yı L/mmet'çiler tarafından Prens

Sabahattin' in sosyal teorileriyle bir planda tutulmuş, teklif-ler i bu yönden ele al ınmıştır . Bundan dolayı da günümüzdebile Prens Sabahattin' in fikirlerini meydana getiren unsur-lar, birbirinden ayırt edilmemiştir . Bu unsurları birbirindenayır ırsak, temelden başlamak üzere şöyle bir f ikrî yapıylakarşılaşırız:

a) Bir insan idealib) Bu insan idealini gerçekleştirecek bir eğitim teorisi

c) Bu insan idealine uygun bir toplum tasavvurud) Mevcut toplumların yapıs ını tahl i l etmeye yarayacak

bir " toplum tahl i l yöntemi."Yukarda yaptığımız ayırım analitik bir ayırımdır. Sıraladı-

ğımız fikirler, büyük bir ihtimalle, Sabahattin Bey'in üzerin-de bıraktıkları etki bakımından, sondan başlayarak s ıralan-malıdır. Ancak, Sabahattin' in fikirlerinin yapısını izah ve

sakl ı bazı unsur lar ı göz önüne get i rmes i bakımından yu-kardaki model yararlıdır.

Sabahatt in Bey ' in sekreteri , Joseph Denais , La Turquie No-uvelle et l'Ancien Regime5 adlı eserinde Sabahattin Bey'in et-k is i a l t ında kaldığ ı düşünürler i şöy le s ı ra l ıyor . Haeckel ,Büchner, Fouil ld, Le Play ve Edmond Demolins . Büchner ' infikirlerini daha önce Abdullah Cevdet Bey vesilesiyle incele-

miştik. Haeckel, gene aynı biyolojik materyalizmin temsilci-lerindendi. Fouille ise siyasî teoriler gibi "temel" f ikirlerinkaynağının bazı psikoloj ik içgüdüler olduğunu kabul edi-yordu. Bu bakım dan görüş düzeyi Jun g'u n "archety pe"leri -ne benzer. İlgi çekici olan nokta Fouille için ahlâkın ve bu

4 A.g.e.

5 J o s e p h D e n a i s , La Turquie Nouv etle et l'Ancien Regim e ( P a r i s , 1 9 0 9 ) , s . 7 6 . N o t .

2 9 4



itibarla genel olarak fikri yapıların kaynağının "içte - intrin-seque" olmuş olmasıdır . Fouil le , Durkheim gibi ahlâkın te-melini dışta , toplumun koyduğu normlarda aramaya muha-

l i f t i r . Böylece , Prens Sabahat t in Bey ' in " insan" anlayış ın ıdevrin en bireyci sosyal düşünürlerinden birinden aldığınıgörüyoruz. Bu teoris i Edmond Demolins ' in de insan teorisi-nin temelini oluşturmaktadır . Edmond Demolins ' in 1910'akadar yayın ladığ ı eser ler in çoğunluğunun 6 tema'sı t o p lu -mun, özelliklerini birey ve aile gibi daha küçük birimlerdenaldığıdır. Bu bakımdan bireyi ve aileyi muayyen bir "top-

lum" uğruna feda etmek onca toplum sorunlarını yanlış bird ü z e y d e n g ö r m e k t i r . 7 D e m o l i n s b u t e m e l g ö r ü ş ü n ü L ePlay'den almıştı . Le Play de soyut bir "toplum"dan hareketedeceğine toplum içindeki insanların ve ailelerin yaşayışınıincelemekten toplum mekanizmaları hakkında daha doğrubilgiler elde edileceğini düşünmüştü. 8 Demolins ' in 1897'deyayımladığı ve Prens Sabahattin üzerinde derin etkileri ol-

duğu bi l inen A Quoi Tient La Superiority des Anglo-Saxonsis imli eseri bunun prat ik bir ö rn e ğ iy d i . D e m o l i n s ' e göreAnglosakson memleket lerinde terbiye her şeyden önce bi-reysel yetenekleri gelişt irmeye yöneliyordu. Sonuçta toplumbundan yararlanmış, ingilizler ve Amerikalı lar gelişmiş mil-letlerin başında yer almışlardı. Bu tutumun devlet yönet imi-ne yansıyışı kendini geniş bir adem-i merkeziyetçil ikte gös-teriyordu. Tersine karakteristiği "amme iktidarının genişliğive merkezi bir idare" olan toplumlar, bireye önem verme-yen toplumlar, merkeziyetçi nitelikleri devam ettirecek bireğitim sistemine dayanıyorlardı. Bu tip toplumlarda bireyinkişisel gelişme eğilimine set çekil iyordu ve birey her şeyi

6 Le Mouvement Municipal au Moyen A.g.e ( P a r i s , 1 8 7 5 ) ; A Quoi Tient la Supiri-

ante des Anglo-Saxons, ( P a r i s , 1 8 9 7 ) , ^Education Nouvelle, ( P a r i s , 1 8 9 8 ) .

7 D e m o l i n s , A Quoi Tİent, s . 267.

8 Bkz. Le Play, Encyclopedia of Social Sciences, I I , s . 4 1 1 - 4 1 2 .

295



t o p l u m d a n b e k l e m e y e a l ı ş ı y o r d u . D e m o l i n s , F r a n s a v ePrusya'da devlet memuriyetine olan rağbeti bu şekilde açık-lıyordu.

Bu t ip toplumlarda memurların çok olması merkeziyet veamme ikt idannın kuvvet lenmesi sürecini durmaksız ın kuv-vetlendirecekti , böylece, bir kısırdöngüye gir i lmiş oluyor-du. Anglosakson eği t im s is temiyse bu ülke lerde yaşayankimseler in hürriyet ler i bakımından kıskanç davranışlar ınayol açıyordu.

"Memur"un Osmanlı Toplumundaki Rolü

Pr e n s Sa ba h a t t in ' in D e mol in s ' in e se r le r in d e yuka r d a sözkonusu ett iğimiz kısırdöngü fikrine rast ladığı anda kenditoplumu hakkında o zamana kadar kimsenin önem verme-diği bazı noktalar ın aydınlandığını hissett iğine kuşku yok-tur. Sabahattin Bey'e göre Osmanlı toplumunun da özelliği

bir memur zümresinin tahakkümüydü. Kendi i fadesiyle :"Kuwe-i icraiyeye temellük eden o arsızlar kafi lesi şahsınher tecelli-i ulviyesine hayvanca saldırıyorlar, ta ki darabat-ıistibdat alt ında hiçbir baş kalmasın, seviye-i millete herkeshem-ayar olsun." 9

Burada üzerinde durmaya değer bir nokta Prens Sabahat-t in ' in bizzat "memur"luğa karşı cephe almasıyla o zamanakadar hiçbir Jö n Tü rkü n yapam adığı derinlikte bir e leşt ir i-ye kalkışmasıydı . Murat Bey asalak Yıldız bürokrasisindensöz etmişti , Ahmet Rıza Bey devlet işlerinin tembel Osmanlımekanizmasından alınarak uzmanlara veri lmesini istemişt i ,fakat b izzat "memur"a karş ı yönelmek ve memuriyet i za-rarlı bir uğraş saymak, her türlü "elite 'Mn memur olduğubir ülkede çok derin bir sosyal e leşt ir iydi. Prens Sabahat-

9 S a b a h a t t i n , " T e r b i y e - i M i l l i y e , " Terakki, H a z i r a n 1 9 0 8 , s . 3 .

296



t in 'e karşı yönelen en acı hücumlar kuşkusuz, kolayca eldeedi lmiş mevki ler in i kendi ler ine sağlayan toplum düzeni -nin, halkı kes in olarak bir "yönetenler" ve "yönet i lenler"

zümresine ayıran s is temin yerine Anglosakson memleket le-rinde egemen olan hayat mücadelesiyle rahatlarını kaybe-deceklerini sezen kimselerden gelmişti .

Bugün dahi , Türkiye 'de, memur s ını f ına dahil olmanınverdiği imkânlar, memurlarca kolay kolay terk edilmemek-tedir. Bundan altmış yıl önce, bütün bir hayat tarzının de-ğiş t ir i lmesini ve mevcut s is temde çöreklenmiş olan bürok-

rasinin kaldırılmasını öngören bir tasavvur pek tabii ki bir-çok engellerle karşı laşacaktı . Radikal bir toplum değişmesidüşünmeyen, ya ln ız kendi konumlar ın ı garant i a l t ına a l -mak isteyen bir memur (Mülkiyeli ve Askeri Tıbbiyeli) gru-bunun çoğunluğunu oluşturduğu İ t t ihat ve Terakki Cemi-yet i doğal olarak memurluğa hücum eden bir öğret iyi ensert bir şekilde reddedecekti .

Demolins 'e göre bir "memur" toplumuyla beraber gelenunsurlardan biri merkeziyetçi bir yönetim sistemiydi. Siyasîiktidar memur sınıfının elinde toplandığı için ve bunlar dasistemi devam ett irmek istedikleri iç in en küçük yönetim-sel iş lemi denetimleri alt ında bulundurmak zorunluydu. Budurumu Prens Sabahattin şöyle tarif ediyordu:

"Mevaki- i âliye kuwe-i icraiye taraf ına yani memurlara,onların maişeti ise aldıkları maaşa ve bittabi o maaşın geldi-ği tarafa bağlı. Nasıl olmasın ki hükümet kapısından çıkarçıkmaz sokakta kalacaklarına hepsi iman getirmiş. O halde,servet, ikbal, iktidar her şey hükümdardan geleceği için bü-tün gözler onun gözüne girmeye, onun gözü ise tahakkü-mü artırmaya dikil iyor."10

Bu sistemin yönetimsel rej imi şekillendirmesinin yanı ba-

10 A.g.e.

297



şında, ikinci bir özelliği iktisadi sistemi belirlemesiydi. Bumemleket ler ekonomik potansiyel ler ini gerçek b ir gel işmehaline aktaramamaktadırlar .

"Anadolu köylüsündeki ismet-i ahlâk maişet in sadelik ve

kolaylığı mahsulüdür. Fakat bu hayat köylüyü faal bir sâ'yealışt ıramadıgı için tevlit ett iği terbiye teşebbüs yerine göre-neğe, ist ikbâl yerine maziye müteveccih. Bundan dolayı dakavmin kuwe-i ist ihsal iyesi i lerlemiyor. . . Müstahsi l ler , ka-zandıklarıyla yaşayan ve memleket i yaşatanlar, köylülerleesnaf ve küçük tacirler . Bunlarda ise alelekser maddî mane-vî hiçbir sermaye bulunmadığı için tuttukları işi i lerletemi-

y o r lar . . . " "P rens S ab ahat t in ' e g ö re , m erk ez iy et s i s t em inin , b üt ün

b u n l a r ı n y a n ı n d a ö z e l l i k l e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u g u ' n u nbünyesinden i leri gelen bir sakıncası vardı , o da Doğu soru-nunun ancak "Türkler in anas ı r - ı muhtel i fe i le hem dest - ivifak olarak" meydana get irecekleri "muvazene-i içt imaiye"sayesinde halledilebilmesiydi .12

Prens Sabahatt in' i adem-i merkeziyete sevk eden tek f ikirb u d e ğ i l d i . A y n ı z a m a n d a " d e m o k r a s i " a n l a y ı ş ı n ı n J ö nTürklerinkinden çok farkl ı olduğunu ve bir bakıma bu farkdolayısıyla adem-i merkeziyeti seçtiğini söyleyebiliriz.

Modern temsi l i t eor inin kökler ini incelediğimiz zamaniki ana akımla karşı karşıya bulunduğumuzu söyleyebil ir iz:bunlardan biri ve kronoloj i bakımından önde geleni , KariFriedrich' in i fadesiyle, modern merkeziyetçi devlet le bera-ber oluşan kuvvet l i bürokrasinin kuvvet ine set çekmek iç inbeliren fii l i protestoların temsil teorisidir.13 İk inc i b ir akım-sa "mil l i i rade"nin egemen olmasını i s teyen akımdır . Jön

11 A.g.e.

1 2 Terakki, 1 H a z i r a n 1 9 0 8 , s . 5 .

13 Kar l Fri ed ric h , Const i tut ional Government and Democracy, ( B o s t o n , 1 9 5 0 ) , s . 5 7 .

2 9 8



Türkler in çoğunluğu, baş langıç ta bu konudaki f ik i r ler inipek fazla açıkl ığa erdirememiş olmakla beraber , zamanla,"maşer i v icdan" kavramını hat ır la tan, kapsayıc ı ve soyut

toplum teorileri kabul ettikleri derecede bu mecraya kapıl-dıkları izlenimini veriyorlar. Prens Sabahattin, tersine, bi-rinci akımın bir temsilcisiydi. Bu itibarla onun için parla-me nto , ö r tü l ü v e k e nd i s i nce be l i r l e ne ce k b i r "mi l l i i r a -decin bulucusu deği l , bir denetimler s i ls i les inin üst kade-mesinden ibaretti .14

"Merkeziyete istinat eden meşruiyette teftiş memleketin

bir noktasından başlayarak cihat-ı sairesine intişar eder. Me-murinin kısm-ı azamini merkez tayin ettiği için vilâyetlerinmesalih-i umumiyesi onlardan müteessir olmayan efrad ileidare olunur. Bu idare ister bir kişi tarafından gelsin (hü-kümdar), ister beş yüz kişi (parlamento) neticelerin her ikiside bir kapıya çıkıyor: İstibdat. Değişen keyfiyyet değil ke-miyyet. Adem-i merkeziyete istinat eden meşruiyette ise, tef-tiş , memleketin eczasından, nahiyelerden başlayarak tedri-cen büyüye büyüye merkeze müntehi olur. Tabiidir ki nahi-ye, kaza ve vilâyet mecalisi, memurlarını, en basit menfaatle-ri muktezası namuslu ve muktedir zattan intihap eder." 15

Dikkate değer olan nokta Prens Sabahattin'in mahalli se-çimleri Murat Bey ve Ahmet Rıza'mn hocası Pierre Lafitte gi-

bi "ehliyetsizlerin" değil, namuslu ve yetenekli insanların se-çi lmesiyle sonuçlanacağına inanmasıydı. Böylece, Prens Sa-bahattin, taşraya, bizzat taşradan gelen Jön Türklerin çoğun-luğundan daha geniş bir kredi açmaya hazırdı. Bu husus, JönTürklerin bütün taşralılıklarına rağmen, Osmanlı bürokrasi-sinin kalıplarına ne kadar uymuş olduklarını gösterir.

14 Mi l l i i rade " b u l u c u s u " de y i m i P r of . Bu r de au ' n u n S i yas a l B i l g i l e r Fak ü l t e s i ' n d eRou s s e au h akkı n da Man 1963 ' t e v e r d i ğ i b i r s e r i s on f e r an s ı n ağ ı r l ı k n okt as ı n ıo l u ş t u r m a k t a d ı r .

1 5 " G e n ç l e r i m i z e M e k t u p , " Tcrahki , No . 1 , Nisan 1 90 6, s . 9 .

299



Bu iman ve samimiyet Prens Sabahatt in Bey ' in taraf tartoplamasına yardım etmiş o lan önemli bi r unsurdur . JönTürkler birbirleriyle uğraşır ve teorilerini korumak istedik-

leri Osmanlı yönetic is i s tatülerine uydururken, Sabahatt inBey bu kategorinin dış ında bulunduğunu söyledikleriyle is-pat ediyordu.

Eleştiri lerinin "radikal" olması i t ibariyle Abdullah CevdetBey'in, Prens Sabahatt in'e yakından benzeyen bazı yanlarımev c ut tur . A bdul l ah Cev det ' i n Prens S abahat t i n 'e k arş ıhayranl ık duyduğunu bi l iyoruz.1 6 Öte yandan, iki düşünü-

rün davranışlarını göz önüne getirirsek benzerlikler ortayaçıkar. Prens Sabahatt in gibi Abdullah Cevdet de Osmanhtoplumunda radikal bazı değiş ik l ik ler in yapı lmasının ge-rektiğine inanıyordu. Her ikisi de temel eğitimin tamamenBatı l ı bir eğit im olması zorunluluğuna inanıyordu. Osmanhtoplumunun ancak yeni bir insan tipinin yaratılmasıyla kal-kınabileceğini ikisi de teorilerinin temeli haline getirmişti .Aralarındaki fark, Abdullah Cevdet ' in düşüncesinde önemlibir ro l oynadığını anladığımız tesanütçü akımın " toplummenfaatleri" gibi soyut bir kavrama oldukça geniş bir yervermesi , buna karşı l ık Sabahatt in Bey'in düşüncesinde bire-yin gel işme yeteneği üzerinde kurulmuş olmasıydı.

Sabahattin Bey'in zaaflarından biri bütün bu doğru göz-lemlerini sosyoloj ik plandan siyasî plana aktarırken birazacele davranmış olmasıdır. Böylece, Demolins ve Le Play'denihayet bir sosyoloj inin tekniği olan " fenn- i i ç t imai bi r s i -yasî teori olarak sunmak durumuna düşmüştü. Jön Türklermemleketin " fenn-i iç t ima" i le yöneti lemeyecegini bel irt t ik-leri zaman büyük ölçüde haklıydılar.

" S c i enc e S o c i a l e İn y andaş l ar ın ın g ö rüş ü , bu araş t ı rmatekniğinde durmuyor, daha derin tabakalarda bir sosyal fel-

1 6 Tü ten gi l , P rens Sa ba h a t t i n , s . 2 1 .

3 0 0



sefeye dayanıyordu. Bunun bir boyutunun "endividüal izm"olduğunu gösterdik. Fakat öğreti bundan ibaret değildi , birbütün olarak karakterini anlatmak için bu öğretiye "sosyal

vicdanı olan Katolikliğin doktrini" diyebil ir iz.17 Bu öğreti-nin ana unsurlarından biri Prens Sabahattin' in düşüncele-rinde kaybolan sosyal görüşüydü. Le Play'in muhafazakârkapital izm aleyhtar l ığını Prens Sabahatt in ' in f ikir ler indençıkarmak pek zordur, fakat Le Play'de bu fikir önemli biryer tutar. Le Play'in aileye saygısı ortaçağın iktisadi sistemi-nin özlemini yansıtan bir saygıydı. Bireye saygısıysa kuvve-

tini dinî bir görüşten alıyordu. Prens Sabahattin bu düşün-ce tarzının yüzeyinde bulunan bir tekniği bizzat bir siyasîteori haline getirmekle kendini bu derin dinî ve felsefi kök-lerden ayırmıştı . Sabahattin Bey'in programından 1 8 edindi-ğimiz "safl ık ve basitl ik izlenimi bundan i leri gelmektedir .Kısaca Sabahattin Bey'in trajedisi sosyoloji tekniklerini birsiyasî program olarak göstermek zorunda bırakılmış olma-

sıdır . Bunu kendisi de bir parça anlamış olacak ki Terak-fe i 'n in bir inci sayıs ında bel iren "Fenn-i iç t ima ve adem-imerkeziyet taraftarlarının mürevvic-i efkârı" başlığı 9. sayı-dan itibaren "Teşebbüs-i şahsi ile Kanun-ı Esasi ve adem-imerkeziyet taraftarlarının mürevvic-i efkârı" şekline çevril-miştir. Prens Sabahattin'in Şura-yı L/mme£'çilerin baskılarıy-la hazırlamak zorunda bırakıldığı 1906 yıl ı programında da"fenn-i içtima"nm yayılması program dışında bırakılmıştır .Prens Sabahattin, Şura-yı Ümmet'le giriştiği tartışmanın si-yasî plana aktarılmasının kendi zararına olacağını kestirebi-lirdi. Daha önce siyasî planda cereyan eden 1902 Kongre-s i 'nde savunduğu "müdahale" tezini 1902'den sonra unut-turmak zorunluluğunda kalmışt ı .

17 Bkz . M aur ic e Vaussard , Histoire de la Dem ocratic Chretienne ( Pa r i s , 1 9 5 6 ) , s . 4 5 .

1 8 B u t u t u m i ç in b k z . Encyclopedia o/Social Sciences, Gir iş , I, s . 1 55 .

301



Sabahattin Bey böylece ikinci defa zor durumda kalıyor-du. Genel olarak Sabahattin Bey'in "i lm-i içtima"dan siyasîsorunların hall i yolunda pek fazla yararlandığı da söylene-

mez. Bundan dolayıdır ki Terakki'de ç ıkan makale ler in inçoğunluğu, aynı tezler in başka i fadeler le bir tekrar ındanibarettir . 1905 Rus ihti lal i gibi önemli olaylarının tahli l indegösterdiği zaaf "adem-i merkeziyet" temal ından uzaklaşt ığızaman düşüncelerinin ne kadar karıştığının bir deli l idir . 19

Bunun yanında Prens Sabahatt in ' in (ve bu i t ibar la Demo-l ins ' in) "adem-i merkeziyet" tezinin iç mantıki yapıs ında

bazı zaaf lar vardır . Prens Sabahatt in ' in tezi , Anglosaksonm e m l e k e t l e r i n d e k i e ğ i t i m ş e k l i n i n v e ad e m - i m e r k e z i y e ts is teminin endüstr iyel medeniyeti yaratmış bir insan t ipiortaya çıkardığıydı. Oysaki, gerçekte endüstriyel gelişmeyleparalel olarak merkeziyetçi l ik artmıştı . İngiltere'de bu süreç1835' te , Munic ipal Corporation Act ' in geçmesiyle bel irmiş ,Amerika'da 1860' lardan sonra merkeziyetç i l ik kendini gös-termeye baş lamışt ı .2 0 Bu bakımdan, Sabahatt in Bey' in er iş -mek istediği gelişmişlik düzeyiyle adem-i merkeziyet ara-sında bir bağ yoktu.

Sabahattin Bey'in Düşüncesinin Önemi

Asl ında, Prens Sabahatt in ' in b i r yazıs ından düşünces in ingerçek özünün neden ibaret o lduğunu anlamak mümkün-dür. Bu yazıda ideal olarak elde edilmek istenen amaç "hü-kümetle mil let i yekdiğer ine muarız iki kuvvet olmaktan"kurtarmak şekl inde tar i f edi lmektedir .2 1 O s m an l ı İ m p ar a -tor luğunun temel zaaf lar ından b i r ine i şaret e tmes i bakı -

1 9 S a b a h a t t i n , " G e n ç l e r i m i z e M e k t u p , " Terakki, N o . 1 , [ ? ] N i s an 1906 , s . 4 .2 0 B k z . " C e n t r a l i z a t i o n , " Encyclope dia of Social Sciences, III, s . 3 0 9 - 3 1 1 .

2 1 Tera/tfci, 1 Ha ziran 1 9 0 8 , s . 5.

302



mından bu ifade gerçekten Prens Sabahatt in' in Türk sosyaldüşünürleri arasında derine gitmiş olanlardan biri olduğu-nu göster ir . Ancak, ş imdiye kadar üzer inde durduğumuz

düşünürleri göz önünde tutarsak Sabahatt in Bey' in öteki f i -kirlerinin çok büyük bir özgünlük taşımadıklarını görürüz."Verimli vatandaş" yaratma çabası , daha önce de gördüğü-müz üzere 1870' lerden beri tekrar edilen bir idealdi , "gaza"s is teminin art ık devlet in temel ini o luşturamayacağı dahaönce söylenmişt i . Modernleşmenin başarı labilmesi iç in herşeyden önce vatandaşların kültür düzeyinin yükselt i lmesi-ne ihtiyaç olduğu kabul edilen bir fikirdi.

Sabahattin Bey'in bir siyaset adamı olarak zaafı iki kuvvetarasında kalmış olmasıdır . Giderek gel işmekte olan bir mil-l iyetçi l iğin temsilcis i olan Bahaeddin Şakir Bey grubu bukuvvetlerden biriydi. Prens Sabahattin'in fazla güvendiği veart ık "separat isme"ini açık bir surette gösteren Arap, Arna-vut ve Kürt muhalefet hareket leri ikinci kuvvet i oluşturu-yordu. Prens Sabahattin Bey'in bu iki kuvvet arasında kal-

mış olması bir alçalma değildir, fakat Sabahattin Bey'in kısavadeli realiteyi tahlilde pek becerili olmadığı da bu davranı-ş ından kolayca çıkarı labilmektedir .

303



D O K U Z U N C U B Ö L Ü M

S O N U Ç

Jön Türkler in en der in özlemler in in "hürr iyet" o lmuş oldu-ğu doğru deği ld ir. Jö n Tü rkle r in en der in is teği Os m anlılmparator luğu'nun parça lanmasını durdurmakt ı . Hürr iyetancak dolayısıyla kendilerini ilgilendiriyordu. Çünkü, hür-

r iyet in ve adalet in egemen olduğu bir re j imde İmparator-luktan kopmak isteyenlerin sayısı azalacaktı . Bunun yanın-da aralarında Sultan Abdülhamit 'in baskısına karşı koyan-lar, o nedenle harekete geçenler de vardı. Fakat bu hürriyetâşıkları hiçbir zaman çok yüzeysel bir hürriyetçilikten ilerigidememişlerdir. Bu soyut, "havada" davranışın özellikle it-t ihat ve Terakki Cemiyeti 'nin kurulmasından önceki devir-

lerde, 1876-95 yı l lar ı arasında egemen olmuş olması dikka-te değerdir. 1889'a kadar Avrupa'ya kaçan aydınların hare-ketinde Yeni Osmanlıları taklit etmek isteği egemendi. Böy-le bir istekse tek başına türdeş bir teoriyi ve devamlı bir ha-reketi yaratacak nitel ikte değildi . Yeni Osmanlı lar ın dahaönce bazı yankı lar uyandırabi lmiş olmalar ı Tanzimat ' tansonra oluşan Bâbıâli bürokrasisine ve beraberinde get irdik-leri "aşın' ' —ve onlarca yüzeysel- Batılı laşmaya karşı yönel-

305



melerinden ileri gelmişti . Yeni Osmanlıların faal olduklarıyıl larda bu hisleri paylaşan birçok kimseler mevcuttu. Ab-dülhamit devrindeyse hürriyetçi aydın çok daha zor bir du-

rumdaydı: eleştiri lerini doğrudan doğruya Padişah'a yönelt-mek zorundaydı . Büyük kütlelerin Padişah'a kolay zedelen-meyen bir saygıyla bağlandıkları bir İmparatorlukta bu gibibir davranış ın çabuk sonuç vermesi beklenemezdi . Zaman-la Jö n Tü rkler de bu nu kavradılar ve halka hitap ede cekle-r ine Osmanlı imparatorluğu iç inde is tenen hareketi meyda-n a g e t i reb i l ec ek l er i n e i n an d ı k l ar ı b i r u n s u ra , s u bay l ara ,propagandalarım yöneltmeye başladılar.

"H alk ," Jö n T ürk lerin bek lediği şeki lde ihtilali yapm adığıiç in zam anla art ık Jö n Tü rklerin g üvenm edikleri bir unsu ro l m u ş tu . A h m et R ı za B ey ' d e bu g ü ven s i z l i k baş tan ber imevcuttu. Jön Türk askerî erkânı aynı düşünceye varıncayakadar aradan bir hayl i zaman geçti . Fakat sonunda AhmetRıza Bey'in hürriyetle bir i lgisi olmayan "uzmanlık" teorile-riyle Jö n T ür k askerî erkân ının vatanperv erliği ve aktivizm i

birleşerek oldukça otoriter bir teori meydana getirdi."El i t" yaratma sorununa yalnız askerlerin önem verdiği

söylenemez. Asl ında bu düşünce Murat Bey 'den Sabahatt inBey 'e kadar bütün önemli Jön Türk düşünürler inde görü-lür. Sabahattin Bey de kendi anlamında bireyci yanları kuv-vet l i b i r e l i t yet i ş t i rmek is t iyordu. Bu seçk inler zümres i ,Osmanlı lmparatorlugu'nun iç inde bulunduğu koşullar ge-reği "siyasî" bir elit olarak düşünülüyordu. Prens Sabahat-t in ve Dr. Abdullah Cevdet ' in öteki Jön Türklerden ayrı l -dıkları nokta burasıdır. Onlar siyasî olmayabilecek bir elitdüşünebiliyorlardı . Ötekileri için elit zorunlu olarak siyasîo l u y ord u . B öy l e b i r i n an ç tan b i zza t bu g örü ş ü bes l em i şolanların Batı 'dan ne kadar ayrıldıklarını anlayabiliriz. Ba-tı 'da elit yalnız siyasî değil , entelektüel, artistik veya tek-nokratik olabiliyordu. Bir elit ' in yalnız siyasî olabileceği dü-

306



şüncesiyse Osmanl ı İmparatorlugu'nun sosyal yapısının izi -ni taşıyordu. Çünkü insanların "yönetenler" ve "yöneti len-ler" olarak iki kesin gruba ayrıldıkları bir sistemde, böyle

bir "el i t" kavramı tabii olarak ortaya çıkacaktı .Meydana getiri lmesi tasavvur edilen siyasî "el i t" in başl ıca

işi halka görevlerini öğretmek olacaktı . Başka bir i fadeylejön Türklerin derin anlamında "halkçı" deği l lerdi . On yı l -dan fazla Avrupa'da halktan bir hareket beklemiş olmalarıve bu hareketi görmemeleri , daha yukarda izah ett iğimizüzere, bu davranışın nedenlerinden biridir.

Jön Türklerin ortaya çıkardıkları siyasî f ikirlerde devirle-rinde Avrupa'da tartışılmakta olan fikirlerin izlerini görmekmümkündür. Önceler i Osmanl ı İmparator lugu'nda yaban-cılara veri len ayrıcal ıklara karşı yönelen bir güceniklik böy-lece zamanla emperyalizm aleyhtarl ığı şeklini almıştır. Ön-celeri " i t t ihat" ı meydana getirmekte "mil l i kül tür"ün oyna-

yabileceği rol kavranamazken daha sonra Avrupa'da mil l i -yetler sorununun bir mil l i kültür sorunuyla sıkı sıkıya bağlıolduğunun ve bu uğurda etkil i çal ışmalar yapıldığının keşfiJön Türkleri de bu yöne yönel tmişt ir . Murat Bey' in muhafa-zakârl ığında Avrupa'da parlamenter sisteme karşı yönelti l -meye başlanan e leşt i r i l er in e tkis in i görmek mümkündür.Hem en hem en bütün Jö n T ürklerde sosyal Darvinizm bel ir -

tilerine rastlanır. Terakki ve İttihat Partisi 'nin parti iktidarı-nı merkezde toplayan tutumu Avrupa siyasî parti lerinde osıralarda beliren yeni gelişmeleri yansıtıyordu. Bu yansıtmataklit suretiyle olmasa dahi aynı durumlarda aynı tepkilerigösterm iş olmak tan i leri gelmiştir. G enel olarak J ö n Tü rkle -rin sertl iğinin artışı Batı 'nm siyasî sinizmine bağlanabil ir.

Jön Türklerin en bel irgin özel l iklerinden biri Kari Mann-

heim'in "ütopya" ismini verdiği f ikrî yapıtlar ortaya çıkar-mamış olmalarıdır . Abdullah Cevdet Bey gene burada birdereceye kadar bir istisna oluşturur.

307



M a n n h e i m , b i r t o p l u m i ç i n d e k i l i t m e v k i l e r i t u t m u şolanların kendi mevkilerini ve bu i t ibarla iç inde bulunduk-ları toplumun sosyal yapısını savunmaya yarayan fikrî ya-

pıt lara " ideoloj i " , aynı toplum içinde bu mevkilerde bulun-mayanlardan o strate j ik noktalan ele geçirmeye, bu i t ibarlatoplumun çerçeves ini k ırmaya yönelen teor i lere "ütopya"ismini vermişti . Muhalefet lerinin başında olduğu gibi , so-nun da da, Jö n T ürk lerin, bu anlamd a bir "ütop ya"yla orta-ya ç ıkt ık lar ı söylene m ez. Bu i tibar la Jö n Tü rk dü şün ces i"radikal" deği l "muhafazakâr"dır . Padişahı hal 'etmek ve ye-

rine başkasını koymakla is tenen amaca varı lamayacağı f ik-rini yalnız Dr. Abdullah Cevdet'te buluyoruz.Bu radikal l ik eksikl iği , genel olarak, modernleşme akımı-

na katı lan bütün İs lâm toplumlarında görülmektedir . Mı-s ır 'da M uha m m ed Abdu h ve Raşid Rıza gibi Jö n Tü rkle r za-manında yaşayan reformcular da radikal değildiler. Hindis-tan Müslümanlarının arasında da aynı özell iklere rastlandı-

ğını Wilfr id Cantwell Smith, M odern Islam in India' i smin-deki eserinde göstermiştir . Safran, Mısır konusundaki ese-rinde aynı gelişmeleri işaret etmektedir. Endonezya'da uzunzaman azami ideal bir "ratu adil" (adil padişah) bulmak is-teği olmuştur.2

Burada Demol ins ' in ve Prens Sabahatt in ' in "Communa-utaire" toplum olarak tarif ettikleri fakat gerçekte çok dahaaraşt ınlmaya ve aydınlat ı lmaya muhtaç olan bir yapısal un-surun etk is ini görmek mümkündür .

Modernleşme akımına g iren bütün ger ikalmış memleket-lerin bir diğer tepkisi kendi toplumlarının manevi değerle-r ini romantikleşt irmek, onlara Batı 'nın değerlerine oranlabi r üs tünl ük tan ımak v e meml ek et i n daha ö nc e pres t i j i

1 L o n d r a , 1 9 4 6 .

2 W . E W e r t h e i m , Indonesian Society in Transition, T h e H a g u e , 1 9 5 6 ) .

3 0 8



yüksek olduğu devreler üzerinde durmak çabasıdır . Bunlar-dan ikincisine Jön Türklerde pek fazla rastlanmamaktadır .G e r ç e k t e n , N a m ı k K e m a l k e n d i t o p l u m u n u n m a z i s i n i n

şanlı devirleri üzerind e durm uştu , fakat J ö n T ürk lerde buromantizm ancak zaman zaman ortaya ç ıkıyor . "Kırk baha-dırİa fethedilen Rumeli tema's ının , Türkler in Maveraünne-hir 'den Avrupa'ya kadar gelmelerinin, cengâverlik hikâyele-rinin Jön Türk fikirlerinde yeri vardır, fakat bu fikirler dahaçok asker î erkân aras ında görülmektedir ve sonradan buöz lemin yer in i soğukkanl ı b i r "komitec i İ ik a lmaktadır . Ba -

t ı 'nın o zamanki mifos ' ları , "üstün beyaz ırk" anlayışları JönT ü r k ler in f ik i r l e r in d en d a h a g en iş b i r " r o ma n t ik İ ik p a y ıtaş ır . Jö n T ürkler in " T ür klü k" üzerinde durmalar ı b ir mitosyaratmak isteğinin sonucu değil , s iyasî zorlamaların ürünü-dür. Belki de Jö n T ürk ler in hâlâ inand ıklar ı "O sm an lı l ık"ideali böyle muhayyile oyunlarını frenlemiştir . Bunun ya-n ı n d a y u k a r d a s a y d ı ğ ı m ı z d a v r a n ı ş l a r d a n b i r i n c i s i J ö n

Türklerde çok yaygındır . Bat ı 'nm ahlâken "dejenere" oldu-ğu şeklini alan bu inanç birçok zamanlar bize "siyasî f ikir"olarak sunulmaktadır . Atatürk'ün modern Türkiye'nin f ik-riyatına getirdiği en önemli yenilik bu "tedafüi" davranışıbüyük ölçüde silmiş olmasıdır .

Jön Türklerin en çok etkisi alt ında kalmış oldukları kav-ramlardan bir i "devlet" kavramıdır . Burada gene Osmanh

yapısının etkisini görmek gerekir . Bu bakımdan Yusuf Ak-çura Sciences Polit iques'de yazdığı doktora tezinde gerçek-ten önemli bir noktaya dokunmuştu. Jön Türkler gerçekten"mill iyet" konusunda çok ilkel f ikirlere sahiptiler . Türkleriçin en önemli siyasî yaratıcılık belirtisi "devlet kurma" ol-duğu için ; ıdevlet"e zeval gelmemesi de en önemli siyasî fa-aliyet sayılm ıştır . Bu yüzd en, Jö n Tü rkler, m em lek etin ser-vet kaynaklar ının Türkler in el inde bulunmadığı bir anda,yalnız bir Osmanlı l ık teorisini yaymak suretiyle uyarlı bir

309



bir imin meydana get ir i lemeyeceğini kavrayamıyorlardı . Elealdığımız devre, bu iktisadi faaliyetle ilgili bilincin çok hafifbir şekilde uyanmaya başladığı fakat hâlâ etkisini gösterme-diği bir devredir.

Jön Türkler in ortaya çıkardığı f ikr i yapıt lardan Mannhe-im' in or taya koyduğu "bürokrat ik muhafazakâr l ık" , "muha-fazakâr tar ihçi tutum", " l iberal-demokratik bur juva düşün-ce", "sosyalist -komünist tutum" ve "faşist" görüş açısı gibikategorilerden ele aldığımız düşünürlerde kesin bir şekildeortaya çıkan yalnız "bürokrat ik muhafazakârlığı" bulabil i -r iz . Mannheim'i bir an unutup bulduklarımızı değerlendir-

meye çalışırsak, burada "sivil-bürokrat ik" ve "askeri" ola-rak iki ana grubun bulunduğunu görürüz.

Askeri davranış daha çok vatanperverlikten "vatanı kur-tarma" düşünceler inden hareket eden, toplumun derin so-runları üzerine eğilmekten çok kısa vadede "hareket"e yö-nelen bir davranıştır . Enver Paşa'nın daha sonraki yıllarda-ki polit ikası bunun saf bir örneğini verir . Sivil-bürokrat ik

davranışa ge l ince , bu davranış ın temel unsuru bazen bir"entelektüeller ihaneti"ne yaklaşabilen halk aleyhtarı tutu-mudur. Osmanlı İ t t ihat ve Terakki Cemiyeti kurulduğu za-man kurucular aras ında halka güveni lebi leceği f ikr i ağırbasıyordu. Asker! Tıbbiyeli lere bunun böyle olmadığını an-latan, halka "önder" olmayı te lkin eden, halkın sesinin ku-rulacak bir imde yer i o lmadığına inanan Murat ve Ahmet

Rıza Bey gibi sivil bürokrat lardı . Bu gibi bir inançta Os-manl ı İmparator lugu'nda eskiden ber i egemen bir avam-havass ayrı l ığı düşüncesinin mi, yoksa Avrupa'da bu yöneiten gelişmelerin mi etkil i olduğunu anlamak zordur. Fakather türlü anlama bu sivil bürokrat lar ı birer "demokrat" ha-l ine get iremez. Otoriter-el i t ist teori ler i Osmanlı İ t t ihat veTerakki Cemiyeti 'nde yaymış olmanın sorumluluğu onlara

yüklenmelidir .310



Gene Mannheim'e dönersek onun, or taya ç ıkardığ ı anadüşünce kategorilerini (kendine göre tarif ett iği fakat bunarağ me n " t ab ak a" v as f ı n ı k ay b e t me y e n ) so sy a l t ab ak a lara

dayandırdığını görürüz. Osmanlı lmparatorlugu'nda da s i -yasî düşünce t ipleri belirl i sosyal grupların varlığını yansı-t ıyorsa, burada meslek gruplarının Batı 'daki sosyal tabaka-lar ın yer in i tut tuğunu görürüz. Böylece , İmparator luktazaman zaman çıkan anlaşmazlıkların temelini "s ını f müca-deles i " deği l devle t memurlar ı aras ında b ir mücadeleninteşki l e tmesi gerekeceği sonucuna varır ız . Gerçekten de in-

ce le me mizd e b u n u n g e çe r l i o ld u ğ u n u g ö rd ü k . B u arad aulemanın f ikrî bakımdan sönüklüğü devlet iç indeki mev-kiini tedricen ve uzun zaman önce başlayan bir süreç so-nucunda kaybetmiş olmalarının bir bel ir t is inden başka birşey değildir.

Prens Sabahatt in Bey' in öğret is inin radikal l iği OsmanlıImparator lugu 'nun sosyal d inamiğin i değiş t i r ip b ir "me-

murlar kavgas ı "ndan başka b ir unsura dayandırmak is te -mesinden i ler i gelmişt i . Osmanlı s isteminin köklerine at ı l -mak istenen bu tırpan pek tabii ki birçok kimselerin Saba-h a t t in ' in a le y h in e y ö n e lme s iy le so n u ç lan acak t ı . O sman l ıImparatorlugu'nun, Prens Sabahattin' in bu devayı teklif et-t iği sırada böyle bir budamaya gücü olup olmadığı tama-men ayrı bir sorundur. Biz, burada Prens Sabahattin'e karşı

duyulan gücenikl iğin kaynağını açıklamaya çal ışt ık . Söyle-d i k l e r i m i z i b a ş k a b i r ş e k l e s o k a r a k d i y e b i l i r i z k i , J ö nTürklerin Bat ı 'da aldıkları f ikir ler bi le Osmanlı lmparator-lugu'nda zaten mevcut bir "ümmetçi" yapıya uygun gele-cek şekilde seçi lmişt i . Ziya Gökalp ' in sonraları , Fouil le 'denyüz çevir ip Durkheim'a önem vermesi b ir ras t lant ı eser ideğildir.

Jön Türkleri bir mill i kültür aramaya yönelten unsur, si-yasî zorunluluklar olmakla beraber Osmanlı İmparatorlu-

311



KAYNAKÇA

G E N E L E S E R L E R

Abadan, Yavuz ve Savcı , Bahr i , Türkiye'de An ayas a Ge l i ş m e l e r i n e B i r Bakış, A n k a -r a , A j an s Tü r k , 1 9 5 9 .

G ö z ü b û y ü k , A . Ş e r e f ve Ki l i , S u n a , Türk A n a y a s a Met inler i ; Tanzimat 'tan BugüneKadar, A n k a r a , A j a n s T ü r k , 1 9 5 9 .

Gökalp, Ziya, Turkish Nat ional ism an d Western Civil izat ion, Yay. N. Berkes, New

Y o r k , Col u m b i a Un i v e r s i t y P r e s s , 1 9 5 9 .Kar pat , Ke m al , Tur ke y s P o l i ti c s, P r i n c e t on , P r i n c e t o n U n i v e r s i t y P r e s s , 19 59 .

Kübal ı , Hüseyin Nai l , Türk Esas Teşki ldi Hukuku, İs tanbul , Tan Matbaas ı , 1960.

L e w i s , B e r n a r d , Th e E m e r g e n c e o j Mode r n Tu r ke y , L o n d o n , O x f o r d U n i v e r s i t yPress , 1 9 6 1 .

O kan dan , Re c a i G . , Um u m i Am m e Hu ku ku m u zu n Ana Hatları I- Osmanlı Devlet ininKuruluşundan İnkırazına Kadar, i s t a n b u l , F a k ü l t e l e r M a t b a a s ı . 1 9 5 9 .

Tu nay a . T a n k Z. , İs lamcı l ık Cereyanı , i s t a n b u l , B a h a M a t b a a s ı , 1 9 6 2 ,

Turhan, Mümtaz, Kültür Der işmeler i ; Sosyal Ps ikolo j i Bakımından Bir Tetkik , i s t an -b u l , D oğan Kar de ş , 1951 .

U s . H a k k ı T a n k , Mecl is - i Meb'usan I: 1 2 9 3 / 1 8 7 7 , i s t a n b u l , V a k i t . 1 9 4 0 .

W i t t e k , P au l . " Tu r ke n t u n u n d İ s l am , " Ar e h i v für Sozialwissenschajt und Sozıalpoli-tik, 5 9 ( 1 9 2 9 ) , s . 4 8 9 - 5 2 5 ,

J Ö N T Ü R K L E R İ N E S E R L E R İ

Abdul lah Cevdet Dr . , Uyanınız , Uyanıntz, 2, b as k ı , Mı s ı r , Maı b aa- i İ ç t i h ad , 1 9 0 8 .

— , ist ibdat , 2 . b as k ı , Mı s ı r , Mat b aa- i i ç t i h ad , 1908 .— , B ir Hutbe, Hemş eril eri m e, Mı s ı r , Mat b aa- i İ ç t i h ad , 1909 .

— , Hadd-t Te'dip: Ahmet Rıza B ey'e Açık Mektup, 2 . b as k ı , İ s t a n b u l , M a t b a a - i i ç t i -h a d , 1 9 1 2 .

313



— , Kahriyat, Cenevre, 1 3 1 5 . 2. b a s k ı , M ıs ı r , M at b aa- i l ç t i h ad , 1906 .

—, Kafkasya'daki Müslümanlara Beyanname, C e n e v r e , 1 9 0 5 .

— , Fü n ün v e Felsefe, 2 . b as k ı , M ıs ı r , 1906 .

— , iki Eme l , C e n e v r e , O s man l ı İ t t i h a t v e T e r a k k i M a t b a a s ı , 1 3 1 6 . 2 . b a s k ı , Mıs ır ,

M a t b a a - i l ç t i h a d , 1 9 0 6 .

— , R u hû 'l -A f cv am, 2 . b as k ı , İ s t an b u l , M a t b aa- i l ç t i h a d , 19 13 .

— , Mtmoire Presentc au Congrts International d'Education Sociale, P a r i s , 1 9 0 0 .

A b d u l h a l i m M e m d u h , N e B e k l i y o r u m ? , L o n d r a , 1 9 0 2 .

A h m e t C e v a t , Zindan Hatıraları, D e r s aade t A . S ak i M at b aas ı , 1324 .

A h m e t R ıza , La Crise de l'Orient, P a r i s C o m i t d O t t o m a n d ' U n i o n e t d e P r o g r e s ,1 9 0 7 .

—, Toltrence Musulınane, P ar i s , C l amar o n - G r a f f , 1897 .

— , La Faillite M orale de la politique Occidentale en Orient , Par i s , Libr . P icar t , 1922,

— , " H a t ı r a t " , C u m h u r i y et , 2 6 O c a k 1 9 5 0 , vd .

—, Vazife ve Mesul iyet , J - M u kaddi me , Padişah, Şehzadeler, 1 3 2 0 . II - Asker, M ıs ı r ,1 3 2 3 . Il l - K a d ı n , M ı s ı r , P a r i s , 1 3 2 0 - 1 3 2 4 .

— , L I n a c t i o n de s J e u n e s Tu r cs , R e vu e Occidentale, S e r i 2 , X X V I I ( 1 9 0 3 ) , s . 9 1 - 9 8 .

—, Vatanın Haline ve Maarif-i Um umiycnin Islahına Dair Sultan Abdülhamid Han-15<Jm Hazretlerine Takdim Kılman Lâyihalar Hakkında Makam -1 Sadarete Gönde-rilen M e kt u p, C e n e v r e , A, F r i e d r i c h , 1 3 1 2 .

— , Vatanın Haline ve Maari/- i Umumiyenin Islahına Dair Sul tan Abdülhamid Han-1Sân i Hazretlerine Takdim Kılman Altı Lâyihadan Birinci L âyiha, L o n d r a , I m p r i -m e r i e N a t i o n a l e , 1 3 1 2 .

A h m e t S a i p , Nereye Gidiyoruz? Mazi, H âl v e İ s t ikb a l , is t an b u l , M at b aa- i C i h an .

— , R e h n u ma- ı /n kılf lb . Kah i r e , H i n di ye M at b aas ı , 13 18 .

— , Vak'a-yt Sultan Abdul Aziz, 2. b as k ı , M ıs ı r , H i n di ye , 1320 .

— , Tar ih- i Sul tan Murad-ı Hamiş, Mısır , ( tar ihs izi .

— , A b dü lh ami d'i n Ev a i l - i S a l t an at ı , 2 . b as k ı . Kah i r e , H i n di ye , 13 26 .

A li F a h r i , E m e l Yolunda, M ü ş t e r e k ü l m e n f a O s m a n l ı Ş i r k e t i M a t b a a s ı , i s t a n b u l ,

1 3 2 8 .

— , l /mu m O s m an l ı l a r a A ç ık M e kt u p, [ Bu l u n amad ı| .

—, Kandil ve Muhtar Paşa, 2. b as k ı , İ s t an b u l , H i l â l M at b aas ı , 1324 .

— , M . Vambery en Danger, [ tar ihs iz baskı yer i yok] ,

— , A ç ı k Mektup: Ali P inhan Bey'e ( M ı s ı r , 1 3 2 2 ) .

— , Elvah- ı S iyah: Mahpus ve Gurbet Hatıraları, İ s t an b u l M a t b aa- i Bah r i ye , 13 24 .

—, Congrts de l a J eune Turquie ( C e n e v r e , 1 9 0 0 ) .— , Y i ne Kongre, [ B u l u n a m a d ı ] ,

— , Yeni Osmanl ı lar Kongres i , [Bulunamadı] .

314



Al i Ha yda r Mi tha t , Ldyi hc ı ve I s i i dr a d , Mi tha t P a şa Va k 'a s ı , Müşa r üni l eyhi n Va si -y e t n a m e s i , K a h i r e , H i n d i y e M a t b a a s ı , 1 3 1 7 .

—, Souvenir de Mon Exile Volontaire, C e n e v r e , I m p r i m e r i e I n t e r n a t i o n a l e , 1 9 0 5 .

— , Mithat - Pacha: Sa vie, s on o uvr e , P a r i s , S to ck , 1 9 0 8 .

A l i K e m a l , " Ö m r ü m , " A l i K e m a l i n H a t ı ra t ı , İs t a n b u l E d e b i y a t F a k ü l t e s i T ü r k o l o j iB ö l ü m ü M e z u n i y e t T e z i . 1 9 5 4 , ( B e m a K a z a k , T e z . N o . T , 4 4 7 ) .

— , Y ı l d ız Ha t ı r a t -1 E l i mesi , İ s ta nbul , Nec i p Neca t i , 1 3 2 6 .

— , F e t r e t , 1 . K i t a p , i s t a n b u l M a t b a a - i H a y r i y e , 1 3 2 9 ( 1 9 1 3 ) .

— , C eva bımız , 2 . ba skı , i s ta nbul , Ma tba a - i Ka der , 1 3 2 7 ,

— , B i r S ü J h a - i Şebab, i s t a n b u l , M a t b a a - i İ k d a m , 1 3 2 9 .

A h m e g h i a n , P i e r r e , Pour le Jübile du S u l t a n , B r ü k s e l , I m p . G u t e m b e r g , 1 9 0 0 .

A n o n i m , M a h k e m e - i K ü b r a , 2 . b a s k ı , M ı s ı r , M a t b a a - i İ ç t i h a t , 1 9 0 8 .

A.R . , 1 1 Ni sa n İ nkı l a b ı , İ s ta nbul , İ br a hi m Hi l mi , 1 3 2 5 .A v n u l l a h K â zı m î , M e h m e t , S o n Müdafaa, i s t a n b u l , M a t b a a - i C i h a n , 1 3 2 6 .

Ba l ka n , E ıhem Ruhi , C a nl ı Ta r i h l er 6, İ s t a n b u l , T ü r k i y e Y a y ı n e v i , 1 9 4 7 .

— , .Şehi t Ev l a t ta n , F i l i be , 1 3 2 9 .

— , Mısır 'da Sancak Gazetesi Müdürü Ahmet Saip Bey'e, [ T a r i h s i z . B a s ı m y e r i y o k ] .

B e k i r F a h r i , Jönler ( M ı s ı r ' d a ) İ s t a n b u l , M a t b a a - i C i h a n , 1 3 2 6 .

C a z ım, Dr , i t t i ha t , C enevr e , 2 0 Eyl ül 1 9 0 0 , [Ya yım yer i yo k] .

Ç evr i , İ nkıl a p Na sı l ve Ni ç i n Ol du? , Ka hi r e , M a tba a - i i ç t i h a d , 1 9 0 9 .

D e l i l b a ş ı , N i z a m e t t i n , Hâtıralarım, i s t a n b u l 1 9 4 6 . T ü r k i y e B a s ı m e v i , C a n l ı T a r i h -l e r 4 .

Di pl o ma t , B i r , So n İzah Mü nasebetiyle Sabahaddin Bey'e A ç ıh M e k t u p . İ s t a n b u l ,1 3 2 9 .

Fa r i s , Se l i m, The Dec l i nc o / Br i t i s f ı P r est i ge i n the Ea st , Lo ndr a , Umwi n. 1 8 8 7 .

Fua, Albert ve Dr , Refik Nevzat , La TrdhİSOn du Göuvemement Turc . {Comite Uni-o n e t P r o gr es) . Suppl i q ue â l a Tr i pl e Entente , l a pr i a ent de ne pa s co nc l ur e dep a i x a v e c l e g ö u v e m e m e n t u s u r p a t e u r du C o m ı t t U n i o n e t P r o g r e s . P a r is , A .M i c h e l , 1 9 1 4 .

— , Le Comite Uni o n e t P r o gr es co ntr e l a C o nst i tut i o n , P a r i s , Emi l e No uny. 1 1 9 0 9 ? ]— , " H i s ı o i r e d u C o m î ı e U n i o n e t P r o g r e s " Mecheroutiette, V ( T e m m u z . 1 9 1 3 ) , s .

3 7 - 4 5 .

G a n e m , H a l i l , UEducation des Princes Ottoman, B u l l e , 1 8 9 5 .

— , L e s S u l t a n s O t t o m a n s , P a r i s , C h e v a l i e r M o r e s c q e t C i e , 1 9 0 1 - 1 9 0 2 .

Ga spır a l ı I sma i l , Avr upa Medeni yet i ne B i r Na ^ a r - ı Muvazene, I s t a n b u l , M a t b a a - iE b ü z z i y a , 1 3 0 2 .

G e o r g i a d e s , D e m e t r i u s , La Turquie Actuclle, Les Pouples AJJranchls dujoug Ottom anet les interets F rançais en Orient, P a r i s , 1 8 9 2 , I I C i l t .

315



Hal i l Hal id , "The Orig ins of the Revol t in Turkey" . The Nineteenth Century, L X V( 1 9 0 9 ) , s . 7 5 5 - 7 6 0 .

— , The Autobiography of a Turh, L o n d r a , A . C . B l a c k , 1 9 0 3 .

Hal i l Muvaf fak , Sa l tanaf - ı Seniye Bûhreş Sefiri K d j ı m B e y 'e M e k tu p , C e n e v r e , 1 3 1 5 .

H i d a y e t t e , Abdul-Hamid rtvolutionnaire, ou ce qu'on ne peut pas dire en Turquie, Z u -r i c h , O r e l l , 1 8 9 6 .

H i m a , D e r v i ş ( M a k s u t I b r a h i m ) , Sadrâzam Hal i l Rıfat Paşa oğlu Cavi l Bey ' in Kai l i ,C e n e v r e , 1 9 0 3 .

Islahat Risalesi, M ı s ı r , 1 3 2 2 ( 1 9 0 6 ) .

Ihticap, K a h i r e , T e r a k k i M a t b a a s ı , 1 3 1 0 .

İngil tere Tarihi , Yazarı : Sabır , Mıs ı r el K a h i r e , O s m a n l ı İ t t i h a t ve T e r a k k i C e m i y e t iM a t b a a s ı , 1 3 1 6 .

i s l â m H û r r i y e t p e r v e r a n M e r k e z K o m i t e s i , Abdülhamit'in İdare-i Musibesinde Yaşa-yan Vatandaşlar, ( B u l u n a m a d ı ) .

i s m a i l H a k k ı , Vatan Uğrunda yahut Yıldız Mahkemesi, K a h i r e , 1 3 2 6 .

— , Cidal yahut Ma'kesi Hakikat: K a h i r e . 1 9 0 8 .

İ s m a i l K e m a l , Islahat Lâyihası, Le Temps, 8 N i s a n 1 8 9 7 . s . 1-2 R a p p o r t a d d r e s s e aS . M, le Sul tan par i smai l Kemal Bey , ancien gouverneur general de Tr ipol i , da-U d u 12/24 F i v r i e r 1 3 1 2 / 1 8 9 7 .

—, Memoires of İsmail Kem al, Yay. Som ervi l le S tory , Lo nd ra , 19 20 .

— , La question du Transvaal ou le role civi l l isateur de l'Angleterre Jug£ au point devııe Musuim an, Par is , Vro m ent 19 01 .

— , Kanun- ı Esas i Ceridesine Bir inci Lâyiha. M ı s ı r , 1 3 1 4 . [ H o c a M u h i t t i n ?]

K e m a l , M i t h a t , La Turquie Nouveî le , Cenevre , Edi t ions Atar , [Tar ihs iz] ,

K ı z ı l d o g a n , H û s r e v S a m i , " V a t a n v e H ü r r i y e t = İ t t i h a t v e T e r a k k i " B e l l e t e n I( 1 9 3 7 ) , s . 6 1 9 - 6 2 5 .

K u r a n , A h m e t B e d e v i , " D a m a t M a h m u t P a ş a " . R e s i m l i Tarih Mecmuası, Cilt 111, Sa-y ı 3 1 , T e m m u z 1 9 5 2 .

— , " S a b a h a t t i n B e y " , Resimli Tarih M e c m u a s ı , C i l t I I I , Sayı 2 8 , N i s a n 1 9 5 2 ,

Lütfi , L'Etat Politique de la Turquie et la Parti Liberal, P a r i s , 1 9 0 3 .

— , Emir Bedirhan, Mısı r , M a ı b a a - i i ç t i h a t [ T a r i h s i z ] .

— , F i h r -i I s lahat , C e n e v r e , M a t b a a - i i ç t i h a t , 1 9 0 4 .

— , Mil let ve Hûhümet, Paris , 1 9 0 6 .

M a g ı n u m î , Ş e r a f e d d i n , B k z . Ş e r a f e d d i n M a ğ m u m î .

O s m a n l ı I t t ihad v e T e r a k k i C e m i y e t i , Hareket, i s t a n b u l , 1 3 1 2 .

— , H a y y Ale l F e l â h , Osmanlı i t t ihat ve TeraJtlı i Cemiyeti 'nin Kardeşlerine Hediyesi,2 . b a s k ı , 1 Ş u b a t 1 3 2 5 .

M a h m u t P a ş a ( D a m a t ) , L e t t r e au Sultan - Hamid II, P a r is İ m p r i m e r i e J . G a i n c h e ,1 9 0 0 .

316



— , Affaires d'Orient, R S p o n s e a u " N e w Y o r k H e r a l d " e t a M a h m o u d N e d i m B e yA m b a s s a d e u r d e T u r q u i e a V i e n n e , P a r i s , 1 8 9 6 .

R ef ik N evz a t D r . , Le Federation Ottoma ne, P a r i s , 1 9 1 5 .

— , Osmanlı Hürriyet ve îtilaj Irkası H a r a ç , Mezat Satıyoruz, P a r i s , M e c h r o u i e t t e ,

1 9 1 3 .— , Osmanlı Mil l i Mu hale/et Fırkasının İkinci Beyannam esi: N e Bekliyoruz?, P a r i s ,

1 9 1 3 .

— , Les Vauıours et la Turquie, P a r i s , S o c i t f t i M u t u e l l e d ' E d i ı i o n , ( 1 9 2 0 ? ) . .

— , Siyaset- i Hâzıra-i Meş'ume, P a r i s , 1 9 1 1 .

R ı z a N u r D r . , H ü cu mla ra Cevap, İ s t a n b u l , M a t b a a - i E b û z z i y a , 1 9 4 2 .

— , Mecl is - i Mebusanda Fırkalar M e s e l e s i , İ s t a n b u l , İ k d a m , 1 3 2 5 .

Sa ba ha t t in , P rens Mehmet , f t t iha t ve Terakki Cemiyetine Açık Mektuplar, M e s l e ğ i -m i z h a k k ı n d a ü ç ü n c ü v e s o n b i r i z a h , İ s t a n b u l , M a h m u d B . M a t b a a s ı , 1 3 2 7 .

— , Teşebbüs-i Şahsî ve Ademi Merkeziyet Hakkında /hinci Bir İzah, i s t a n b u l , M a t -b a a - i K û t û p h a n e i C i h a n , 1 3 2 4 .

— , Tü rkiye N a s ı l K u r ta nla b i l i r ? Mes lek- i iç t ima î ve P ro gra m ı , i s ta n bu l , K a der M a t-b a a s ı , 1 3 3 4 .

— , 23 Teşr inievvel 328 Tarihiyle Huzur-1 Mu alla-yı Padişahiye Takdim Edilen AçıkBirArize.

— , Man i/este du prince Moham med Sabahaddine, pet i t f i l s du s u l ta n Abdu l Mej ida u no m du C o mite de l ' In i t ia t ive pr ivees , de la C o ns t i tu t io n e t de la decentra l i -s a t i o n a d m i n i s t r a t i v e , S u r e s n e s ( t a r i h s i z ) .

—, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Fırıldakları yahut Tarih-i Matem , İ s t a n b u l , A r ş a kG a r o y a n M a t b a a s ı , 1 3 2 8 .

S a l i h , La Turquie dhier et d'aujourd'hui l'Armenie et la Macedoine, Paris , (Yayın yeriy o k ) 1 9 0 3 .

Salmone, Habib Anthony, The Fal l and the Resurrection of Turkey, L o n d r a M e t h u e na n d C o . , 1 8 9 6 .

So ma r , Z iya , Y a km Ç a ğla rda F ik i r ve Edebiya t Ta r ih imiz de İzmir, İ z m i r , N e f a s e tM a t b a a s ı , 1 9 4 4 .

— , B i r Şehrin ve Bir Adam ın Tarihi. Tevfik Nevzat. İzmir'in Fiki r ve H ü rr iyet Kurba-

nı , i z m i r . A h e n k M a t b a a s ı , 1 9 4 8 .S ü l e y m a n N a z i f , Malûmu İlâm, P a r i s , M e ş v e r e t M a t b a a s ı , 1 3 1 4 .

S ü l e y m a n S ı r n ( K ü l ç e ) , Ş e m s i Paşa ve 24 Haziran, S e l â n i k , 1 3 2 7 .

Ş e r a f e d d i n M a g m u m i , Seyahat Hatıraları, M ı s ı r , K a h i r e , M a t b a a t - ü l F u t u h , 1 2 9 0 -1 3 2 7 .

— , D ü ş ü ndü m ki , Mı s ı r , K a hire , Ma tba a - i Y u s u f iye , 1 3 3 1 / 1 9 1 3 .

— , Hakikat-ı Hal, 2. b a s k ı , Y a y ı n l a y a n : G i r i t l i Z â d e A h m e t R a m i z . K o n s t a n t i n i y y e ,Ma tba a - i Ebû z z iya , 1 3 3 0 . [ Y a z ı ld ı ğ ı ta r ih Teş r in- i evvel 1 8 9 7 ( cema z iyü levvel1 3 1 5 ) ) .

318



— , Par is 'ten Yazdıklarım, M ı s ı r , E l k a h i r e , M a t b a a - i K i b a r e , 1 9 1 1 / 1 3 2 9 .

Şer i f Paşa , Meşrutiyete Doğru Ben... ve Hayatım, İ s t an b u l N e f as e t Mat b aas ı , 1911 .

Temo, Dr . İbrahim, i t t ihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teşekkülü ve Hidemat-ı Vataniyev e i n k ı l âb ı Mi l l i ye D a i r Hat ı r a t ı m , Me c i d i ye , Rom an ya , 1 9 3 9 .

Tunal ı , Hi lmi , Onuncu Hutbe, Mı s ı r , O s m an l ı İ t t i h a t v e Te r akki Ce m i ye t i Mat b aas ı ,1 3 1 6 .

— , O n b i r i n c i Hu t b e, Tü r k i ye li l ik O s m an l ı l ı k t ı r O s m an l ı l ık Tü r k i ye l i l i k t i r , Ce n e v r e .1 3 1 8 .

— , Ya Muvahhid, C e n e v r e , i n t i k a m M a t b a a s ı , 1 3 1 8 .

— , Sekizinci Hutbe , Cenevre , 1315.

— , D oku zu nc u Hu t be , Ce n e v r e , Re d ac t i on de l ' O s m an h , 1 3 1 5 .

— , Üçüncü Hutbe, C e n e v r e , 1 3 1 4 .— , E vv el v e A k i r , C e n e v r e , 1 3 1 5 . ( B u l u n a m a d ı ) .

—, Meb'uslar Meclisi Kapı s ı n da : Köylülerime Armağan, M ı s ı r , 1 3 2 6 .

— , Beş inci Hutbe: Asker Kardeşlere Bir Armağandır, C e n e v r e , 1 3 1 4 .

—•, Dördüncü Hutbe , Ce nev re , 1 31 4 .

— , Akait Hakimiyeti, M ı s ır , O s m a n l ı M a t b a a s ı , 1 3 2 4 .

— , Yeni Osmanlılara Bir Dilek, M u h a r r e m 1 3 2 0 .

— , O s m an l ı l a r a Bir Armağan, Tü r k i ye ' de Ah al i Haki m l i ğ i B i r Ş an - B i r D i l e k , M u -

h a r r e m 1 3 2 0 .

— , Make don ya : M az i , Ha l, İstikbal, K a h i r e , 1 3 2 6 .

— , Rezalet, K a h i r e , 1 3 1 8 ,

— , Onuncu Hutbe, Bir Geçmiş in Yadigârı, 2 . b a s k ı . K a h i r e . 1 3 2 7 .

—, Oh Gurbet Yoldaşlarım, O s m a n l ı K a r d e ş l e r i m e B i r A r m a ğ a n , ( Ş i i r ) , 2 . b a s k ı ,Mı s ı r , O s m an l ı Mat b aas ı , 1 3 2 7 .

— , Mu r at , Ş e h i d Ar kadaş l ar ı m dan D okt or Ye n i ş e h i r l i E d h e m ' i n , Gir i t l i Şe f ik ' in veTat ar l zze t ' i n Ru h l ar ı n a , Mı s ı r , 1 3 1 8 .

— , Aux Ottomans et amis des Ottomans: Un projet d'organısation de la souverainettdu peuple en Turquie, C e n e v r e , I m p r i m e r i e E g g i m a n n , 1 9 0 2 .

— , Peşte'de Reşit Efendi ile, M ı s ı r , 1 9 0 5 .

Yusuf Akçura, S iyaset ve iktisat Hakkın da Birkaç Hitabe ve Makale, 16 Ey l ü l 1335 -23 N i s an 1340 , i s t an b u l , Ye n i M a t b a a , 1 9 2 4 .

— , M ua s ır Avrupa'da Siyas î ve iç t imaî ve F i k r î C e r e y a n l a r , T . B . M . M . H ü k ü m e t iMaar i f Ve kâ l e t i N e ş r i ya t ı n dan , i s t an b u l , Mat b aa- i Am i r e , 1339 .

—, Ulûm ve Tarih, K a z a n , H a r it o n o w , 1 9 0 6 .

—, Mevkufiyet Hatıraları, 2 . b a s k ı , İ s t a n b u l , 1 3 3 0 .

319



K O N U İ L E Y A K İ N D A N İ L G İ L İ M E H A Z L A R

K i t a p l a r

A b d u r r a h m a n Ş e r e f v e A h m e t R e f i k ( A l t ı n a y ) , S u l t a n Abdulhamid-i Saniye Dair, İ s -t a n b u l . H i l a l M a t b a a s ı , 1 9 1 8 .

A h m e t İ h s a n , M a t b u a t H a t ı r a l a r ı m 1 8 8 8 - 1 9 2 3 , l. Meşrutiyetin H a n ı n a K a d a r 1 8 8 9 -J 9 0 8 , İ s t a n b u l , A h m e t İ h s a n M a t b a a s ı , 1 9 3 0 .

Ahmet Midhat'ı Anıyoruz, H a z ı r l a y a n H a k k ı T a n k U s , İ s t a n b u l , V a k i t M a t b a a s ı ,1 9 5 5 .

A h m e t M u h t a r ( P a ş a ) , Atabe-i Bülentm ertebe-i Hazret-i Hilâfetpenahiye Bir Arize,İ s ta n b u l , T esh i l - i T ıb a a t M a tb a a s ı , 1 3 2 8 .

A h m e t R e f i k , B k z . A b d u r r a h m a n Ş e r e f .

A h m e t Ş u a y ı p , Hayat ve K i t a p l a r , 2 . B a s k ı , İ s t a n b u l , M a t b a a - i H u k u k i y e , 1 3 2 0 .

A h m et Ş ü k rü , B i z d e T ü rk ç ü l ü k C erey a n ı , i s ta n b u l Ü n i vers i tes i E d eb i y a t F a k ü l tes iM e z u n i y e t T e z i , 1 9 3 4 .

A k y ü z , K e n a n , Tevfik Fikret, A n k a r a , S a k a r y a B a s ı m e v i , 1 9 4 7 .

A l b e k , M u a z z e z , Yakup Kadri'de İçtimai Meseleler, İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i T ü r k o l o j iE n s t i t ü s ü M e z u n i y e t T e z i , 1 9 4 9 - 1 9 5 0 .

A r e n d t , H a n n a h , The Origins of Totalitarianism, 2 . B a sk ı , New Y o rk , M er i d i a n B o -o k s , 1 9 5 8 .

A ro n , R a y m o n d , L a S o c i o l o g i e A l l em a n d e Contemporaine, Pa r i s , Presses U n i vers i ta -

i r e s d e F r a n c e , 1 9 5 0 .

A y d em i r , Ş evk et S ü rey y a , S u y u Arayan Adam, A n k a r a M a t b a a c ı l ı k v e G a z e t e c i l i kA . Ş . , 1 9 5 9 .

B a y u r , Hi l m i K â m i l , Sadrazam Kâmil Paşa, A n k a r a , 1 9 5 4 .

B a y u r , Y u s u f H i k m e t , Türk İnkılabı Tarihi, C i l t II , K ıs ı m IV , T ü rk T a r i h K u ru m uB a s ı m e v i , A n k a r a , 1 9 5 2 .

B e n d i x , R e i n h a r d , M a x Weber: An I n t e l l e c t u a l Portrait, N e w Y o r k , D o n b l e d a y ,1 9 6 0 .

B e n n i n g s e n , A l e x a n d r e e t Q u e l q u e j a y , C h a n t a l , L e s M o u v c m c n t s N a t i o n a u x chezLes Musulman s de Russie, L a H a y e , M o u n t o n a n d C I . , 1 9 6 0 .

B e r l e s o n , B e r n a r d , Content Analysis in Comm unications Research. G l e n c o e , I I I . , T h eF r e e P r e s s , 1 9 5 2 .

Binkley , Robert C . , Real i sm and Nationalism 1852-1871. N e w Y o r k , H a r p e r B r o t -h e r s , 1 9 3 5 .

B i r n b a u m , N o r m a n , The Sociologica l Study of Ideology: 1940-19 60. L o n d o n , B a s i lB l a c k w e l l , 1 9 6 2 .

B l e d a , M i t h a t Ş ü k r ü , " H a t ı r a t " . R e s im l i T a ri h M e c m u a s ı ( 1 9 5 3 ) , s . 2 1 6 9 - 2 1 7 4 ,2 3 9 2 - 2 3 9 5 .

B o u g i e , C . , L e Solidarisme, Pa r i s , M a rc e l G i a rd , 1 9 2 4 .

320



B rocke lm an n , Car l , His t ory of t he I s l a m i c P e o p le s , L o n d o n , R o u t l e d g e , 1 9 4 9 .

B rown e , E d ward G . , T h e Persian Revolut ion 1905-1909, C a m b r i d e , T h e U n i v e r s i t yP r e s s , 1 9 1 0 .

B uch n e r , L ud wig , Nat ure el Science. Cri t ique s e t Me m o t res , Par is , G . B a i l ie re , 18 82 .

Carra, de Vaux, Les Penseurs de 1 ' I s l a m . P a r i s 1 9 2 1 - 1 9 2 6 . V I C i i t . C i l t V s . 1 5 9 - 1 7 9A h m e t Rıza B e y 'e a i t i r .

C e m a l P a ş a , Hâuratlar, İttihat ve Terakki Birinci Dünya Harbi. T a m a m l a y a n v e t e r -t i p l e y e n : B e h ç e t K e m a l . S e l e k Y a y ı n l a n , i s t a n b u l , S ı r a l a r M a t b a a s ı , 1 9 5 9 .

Ch arm e s , G ab r ie l , L A ve n ir de la Turquie: Le Panislamisme, P a r i s , C a l m a n l e v y , 1 8 8 3 .

Co ke r , K W , Re ce n t Pol i t ica l T h ough t, Ne w York , A p ple t o n , 19 34 .

C o m t e , A u g u s ' . e , S i s t e m e de politique Positive au Trait? de Socioloğie Inst i tuant leReligion de I'HummaniU, P a r i s, L . M a t h i a s , 1 8 5 1 - 1 8 5 4 . 4 C i lt .

Çan kay a , Mü ce l l i t og lu A l i , Mülk iye T ar ih i ve Mü lk iye l i le r , A n kara , 19 54 .

Dan işm e n d , İ sm ai l Ham i , İzah l ı Osm an l ı T ar ih i Kron olo j i s i , C i l t IV İs t an b ul , T ür-k iye Yayın e vi , 1955 .

D a v i s o n , R o d e r ic , " R e f o r m i n t h e O t t o m a n E m p i r e 1 8 5 6 - 1 8 7 6 , " Y a y ı n l a n m a m ı şDokt ora T e z i , Harvard U n ive rs i t y , 1942 .

De l iorm an , M. N. , Me şrut iye t t e n ön ce B a lkan T ürk le r i , i s t an b ul , 1944 .

De ut sch , Kar l W. , Nat ion al i s im an d S o c i a l C o m m u n i c a t io n , N e w Y o r k , J o h n W i l ey ,1 9 5 3 .

Din o , G üzin , T an zim at t an 5on ra Edebiyatta Gerçekçiliğe Doğru, B i r i n c i K ı s ı m , A n -k a r a , T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , 1 9 5 4 .

Djemaleddin Bey, Sultan Murat V: The Turkish Dynast ic Mystery 1 8 7 6 - 1 8 9 5 . L o n -d o n , K . P a u l , 1 8 9 5 .

De m o 1 ins , Edrn ond, A Q uoi Tint La Sup crio rite des Anglo-Saxons, P a r i s , 1 8 9 7 .

Denais , Joseph, Le Turquie Mouvelle et I'Ancien Re gim e , Par is , 1909 .

Draper, j . W. , History of the Conflict Between Regil ion an d Scie n ce , 19 , B ask ı , L on d -ra , K . Paul an d T re n ch , 1885 .

Du n n i n g , W . A . , A His t ory of P o l i t i c a l T h e o r i e s , N e w Y o r k , M a c M i l l a n , 1 9 0 2 - 1 9 2 0 ,111 Cilt.

D u r u , K â z ı m N a m i , A r n a v u t l u k v e M a k e d o n y a H d t ı r a l a r ı m , i s t a n b u l , S u c u o g l u

M a t b a a s ı , 1 9 5 9 .—, Ziya Cûhalp, İ s t a n b u l , M i l l i E ğ i l i m B a s ı m e v i , 1 9 4 9 .

Du ver ger, M a t rice, Les P arties Politiques, 4 . B a s k ı , P a r i s , A r m a n d C o l i n , 1 9 6 1 .

Earîe , Edward Mead, Turkey, The Great Powers and the Bagdad Railway, N e w Y o r k ,1 9 2 3 .

E as t on , David , T h e Pol i t i ca l Sys t e m , Ne w York , Kn opf , 1953 .

E m i n , A h m e t , B k z . Y a l m a n .

Emre, Ahmet Cevat , ik i Nesl in Tariki : Mustafa Kemal Neler Yaptı?, İ s t a n b u l , H i l m iÇ ı ğ ı r a ç a n , 1 9 6 0 .

321



Eng elhar d t , Ed ou ard , La Turquie et la Tanzimat, P a t i s, C o t i l l o n , 1 8 8 0 - 1 8 8 2 ,

E rg i n , Osm a n Nu r i , T ü rk i y e Maarif T a r i h i , İ s t a n b u l , O s m a n b e y M a t b a a s ı . 1 9 3 9 -1 9 4 3 . 5 C i l t .

Fa ik , Selânik l i , Padişahın Efkarı, i s t a n b u l . K a r a b e t , 1 3 1 4 .

F e sc h , Pa u l , C o n s ta n t i n o p l e a u x d ern i er j o u rs d 'A b d ul Hamid, Paris , M. Rivi fere ,1 9 0 7 .

F r e i m o n t , E , Abd-ul Hamid et son Rigne, par u n ancien fonctionnaire Otto m a n , Pa -r i s , 1 8 9 5 .

Fr ied rich , Ca ri . Yay. : Tota l i tarianism, Ca m brid ge , Harvard Unive rs i ty Press , 19 54 .

Fr iedrich , Karl , Const i tut ional Government and Democracy, B o s t o n , 1 9 5 0 .

G e r ç e k , S e l i m N ü z h e t , T û rl t G a z e t e c i li ğ i J 8 3 I - İ 9 3 I , I s t a n b u l , D e v l e t M a t b a a s ı ,1 9 3 1 .

— J ö n T ü r k G a z e t el e ri , A h ş am , 19 M a r t, 1 9 4 1 .— J ö n T ü r k N e ş ri ya tı , A h şa m , 3 N i s a n , 1 9 4 1 .

G u y a u , J . M . , E d u c a t i o n e t Htriditi: Etude Soc iologique, Paris , E Akan, 1 8 8 9 .

G a rd et , L o ı ı i s , L a Çiti Musulmane: Vie Socialc et Polit ique, Pa ris , J . Vrin, 1 9 5 4 .

Giraud, Vic tory , Maurice Barris, Pa r i s , 1 9 2 2 .

H a n m a n , M a r t i n , Unpolitische Brie/e aus der Tûrkie. Der /siamische Orient; Berichteund Forschungen, Leipzig , Ru do l f Ha upt , 19 10 .

H a y e s , C a r l t o n j . , A G e n e r a t i o n of M a t e r i a li s m İ 8 7 1 - 1 9 0 0 , N e w Y o r k , H a r p e r s ,

1 9 4 1 .H e c q u a r d , C h a r l e s , La Turquie sous Abdul Ha mid II. Exp osifidtle de la Girence d'un

Empire pendant un quart d e siecle (3 A o u t 1 8 7 6 - J er Sep. 1900). B rü k se l , H. L a -m a r t i n e , [ 1 9 0 1 ? )

Heyd, Urie l , Foundations of Turkish National ism, London, Luzac , 1 9 5 0 .

Hu g h es , S tu a r t , C o n s i o u sn ess and Society: The Reorienta ion of European Pol i t i ca lT h o u g h t 1 8 9 0 - 1 9 3 0 , N e w Y o r k . K n o p f , 1 9 5 8 .

Hüseyin Kâzım, Arnavutlar Ne Yaptı lar? , i s tanbul , Yeni Turan , 1 3 3 0 .

i n a l , İ b n ü l em i n M a h m u t K em a l , Osm a n l ı Devri n de S o n S a d r a z a m l a r , i s ta n b u l M a -a r i f M a t b a a sı , 1 9 4 0 - 1 9 5 3 .

i sk i t , Server , Türkiye 'de Ma tbuat idareler i ve Pol i t ika la r ı , i s tan bu l , Tatı B asım evi ,1 9 4 3 .

— , Türkiye 'de Neşriyat Hareket ler i Tarihine B i r B a k ış , İ s ta n b u l Devl e t B a s ım evi ,

1 9 3 9 .

İ sm a i l Ha b i b , b k z . S evü k .

İzzet Fuat , Genera l , Autres Occasions Perdues, C r i t i q u e S t r a t i g i q u e d e l a C a m p a g -n e d ' A s i e M i n eu re 1 8 7 7 - 1 8 7 8 . P a r i s , C h a p e l e t , 1 9 0 8 .

J e r p e r s e n , O t t o , M a n k i n d , Nation an d individual from a Linguistic Point of View, O s -l o , 1 9 2 5 .

322



Kami l Paşa , Hât ıra t , İ s tanb ul , Matb aa- i E b û z z i y a , 1 3 3 9 .

K a r a g ö z , A d e m R u h i , B u l g a r i s t a n T ü r f t B a s ı n ı 1 8 7 9 - 1 9 4 5 , İ s t a n b u l , Ü n i v e r s i t eM a t b a a s ı , 1 9 4 5 .

Kazanc ıg i l , O. R. , Le Prince M . Sabahaddine, teks i r , Par i s , 1 94 8 .

Kerat ıy , Comte E , de , Mourad V Pr ince . Su l tan, Prisonnier d'Etat 1840-1878 , Paris ,D e n t u , 1 8 7 8 .

Ko lna i , Aurel , T he War Agains t the West, New Y ork , Vik ing Pres s , 19 38 .

Ku nt ay, M ithat C em al , Narmfc Ke m al ; Devrinin in san ları ve O layla rı Aras ınd a, İs -t a n b u l , M i l l î E ğ i t i m B a s ı m e v i , 1 9 4 4 - 1 9 5 7 , 3 K ı s ı m d a I I C i l t .

Kuran, Ahmet Bedevî , Inhı lap T ar ihimiz ve Jön Türkler, i s t a n b u l , T a n M a t b a a s ı ,1 9 4 5 .

— , İnkılap Tarihimiz ve ittihat ve Terafehî, i s tanbul , T a n M a t b a a s ı , 1 9 4 8 .

— , O sm a n lı imparatorluğunda inkılap Hareketleri ve Mi l l i Mücadele , i s t a n b u l , B a h a

M a t b a a s ı , 1 9 5 6 .K ü l ç e , S ü l e y m a n S i m , Firzovife Toplantıs ı ve Meşruiyet , İzmir , 1 9 4 4 .

— , Osmaniı T ar ihinde Arnavut luh, İzmir , 19 44 .

Künzer , Kar l , Abdul ham id II und D ie Reformen in der Türkei, D r e s d e n , C . R e i s e n e r ,1 8 9 7 .

L a c r o i x , J e a n , La Sociologie d'Augustc Comte, P a r i s , P r e s s e s U n i v e r s i t a i r e s d e F r a n -c e , 1 9 5 6 .

Langer , Wi l l i am M. , T he Diplomacy of I m p e r ia l is m J 8 9 0 - 1 9 0 2 , 2 . B a s k ı , N e w Y o r k ,1 9 5 6 .

L e r n e r , D anie l , T he Pass ing of Traditional Society: M o d e r n i z i n g the M i d d l e E a s t ,Glencoe, 111., T h e F r e e P r e s s , 1 9 5 8 .

Leroy. M a x i m e , H i s to! re des i ( fees Soc iales en F r a n c e , Par i s , G a l l i m a r d , 1 ( 1 9 4 6 ) , I I( 1 9 5 4 ) .

L e v e n s o n , J . R . , Confucian China and Its Modem Fate: The Problem of Intel lectualCont inui ty , Berkeley a n d L o s A n g e l e s , U n i v e r s i t y o f C a l i f o r n i a P r e s s . 1 9 5 8 .

L e w i s , B e r n a r d , The Emergence of Modern Turkey, L o n d o n , 1 9 6 2 .

L ö v i t h , K a r l , Meaning in His tory , 4 . B a s k ı , C h i c a g o , T h e U n i v e r s i t y o f C h i c a g oP r e s s , 1 9 5 7 .

L û k f i S i m a v i , S u l t a n Reşat Hanın vc Hale/inin Sarayında Gördüklerim, İ s t a n b u lM a t b a a- i O s m a n i y e , 1 3 4 0 .

M . N . , Bckiraga Bölüğü Faciaları yahut S e r a ı r - i is t i b d a t ta n B i r N e b z e , i s t a n b u l ,1 3 2 8 .

M a c F a r l a n e , C h a r l e s , Turkey and its D e s ti n y, L o n d o n , J o h n Murray , 1 8 5 0 . II Ci l t .

M a h m u t , C e l â l e t t i n Paşa, Mir 'at- ı Hakikat: T a r i h - i M a h m u t C e l â l e t ı i n P a ş a , İ s t a n -b ul , Matb aa- y ı O s m a n i y e , 1 3 2 6 - 1 3 2 7 . 3 C i i t .

Mardin, Şer i f , T he Genes i s of Young Ottoman T h o u g h t , P r i n c e t o n , P r i n c e t o n U n i -vers i ty Press , 1962 .

323



M a r t i n d a l e , D o n , The Nature and Types ofSociological Theory, L o n d o n , R o u t l e d g e ,1 9 6 1 .

M a v r o y e n i P a ş a , La Police Secrete en Turquie, P a r i s , 1 8 9 2 .

M a y a k o n , I s m a i l M ü ş t a k , Yıldızda Neler Gördüm, i s t a n b u l . Ş e n e l M a t b a a s ı , 1 9 4 0 .

Maye r , J . P , Political Thought in France: From the Revolution to the Third Re pub l ic ,L o n d o n . 1 9 4 9 .

M e h m e t A r i f , B a ş ı m ı z a G e l e n l e r , 2 . B a s k ı , İ s t a n b u l , M ü r e t t i b i n - i O s m a n i y e M a t b a -a s ı , 1 3 2 8 .

Me h m e t Rauf , i t t ih at ve Terakki Cem iyeti Ne idi?, i s t a n b u l , A h m e t S a k i B e y M a t b a -a s ı , 1 3 2 7 .

M e h m e t T e v f i k , Manastır Vilaye t in in T ar ih çe s i , Se lân ik , B e yn e lm i le l T icare t Mat b a-a s ı , 1 3 2 7 .

Me h m e t , T e vf ik , Man ast ı r V i lâye t in in T ar ih çe s i , Man ast ı r , 1927 .

M e n t e ş , H a l i l , " H a t ı r a t " , C u m h u r i y e t , M a y ı s , 1 9 4 6 .

Me ye r , A l f re d G . , Leninism, N e w Y o r k , P r a g e r , 1 9 6 2 .

M e n o n , R . K . , Social Theory an d Social S tructure, G l e n n c o e , I II . , T h e F r e e P r e s s ,1 9 5 7 .

Mich e ls , Rob e r t , Po l i t i ca l Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies

of Modem Democracy, N e w Y o r k , D o v e r P u b l i c a t i o n s , 2 . B a s k ı , 1 9 5 9 .

M u s t a f a R a g ı p , İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi, i s t a n b u l . A k ş a m M a t b a -

a s ı , 1 9 3 4 .

M u s t a f a R e f i k , Ein Kleines Stindenregister Abdul Ham id IH, C e n e v r e , M a l v a l l o n ,1 8 9 9 .

O s m a n N u r i , Abdülham id-i San i ve Devr-i Saltanatı Hayat-1 Hususiye ve Siyasiyesi ,i s t an b ul , d e ğ iş ik yazar lar , 1327 . I I I C i l t .

Pe ars , S i r E d win , T h e Life of Abdul-Hamid, N e w Y o r k , 1 9 1 7 .

Pe t rosyan , Y . A . , Novi ! Osm an l ı / Borba za Koııst i tutsyu 1876 g.v. Turtsil, M o s k o v a ,1 9 5 8 .

Prel ler , Hugo, Sal isbury und die Türhische Frage in Jahre 1895, S t u t g a r t , K o h l h a m -m e r , 1 9 3 0 .

Q u e l q u e j a y , C h a n t a l , B k z . B e n n i n g s e n , A l e x a n d r e .

R a m s a u e r , E r n e s t E d m o n s o n , T h e Y o u n g Turkes: P relude to the Revolution of 1 9 0 8 ,P r i n c e t o n . P r i n c e t o n U n i v e r s i t y P r e s s , 1 9 5 7 .

Risal, P. , La Villc ConvoiUe: Salon ique , Par is , Pe rr in , 1914 .

Rizof , N. , Türkiye Nasıl Teceddüt E debilir? Ahm et Rıza Bey'e Açık Mektup , İ s t a n b u l ,H i l â l M a t b a a s ı , 1 3 2 5 .

R u c h t i , J a c o b , Die Reformation Ostemeich-Ungarns und Russland in M a z e d o e n 1903-

J 9 0 8 , G o t h a , P e n h e s , 1 9 1 8 .

Sa i t Paşa , Sa id Paşan ın Hatıratı, I s t a n b u l , 1 3 2 8 , I I C i l t .

324



S af r an , N adav , Egypt İn Search of Political Comm unity, C a m b r i d g e , H ar v ar d U n i -v e r s i t y P r e s s , 1962 .

S ağ l am, Te v f i k , Nasıl Okudum?, İ s t a n b u l , D o ğ a n K a r d e ş , 1 9 5 9 .

S a i t H al i m P aş a , Bu h r an - ı F i kr i mi z , 2 . Bas k ı , İ s t an b u l , H u ku k M at b aas ı , 1337 .

S e v ü k , İ s m a i l H a b i b , Yeni "Edebî Yeni l iğimiz" . Tanz imattan beri 1. Edebiyat Tarihi,i s t a n b u l . R e m z i K i t a b e v i , 1 9 4 0 .

Shafer , Boyd, Nat ional i sm; Myth and Reality, L o n d o n , G o l l a n z , 1 9 5 5 .

S h i l s , The Intellectual Between Tradition and Mo dernity, L a H a y e , M o u t o n , 1 9 6 1 .

S t e m , B e r n a r d , Jungtürken und VerschwOrer, die innere Lage der Türkei u nter AbdulHamid I I , 2. b as k ı , Le i pz i g , M aye r , 1901 .

Şapolyo , Enver Behnan, Ziya Gökalp: İ t t ihat ve Terakki ve Meşrut iyet Tar ihi , İ s t a n -b u l , G ü v e n B a s ı m e v i , 1 9 4 3 .

Ş e m s e d d i n , Makedonya: Tarihçe- i Devr- i Inkılab, İ s t a n b u l , 1 3 2 4 .

T a h s i n P a ş a , Abdülhamit v e Y ı l d ız H at ı r a l ar ı , İ s t an b u l , 1324 .

Talat Paşa, Talat Paşa 'nın Hatıraları, ( Y a y ı n l a y a n E n v e r B o l a y ı r ) , t s ı a n b u l , B o l a y ı rY a y ı n e v i , 1 9 4 6 .

T a n p ı n a r , A h m e t H a m d i , XIX uncu Yüzyıl Türk Edebiyatı Tarihi, Ci l t I , İ s tanbul , ! .H o r o z , 1 9 5 6 .

Topuzlu , Dr . C. , I s t ibdat -Meşrut iyet -Cumhuriyet Devir ler inde 80 Yıllık Hâtıralarım,İ s t a n b u l , G ü v e n , 1 9 5 1 .

T o u c h a r d , J e a n et. al . , Histoire des i dees Pol i t iqu e*. Ci l t I I , Pa ris , Pe sse s U niv ers i ta-ires de F r a n c e , 1 9 5 9 .

Tugay, Asaf , İbret : Abdü lhamide verilen jurnaller ve jurnalcılar, İ s t a n b u l , O k a t Yayı-n e v i , 1 9 6 1 .

Tu n aya , Tar ık Z . , Hü rriyetin ilânı: İkinci M eşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar, İs -t an b u l , Bah a M at b aas ı , 1 9 5 9 .

— , Türkiye 'nin Siyasi H ayat ın da Bat ı l ı l aş ma H ar e ke t l e r i , i s t an b u l , Y e di gü n M at b a-as ı , 1 9 6 0 .

— , Türkiye 'de S iyas i Part i l er 1859-1952, i s t an b u l [ ?1 1952 .Tu r h an , M ü mt az , G ar pl ı l aş man ın N e r e s i n de yi z? , 3 , Bas k ı , i s t an b u l , Bâb ıa l i Y ay ın e -

v i , 1 9 6 1 .

Türk Yılt 1928, To pl ayan A kçu r ao gl u Y u s u f , Y e n i M at b aa , 1928 .

U l a m , A d a m , The Un finished Revolution : An Essays on the Sources of Influence ofMarxism, N ew Y o r k , 1 9 6 0 .

Uzunçarş ı l ı , I smai l Hakkı , Midhat ve Rüştü Paşalar ın Tevhi/îerine D a i r Vesikalar ,A n k a r a , T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , 1 9 4 6 .

— , Midhat Paşa ve Taif Mahkûmları, A n k a r a , T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , 1 9 5 0 .Ü l ke n , H i l mi Z i ya , ZiyaCökalp, i s t an b u l , Kan aat Ki t ab e v i , ( 1943] .

V au s s ar d , M au r i ce , Histoire d e la Dem ocratic Chrâtitııne, Paris , 1 9 5 6 .

325



W a t t , M o n t g o m e r y , I sl a m and the Integration of Society, L o n d o n , R o u t l e d g e , 1 9 6 1 .

W e r t h e i m , W . E , Indonesian Society in Transi t ion, La Haye , 1956.

W o l f , B e r t r a m , Three W h o M ade A R ev o l ut io n , Bo s t o n , 19 55 .

W o r m s , R e n e , O r g a n i s m e e t Sociitt, P a r i s , 1 8 9 6 .

Y a l m a n , A h m e t E . , Turkey in the World W ar, N e w H a v e n , 1 9 3 0 .

Y u n u s , N adi , İhtilâl ve Inkılâb-ı Osman i, 31 Mart - 14 Nisan 1323, D e r s a a d c t , M a t -b a a - i C i h a n , 1 3 2 5 .

Z e i n e , Z e i n e N . , Arab-Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism,B e y r u t , H a y a t , 1 9 5 8 .

Ziya Şak ir , Yah in Tarihin Üç Büyük A damı: Talât, Enver, Cemal Paşalar, i s t a n b u l ,A n a d o l u T ü r k K i t a p D e p o s u , 1 9 4 3 .

M a k a l e l e r

A l i H amdi , "Fe da i A t ı f Be y v e Ş e ms i P aş an ın Kat l i , " R e s i ml i Tar i h M e cmu as ı , s . 65 ,M a y ı s 1 9 5 5 , s . 3 8 2 8 - 3 8 3 1 .

" T h e A r m e n i a n s a n d t h e Y o u n g T u r k , " Armenia, 111 ( H a z i r a n - T e m m u z , 1 9 0 7 ) s .2 4 - 2 8 .

A . T . , " Ş e y h C e m a l e d d i n - i E f g a n î , " Türk Yurdu ( 1 3 3 0 ) , s . 2 2 6 3 - 2 2 6 7 .

B l a c k , C . E „ " T h e I n f l u e n c e o f W e s t e r n P o l it i ca l T h o u g h t in B u l g a r i a 1 8 5 0 - 1 8 8 5 , "T h e A m e r i c a n H i s t o r i c a l R e v i e w 4 8 ( 1 9 4 3 ) , s . 5 0 7 - 5 2 0 .

B l e da , M i t h at Ş ü kr ü , "B i r C an l ı Tar i h Ko n u ş u yo r , " R e s i ml i Tar i h M e cmu as ı , s ay ı4 0 , N i s a n 1 9 5 3 .

B l i n d , C ar l , "Y o u n g Tu r ke y , " Fortnightly R ev ie w 6 6 ( 1 8 9 6 ) .

C e mal e ddi n - i , E f gan i , "S aade t i n A l t ı Kö ş e l i Kas r ı , " Türk Yurdu ( 1 3 2 9 ) , s . 7 0 - 7 7 .

— , " V a h d e t - i C i n s i y e F e l s e f e s i ," Türk Yurdu ( 1 3 2 9 ) , s . 4 5 - 5 5 .

Ç a v l ı , R . , " A h m e t R ı z a n ı n H a y a t ı v e P o z i t i v i z m l e A l â k a s ı , " tş M e c m u a s ı , X I I I( 1 9 4 7 ) , 8 - 1 0 , X I I I ( 1 9 4 7 ) , 1 2 - 1 4 .

C l a r k e , H y d e , " R e m a r k s o n I b r a h i m H a k k ı B e y ' s A r t i c l e i s T u r k e y P r o g r e s s i n g "

Imperial and Asiatic Quarterly, S e r i e s I I , 4 , 1 2 9 - 1 4 0 .C h o u b l i e r , M a x , " L e s B e k t a c h i s e t l a R o u m i l i e , " R e v u e des Etudes Islamiques, 1

( 1 9 2 7 ) , 4 2 7 - 4 5 3 .

C o l e m a n , S . J a m e s , " T h e P o l i t ic a l S y s t e m s o f D e v e l o p i n g A r e a s , " The Poli t ics ofD e v e l o pi n g A r e as . Y ay . G ab r i e l A l mo n d an d J ame s S . C o l e man , P r i n ce t o n , P r i n -c e t o n U n i v e r s i t y P r e s s , 1 9 6 0 .

C l u c k h o h n , C l y d e , " C u l t u r e a n d B e h a v i o u r , " Handbook of Social Psychology, Yay.G a r d n e r L i n d z e y , R e a d i n g , M a s s . , 1 9 5 7 , s . 9 2 1 - 9 7 6 .

D i n o , G ü z i n , " N a b i z â d e N a z ı m ' ı n ( 1 8 6 5 - 1 8 9 3 ) ' K a r a b i b i k ' İ s i m l i H i k â y e s i Ü z e r i -n e B i r D e n e m e , " Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fahûl tes i Dergis i , XI I( 1 9 5 4 ) , 1 5 3 - 1 5 7 .

326



— , " S a m i P a ş a z â d e S e z a t B e y ' i n ' S e r g ü z e ş t ' i s i m l i R o m a n ı n d a G e r ç e k ç i l i ğ i n P a y ı , "Ankara Üniversi tesi , Di l ve Tarih-Cograjya Fa kül tes i Der gi s i , X I I ( 1 9 5 4 ) , s . 1 3 9 -1 5 2 .

Dur u, K . N . , " İ t t i ha t ve Ter a kki C emi yet i i smi ni na s ı l a l d ı? " Mi l l i ye t , No : 1 0 5 , 1 0 8( 1 9 4 8 ) .

D w i g h t , H e n r y O . , " S o m e P e c u l i a r i t i e s o f T u r k i s h P o l i t i c s , " Harpers LXI ( 1 8 8 0 ) , s .6 5 3 - 7 4 5 .

E l i o t , S i r H e r r y G . , " T h e D e a t h o f A b d u l A z i z a n d o f T u r k i s h R e f o r m , " The N i n e -teenth Century 23 ( 1 8 8 8 ) . s . 2 7 6 - 2 9 6 .

G a m b i e r , J a m e s W i l l i a m s , " M a c e d o n i a n i n t r i g u e s a n d t h e i r f r u i t s , " Fortnightly Re-view, L X X V 1 I 1 ( K a s ı m 1 9 0 2 ) .

H a c k e r , A n d r e w , " C a p i t a l a n d C a r b u n e i e s , " ' T h e G r e a d B o o k s ' R e a p p r a i s e d , " A m e -r i ca n P o l i t i ca l Sc i ence Revi ew, (1 9 5 4 ) , s . 7 7 5 -7 8 6 .

İ b n ü l e m i n , M a h m u t K e m a l ( İ n a l ) , " A b d ü l h a m i d - i S a n i n i n N o t l a n , " T ü r k T a r i h

Encümeni M e c m u a s ı , V I I I , 6 0 - 6 8 , 8 9 - 9 5 , 1 5 2 - 1 5 9 .

l n k e l e s , A l e x a n d L e v i n s o n J . D a n i e l , " N a t i o n a l C h a r a c t e r : T h e S t u d y o f M o d a lP e r s o n a l i t y a n d S o c i o - c u l l u r a l s y s t e m s , " Hand book of Social Psychology, s . 9 7 6 -1020.

I m h o f f , G e n e r a l m a j o r , " D i e E n t s t e h u n g u n d d a s Z w e c k d e s C o m i t e s f u r E i n h e i tu n d F o r t s c h i m , " D i e W elt d es Is l am s I , 1 9 1 3 , s . 1 6 7 - 1 7 7 .

K a h n , R , " I d e o l o g i c e t S o c i o l o g i e d e l a C o n n a i s s a n c e d a n s l ' O e u r e d e K a r l M a n n -h e i m , " Cahiers International de Sociologie 8, 1 9 5 0 , s . 1 4 7 - 1 6 8 .

K ö s e m i h a l , N u r e t t i n Ş a z i , " L a N a i s s a n c e e t L E v o l u t i o n d e l a S o c i o l o g i e e n T u r q u -

i e , " X V e Congres International de Sociologie, 1 9 5 2 , s . 1 9 7 - 2 0 2 .

L a f i l t e , P i er r e , "Du P a r t i G o u v e r n e m e n t a i " , R e v u e Occidentale I-II 1 8 8 9 , s . 1 7 7 -1 8 9 .

L e e , D w i g h t E . , " T h e O r i g i n i s o f P a n I s l a m i s m , " American Historical Review, 1 9 4 2 ,s . 2 7 8 - 2 8 7 .

M a r d i n , Ş e r i f , " T h e M i n d o f t h e T u r k i s h R e f o r m e r 1 7 0 0 - 1 9 0 0 , " The Western Hu-m a n i t i e s R e v i e w 1 4 ( 1 9 6 0 ) , s . 4 1 3 - 4 3 6 .

N a l b a n t o ğ l u , H ı f z ı , " A h m e t R ı z a B e y i n i s t i b d a t D e v r i n d e F i r a r ı , " Iş Mecmuası,X V I I ( 1 9 5 1 ) , 4 7 .

R ü s ı e m B e y , " T h e S i t u a t i o n in T u r k e y , " Fortnightly Review, L X X V I 1 I ( T e m m u z1 9 0 2 ) , s . 8 6 - 1 0 2 .

— , " T h e Tur ki sh A r m y , " Contemporary Review, X C I ! ( E y l ü l 1 9 0 7 ) , s . 4 0 3 - 4 0 9 .

— , " T h e T u r k i s h R e v o l u t i o n , " Nineteenth Century, L X I V ( E y l ü l 1 9 0 8 ) , s . 3 5 2 - 3 7 2 .

S l o u s c h , " L e s D e u n m e h , u n e e c t e J u d e o - M u s u l m a n e d e S a l o n i q u e , " Re vu e duMonde Musulman, V I ( 1 9 0 8 ) , s . 4 8 3 - 4 9 5 .

S t a v r i a n o s , L . S . , " T h e B a l k a n C o m m i t t e e , " Q u ee n i Quarterly, X L V I I I ( A u t u m n ,1 9 4 1 ) , s . 2 5 8 - 2 6 7 .

327



Ş e h s u v a r o g l u , H a l u k , " A h m e t R ı z a B e y v e M u a r ı z l a r ı , " Akşam, 1 4 O c a k 1 9 5 6 .

— , " j ö n T ü r k l e r A r a s ı n d a A n l a ş m a z l ı k l a r , " A k ş a m , 4 Ş u b a t 1 9 5 0 .

— , " M i z a n c ı M u r a t B e y ' i n A h m e t R ı z a B e y ' e Y a z d ı ğ ı M e k t u p l a r , " Akşam, 8 Ş u b a t1 9 5 0 .

— , " B i r H a t ı r a t ın S o n S a y f a l a n , " Akşam, 1 M a r t 1 9 5 0 .

— , " O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a H ü r r i y e t K a v g a l ar ı v e Y a b a n c ı B a s ı n , " Akşam, 5N i s a n 1 9 5 0 .

— , " 1 8 9 6 ' d a T ü r k i y e v e Y a b a n c ı B a s ı n , " Akşam, 1 0 N i s a n 1 9 5 0 .

— , " U b e y d u l l a h E f e n d i , " A k ş a m , 2 2 - 2 5 T e m m u z 1 9 5 0 .

— , " J ö n T ü r k l e r i n M ı s ı r F a a l i y e t l e r i , " Akşam, 2 1 E k i m 1 9 5 0 .

— , A h m e t R ı za B e y ' i n Hatırat'ı, Yay. Bkz . Ahmet Rıza , Bib l iyograf ya B ö l ü m I.

( T a g h i z â d e , S . H . ) , " L e s C o u r a n t s P o l i t i q u e s d a n s la T urquie , " Revue du Monde

Musulman, X X I ( 1 9 1 2 ) , s . 1 5 8 - 2 2 1 .— , " L e P a n i s l a m i s m e e t l e P a n t u r q u i s m e , " R e v u e du M o n d e M u s u l m a n , X X I I

( 1 9 1 3 ) , s . 1 7 9 - 2 2 0 .

— , " L e s r a p p o r t s d u m o u v e m e n t p o l i t i q u e e t d u M o u v e m e n t S o c i a l d a n s l ' E m p i r eO t t o m a n , " R e v ue d u M o n d e Musulman, X X I I , ( 1 9 1 3 ) , s . 1 6 5 - 1 7 8 .

T a n y o l , C . , " İ ç t i m a î M o n o g r a f i H a z ı r l ı k l a r ı : P r e n s S a b a h a t t i n , " Sosyoloji Dergisi,( 1 9 4 9 ) , s . 4 - 5 .

T u n a y a , T a n k Z . , " Â m m e H u k u k u m u z B a k ı m ı n d a n i k i n c i M e ş r u t i y e t i n S i y a s î T e -f e k k ü r ü n d e ' G a r p ç ı l ı k ' C e r e y a n ı , " / . Ü . H . E M . , X I V ( 1 9 4 8 ) , s . 5 8 6 - 6 3 0 .

— , " J ö n T ü r k v e S o s y a l i n k ı l a p L i d e r i P r e n s S a b a h a t t i n , " Sosyal Hukuk ve iktisatMecmuası, ( K a s ı m 1 9 4 8 ) , s . 1 1 9 - 1 2 6 .

— , " Â m m e H u k u k u m u z B a k ı m ı n d a n İ k i n c i M e ş ru t i y et i n S iy a si T e f e k k ü r ü n d e ' is -l a m c ı l ı k ' C e r e y a n ı , " 1. Ü. H. E M . , X I X ( 1 9 5 4 ) , s . 6 3 0 - 6 7 0 .

— , " G a r p l ı l a ş m a k v e T a k l i t , " U l u s, 2 H a z i r a n 1 9 4 8 .

— . " R o m a n t i k M i l le t le r ," Vatan, 1 0 H a z i r a n 1 9 4 8 .

— , " Z u l m e t t e n N u r a , " Vatan, 7 N i s a n 1 9 5 0 .

G Ö R Ü L E B İ L E N J Ö N T Ü R K D E R G İ L E R İ V E T A R İ H L E R İAnadolu, M ı s ı r , 1 9 0 2 ; Dolap, F o l k e s t o n e , 1 9 0 0 ; E m e l , M ı s ı r , 1 3 1 6 ; Girit, H a n y a ,

1 8 9 7 ; H a l ı, M ı s ı r, 1 8 9 9 - 1 9 0 0 ; H a k i k a t , C e n e v r e , 1 8 9 6 - 1 8 9 7 ; H a v a t ır , M ı sı r ,1 3 1 6 - 1 3 1 7 ; Hayal, L o n d r a , 1 8 9 5 ; H ü r r i y e t , L o n d r a , O c a k 1 8 9 4 - A r a l ı k 1 8 9 7 ; l ç -t ihad, C e n e v r e , 1 9 0 4 - 1 9 0 8 , M ı s ı r . 1 9 0 4 - 1 9 0 8 ; i n t i k a m , C e n e v r e ; İstikbal. N a p o -li , 1 8 7 9 - 1 8 8 0 , C e n e v r e . 1 8 7 9 - 1 8 8 0 , L o n d r a , 1 8 9 5 ; istirdat, L o n d r a . 1 9 0 1 ; Ka-nun-ı Esasi, C e n e v r e , 1 8 9 6 - 1 8 9 8 ; M e ş v e r e t , P a r i s , 1 8 9 5 - 1 8 9 7 ; M e c h v e r e t , Par i s ,1 8 9 5 - 1 9 0 8 ; M i z a n , P a r i s , 1 8 9 6 , C e n e v r e , 1 8 9 7 ; Muvazene, F i l i b e , 1 3 1 3 - 1 3 1 7 ;O s m a n l ı , C e n e v r e , 1 8 9 7 - 1 9 0 2 , F o l k e s t o n e , 1 9 0 2 ; . Ş u r a - y ı Ü m m e t , P a r i s - M ı s ı r ,1 9 0 2 - 1 9 0 7 ; T e r a k k i , P a r i s - Mıs ır , 1 9 0 6 - 1 9 0 7 ; T ürk , Mıs ır , 1 3 1 9 - 1 3 2 1 ; L a Tur-

quie Contemporaine, Par i s , 1 8 9 1 .

328



D I Z I N

A Quoi Tient la Sup^r ior i te Anglo-Sa-x o n s 2 9 5

Ab du ı r ah m an Ş e r e f 32 , 50

Abdülaziz , Sul tan 33 , 41 , 68 , 69 , 70 .2 5 8Ab dü l h a l i m Me r n du h 54 , 55 , 174Ab dü l h am i t I I 19 , 25 , 31 . 32 , 34 . 38 ,

4 0 - 4 3 , 4 5 , 4 7 - 5 1 , 5 3 , 5 4 , 6 2 - 6 6 ,6 8 , 7 0 - 7 6 , 8 1 , 8 6 , 8 7 , 9 2 , 9 3 . 9 5 .9 8 , 1 0 6 , 1 0 8 - 1 1 4 , 1 3 3 , 1 3 6 , 1 4 1 -1 4 3 , 1 4 7 , 1 5 0 - 1 5 3 , 1 5 8 , 1 6 2 , 1 6 4 ,1 6 6 - 1 6 8 , 1 7 2 , 1 7 3 , 1 9 1 , 2 0 0 , 2 0 3 ,2 0 6 , 2 1 7 , 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 8 , 2 4 1 , 2 6 0 ,

2 6 7 , 2 7 4 , 2 7 5 , 2 8 0 , 2 8 3 , 2 8 4 , 2 8 8 ,2 9 3 , 3 0 5 , 3 0 6

Acem izzet 42Ade m - i Me r ke z i ye t ç i l i k 295Ah l âk 120 , 126 - 128 , 160 , 166 , 177 ,

1 8 7 , 2 2 0 , 2 4 6 , 2 6 3 , 2 6 4 , 2 6 9 , 2 7 4 ,2 9 4 , 2 9 5 , 2 9 8 , 3 0 9

Ahlak-t İç t imaiye 167 , 170Ah l âk- ı Um u m i ye 166 , 187Ahmet Celâle t t in Paşa 111 , 112 , 142 ,

1 4 5 , 2 2 8 , 2 3 1Ah m e t i h s an 51 , 53 , 56 , 63 , 64 , 81Ah m e t Mi t h a t E f e n di 52 , 56 - 58 , 64 ,

75 . 84 , 111 , 120 , 123 , 128 , 129 ,1 9 6 , 2 2 6 , 2 5 2

Ah m e t Mu h t ar P aş a 98Ah m e t Ras i m 64Ahmet , Ref ik (Alt ınay) 32Ah m e t R ı za Be y 14 , 15 , 31 , 35 - 37 , 45 ,

5 1 , 7 6 , 7 8 , 7 9 , 9 2 , 9 5 - 9 8 , 1 0 3 - 1 0 7 ,

1 0 9 - 1 1 3 , 1 1 9 , 1 4 1 , 1 4 5 - 1 4 7 , 1 7 1 ,1 7 8 - 1 9 3 , 1 9 5 - 2 0 0 . 2 0 2 - 2 0 6 , 2 0 8 -2 1 5 , 2 1 7 - 2 2 4 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 5 , 2 3 7 ,

2 4 7 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 4 , 2 6 7 , 2 7 0 . 2 7 2 ,2 8 9 , 2 9 6 , 2 9 9 , 3 0 6 , 3 1 0

Ah m e t S a i b 32 , 33 , 69

Ai l e 15 , 72 . 83 , 84 , 136 , 178 , 220 ,2 2 1 . 2 2 7 , 2 5 6 , 2 5 9 , 2 9 5 , 3 0 1A k ç u r a , Y u s u f 6 8 , 1 9 7 , 2 7 6 - 2 8 1 , 2 8 6 ,

3 0 9Aki l B e y 1 4 4A k s i y o n 2 1 7 , 2 5 9 , 2 6 0A k t i v i z m 1 8 3 , 2 8 9 , 2 9 0 , 3 0 6Alf ier i 242Ali Fahr i 7 4 , 1 0 9 , 1 1 0 , 1 1 2 , 1 4 3 , 1 7 3Ali Ferruh Bey 54

Al i Ke m al 5 3 - 5 6 , 5 8 . 5 9 , 1 4 3 , 1 4 4 ,2 2 8 , 2 7 6 , 2 8 1

A l i S u a v i 1 2 . 1 3 . 3 4 . 1 9 8AH Suavi Vak'ası 34A li Ş e f ka t i Be y 35 , 36 , 78 , 180 , 181 ,

2 2 9Al l ah 124 , 160 , 164 , 214 , 234A l m a n 1 1 , 2 6 , 8 8 , 1 6 1 , 2 3 3 , 2 3 5 , 2 6 2 -

2 6 4 . 2 6 7 , 2 7 1 , 2 7 2 , 2 8 0A l m a n y a 1 4 . 1 0 1 , 1 6 0 , 1 6 1 , 2 2 1 , 2 3 4 ,

2 5 4 , 2 6 4 , 2 7 1A m e l e Mese les i 160Am e r i ka l ı l a r 2 4 7 , 2 9 5An adol u Dergisi 2 7 4An adol u K ö y l ü s ü 5 4 , 1 7 8 , 2 7 5 . 2 8 3 .

2 9 8An adol u Me kt u pl ar ı 274An adol u Tü r k l e r i 273Anayasa 3 3 , 4 1 , 4 6 , 6 2 , 8 8 , 1 0 0 , 1 0 2 ,

104 , 107 , 1 1 3 , 1 2 9 , 1 3 1 , 1 3 5 , 1 9 5 .

1 9 6 , 1 9 9 , 2 0 6 , 2 0 7 , 2 1 4 , 2 1 6 , 2 1 7An s i k l ope di zm 225 , 2 2 6Arabi Paşa Hareketi 41

329



A r a p 4 1 , 4 5 , 5 2 , 1 0 6 , 1 1 9 , 1 2 1 , 1 3 8 ,1 5 4 , 1 5 9 , 2 0 3 , 2 6 8 , 2 8 8 , 3 0 3

A r a p E d e b i y a t ı 1 1 7A r a p M i l l i y e t ç i l e r i 2 0 2A r n a v u t 4 7 , 1 1 9 , 1 3 9 , 1 5 4 , 1 6 1 , 1 6 2 ,

2 8 6 , 3 0 3A r n a v u t I s l a h C e m i y e t i 1 6 2A r n a v u t K ü l t ü r K o n g r e s i 1 6 2A r n a v u t l u k 1 6 1 - 1 6 3 , 2 6 6A r n a v u t l u k H â t ı r a l a r ı 2 2 5A r s l a n , E m i r 4 4 - 4 6A s k e r 7 0 , 7 4 , 1 4 6 , 2 0 4 , 2 3 8A s k e r J ö n T ü r k l e r 1 1 0A s k e r î 6 2 , 6 5 , 7 1 - 7 3 , 7 8 , 7 9 , 8 3 , 1 0 4 ,

1 1 0 , 1 1 2 , 1 3 4 , 1 4 6 , 1 5 2 , 1 6 3 , 1 7 6 ,

1 8 1 , 1 9 5 , 2 0 5 , 2 1 9 - 2 2 1 , 2 7 7 , 3 0 6 ,3 0 9 , 3 1 0A s k e r i D a v r a n ı ş 3 1 0A s k e r i T ı b b i y e 7 1 , 1 4 6 , 1 7 1 , 2 2 7 , 2 7 7 ,

2 8 9 , 2 9 7 , 3 1 0A s k e r i U n s u r 1 0 7A s s e m b l e e D e l i b e r a n t e 1 0 0 , 1 3 4A s y a 1 7 5 , 2 4 0 , 2 7 4 , 2 8 5 , 2 8 6A t a t ü r k 1 0 , 1 4 , 1 7 5 , 1 9 3 , 2 3 2 , 2 3 3 ,

2 3 9 , 2 4 2 , 3 0 9

A v a m 1 1 8 , 1 2 5 , 1 3 0 , 1 7 7 , 1 9 4 , 2 2 0 ,2 4 2 , 2 5 1 , 3 1 0A v n u i l a h K â z ı m i 3 7Avrupa 11 , 14 , 15 , 19 , 24 , 29 , 30 ,

3 5 - 3 9 , 4 2 , 5 1 - 5 3 , 5 5 , 5 7 - 5 9 , 6 2 ,6 3 , 6 5 , 6 7 , 6 9 , 7 1 , 8 2 , 8 4 , 8 6 , 9 3 -9 5 , 1 0 0 - 1 0 4 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 5 , 1 1 6 ,1 1 9 , 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 1 , 1 3 2 , 1 3 5 ,1 3 7 , 1 5 4 , 1 5 6 - 1 6 0 , 1 6 6 , 1 7 5 ,1 8 4 , 1 9 2 , 1 9 7 , 2 0 0 - 2 0 2 , 2 0 6 ,

2 0 7 , 2 0 9 - 2 1 3 , 2 1 6 , 2 1 9 , 2 2 1 ,2 2 2 , 2 2 6 , 2 3 1 , 2 3 3 , 2 3 8 , 2 4 3 ,2 4 4 , 2 4 8 , 2 4 9 , 2 5 2 , 2 5 6 , 2 6 3 ,2 6 4 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 7 4 , 2 7 5 , 2 7 8 ,2 8 4 , 2 8 6 , 2 9 2 , 2 9 3 , 3 0 5 , 3 0 7 ,3 0 9 , 3 1 0

A v r u p a M a t e r y a l i z m i 2 8 9A v u s t u r y a 9 3 , 9 5 , 1 1 9 , 1 3 8 , 1 7 8 , 2 6 6 ,

2 7 1A y r ı c a l ı k l a r 1 1 5 , 1 3 4 , 1 3 8 , 1 9 9 , 2 1 1 ,

2 7 0 , 3 0 7A y n c ı l ı k 2 0 7

B a b ı â l i 3 3 , 7 0 , 7 2 , 1 2 5 , 1 3 6 , 1 4 8 , 1 4 9 ,2 1 6 , 2 4 4 , 3 0 5

B a b î l e r 6 7 , 6 8 , 6 9B a h a e t t i n Ş a k i r B e y 1 5 7 , 2 1 3 , 2 2 4 ,

2 3 1 , 2 6 0 , 2 8 8 , 2 9 2 , 2 9 3 , 3 0 3

B a l k a n 4 7 , 4 8 , 6 2 , 1 0 6 , 1 4 6 , 1 4 7 , 1 4 9 ,1 5 0 , 1 7 2 , 1 9 8 , 2 0 3 , 2 3 9 , 2 7 1 , 2 9 0Bal t ık Den iz i 26 8B a r r e s , M a u r i c e 2 0 1B a s ı n v e E t k i l e r i 3 0 , 3 9 , 4 4 , 4 7 , 4 8 , 5 3 ,

5 5 , 5 6 , 6 5 , 8 1 , 9 5 , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 3 4 ,1 4 7 , 1 6 7 , 2 0 5 , 2 5 7 , 2 6 2 , 2 7 5 , 2 7 8

B a tı 9 , 1 1, 1 3 , 1 5 , 1 6 , 1 9 - 2 1 , 2 7 , 3 7 , 5 1 ,5 6 , 5 9 , 6 0 , 6 9 , 9 5 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 2 , 1 0 4 ,1 1 4 - 1 1 6 , 1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 8 , 1 3 2 , 1 3 4 ,

137 , 142 , 149 , 160 , 167 , 174 , 175 ,1 7 8 , 1 8 4 , 1 8 8 , 1 9 2 , 1 9 5 , 1 9 9 , 2 0 1 ,2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 8 , 2 2 3 , 2 3 0 - 2 3 2 , 2 3 5 -2 3 7 , 2 4 2 , 2 4 4 , 2 4 7 , 2 5 0 , 2 5 2 , 2 5 7 ,2 5 8 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 6 5 , 2 6 6 , 2 7 0 , 2 7 1 ,2 75 , 2 84 , 2 8 5 , 3 0 6 - 3 0 9 , 3 1 1 , 3 1 2

Bat ıc ı 18 , 129Bat ı l ı 9 , 11 , 18 , 27 , 132 , 137 , 168 , 178 ,

2 2 3 , 2 3 3 , 2 8 1 , 3 0 0 , 3 1 2B a t ı l ı l a ş m a 2 3 , 8 7 , 1 2 1 , 2 2 6 , 2 3 2 , 2 4 4 ,

2 7 3 , 3 0 5Bayur , Yusuf Hikmet 23 , 31B e d i r h a n P a ş a 1 5 5 , 2 2 7B e h ç e t E f e n d i 6 1B e r n a r d , C l a u d e 5 9 , 6 0B e ş i r F u a t 5 8 - 6 1Beynelmile l Sosya l Eğ i t im Kongresi

2 3 0Beyzade 72B i l i m 1 8 , 2 8 , 5 9 , 6 1 , 6 5 , 1 1 8 , 1 2 8 ,

1 3 3 , 1 7 9 , 2 2 2 , 2 3 4 , 2 4 4 , 2 5 1 , 2 8 0B i y o l o j i k 2 0 , 6 1 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 3 6 , 2 4 4 ,

2 4 5 , 2 4 8B i y o l o j i k M a t e r y a l i z m 6 1 , 1 2 8 , 2 3 2 ,

2 3 3 , 2 3 7 , 2 9 4B o s n a 1 6 6 , 2 7 3B o u l a n g e r 2 0 1B o u l a n g i s m e 1 0 2B o u r g e o i s , L e o n 2 4 9B o u t m y, E m i l e 1 2 6 , 2 4 2 , 2 4 8 , 2 7 8

B r e n t a n o , F u n c k 2 7 8B r u n o t , F e r d i n a n d 1 1 9

330



B u l g ar 4 7 , 4 8 , 1 1 6 , 1 5 8 , 1 6 1 , 2 6 7 ,2 6 8 , 2 7 1 , 2 7 5 , 2 8 8

B u l g a r i s t a n 3 0 , 4 7 - 4 9 , 1 0 8 , 1 4 7 , 1 4 9 ,1 6 6 , 1 6 7 , 2 6 6 , 2 7 1

B u r h a n e t l i n S e n d i 2 5 2

B u r s a 1 7 9B u r s a I d a d i - i M ü l k i 1 7 9B ü c h n e r , L u d v v i g 2 3 4 , 2 9 4B ü r o k r a s i 3 3 , 7 0 , 7 2 , 1 4 9 , 2 1 6 , 2 4 4 ,

2 9 6 - 2 9 8 , 3 0 5B ü r o k r a t 1 4 5 , 1 4 8 , 2 1 7B ü r o k r a t i k 1 6 , 4 0 , 4 3 , 7 9 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 2B ü r o k r a t i k M u h a f a z a k â r l ı k 4 3 , 3 1 0B y r o n , L o r d 2 4 2 , 2 4 5

C a l d e r o n 2 4 2C a m i 9 0 , 1 9 0C a r n o t 9 6C e m a l e d d i n - i E f g a n i 6 8 , 6 9 , 7 5C e n e v r e 3 6 , 3 7 , 4 0 , 1 1 1 , 1 4 1 - 1 4 5 ,

1 4 7 , 1 5 0 , 1 5 3 , 1 5 7 , 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 3 ,1 8 1 , 1 8 2 , 2 2 5 , 2 2 7 , 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 3

C e v d e t P a ş a 5 2Cevdet , Abdul lah Dr. 14 , 15 , 18 , 19 ,

6 1 , 1 4 4 , 1 5 1 , 1 6 5 , 1 7 2 , 1 7 3 , 2 2 7 ,

2 3 0 - 2 3 4 , 2 3 7 , 2 4 2 , 2 4 6 , 2 4 9 , 2 5 2 ,3 0 6 , 3 0 8C h a r m e s , G a b r i e l 7 5Cleanthı Sca l ier i - Az iz Bey Komites i

3 4 , 3 5C l e m e n c e a u 9 6C o m m u n a u u i r e 3 0 8 , 3 1 2C o m t e , A u g u s te 1 7 7 , 1 7 9 , 1 8 0 , 1 8 7 ,

2 1 4 , 2 2 2C o n s t a n t i n o p l e a u x D e r n i e r s j o u r s

d A b d u l H a m i d 2 9 2C o r p s , C o n s t i t u e 1 3 5C r o i n e r , L o r d 1 0 5C u m h u r i y e t ç i R e j i m 1 8 9

Ç e r k e ş 1 1 9 , 1 5 4 , 2 5 9Ç i n 1 0 , 2 7 , 1 2 1 , 2 8 4Ç ü r ü k s u l u , A h m e t B e y 1 4 3 , 1 4 5

D a ğ ı s t a n 8 2 , 8 3

Dağıstanl ı 92D a n t e 2 4 2

D a r ü l - H i l a f e 2 3 8D a r v i n i z m 1 2 6 , 1 2 8 , 2 1 3 , 3 0 7D a r w i n , C h a r l e s 1 2 7 , 1 2 8 , 1 9 1D e j e n e r e 3 0 9D e m o k r a s i 1 2 5 , 1 2 7 , 2 1 6 , 2 9 8

D e m o l i n s , E d m o n d 2 9 4 , 2 9 5D e m o l i n s , E m i l e 2 4 2D e n a i s, J o s e p h 2 9 4D e r v i ş , H i m a 1 6 2 , 1 6 3D e u t s c h , K a r l W . 5 3D e v l e t 1 6 , 1 7 , 2 0 , 3 3 , 4 0 , 4 1 , 4 8 , 8 4 -

8 8 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 1 0 0 - 1 0 3 , 1 0 5 , 1 0 9D e v l e t P e r s o n e l i 4 3 , 1 3 5D i l S o r u n u 5 3 , 2 7 3D i n A d a m l a r ı 7 0 , 1 8 8

D i r i ğ e 1 2 0D i v a n - ı H a r b 1 4 3D i y a l e k t i k ve Ta r i h i M a t e r y a l i z m 2 3 3D i y a r b a k ı r 6 6D o ğ u M e d e n i y e t i 2 5 7D o z y 2 3 2D r a p e r 1 2 8 , 2 2 8D r e y f u s 9 6 , 2 0 1D u m a ( M i l l e t M e c l i s i ) 2 7 6 , 2 8 4D u r k h e i m 2 2 2 , 2 4 9 , 2 9 5 , 3 1 1

E b ü z z i y a , Te v f i k 3 5 , 6 9 , 8 4E c o l e L i b r e d e s S c i e n c e s P o l i t i q u e s

1 2 6 , 2 7 8E d e b i y a t 1 8 , 3 0 , 5 0 , 5 2 - 5 4 , 6 0 , 6 4 , 6 9 ,

1 2 0 , 1 2 3 , 1 3 3 , 1 9 3 , 2 4 8 , 2 7 2E f k â r - ı U m u m i y e 9 3 , 1 1 6 , 2 5 4 , 2 5 5E f l a t u n ( P l a t o n ) 1 1 , 1 2 , 2 5Eğinl i Sa id Paşa 32E ğ i t i m 3 9 , 5 3 , 6 6 , 6 7 , 7 0 , 7 3 . 8 6 , 9 2 ,

9 9 , 1 2 6 , 1 2 7 , 1 3 0 , 1 3 7 , 1 5 6 , 1 6 1 ,1 7 5 , 1 7 9 , 1 8 0 , 1 8 6 , 1 9 6 , 2 2 1 , 2 3 0 ,2 3 5 , 2 4 2 , 2 4 6 , 2 5 1 , 2 5 3 , 2 6 4 , 2 6 5 ,2 7 1 , 2 7 3 , 2 7 8 , 2 9 4 - 2 9 6 , 3 0 0 , 3 0 2

E k a l l i y e t 1 5 9 , 2 5 7 , 2 8 6 , 2 8 7E k s e r i y e t 2 0 7 , 2 1 3 , 2 5 7 , 2 8 6E l - C e v a i b G a z e t e s i 4 1E l i t 1 2 6 , 1 2 7 , 1 3 2 , 1 3 4 , 1 3 9 , 2 1 6 , 2 1 7 ,

2 1 9 - 2 2 1 , 2 5 0 , 2 5 1 , 2 6 9 , 3 0 6 , 3 0 7E l l i o t , S i r H e n r y 2 0 6

E m p e r y a l i z m 1 5 8 , 1 6 0 , 1 6 8 , 2 0 1 , 2 1 1 ,2 5 0 , 2 6 0 , 2 8 8 , 3 0 7

331



E m r u l la h E f en d i 3 9 , 4 0 , 6 5E n d o n e z y a 3 0 8E n d ü s t r i y e l G e l i ş m e 3 0 2E n t e r n a s y o n e l l i k 1 0 6E n t e l e k t ü e l A k ı m l a r 3 2 , 4 9 , 6 3 , 1 6 6

E n v e r P a ş a 3 1 0E r - R a c a Ga z et es i 4 5E r m e n i 4 9 , 9 0 , 9 3 - 9 5 , 9 8 . 1 0 5 , 1 3 9 ,

1 6 5 , 1 9 9 , 2 1 8 , 2 6 6E r m en i ih t i l a l K o m i t e ler i 9 8E r m e n i K o m i t e l e r i 7 4 , 8 8 , 8 9 , 9 1 , 1 0 9 ,

1 9 9 , 2 0 6E r m e n i s t a n 9 5 . 9 8 , 1 0 1E r z u r u m i s y a n ı 6 6Esc h i lu s 2 4 2E t h e m R u h i 4 8 , 6 2 , 1 7 2 , 1 7 4 , 1 7 6E t n i k 1 5 3 , 1 5 4 , 1 7 6E t n i k i E ı e r y a 6 2 , 2 1 8E vve l ve Ah ir 1 6 4

F a r i s , S e l i m 4 0 - 4 2 , 7 8 , 9 1F a s 1 2 1 , 1 6 5 , 2 3 8 , 2 3 9F e d e r a t i f 2 7 9F e l s e f e 1 1 , 1 5 , 1 6 , 5 1 , 5 3 , 5 7 , 5 9 , 6 3 ,

6 8 , 1 0 1 , 1 5 1 , 1 8 4 , 1 8 6 , 2 1 4 , 2 2 6 ,2 3 4 , 2 3 6 , 2 4 5 , 3 0 0

F e n Ö ğ r e n i m i 1 2 0F e n n - i i ç t i m a i 1 5 7 , 1 6 9 , 3 0 0 , 3 0 1F er i t T ek B ey 2 3 9 , 2 7 7F err y , J u les 1 3 7F i c h t e 1 1 , 2 0 , 2 7 2F i l ib e 3 0 , 4 8 , 1 4 6 , 1 4 7F i lo z o f la r 5 9F i z a n 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 0

F o u v i l l e 2 9 4 . 2 9 5 , 3 1 1F r a n c e , A n a t o l e 9 6F r a n s ı z l a r 1 5 8 , 1 8 8 , 2 4 7 , 2 6 5 , 2 7 1Fr ied r ich , Kar l 2 98F u a , A l b e r t 4 0 , 4 5 , 1 8 1 , 2 1 4 , 2 1 8F ü n û n v e F e l s e f e 2 3 3 , 2 3 4

G a n e m , H a l il 4 3 - 4 5 , 1 9 6 , 1 9 7 , 2 0 1 ,2 0 5 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 5 3

G a r p ç ı l ı k 2 3

Ga s p ı r a l ı , İ s m a i l B ey 4 9 , 9 5G a u g u i n 9 6Ga y r e t Ga z et es i 1 4 7

G a z e t e l e r 1 4 , 3 0 , 3 4 , 4 5 , 4 8 , 4 9 , 7 7 ,8 6 , 1 1 3 , 1 1 4 , 1 4 7 , 1 5 4 , 1 6 2 - 1 6 4 ,1 9 1 , 2 6 7 , 2 7 5 , 2 8 8

G e l e n e k s e l K ü l t ü r 2 7G e l i b o l u 2 7 4

G e l i ş m e 1 0 , 1 1 . 1 4 , 2 3 , 2 8 , 3 0 , 3 2 , 3 6 ,3 7 . 4 7 , 5 1 , 5 3 , 5 6 . 5 8 . 6 0 , 6 3 , 6 6 ,6 7 , 7 2 , 7 8 , 8 6 , 9 1 , 9 6 , 1 0 2 , 1 0 9 ,1 1 1 , 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 1 , 1 3 2 , 1 3 5 , 1 3 7 ,1 4 1 - 1 4 3 , 1 4 9 , 1 5 5 , 1 5 7 - 1 5 9 , 1 6 1 ,1 6 2 , 1 7 0 , 1 7 3 , 1 8 7 - 1 8 9 , 1 9 1 , 1 9 2 ,2 0 1 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 8 , 2 1 5 , 2 1 9 , 2 2 2 ,2 2 3 . 2 2 6 , 2 2 8 , 2 3 0 , 2 3 5 , 2 4 5 , 2 4 8 -2 5 2 , 2 5 9 , 2 8 0 , 2 8 2 , 2 8 6 , 2 9 5 , 2 9 8 ,3 0 0 , 3 0 3 , 3 0 7 , 3 0 8 , 3 1 0

Gen ç İ r a n 6 9Gen ç T ü r k iy e Pa r t i s i 3 8 , 2 0 6Genel I s lahat Par t is i 203G e n e r a l I m h o f 7 7G e o r g i a d e s 3 8 , 3 9 , 4 1 , 9 0G i r i l 1 0 1 , 1 3 8 , 1 5 2 , 1 5 8 , 1 5 9 , 1 7 3 ,

2 0 0 , 2 0 5 , 2 7 1 , 2 7 3Giy o m T e l i 2 2 5G l a d s t o n e 2 0 0

G o e t h e , J o h a n n W o l f g a n g v o n 1 1 ,2 4 2 , 2 4 5G o l u c h o w s k y ( K o n t ) 9 5G ö k a l p , Z i ya 1 7 , 6 6 , 1 6 3 , 1 9 3 , 2 7 2 ,

2 7 6 , 3 1 1G r i g n o n Z i ra a t O k u l u 1 7 8G u i z o t 8 5 , 1 2 6 - 1 2 8G u y a u 2 4 5 , 2 4 6 , 2 4 9

H a c ı İ b r a h im E f en d i 1 1 7

H a e c k e l 2 9 4Hafta Dergis i 118Ha k Dergis i 1 72H a k ve H ü r r iy e t 2 6 9H a l ' e t m e k 3 0 8

H a l i f e 1 0 6 , 1 3 3 , 1 5 1 , 1 9 0 , 2 0 2 , 2 3 8 ,2 8 3 , 2 8 4

Hal i l Hal i l 42H a l i l M u va f f a k 1 4 4Hal i l Şer i f Paşa 130

H a lk 1 3 , 1 7 , 2 4 , 4 7 . 4 8 , 5 8 , 6 4 , 7 0 ,7 2 , 7 7 , 9 1 . 9 2 , 9 4 , 1 0 0 , 1 0 2 , 1 0 3 ,1 1 4 , 1 1 8 , 1 2 4 , 1 2 5 , 1 2 8 - 1 3 2 ,

332



1 3 4 , 1 4 5 , 1 4 3 - 1 5 2 , 1 6 9 , 1 8 4 .1 8 6 , 1 9 0 , 1 9 5 , 1 9 7 , 2 1 1 , 2 1 7 ,2 1 8 , 2 2 1 , 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 , 2 3 5 ,2 4 2 , 2 5 0 - 2 5 2 , 2 6 3 , 2 6 5 , 2 6 6 .2 6 9 , 2 7 0 , 2 7 2 - 2 7 5 , 2 8 4 , 2 9 3 .

2 9 7 , 3 0 6 , 3 0 7 , 3 1 0H a l k ç ı l ı k 5 8 , 6 4 , 1 5 2H a n o t a u x , G a b r i e l 9 7H a r b i y e 5 7 , 6 9 , 7 1 , 7 2 , 7 8 , 2 7 7 , 2 8 5 ,

2 9 4

H a s a n F e h m i B e y 1 1 3H a s s a A l a y ı 9 2 , 1 1 9H a t ı r a t 3 1 . 3 2 , 3 6 , 4 5 , 5 4 , 5 8 , 7 8 , 8 6 ,

8 8 , 9 1 , 9 8 , 1 8 2H a y a l 1 3 , 3 7 , 7 8 , 8 7 , 9 3 , 1 0 5 , 2 1 2 ,

2 3 9 , 2 4 7 , 2 6 9 , 2 8 5H e k i m b a ş ı , S a l i h E f e n d i 5 1H e r d e r 1 2 0Hey'e t - i i ç t imaîye 157 , 160 , 169Heyet- i Te f t i ş - i ve i cra 108Hıdiv 36 , 84Hıdiv , Abbas Hi lmi Paşa 36 , 97H ı r i s t i y a n 3 8 , 5 8 , 1 3 8 , 1 8 7 - 1 8 9 , 2 0 9 ,

2 1 3 , 2 3 6 , 2 4 1 , 2 6 7H i l a f e t 7 6 . 1 2 4 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 3 8 , 2 5 2 ,

2 5 3H i l m i B e y 1 4 5 , 1 4 6 , 1 5 7 , 1 6 4 , 1 6 8 ,

1 7 1 - 1 7 3H i l m i , H a k k ı E e y 3 7H i n t 2 7 . 2 3 9Hit ler , Adol f 157H i z m e t G a z e t e s i 3 9 , 4 0 , 6 6H o c a K a d r i E f e n d i 1 7 1 , 1 9 8H o c a M u h i t t i n 7 4 , 7 8 , 1 7 1H o m e r o s 2 4 2

H o m o O e c o n o m i c u s 5 6H u g o , V i c t o r 2 5 8

H u k u k 1 3 , 2 3 , 5 3 , 1 4 2 , 1 6 9 , 1 8 5 , 1 9 0 ,1 9 4 , 2 4 1 , 2 5 1 , 2 5 5

H u t b e 1 4 5 , 1 4 6H ü k û m e t - i M e ş r u t a 2 5 5 , 2 6 6H û k û m e t - i M e ş r u t a v e l s l a h a ı - ı U m u -

mîye Taraf tar lar ı 257 , 287H ü m a n i s t 1 8 6 . 2 2 4 , 2 5 8H ü m a n i t c r 1 5 9 , 2 6 0 , 2 8 5

H ü r r i y e t 3 8 , 3 9 , 4 5 , 4 8 , 5 2 , 5 6 , 5 7 , 6 8 ,7 7 , 8 1 , 8 6 , 1 0 0 , 1 1 3 , 1 3 0 , 1 3 1 , 1 3 3 ,

1 4 2 , 1 9 4 . 1 9 5 , 1 9 8 , 2 0 4 , 2 5 0 , 2 6 1 ,2 6 8 , 2 9 6 , 3 0 5

H ü r r i y e t ( G a z e t e ) 2 3 , 4 0 , 4 2 - 4 5 , 7 4 ,7 8 , 9 1 , 1 0 7

H ü r r i y e t - i M a t b u a t 9 4 , 2 5 1

H ü r r i y e t ç i F i k i r l e r 7 0 , 2 8 4H ü s e y i n z a d e , A l t B e y 6 3 , 8 7H y n d m a n 2 1 2

I r k 1 2 7 , 1 5 5 , 1 9 7 , 2 0 6 , 2 1 3 , 2 2 0 , 2 3 5 ,2 5 6 , 2 6 9 , 2 7 5 , 2 8 2 , 3 0 9

İ r s i y e t 2 1 3 , 2 2 2 , 2 4 5 , 2 4 6 , 2 5 3İ s l a h 9 3 , 1 8 7 , 1 9 4I s l a h a t 9 3 , 9 4I s l a h a t ç ı O s m a n l ı l a r 2 6 5

I s n a r d , F e l i x 2 2 8

I b n ü l e m i n , M a h m u t 3 1 , 8 5 . 2 5 8İ b r a h i m , H a k k ı P a ş a 2 3 1! c m a - ı Ü m m e t 1 6 3i ç t i h a d 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 0 - 2 3 3 . 2 3 6 . 2 3 8 -

2 4 0 , 2 4 2 , 2 4 4 - 2 5 4I d a r e - i C u m h u r i y e 1 6 7I d a r e - i M e r k e z i y e 1 0 8İ d e o l o j i 2 6 5

İ h t i l â l 1 7 9 , 2 8 5 , 2 8 6İ h t i l â l c i 2 5 . 2 6 . 6 1 . 8 5 , 9 1 , 1 4 5 , 1 4 6 ,

1 5 0 , 1 7 0 , 1 7 1 , 2 2 9 . 2 4 2i k d a m G a z e t e s i 6 5ikt i sadi 14 . 17İ k t i s a d i F a a l i y e t 2 5 2 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 6 5 ,

2 8 2 , 3 1 0İ k t i s a d i G e l i ş m e 2 5 2İ k t i s a d i Ö ğ r e t i 2 6 1 , 2 6 2İ k t i s a d i S ü r e ç 2 5 2

i lk Popüler ik t i sat Ki tab ı 56İ l m i y e 7 0 , 7 3 , 7 4 , 8 3 , 1 6 4İ l m i y e E n c ü m e n l e r i 1 0 3İ n c i l 2 0 9

İngil iz Ali Bey 178İ n g i l t e r e 1 4 , 4 1 , 6 4 , 9 7 , 9 8 . 1 0 1 , 1 1 6 ,

2 6 6 , 2 6 8 . 2 8 8 , 3 0 2i n s a n i y e t 2 6 1İ n t i k a m 1 7 1 , 1 7 3i n t i z a m 2 0 9

I sİJ.m 4 1 . 6 8 , 7 6 . 8 7 , 9 6 , 1 0 7 , 1 2 0 - 1 2 2 ,1 2 4 , 1 2 5 , 1 3 3 , 1 6 4 - 1 6 6 , 1 8 7 - 1 9 0 ,

333



1 9 4 , 1 9 6 , 2 1 2 , 2 2 3 , 2 3 2 - 2 3 7 , 2 3 9 ,2 4 1 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 6 4 , 2 6 7 , 2 8 8 , 2 8 9 ,3 0 8

i s l â m T a r i h i 2 3 2I s l â m c ı l ı k 2 3 , 1 6 6 , 1 8 9İ s l â m î 5 7 , 1 0 6 , 1 2 0 - 1 2 5 , 1 6 3 , 1 6 5 ,

1 6 8 , 1 8 7 , 2 3 5 , 2 3 7 , 2 3 9 , 2 7 6 , 2 8 3 ,2 8 4 , 2 8 9

İsm ai l ib rah im , Dr . 98İ s m a i l , K e m a l B e y 3 2 , 3 4 , 4 3 , 1 6 2İsm ai l , Sa fa 64i s t i b d a t 2 9 9

is t ikb al De rg is i 35 , 36 , 78 , 181 , 229l ş k o d r a 2 2 5i t a l y a n 1 6 2 , 1 6 3 , 2 4 7I t t i h a d 2 5 9

i t t ih at ve T e rakki 23 , 24 , 29 , 33 , 36 ,4 2 , 4 6 , 4 9 , 5 5 , 6 2 , 6 6 , 6 7 , 7 1 , 9 7 ,1 1 3 , 1 4 5 , 1 5 4 , 1 8 1 , 1 8 4 , 2 0 3 , 2 0 4 ,2 1 9 , 2 2 4 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 8 8 , 2 8 9

i t t ih at ve T e rakki Ce m iye t i 29 , 31 , 33 ,3 4 , 3 9 , 4 2 , 5 5 , 6 1 , 6 2 , 6 7 , 7 3 , 7 7 .7 8 , 8 2 , 9 0 , 1 0 7 , 1 1 0 , 1 3 8 , 1 4 5 , 1 4 6 ,

1 5 4 , 1 9 2 , 2 0 4 , 2 2 7 , 2 9 7 , 3 0 5i t t ih at ve T e rakki Kom it e s i 46 , 141 ,

1 4 2 , 1 8 1 , 1 9 2 , 1 9 3 , 2 0 3 , 2 0 7 , 2 2 5i t t ih at ve T e rakki Par t i s i 23 , 113 , 208İt t ihat ve Terakki Şubesi 98

J a c o b y 2 3 5J a p o n 2 1 0 , 2 8 5J a u r e s . J e a n 2 1 1J e u n e T u r q u i e 3 8 , 4 5 , 4 6J o u r n a l D e s D i b a t s 1 1 1J ö n T ü r k 1 3 - 1 6 , 1 8 - 2 0 , 2 4 , 2 5 , 2 8 - 3 0 ,

3 2 , 3 4 - 3 8 , 4 0 , 4 2 , 4 3 , 4 6 - 4 9 , 5 5 ,5 7 , 6 2 , 6 3 , 6 5 , 6 6 , 6 8 , 6 9 , 7 1 , 7 2 ,

7 4 , 7 6 , 7 9 , 8 2 , 8 3 , 8 7 , 8 9 , 9 0 , 9 8 -1 0 3 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 4 -1 1 6 , 1 2 9 , 1 3 5 , 1 3 6 , 1 3 9 , 1 4 1 - 1 5 3 ,1 5 5 , 1 5 7 , 1 5 9 , 1 6 0 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 5 ,1 6 8 - 1 7 4 , 1 7 6 , 1 8 2 , 1 8 3 , 1 9 2 , 1 9 3 ,1 9 5 , 1 9 7 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 5 - 2 0 7 , 2 1 2 ,2 1 7 , 2 2 1 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 1 ,2 3 2 , 2 3 7 , 2 4 0 , 2 5 2 . 2 5 6 - 2 6 3 , 2 6 7 ,2 6 8 , 2 7 1 - 2 7 9 , 2 8 1 , 2 8 2 , 2 8 6 , 2 8 9 ,2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 8 - 3 0 0 , 3 0 5 - 3 1 0

J ö n T ü r k K o n g r e s i ( 1 9 0 2 ) 1 4 1 , 1 6 2 ,1 7 6 , 1 8 2 , 2 8 6

K a b i l e 1 2 3 , 1 5 4K a b i n e 9 3 , 1 0 4 , 1 3 5 , 2 3 1K a d ı n 3 5 , 1 7 5 , 2 2 2 , 2 3 2Kafkasyal ı 119K â m i l P a ş a 3 9 , 8 7 , 8 8 , 9 0 , 1 1 3K a n e k o , B a r o n 2 1 0K a n u n - ı E s a s i 3 7 , 4 4 , 5 3 , 1 3 1 , 1 9 4 ,

1 9 7 , 2 0 6 , 2 5 3 , 2 5 5 , 3 0 1K a n u n - ı T e k â m ü l 1 7 0K a n u n l a r Ö n ü n d e M u t l a k E ş i t l i k i l k e -

s i 1 3 4K a n u n l a r R e j i m i 1 3 4K a p i t ü l a s y o n l a r 1 1 5 , 1 9 9 , 2 1 1

K a r a k t e r 7 9 , 8 2 , 1 2 2 , 1 4 2 , 1 4 6 , 1 5 9 ,1 7 8 , 2 1 3 , 2 3 6 , 2 4 6 , 2 5 9 , 2 9 1 , 3 0 1

K a r i z m a t i k 8 2Kayazad e Re şat B e y 54K a y z e r 7 6 , 2 6 7Ke rat ry , Com t e E . d e 33K ı y a m 9 4 , 1 6 9 , 1 7 0K i p l i n g 2 6 9

K i t a p 1 4 , 1 9 , 3 8 , 6 1 , 6 3 , 7 5 , 7 7 , 8 7 ,8 8 , 1 0 5 , 1 3 9 , 2 1 8 , 2 2 8 , 2 3 3 , 2 4 8

K o m i t e 3 4 - 3 7 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 9 9 , 1 0 1 ,1 0 4 , 1 0 9 - 1 1 1 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 4 5 , 1 4 8 ,1 4 9 , 1 5 4 , 1 6 2 , 1 8 1 , 1 9 8 , 2 0 0 , 2 0 8 ,2 9 0

K o m i t e c i 1 4 6 , 1 8 3 , 1 8 4 , 2 3 1 , 2 6 0 ,2 8 7 , 2 8 9 , 2 9 0 , 3 0 9

K o s o v a 6 6 , 6 7K o z m o p o l i t 1 0 6 , 1 0 7 , 1 9 2 , 2 1 1 , 2 2 4 ,

2 9 2K ö y c ü l ü k 4 7 , 2 0 4Kun t ay , Mit h at Ce m al 34

K u r a n , A h m e t B e d e v i 3 9 , 4 2 , 7 7 , 2 9 1K ü l t ü r 1 1 - 1 5 , 2 0 , 2 1 , 8 5 , 9 5 , 9 6 , 1 0 6 ,

1 1 7 , 1 2 0 , 1 2 2 , 1 3 7 , 1 5 2 , 1 6 1 , 1 6 8 ,1 7 4 , 2 2 6 , 2 2 7 , 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 5 , 2 3 7 ,2 4 4 , 2 4 7 , 2 5 8 , 2 6 0 , 2 6 7 - 2 6 9 , 2 7 1 -2 7 3 , 2 8 2 , 2 8 9 , 3 0 3 , 3 1 2

K ü r d i s t a n 1 5 5 , 1 6 2 , 2 0 5K ü t l e 1 2 9 , 1 3 1 , 1 4 5 , 1 4 8 - 1 5 2 , 1 8 4 ,

2 1 6 , 2 2 3 , 2 5 0Küt le Ps ikolo j i s i 152

334



L E d u c a t i o n d e s P r i n c e s O t t o m a n s 4 4 ,2 5 3

La Cr i s e de l ' O r i e n t 76 , 218 , 222L a J e u n e T u r q u ie 3 5 , 7 4 , 7 7 , 1 9 1 , 2 0 7L a T u r q u i e C o n t e m p o r a i n e 3 8

La Turquie Nouvel le e l 1 'Ancien Regi-m e 2 9 4

L a f i t t e , P i e r r e 1 7 9 , 1 8 7 , 1 8 9 , 2 1 6 . 2 9 9L a h e y S i l a h s ız l a n m a K o n f e r a n s ı 1 7 2L a i k l e ş m e 1 2 6 , 1 6 5 - 1 6 7 , 1 8 5 , 2 3 2L a i k l i k 1 2 8 , 1 6 6L a m a r c k 2 4 5L a y i h a 1 7 8 , 1 8 6L e B o n , G u s t a v e 2 5 , 1 5 1 , 2 1 8 , 2 4 3 -

2 4 6 , 2 5 0Le Croissant Dergis i 43Le P a l a i s de Y ı l d ı z 48 , 86 , 89 , 99 , 100 ,

1 3 6L e P l a y 2 9 4 , 2 9 5 , 3 0 0 , 3 0 1L e h l e r 2 7 1L e n i n i z m 2 2 3L e r o y - B e a u l i e u 2 7 8L e v e n s o n J . R , 2 7L o m 1 4 6

L o r r a i n e - A l s a c e 2 0 1L u c r e c e 2 4 2L u t fu l la h B e y 1 7 3 , 2 9 3

M a a r i f 7 7 , 1 1 6 , 1 9 4 , 2 5 6M a a r i f M ü d ü r ü 3 9 , 1 7 9M a b e y n 7 3 , 8 6 , 8 8 , 9 2M a c a r l a r 2 6 3 , 2 7 1M a d d i 1 0 . 2 0 , 5 9 , 1 2 0 , 1 8 4 - 1 8 6 , 2 2 2 ,

2 3 5 , 2 4 4 , 2 6 9 , 2 8 2M a ğ m u m i , Ş e r a fe d d i n 1 0 6 , 1 0 8 , 1 1 1 ,1 4 5 , 1 8 1 , 2 7 6 , 2 7 8

M a h m u t P a ş a 1 4 2 , 1 7 3 , 2 9 3M a k e d o n y a 7 0 , 1 0 1 , 1 3 9 , 1 4 6 , 1 4 9 ,

1 8 3 , 2 0 5 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 7 0 , 2 7 1 , 2 7 5 ,288

M a n a s t ı r 6 6 , 6 7M a n e v i 6 1 , 2 2 2 , 2 6 9 , 2 8 2 , 3 0 8M a n e v i y a t - ı E n a m 2 4 2

M a n n h e i m , K a r l 2 6 , 3 0 7Mar di n , Ş e r i f 28 , 33 , 56M a r i o n 2 4 9

M a r k s i s t 1 0 , 1 7 , 2 1 , 1 5 7 , 2 4 9

M a r k s i z m 1 0 , 2 9 , 1 1 4 , 1 8 8 , 2 0 8 , 2 0 9 ,2 2 3 , 2 4 5

M a r t V a k a s ı ( 3 1 ) 8 2M a r x , K a r l 1 0 , 1 7 , 2 6 , 9 6 , 1 2 7 , 1 8 6M a s o n l u k 3 5 , 2 6 7

M a ş e r i V i c d a n 2 9 9M a t e r i a l is m e e t S p i r i t u a l i s m e 2 2 8M a t e r y a l i s t 1 9 , 2 0 , 1 2 0 , 1 8 6 , 2 3 2 - 2 3 4 ,

2 3 7M a t e r y a l i z m 1 9 , 5 7 , 1 0 1 , 1 5 1 , 1 8 5 ,

2 2 2 , 2 3 3 , 2 3 4 , 2 4 3 , 2 5 2M a v e r a ü n n e h i r 2 7 4 , 3 0 9M a y a k o n , İ s m a i l M ü ş t a k 3 1M e c h v e r e t 3 5 , 4 2 , 4 6 , 5 1 , 7 7 , 9 9 , 1 0 7 ,

1 0 9 - 1 1 1 , 1 5 4 , 1 7 1 , 1 7 8 , 1 7 9 , 1 8 3 ,1 8 7 , 1 8 8 , 1 9 1 , 1 9 8 - 2 0 1 , 2 0 3 - 2 0 7 ,2 0 9 - 2 1 4 , 2 1 6 - 2 1 8 , 2 2 9 , 2 7 2

M e c l i s 3 3 , 4 5 , 4 6 , 4 8 , 5 6 , 1 0 0 , 1 0 3 ,1 0 9 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 9 0 , 2 1 4 , 2 1 6 , 2 8 4

M e c l i s - i M e b u s a n 4 3M e c l i s - i M e ş v e r e t 3 3 , 4 8 , 1 0 3Me c l i s - i Te f t i ş 113M e c m u a - i F u n ü n 2 3 1M e d e n i y e t 1 8 , 2 7 , 5 0 , 9 9 , 1 3 3 , 1 6 5 ,

1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 5 , 1 8 8 , 1 9 4 , 2 0 4 , 2 1 0 ,2 2 2 , 2 2 5 , 2 3 6 - 2 3 9 , 2 4 7 , 2 5 7 , 2 6 1 ,2 7 3 , 2 7 5 , 2 7 8 , 3 0 2

M e d r e s e 7 3 , 7 4 , 2 4 8M e h m e t , E m i n 6 8M e h m e t , M e m d u h 3 1M e h m e t , M u r a t 4 2 , 5 5 , 8 2 , 8 5 , 8 7 , 8 9 ,

9 0 , 1 0 8 , 1 1 4 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 4 , 1 2 5 ,1 3 3 , 2 0 2

M e h m e t , S e l i m 3 7M e m o r a n d u m 9 2M e m u r 3 7 , 7 1 , 8 4 - 8 6 , 9 0 , 9 8 , 1 1 5 ,

1 1 6 , 1 2 7 , 1 3 2 - 1 3 4 , 1 4 6 , 1 4 7 , 1 7 9 ,1 8 0 , 2 4 1 , 2 6 2 , 2 8 1 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 9 ,3 1 1

M e n a f i 1 0 7 , 1 9 3 , 2 8 3 , 2 8 8M e n e m e n l i z a d e , T a h i r 1 1 7M e n i z a d e Y u s u f 4 7M e s ' u l i y e t 9 4 , 1 2 5

M e ş i h a t 3 9M e ş r u t i 1 6 1 , 1 6 5 , 1 9 0 , 2 8 4M e ş v e r e t 3 6 , 4 2 , 4 5 , 7 6 - 7 8 , 8 1 , 9 6 , 9 8 ,

9 9 , 1 0 3 , 1 0 6 - 1 1 0 , 1 2 9 , 1 3 4 , 1 4 9 ,

335



1 6 3 , 1 7 9 , 1 8 1 , 1 9 2 , 1 9 3 , 1 9 5 , 1 9 6 ,1 9 8 - 2 0 4 , 2 6 0

M e t o d o l o j i k İ l k e l e r 2 9M ı s ı r 2 7 , 4 1 , 8 4 , 9 7 - 9 9 , 1 0 4 - 1 0 6 . 1 1 6 ,

1 3 6 , 1 3 9 , 1 4 3 , 1 5 3 , 1 6 5 , 1 7 2 , 1 7 3 ,1 7 6 , 1 8 2 , 1 9 8 , 1 9 9 , 2 0 2 , 2 3 1 , 2 4 8 ,2 7 4 , 2 8 1 , 2 8 8 , 2 8 9 , 3 0 8

M i c k i e v i c k 2 4 2M i d i l l i 2 6 2M i k a d o 2 4 8

M i ll et 7 5 , 9 9 , 1 1 4 , 1 4 6 , 1 5 3 , 1 5 6 , 1 6 9 ,1 7 0 , 1 8 7 , 1 8 8 , 1 9 0 , 1 9 3 , 1 9 7 , 2 0 0 ,2 0 3 . 2 0 4 , 2 3 6 , 2 3 8 , 2 4 4 , 2 5 1 , 2 5 4 ,2 6 1 , 2 6 3 , 2 7 2 , 2 7 8 - 2 8 0 , 2 8 2 - 2 8 4 ,2 8 9 , 2 9 5 , 2 9 6 , 3 0 2

Mil le t - i I s lamiye 118M i l l e t - i M u s a l l a h a 2 2 1M i l l e t - i O s m a n i y e 9 3 , 1 1 8 , 1 7 5 , 2 5 4 ,

2 7 4M i l l i 3 0 , 4 6 , 5 6 . 5 7 , 8 8 , 1 2 3 , 1 3 7 , 1 6 1 ,

2 0 1 , 2 0 7 , 2 0 8 , 2 2 7 , 2 4 6 , 2 6 8 , 2 7 3 ,2 8 0

M i l l i A z ı n l ı k 2 8 0M i l l i İ r a d e 2 9 8 , 2 9 9M i l l i K ü l t ü r 1 2 0 , 1 7 3 , 2 7 2 , 2 8 0 , 3 0 7 ,

3 1 1M i l l i R o m a n 8 7M i l l i y e t 6 5 , 6 8 , 1 4 9 , 1 5 4 , 1 5 5 , 1 9 6 ,

2 0 8 . 2 0 9 , 2 1 1 . 2 6 0 . 2 6 1 , 2 6 8 , 2 7 7 ,2 8 0 . 3 0 9

M i l l i y e t ç i 4 7 , 1 1 7 , 2 8 8M i l l i y e t ç i l i k 1 1 , 1 7 , 2 0 , 1 4 9 , 1 8 9 , 2 0 3 ,

2 0 8 , 2 4 8 . 2 7 8M i l t o n 2 4 2

M i r a l a y Ş e f i k 1 0 7 , 1 4 5M i t h a t P a ş a 3 3 , 3 6 , 3 7 , 5 6 , 8 3 , 8 5 , 8 6 ,1 0 4 , 1 3 0 . 1 9 7 , 2 0 6

M i t o s 3 0 9M i z a n G a z e t e s i 3 7 . 6 5 , 8 1 , 8 6 , 8 7 , 9 7 .

9 8 , 1 0 3 - 1 0 5 , 1 0 8 , 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 3 -1 1 7 , 1 1 9 - 1 2 5 , 1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 5 , 1 3 6 ,1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 9 , 1 5 0 . 1 5 3 , 1 5 9 , 1 9 2

M o d e r n l e ş m e 2 5 , 2 7 , 2 8 , 5 2 , 5 6 , 5 7 ,8 3 , 8 5 . 8 7 , 1 3 2 , 1 3 3 , 1 6 0 , 2 3 5 , 2 7 7 ,

2 8 2 , 3 0 3 , 3 0 8M o n a r ş i 1 9 0 , 2 5 2 , 2 8 3 , 2 8 9M o n t e s q u i e u 1 2 , 1 2 8

M o s c a 1 2 7M u a l l i m N a c i 5 2 , 5 6M u h a f a z a k â r 5 1 , 5 2 , 5 5 , 6 4 , 6 5 ,

8 6 , 14 5 , 1 7 9 , 2 0 6 , 2 3 1 , 3 0 1 .3 0 8 , 3 1 0

M u h a m m e d , A b d u h 3 0 8M u r a t B e y 3 4 , 3 7 . 3 8 . 4 3 . 4 8 , 5 0 , 5 1 ,

5 5 , 6 5 , 7 9 , 8 1 - 9 3 , 9 5 - 1 0 5 , 1 0 7 ,1 1 1 - 1 1 6 . 1 1 9 - 1 2 3 , 1 2 5 - 1 3 4 , 1 3 6 -1 3 9 , 1 4 1 - 1 4 8 , 1 5 0 , 1 5 3 , 1 5 7 , 1 6 6 ,1 7 8 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 9 5 , 1 9 6 , 2 0 2 , 2 0 7 ,2 1 6 , 2 1 7 , 2 2 8 , 2 4 2 , 2 8 9 , 2 9 6 . 2 9 9 .3 0 6 , 3 0 7

Mu rat V. 34 , 35Musta fa , Faz ı l Paşa 39 , 143M u v a z e n e ( G a z e t e ) 3 0 , 4 8 , 2 8 3M ü l k i y e 4 9 - 5 1 , 5 3 - 5 6 . 6 1 , 6 3 , 6 6 , 7 3 ,

8 1 , 8 5 , 9 0 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 2 6 , 1 5 6 , 2 5 5 ,2 9 7

M ü l k i y e t 1 3 5 , 2 4 0M ü n i f P a ş a 2 3 1M ü s l ü m a n l a r 1 3 1 , 1 6 6 , 1 6 7 , 2 0 9 , 2 3 7 -

2 3 9 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 1 . 2 6 7 , 2 7 6 , 2 8 3 ,2 8 9 , 3 0 8

M ü s l ü m a n l ı k 1 1 1 . 1 7 7

Nahif i Bey 42N a m ı k K e m a l 1 2 , 3 4 , 3 5 , 3 7 - 4 0 , 5 8 ,

6 2 , 6 9 , 8 2 . 8 5 . 1 1 8 . 1 2 4 , 1 2 8 , 1 5 6 .1 9 0 , 2 2 6 , 2 5 8 , 3 0 9

N a p o l y o n I I I . 1 7 9 , 1 9 7 , 2 8 0N a r o d n i k l e r 4 7N a t u re e t S c i e n c e 2 3 3 , 2 3 4Nazım Bey , Dr . 146 , 195 , 284N e b a b at B a h ç e si 5 1 , 7 1N e c i p , A s ı m 6 5N e d i m B e y 3 6N e ş r - i L i s a n 2 6 8N i h i l i s t 9 1 , 1 2 0N i j n i N o v g o r o d 2 7 6N u m u n e - i T e r a k k i M e k t e b i 7 4 , 1 0 8 ,

112

N u r i , A h m e t 1 4 4

O r d u 7 2 , 2 1 9O r t o d o k s R u s l a r 2 7 6O s m a n , N u r i 3 2

336



O s m a n l ı 12, 13 , 1 4 , 2 1 , 2 3 , 3 2 - 3 4 , 3 6 -3 9 , 4 3 - 4 5 , 4 7 , 5 0 , 5 4 , 5 6 , 5 7 , 6 1 ,6 6 - 6 9 , 7 5 , 7 6 , 8 1 , 8 3 - 8 8 , 9 6 , 9 8 .9 9 . 1 0 1 , 1 0 4 , 1 0 9 , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 1 7 ,1 1 8, 1 2 0 -1 2 4 , 1 2 7 , 1 2 9 - 1 3 4 , 1 3 6 ,

1 3 7 , 1 4 1 , 1 4 3 - 1 4 5 , 1 4 7 - 1 5 5 , 1 5 8 -1 6 1 , 1 6 3 , 1 6 4 , 1 6 6 - 1 6 8 , 1 7 1 , 1 7 3 ,1 7 5 - 1 7 7 , 1 8 5 - 1 8 7 , 1 9 0 - 1 9 2 , 1 9 4 ,1 9 7 - 1 9 9 , 2 0 1 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 8 , 2 1 6 ,2 1 9 , 2 2 3 , 2 2 5 - 2 2 7 , 2 3 4 , 2 3 7 , 2 4 4 ,2 4 7 , 2 5 2 - 2 5 5 , 2 5 8 , 2 5 9 , 2 6 1 , 2 6 5 -2 6 7 , 2 7 0 , 2 7 2 , 2 7 4 , 2 7 9 - 2 8 1 , 2 8 3 ,2 8 5 , 2 8 8 . 2 8 9 , 2 9 6 , 3 0 0 , 3 0 6 , 3 0 7 ,3 1 0 , 3 1 2

O s m a n l ı B a n k a s ı 2 0 6

Os m a n l ı B ü r o k r a s i s i 1 4 8 , 2 9 9Os m a n l ı G a z e t e s i 5 5 , 1 1 7 , 1 4 2Os m a n l ı i h t il a l F ı r k a s ı 1 2 9 , 1 4 5O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u 1 3 , 1 6 , 1 8 , 2 0 ,

2 5 , 2 9 , 3 1 , 3 3 , 3 5 , 4 1 , 4 2 , 4 4 , 4 5 ,5 6 , 5 7 , 6 6 , 7 0 , 7 5 , 7 7 , 8 1 , 8 3 , 9 1 -9 3 , 9 5 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 4 , 1 0 7 , 1 1 1 ,1 1 5 , 1 2 0 , 1 2 6 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 2 - 1 3 4 ,

1 3 7 , 1 3 8 , 1 4 7 . 1 5 2 - 1 5 4 , 1 5 6 , 1 5 8 ,1 6 0 , 1 6 6 , 1 6 8 , 1 8 9 , 1 9 2 , 1 9 5 , 1 9 7 ,

1 9 9 , 2 0 3 , 2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 3 ,2 2 6 , 2 3 4 , 2 3 6 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 5 6 , 2 5 7 ,2 6 2 , 2 6 5 - 2 7 7 , 2 7 9 . 2 8 0 . 2 8 2 , 2 8 6 ,2 8 9 , 2 9 8 . 3 0 2 , 3 0 5 - 3 0 7 , 3 1 0 - 3 1 2

Osmanl ı İ t t iha t ve Terakki Cemiyet i2 3 , 2 4 , 3 1 , 3 3 , 6 1 , 6 7 , 7 6 , 1 0 6 , 1 0 8 ,1 2 9 , 1 7 3 , 1 9 3 . 2 0 2 , 3 1 0

O s m a n l ı K ü l t ü r ü 2 7 2Os m a n l ı P o l i t i k a s ı 2 7 6O s m a n l ı c a 2 0 3 , 2 7 3

O s m a n l ı l ı k 3 8 , 5 7 , 7 5 , 7 6 , 1 1 1 , 1 1 7 ,1 3 8 , 1 5 2 - 1 5 5 . 1 7 7 , 1 9 7 , 2 0 7 . 2 5 5 .2 5 6 , 2 6 5 - 2 6 7 , 2 7 0 , 2 7 7 , 2 7 8 , 2 8 0 .2 8 1 , 3 0 9

Os m a n l ı l ı k i d e o l o j i s i 2 6 5Ot o k r a s i 1 3 2 , 1 3 4O t o n o m i 2 0 8 , 2 7 9Ot o r i t e r l i k 2 1 4

P a d i ş a h 3 3 - 3 5 , 3 8 , 4 1 , 5 0 , 5 3 - 5 7 , 6 9 .7 1 , 7 3 - 7 6 , 8 4 , 8 6 - 8 8 , 9 0 - 9 3 , 9 5 , 9 7 ,1 0 0 , 1 0 2 , 1 0 6 , 1 1 0 , 1 1 3 , 1 1 6 , 1 2 2 ,

1 2 5 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 3 , 13 5 , 1 36 , 1 4 3 ,1 4 4 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 9 , 1 6 3 ,1 6 4 , 1 6 7 , 1 7 4 , 1 8 0 , 1 8 2 , 1 8 4 , 1 9 0 ,1 9 2 , 1 9 4 , 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 7 ,2 3 0 , 2 3 1 , 2 4 1 , 2 4 7 , 2 5 2 , 2 6 4 , 2 6 7 ,

2 6 9 , 2 7 4 , 2 7 5 , 2 8 3 , 2 9 3 , 3 0 6P a n i s l âm i z m 7 5 , 7 6 , 1 2 1 , 2 3 9 , 2 4 7 ,

2 6 7 , 2 8 9P a n s l a v 2 6 5 , 2 7 0 , 2 7 1P a n t u r a n i z m 2 4 8P a r a 4 0 , 4 3 , 7 7 , 1 1 3 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 7 2 ,

1 7 3 , 1 8 0 , 1 8 2 , 1 8 3 , 2 0 9 , 2 2 8 . 2 5 1 ,2 5 2 , 2 8 8

Paris Uluslararas ı Serg is i 37P a r l a m e n t o 4 6 . 4 8 , 6 4 , 9 5 . 1 0 2 , 1 0 3 ,

1 3 1 , 1 3 4 , 1 3 5 , 2 9 9P a t r i m o n y a l 3 1 2P e d a g o j i 2 4 2P l e b i s i ı e r 1 9 7 , 2 8 0P l e k h a n o v 1 5 7Pol i t ica l Obl iga t ion 124Portaka l Paşa 51

P o z i t i v i s t 1 9 , 5 7 , 1 8 4 , 1 8 6 . 1 8 8 , 1 9 8P o z i t i v i z m 5 1 , 5 9 , 1 0 7 , 1 7 9 , 1 8 0 , 1 8 8 ,

1 9 1 , 1 9 5 , 2 1 1 , 2 1 5 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 4 9

P r e n s L u t f u l l a h 2 9 3P r e n s S a b a h a t t i n 2 3 , 7 9 , 8 2 , 1 3 4 , 1 6 9 -

1 7 1 , 1 7 3 - 1 7 5 , 1 8 2 , 2 0 7 , 2 1 9 , 2 4 0 ,2 4 2 , 2 8 2 , 2 8 4 , 2 8 7 , 2 9 1 - 3 0 3 , 3 0 6 ,3 0 8 , 3 1 1

P r o d o s L o c a s ı 3 5

P r o g r a m 9 , 1 0 , 1 2 - 1 4 , 4 6 , 6 2 , 7 1 , 7 2 ,8 6 , 9 4 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 4 , 1 1 4 , 1 2 3 , 1 3 4 ,1 4 8 , 1 5 1 - 1 5 3 , 1 5 6 , 2 0 4 , 2 3 9 , 2 5 5 -2 5 7 , 2 7 9 . 2 8 7 , 2 9 3 , 3 0 1

P s i k o l o j i 1 1 2 , 1 5 1 , 1 5 9 , 2 1 3 , 2 4 2 , 2 4 7 ,2 5 3 , 2 7 8 , 2 9 4

R a d i k a l 5 2 , 9 6 , 1 0 6 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 5 ,1 9 0, 2 3 1 . 2 9 0 , 2 9 7 , 3 0 0 , 3 0 8

R a s y o n a l i z m 1 7 , 1 2 2 , 1 2 7R a ş i d , R ı z a 2 8 8 , 3 0 8R e a l i z m 5 1 , 9 1R e a l p o l ı t i k 1 0 1 , 1 0 2R e c a i z a d e , E k r e m 5 0 , 6 3R e c l u s , E l y s £ e 2 5 0Ref ik Bey 144

337



R e f o r m 3 3 . 3 5 . 3 8 , 4 3 . 5 6 , 6 7 , 6 8 , 7 9 ,8 7 , 8 8 , 9 0 , 9 2 , 9 9 - 1 0 1 , 1 3 0 . 1 3 8 ,1 5 2 , 1 5 3 . 1 7 1 , 1 8 0 . 1 9 1 - 1 9 3 , 1 9 9 ,2 0 0 , 2 0 5 , 2 1 2 , 2 5 6 , 2 6 0 , 2 7 6 , 3 0 8 ,3 1 2

R e p r e s t a t i o n s C o l l e c t i v e s 2 4 9R e s n c 1 5 8R e ş i t 5 3 . 1 4 4 , 1 5 4R e v u e O c c i d e n t a l e 9 6 , 1 8 4 , 1 8 7 . 1 8 9 -

1 9 1 , 2 0 9 , 2 1 6R i b o t 2 5 3Ro b ine t . Dr . 17 9R o m a n y a 3 6 , 1 0 8R o u s s e a u , J . J . 1 2 8R u m 1 1 1 , 1 6 1 , 2 6 8 , 2 7 1R u m O r t o d o k s l a r ı 2 7 0R u m e l i 4 8 , 9 5 . 1 4 6 , 1 4 9 , 2 6 7 , 2 7 0 ,

2 7 1 , 2 7 3 - 2 7 5 , 3 0 9R u m e l i T ü r k l e r i 2 7 3Rus ih t i la l i ( 1 9 0 5 ) 2 8 5 , 3 0 2R u s M ü s l ü m a n l a r ı 2 7 6 , 2 8 9R u s S o s y a l D e m o k r a t İ ş ç i P a r t i s i 2 0 8R u s - J a p o n S a v a ş ı 2 8 4 , 2 8 5R us la r 8 3 , 1 6 8 . 2 8 5Rusya 4 1 , 4 8 . 5 9 , 7 1 , 8 3 , 9 1 , 9 3 , 9 5 ,

1 0 1 , 1 1 4 , 1 1 9 . 1 2 0 , 1 2 9 . 1 3 7 , 1 6 0 .1 6 8 , 1 9 4 , 2 0 3 , 2 0 8 , 2 3 7 , 2 3 8 , 2 4 1 ,2 5 1 . 2 6 6 , 2 7 5 , 2 7 7 , 2 7 9 , 2 8 5

R u s o f i l l e r 4 7 , 1 2 0 , 1 3 7R ü y a 1 3 6

S a a d e t G a z e t e s i 1 1 7S a b a h G a z e t e s i 5 4S a b a h a t t i n B e y 6 6 , 1 5 7 , 1 7 6 , 1 8 3 , 2 8 6 ,

2 8 7 , 2 9 1 - 2 9 4 . 2 9 6 , 3 0 0 - 3 0 3 , 3 0 6S a d a ( G a z e t e ) 3 0 , 7 4S a d a k a t G a z e t e s i 3 6S a d r a z a m E s a t P a ş a 8 3S a f r a n N a d a v 2 7 , 2 8 , 3 0 8S a ğ l ı k l ı 1 2 2 , 2 3 0S a i d P a ş a 3 1 , 6 6 , 8 9Sai t Bey 84S a i t P a ş a 5 0 , 5 3 , 6 6 , 8 6 , 8 9 , 2 0 1 , 2 0 6S a k ı z l ı O h a n n e s E f e n d i 5 1Sal ih M ü n i r B e y 3 4S a l i s b u r y 9 5 , 9 7 , 2 0 0

S a l m o n ^ , H a b i b A n t o n y 2 0 2

Sal tanat Verase t Usulü 135S a m i p a ş a z a d e S e z a i 3 4 , 2 5 8 , 2 6 0 , 2 8 5S a r a i h 3 5 , 7 4 , 1 9 8S a r a y 1 9 , 7 2 , 7 3 . 9 2 , 9 3 , 1 1 9 , 1 3 5 ,

1 4 4 , 1 4 7 , 2 5 6 , 2 7 7 , 2 9 3S a x o n 2 9 5S c h o p e n h a u e r 5 9S c i e n c e s P o l i t i q u e s 1 2 6 , 2 7 8 , 3 0 9S e l a m e t 3 8S e l a n i k 6 6 , 6 7S e l e k s i y o n 1 2 7S e l i m , N û z h e t 3 7S e p a r a t i s m e 4 1 , 4 3 , 3 0 3S e r b e s t i G a z e t e s i 1 1 3S e r g ü z e ş t 2 5 9S e r v e t - i F ü n u n 5 2S h i l s , E d w a r d 2 8S ı n ı f M ü c a d e l e s i 3 1 1S ı r b i y e 1 0 8S ı r p 1 5 8 , 2 6 8S ı r p i s y a n ı 7 1S i m b i r s k 2 7 7S i m o n , S a i n t 1 8 4S i n g e r 2 1 2S i r a c G a z e t e s i 8 4S î r e t , H ü s e y i n 6 4 , 1 7 4 , 2 7 4

S i v a s t o p o l 8 3 , 9 5S i y a s î 9 , 1 1 , 1 3 . 1 4 , 2 3 , 2 8 , 3 3 , 3 5 , 4 0 ,

5 3 , 5 5 , 6 1 , 6 3 , 6 4 , 7 3 , 8 3 , 8 5 , 8 8 ,9 0 , 9 5 , 9 7 - 1 0 0 , 1 1 3 , 1 1 7 , 1 2 1 , 1 2 3 .1 2 6 , 1 3 9 , 1 4 3 , 1 4 7 , 1 6 5 , 1 7 1 , 1 8 7 ,1 8 9 , 1 9 1 , 1 9 9 , 2 0 3 , 2 1 3 . 2 1 4 , 2 3 1 ,2 4 0 , 2 4 4 , 2 5 2 . 2 5 9 , 2 6 2 , 2 6 4 , 2 6 9 ,2 7 9 , 2 9 1 . 2 9 2 . 2 9 7 , 3 0 0 - 3 0 2 , 3 0 6 ,3 0 7 , 3 1 1

Siyas î F ik i r ler Tar ih i 11Siyas î M ü k e l l e f i y e t 1 2 4Siyas î S ın ı f 127S i y a s î T e o r i 1 5 6 , 1 6 7 , 2 9 4 , 3 0 0 , 3 0 1S la vo f il 11 9 , 12 6 , 12 9S m i t h , W i l f r i d C a m w e l l 3 0 8S o f t a l a r 4 8 , 7 0 , 7 3 , 7 4 , 1 6 4S o f y a 1 4 6S o l i d a r i t y 2 4 9Sore l , Alber t 2 7 8S o s y a l 9 . 1 2 , 1 4 , 1 5 , 2 1 , 2 4 , 2 3 . 2 6 , 2 7 .

3 3 , 4 0 . 5 9 , 6 1 , 6 2 , 7 9 , 8 9 . 9 6 . 1 2 3 .

338



1 2 6 , 1 2 7 , 1 4 2 , 1 6 6 , 1 8 7 , 1 9 0 , 1 9 1 ,1 9 8 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 1

S o s y a l D a r v in iz m 2 1 3 , 3 0 7S o s y a l F e l s e f e 3 0 0S o s y a l G e l i ş m e 1 5 7 , 1 8 7 , 1 9 1 , 2 3 5

S o s y a l T a b a k a la r 3 1 1S o s y a l i s t K o n g r es i 2 1 2 , 2 1 4S o s y a l i zm 4 8 , 1 0 2 , 2 5 0S p e n c e r 1 3 7 , 1 9 1 , 2 1 0S t a l in , J o s e p h 2 8 8S t e in , B a r o n 2 7 2

S u b a y 4 6 , 6 2 , 6 9 , 7 0 , 7 1 , 1 4 5 , 1 7 0 ,1 8 3 , 2 2 0 , 2 2 3 , 3 0 6

S u k t l t i , D r . I s h a k 1 4 4 , 1 4 5 . 1 5 4 . 1 7 2 ,1 7 3

S u l t a n M e e k 2 2 6S u l t a n O r h a n 2 7 4S u l t a n l ı k 2 0 2 , 2 8 3S u r i y e 4 3 , 4 4 . 4 5 , 8 4 , 8 8S ü l e y m a n N a z i f 1 0 6S ü l e y m a n P a ş a 6 2 , 6 9 , 7 3 , 1 1 8 , 2 7 4

S a r k M e d e n i y e t i 2 0 4Ş eh z a d e S ü ley m a n Pa ş a 2 7 4Ş e m s e d d i n S a m i 1 1 8

Ş e r' i M a h k e m e l e r 1 9 8Ş er e f V a p u ru 1 1 2 , 2 7 7Ş er ia t 1 3 , 1 2 5 , 1 6 6Ş ey h ü l i s la m 3 9 . 7 3 , 1 6 5Ş ey h ü l i s la m H a y r u l la h E f en d i 7 0Ş iddet Aleyh tar l ığ ı 10 9Ş i r k e t l e r 1 3 1 ; 2 1 1 . 2 3 8Şirket - i I raniye 69Ş i r va n iz a d e R ü ş t ü Pa ş a 8 3Ş u m n u 1 4 6

Ş u r a - y ı D evle t 1 1 3 . 1 3 5Ş u r a - y ı Üm m et D er g i s i 2 5 5

T a b ia t K a n u n u 1 8 5T a b i i H u k u k 1 3 , 1 8 5T a h s in Pa ş a 3 1 , 3 6 , 7 1 , 7 3 . 1 0 9 , 1 1 2 .

1 1 3 , 2 6 3T a k s im - i M es a i 1 6 9T a t ı s e l , F evz iy e Ab d u l la h 3 4T a n z i m a t 7 5 , 1 3 1 , 2 7 9 , 2 8 0 , 3 0 5T a r d e 2 5T a r ih - i Âlem 6 2 . 1 1 8

T a r ih - İ E b u l f a r u k 1 3 3 , 1 3 6T a r ik a t la r 2 6 4T a r la D er g i s i 4 7 , 4 8T aş ra 6 6 , 6 7 , 1 0 6 , 1 1 4 , 1 6 8 , 2 0 1 , 2 7 7 ,

2 9 9

T a ş r a l ı 6 6 , 6 7 , 7 3 , 1 4 8T a t a r 1 7 3 , 2 7 7 , 2 7 9T ek k e Ş ey h ler i 1 3 2 , 1 8 6 , 1 8 7T e m a 2 9 , 3 5 , 3 8 , 4 1 , 5 1 , 5 5 , 6 2 , 6 7 .

6 8 , 1 0 2 , 1 0 9 , 1 1 4 , 1 1 6 , 1 2 9 , 1 3 4 ,1 4 5 - 1 4 7 . 1 5 5 . 1 6 0 , 1 7 1 , 1 8 4 , 1 9 0 ,1 9 2 , 1 9 7 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 5 , 2 1 1 ,2 3 2 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 6 0 ,2 7 2 - 2 7 5 , 2 8 8 , 2 8 9 , 2 9 5 , 3 0 2 , 3 0 9

T e m o , D r . İ b r a h i m 3 6 , 4 8 , 6 2 , 6 7 , 6 9 ,

7 1 . 7 3 , 1 0 4 , 1 4 6 , 1 5 4 , 1 6 3 , 2 2 7 -2 2 9 , 2 3 3

T em s i l i T eo r i 2 9 8T e o r i 2 4 , 2 6 , 6 5 , 8 3 , 1 2 0 , 1 2 6 , 1 3 7 ,

1 5 3 . 1 5 7 , 1 6 3 , 1 6 9 , 1 8 3 , 1 8 8 , 1 9 7 ,2 0 0 , 2 0 8 , 2 1 5 - 2 1 7 , 2 1 9 , 2 2 1 - 2 2 4 ,2 2 6 . 2 4 2 . 2 4 4 , 2 4 5 , 2 4 9 , 2 5 0 . 2 5 1 ,2 5 7 , 2 6 5 . 2 7 5 , 2 8 0 , 2 9 4 , 2 9 5 , 2 9 9 ,3 0 0 , 3 0 5 , 3 0 6 , 3 0 9 , 3 1 0

T e r a k k i v e İ t t i h a t 2 1 9 , 2 8 6 - 2 8 8 , 3 0 7

T e r a k k i y a t - ı M e d e n i y e t 1 9 4T e r a k k i y a t - ı Z a m a n e 2 3 8T e r c ü m a n 4 2 , 4 5 , 4 9 , 5 8 , 8 4T e r c ü m a n - ı A h v a l 5 6T e s a n ü t ç û lü k 1 6 6 , 2 4 9 , 2 5 0T evf ik N evz a t 3 9 , 4 0 , 5 5 , 7 4T ı b b i y e 1 9 , 2 0 , 2 9 , 3 6 , 4 0 , 4 2 , 6 1 , 6 3 ,

7 1 , 7 2 , 7 7 , 1 0 7 , 1 1 0 , 1 5 6 , 1 6 3 , 2 2 8 ,2 4 3 , 2 7 7 , 2 8 9

T i c a r e t 1 9 6 , 2 3 8 , 2 5 9 , 2 6 1 . 2 6 2 , 2 8 2 ,

288

T i m e s 3 9 , 4 2 , 4 5 , 7 4 . 2 0 6 , 2 8 8T o l e r a n s 1 8 8 , 1 8 9 , ' 2 2 3T o ls t o y , L ev 2 8 4 , 2 8 5T o l s t o y c u 2 8 5T o t a l i t e r 1 0 2 , 1 5 1 , 1 9 1 , 2 1 4 , 2 2 1 , 2 2 2 ,

2 2 4T u n a l ı , H i l m i 1 1 0 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 6 , 1 6 4 ,

1 7 2 , 1 7 3 , 2 5 7T u r a n 1 3 . 2 7 7Turfanda mı . Turfa mı? 87T u r g en y ev 5 9

339



Tu t r a k a n 1 4 6T ü r k 1 7 - 1 9 , 2 3 , 3 0 , 3 1 , 3 4 - 3 8 , 4 0 , 4 3 ,

4 5 , 4 7 , 4 8 , 5 1 , 6 5 , 6 6 , 6 8 , 7 3 , 1 0 1 ,1 1 4 , 1 1 7 - 1 1 9 , 1 2 1 , 1 3 6 , 1 4 1 - 1 4 3 ,1 4 7 , 1 4 9 , 1 5 2 , 1 5 5 , 1 6 0 - 1 6 3 , 1 6 5 ,

1 7 1 , 1 7 3 , 1 7 4 , 1 8 0 , 1 8 3 , 1 9 2 , 2 0 2 ,2 2 7 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 4 1 , 2 4 7 , 2 5 2 , 2 5 7 ,2 6 2 , 2 6 7 , 2 7 1 - 2 7 3 , 2 7 5 , 2 7 6 , 2 7 8 ,2 7 9 , 2 8 1 , 2 8 5 , 3 0 3 , 3 0 6 , 3 0 8 , 3 0 9

T ü r k - S u r i y e I s l a h a t K o m i t e s i 4 4 , 4 5T ü r k - S u r i y e K o m i t e s i 4 4 - 4 6 , 7 8 , 9 9 ,

1 0 0 , 1 9 7 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 7Tü r k - Y u n a n S a v a ş ı 1 1 1T ü r k ç e 4 2 , 4 8 , 4 9 , 5 2 , 1 0 8 , 1 2 3 , 1 2 5 ,

1 6 1 , 1 8 3 , 1 9 2 , 1 9 3 , 1 9 6 , 1 9 9 , 2 0 2 ,

2 0 4 , 2 2 1 , 2 2 7 , 2 4 7 , 2 5 0 , 2 6 0 , 2 7 2 ,2 7 3 , 2 8 7

T ü r k ç ü l ü k 2 5 , 6 4 , 6 5 , 6 8 , 1 1 8 , 1 5 4 ,2 6 0 , 2 7 5 , 2 8 1

Tü r k i y e 1 0 , 1 4 , 1 7 , 1 8 , 2 1 , 2 3 , 2 8 , 3 6 ,3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 8 , 5 0 - 5 2 , 5 4 ,5 6 , 5 9 , 6 0 , 6 5 - 6 8 , 7 5 . 8 1 , 8 2 , 8 7 ,8 9 , 9 3 , 9 4 , 9 7 , 1 0 0 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 9 ,1 2 0 , 1 2 2 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 6 , 1 4 4 , 1 5 2 ,1 5 5 , 1 6 0 , 1 6 2 , 1 6 6 , 1 6 7 , 1 7 3 , 1 7 8 -

1 8 1, 1 9 0 , 1 9 9 , 2 0 6 , 2 0 7 , 2 1 1 , 2 1 2 ,2 1 4 , 2 1 6 - 2 1 8 , 2 2 3 , 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 2 ,2 3 5 , 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 4 , 2 4 7 , 2 5 4 , 2 5 8 ,2 6 1 , 2 6 4 , 2 8 0 , 2 8 9 , 2 9 7 , 3 0 9

T ü r k lü k 6 8 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 7 7 , 2 7 5 , 2 7 7 ,3 0 9

U b e y d u l l a h , E f e n d i 6 4 , 7 4 , 2 3 9U l e m a 1 6 , 3 3 , 6 4 , 7 0 , 7 4 , 7 8 , 8 3 , 9 4 ,

1 1 3 , 1 3 3 , 1 6 5 , 1 7 1 , 1 7 4 , 1 9 0 , 2 1 0 ,

2 8 3 , 2 8 9U z m a n 7 3 , 1 5 6 , 1 6 1 , 1 6 9 , 1 8 4 , 1 8 6 ,

2 1 6 , 3 0 6U z u n ç a r ş ı l ı , i s m a i l H a k k ı 3 4 , 3 5 , 3 7 , 5 6

Üss- i İnk ı lap 57 , 75Ü t i l i t e r 1 2 3 , 1 9 6

Ü t o p y a 3 0 7 , 3 0 8

V a n K o l 2 1 2 , 2 1 4V a r n a 1 4 6V a t a n 2 8 , 6 1 , 6 2 , 6 9 , 1 0 0 , 1 3 6 , 1 5 5 ,

1 7 6 , 1 9 2 - 1 9 4 , 2 2 0 , 2 2 1 , 2 5 3 , 2 6 6 ,2 6 9 , 2 7 1 , 2 7 4 , 2 8 5 , 2 9 1

Vatan Yahut S i l i s t re 68 , 84V a t a n ı K u r t a r m a 1 0 7 , 3 1 0V a t a n p e r v e r l i k 6 1 , 6 2 , 2 2 0 , 2 9 0 , 3 1 0V a zi fe 6 0 , 9 3 - 9 5 , 1 2 4 , 1 2 6 , 1 3 9 , 1 7 9 ,

2 3 2 , 2 3 6 , 2 5 5 , 2 5 6 , 2 6 1 , 2 6 9 , 2 8 8Vazi fe ve Mes 'u l iyet : Asker 94 , 125 ,

1 8 3 , 2 0 4 , 2 2 2Ve led Çeleb i 65

V e r i m l i V a t a n d a ş 5 2 , 1 2 3 , 2 6 0 , 3 0 3V i d ı n 1 4 6Volkan Gazetes i 113Vol ter 59Von Der Gol tz , Paşa 71 , 221

W e b e r , M a x 2 7 , 2 9 , 8 2 , 3 1 2W o r m s , R e n e 2 4 9

Y a b a n c ı D e v l e t l e r 3 8 , 2 0 5 , 2 5 6

Y a b a n c ı Tü c c a r l a r 1 1 5Y a v u z , S u l t a n S e l i m 2 8 3Y e n i Os m a n l ı l a r 1 2 , 1 3 , 3 3 , 3 4 , 3 6 , 3 9 ,

4 3 , 4 7 , 5 0 , 5 7 , 5 8 , 6 2 , 6 7 , 6 9 , 7 0 ,7 5 , 8 3 , 8 4 , 9 6 , 9 9 , 1 1 4, 1 1 8, 1 2 0 -1 2 3 , 1 2 5 , 1 2 9 - 1 3 1 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 4 2 ,1 4 4 , 1 4 9 , 1 5 6 , 1 8 5 , 1 9 5 , 1 9 8 , 2 2 6 ,2 5 8 , 2 5 9 , 3 0 5 , 3 0 6

Y e m l i k 1 0 , 1 1 , 2 6 , 5 0 , 5 3 , 1 2 0 , 1 3 9 ,

1 7 9 , 1 9 3 , 2 7 0 , 2 8 5 , 3 0 9Y ı ld ız 5 3 , 7 0 , 7 1 , 8 6 , 9 3 , 9 7 , 1 1 9 , 1 3 4 ,

1 4 6 , 1 6 3 , 2 1 7 , 2 9 6

Z i o n P r o t o k o l l e r i 1 6 3Ziraa t ve Sanayi 18 6Ziya Paşa 12 , 37 , 85Zola 60

340

Şerif Mardin - Jon Turklerin Siyasi Fikirleri

Documents

Transcript of Şerif Mardin - Jon Turklerin Siyasi Fikirleri