monumenta archaeologica barbaricaseries gemina

tomus ii

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGOFUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICAPAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W WARSZAWIE

TERRABARBARICA

ŁÓDŹ–WARSZAWA 2010

Studia ofiarowane

Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin

Redakcja tomuAgnieszka Urbaniak, Radosław ProchowiczIreneusz Jakubczyk, Maksim Levada, Jan Schuster

Opracowanie graficzneIreneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz

Skład i łamanieRadosław Prochowicz

Okładka/obwolutaJan Schuster, Maksim Levada

© Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

© Autorzy

ISSN 1644-8774

ISBN 978-83-928887-5-8 (IAUŁ)

ISBN 978-83-927585-1-8 (FMAB)

Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

siegmar von schnurbein

Liebe Magda! 7

Bibliografia prac Magdaleny Mączyńskiej 9

Od redakcji 16

teresa dąbrowska

Pierwsze spotkania 23

IN OCCIDENTEM GERMANIAM

matthias becker

Frauen und Fibeln 29

jan bemmann

Völkerwanderungszeitliche Artefakte aus dem Schwarzmeergebiet in der Sammlung Pierre Mavrogordato 41

michel kazanski, anna mastykova

Les tombes de chevaux chez les fédérés de l’Empire d’Orient sur la côte est de la mer Noire (IIe-VIe s.) 57

Jörg kleemann Im Westen nichts neues? 73

achim leube

Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945 79

ulla lund hansen

Perlen und Perlenmode – Perlen als sozialer und familiärer Indikator 87

michael müller-wille

Deponierungen von Tieren und Tierteilen in Siedlungen der Römischen Kaiserzeit zwischen Elbe und Main – drei Beispiele: Haferwisch, Bremen-Rekum und Kelsterbach 97

heino neumayer Ein kaiserzeitlicher(?) Goldarmring aus Helgoland 107

dieter Quast

Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. lubelskie) 119

NUNC DE SUEBIS DICENDUM EST

jacek andrzejowski, tomasz rakowski, katarzyna watemborska

Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem 133

marcin biborski, piotr kaczanowski

Celtycki miecz z Mazowsza 155

vadim belâvec, anna bitner-wróblewska

Bałtyjskie czy gockie? Wisiorki wiaderkowate wariantu Pâtrovičy-Žviliai 167

tomasz bochnak, patryk frankowski

Brązowy aerofon z Malborka: carnyx, lituus czy olifant? 179

aleksander bursche

Monety rzymskie z Illerup Ådal 197

adam cieśliński

Stratygrafia pozioma trzech cmentarzysk z „cichego kącika” kultury wielbarskiej 211

katarzyna czarnecka

Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum 229

grzegorz domański

Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej 239

alicja gałęzowska Znaleziska z okresu rzymskiego z terenu Ukrainy w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu 251

anna juga-szymańska, paweł szymański

Prowincjonalnorzymska zapinka tarczowata z Czerwonego Dworu koło Gołdapi 261

maciej karwowski

Spätantike Glasarmringe aus Niederleis in Niederösterreich 283

andrzej kasprzak

Grób z wieńcem kamiennym na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Miechęcinie, pow. Kołobrzeg 301

andrzej kokowski

Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii 309

jerzy kolendo

Roman Bronze on the Territory of Barbaricum. On a Find of a Military Diploma from Ukraine 315

bartosz kontny Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka 321

bartosz kontny, magdalena natuniewicz-sekuła

„Jeździec bez głowy” et alii, czyli znaleziska ostróg z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach 333

piotr łuczkiewicz

Rzadki okaz fibuli oczkowatej typu A 45 z Lubelszczyzny. Drążgów, pow. Ryki, woj. lubelskie 347

henryk machajewski

Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski 357

andrzej maciałowicz

Interesujący zespół grobowy z nowych badań na cmentarzysku kultury przeworskiejw Gołębiewie, pow. Nidzica (d. Taubendorf, Kr. Neidenburg) 367

renata madyda-legutko, judyta rodzińska-nowak, joanna zagórska-telega (kraków)Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok 387

magdalena natuniewicz-sekuła

Unikatowy, „brązowy” dzban rzymski w stylu egiptyzującym z Weklic – nowe odkrycia… 397

barbara niezabitowska-wiśniewska

Klamerka esowata z okolic Swaryczowa, gm. Komarów-Osada, pow. Zamość 417

wojciech nowakowski

Nördlich der Olsztyn-Gruppe. Die völkerwanderungszeitlichen Gräberfelder an der mittleren Alle 423

michał parczewski

Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Leszno, pow. Warszawa-Zachód 433

mirosław pietrzak, franciszek rożnowski

Kilka uwag o obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej w okresie wpływów rzymskich na przykładzie cmentarzysk w Pruszczu Gdańskim, stan. 7 i 10, woj. pomorskie 439

mirosław rudnicki

Zespół zabytków z grobu 368 w Kosewie. Uwagi ponad 100 lat po odkryciu 445

agnieszka ruta, anna strobin

Materiały kultury wielbarskiej z cmentarzyska w Krzykosach, woj. pomorskie 457

péter tomka

Über ein Haus und eine Fibel 475

małgorzata tuszyńska

Interesujący pochówek kobiecy z cmentarzyska w Kamienicy Szlacheckiej na Pojezierzu Kaszubskim 489

jozef zábojník

Zur Problematik der Zierscheiben des frühen Mittelalters 497

HIC SUEBIAE FINIS

АлексАндр И. АйбАбИн, ЭлзАрА А. ХАйредИновА

Римская воинская пряжка из Лучистого 509

Игорь о. гАврИтуХИн

Необычная наxoдка из Кpыма (к изучению поздних форм двупластинчатых фибул) 517

Игорь н. ХрАпунов

Оружие из могильника Нейзац 535

МАксИМ е. левАдА

Сухоносивка 557

БорИс в. МАгоМедов

Украашеения c привесками на памятниках черняховской культуры 595

евгенИй А. Молев

О вероятности локализации Дороса на месте античного Китея 603

олег в. ШАров

Римска фибула из Старой Ладоги 607

еленА А. зИнько, вИктор н. зИнько, Алексей в. зИнько

Основные проблемы этно-политической истории Европейского Боспора в V в. н. э. 631

qUOD FEMINA DOMINATUR

aldona andrzejewska, aleksander andrzejewski Elementy uzbrojenia kultury przeworskiej z Otłoczyna na Kujawach 647

maria magdalena blombergowa

Stefan Sylwerjusz Cybulski badacz i nauczyciel kultury greckiej i rzymskiej 1858–1937 653

lucyna domańska, seweryn rzepecki, michał góra

Wstępne wyniki badań cmentarzyska kultury przeworskiej w Pikutkowie stan. 28, gm. Brześć Kujawski 659

lucyna domańska, seweryn rzepecki, karolina kot, magdalena piotrowska

Budowla halowa z Polesia, stan. 1, gm. Łyszkowice 673

marian głosek

Problem przeżywania się późnorzymskich fibul z podwiniętą nóżką na stanowiskach z kulturowymi elementami słowiańskimi 687

tadeusz grabarczyk

O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej 693

radosław janiak

Czy w Mściszewicach odkryto kolejny pochówek kultury wielbarskiej? 697

andrzej janowski, tomasz kurasiński, kalina skóra

Między naturą a kulturą. Znaleziska skamieniałych zębów rekina i próba ich interpretacji 703

jerzy maik

Tkaniny importowane z Imperium w kulturze wielbarskiej 713

tomasz olszacki

Kazimierz Wielki jako „książę” europejskiego Trecenta. Szkic do portretu 719

maciej pawlikowski, monika błaszczak, agnieszka urbaniak

Badania mineralogiczne zjawiska korozji przedmiotów z brązuStanowisko Babi Dół-Borcz, powiat Kartuzy 731

mariusz rychter

Elementy konstrukcyjne domu „ryglowego” z okresu wpływów rzymskich odkrytego na stanowisku nr 1w Kręcieszkach 745

jan schuster

Germanische Spinnrocken im nördlichen Mitteleuropa 755

jerzy sikora

Najstarszy horyzont wczesnośredniowiecznych obiektów grodowych w Polsce Centralnej. Próba identyfikacji i interpretacji zjawiska 767

Justyn skowron

Forma odlewnicza z osady w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, woj. łódzkie kilka słów o użytkowania ołowiu w kulturze przeworskiej 785

kalina skóra Przyczynek do badań nad podwójnymi grobami szkieletowymi w obrzędowości pogrzebowej kultury wielbarskiej 791

ilona skupińska-løvset

On the Fecundity Deities of Syro-Palestine. The quadesh Type 809

adrianna szczerba

Rzecz o niezwykłych kobietach (Działalność archeologiczna Marii Butrymówny i Katarzyny Skarżyńskiej) 813

lubomira tyszler

Panna z Deszczynaterra sigillata z cmentarzyska pod Gorzowem Wielkopolskim 819

krzystof walenta

Monety antyczne na terenie tzw. Ziemi chojnickiej 829

agnieszka urbaniak, ireneusz jakubczyk, radosław prochowicz

„Będąc młodą lekarką…” 833

TERRA BARBARicA MonuMenta archaeologica BarBarica, SerieS geMina, toMuS ii

Łódź-Warszawa 2010

W związku z podjęciem opracowania materiałów z cmen tarzyska grupy elbląskiej w Nowince, gm. Tolk-micko, pow. Elbląg, stan. 1, zespół w skład, którego poza autorem niniejszego tekstu weszli mgr Mirosław Pietrzak i prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn, rozpoczął we-ryfikację materiałów zabytkowych pozyskanych w trak-cie badań wykopaliskowych (M. Pietrzak 1977)1. Pod-czas tych prac natknąłem się na problem opisu zapi-nek szczeblowych2 (niem. Sprossenfibeln, Armbrust-sprossenfibeln, Sprossen-Armbrustfibeln). W bałtyj-skich ugrupowaniach kulturowych3 zabytki te są wy-znacznikiem rozwiniętego odcinka fazy E późnego

1 Prace odbywają się w związku z realizacją grantu badawcze-go Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. Cmenta-rzysko grupy elbląskiej zachodniobałtyjskiego kręgu kulturo-wego w Nowince, gm. Tolkmicko. Pełne opracowanie i przygo-towanie do publikacji (nr projektu N N109 0362 33; nr umo-wy 0362/B/H03/2007/33). Niniejszym pragnę podziękować Ministerstwu za wsparcie w realizacji grantu oraz złożyć po-dziękowania mgr. Mirosławowi Pietrzakowi i prof. Jerzemu Okulicz-Kozarynowi za zgodę na pisemne zaprezentowanie obserwacji dotyczących zapinek szczeblowych z Nowinki.2 Stosowane są także określenia: zapinki drabinkowe czy szcze-belkowe.3 Kultura Dollkeim-Kovrovo (W. Nowakowski 1996, 54, tabl. 18:14, tabl. 107), grupa olsztyńska (J. Kowalski 2000, 223; M. Rud nicki 2008), grupa elbląska (J. Kowalski 2000, 220), a także na terytorium dzisiejszej Litwy (N. Åberg 1919, 139––142), gdzie wymienić można egzemplarze z cmentarzysk Plin-kaigalis, raj. Kėdainiai, Marvelė, raj. Kaunas (M. Bertašius 2000, 137, ryc. 5) i Lazdininkiai, raj. Kretinga (A. Bliujienė,

okresu wędrówek ludów. Poza tymi obszarami spoty-ka się je sporadycznie; do wyjątków potwierdzających regułę należy znalezisko z grobu 2 na wczesnosło-wiańskim cmentarzysku w Prützke, Kr. Potsdam-Mittel-mark (S. Brather 2001).

Mimo, że forma ta jest powszechnie rozpoznawal-na i wielokrotnie wzmiankowana w literaturze, do-tychczas nie opisano szczegółowo ich konstrukcji. Sto-sowane określenie Armbrustsprossenfibel4 sugeruje je-dynie, że mamy do czynienia z konstrukcją kuszowa-tą. Niektórzy archeolodzy zwracali jednak uwagę na detale. Wymienić należy w tym miejscu R. Dorra, któ-ry na podstawie materiałów z cmentarzyska grupy el-bląskiej w Łęczu, gm. Tolkmicko, pow. Elbląg (d. Sil-berberg bei Lentzen, Kr. Elbing) wyróżniał zapinki szczeblowe z cięciwą stanowiącą jedną całość ze sprę-żyną oraz egzemplarze z masywną, odlewaną (niem. gegossen)5 cięciwą o ramionach kończących się u na-sady dużych, ozdobnych guzów będących miejscem

D. Butkus 2002, ryc. 8) oraz Łotwy i Estonii (S. Brather 2001, 488–490, ryc. 4).4 Nie sposób wymienić wszystkich przykładów zastosowania tego terminu. W tym miejscu przywołam jedynie przykładowe prace: R. Dorr 1898, 9–14, 17–18; O. Tischler, H. Kemke 1902, 20; N. Åberg 1919, 125–131, 139–143, mapa VIII; H. Heym 1938, 5, 29–30; V. I. Kulakov 1990, 22–23, ryc. 12 (jako: арбалетовидные фибулы); W. Nowakowski 1996, 54; 1998, 58; S. Brather 2001, passim.5 Pojęcie cięciwy ma tu najwyraźniej znaczenie czysto konwen-cjonalne, nie zaś funkcjonalne.

bartosz kontny

odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

322

Bartosz Kontny

osadzenia osi sprężyny. Poza tym jego obserwacje kon-centrowały się raczej na ozdobnych guzach, formie szczeblowych ozdób kabłąka oraz ornamencie wybi-janym puncą i nie znajdziemy tu opisu konstrukcji za-pięcia (R. Dorr 1898, 17–18). Na znaczną szerokość cięciw i odlewanie niektórych Armbrustsprossenfibeln z Elbląga-Żytna, pow. loco (d. Benkenstein-Freiwal-de, Kr. Elbing) zwracał uwagę B. Ehrlich (1932, 413), który wymienia również ozdobną, odlewaną cięciwę zapinki kuszowatej z grobu 203 z Elbląga, ul. Moniusz-ki – d. Elbing, Scharnhorststrasse (B. Ehrlich 1937, 274). Wśród opublikowanych prac najbardziej szcze-gółowe uwagi odnośnie konstrukcji zapinek znaleźć można u N. Åberga. Zwrócił on uwagę na zróżnico-wany przekrój cięciwy: w starszych typologicznie for-mach rombowaty lub okrągły, w młodszych zaś znacz-nie szerszy, spłaszczony, od strony spodniej wklęsły, niekiedy z ostro zakończonymi wypustkami skierowa-nymi do środka zapinki (1919, 125). Jego zdaniem po-dobne zróżnicowanie cechowało także zapinki bez szczeblowych ozdób (1919, 125–126). Dostrzegał on także zróżnicowanie kształtu haczykowatych wypu-stek na „cięciwie” wśród egzemplarzy litewskich (N. Åberg 1919, 141). W jego pracy nie został jednak zamieszczony opis konstrukcji zapinek szczeblowych, choć znaleźć można tu uwagę o odmiennej od kuszo-watej budowie „zdegenerowanych” szczeblowych za-pinek litewskich (N. Åberg 1919, 142)6. Przywołać na-leży także pracę H. Heyma, który opisując zabytki z cmentarzyska w Suvorovo, raj. Gvardejsk (Суворово, рай. Гвардейск; d. Zohpen, Kr. Wehlau) podawał in-formację o „pozornej cięciwie” (niem. Scheinsehne), charakteryzującej egzemplarze z grobów 140, 338, 372 i 435 (H. Heym 1938, 30); pojęcia tego jednak dalej nie rozwinął. Wspomnieć należy wreszcie publikację sambijskiego cmentarzyska Iževskoe, raj. Gurˊevsk (Ижевское, рай. Гурьевск, d. Widitten-Elenskrug, Kr. Fischahusen), gdzie zwrócono uwagę na detale doty-czące naprawy zapinek, ale nie opisano ich konstruk-cji (O. Kleemann 1956, 115-116), mimo przedstawie-nia na ilustracji (O. Kleemann 1956, tabl. XXXII:f).

6 Chodzi tu o zapinki, w których przypadku imitacja cięciwy odlana została z jednego kawałka brązu wraz z kabłąkiem. For-my takie są jednak znacznie późniejsze; datuje się je na X-XI w. (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 79), np. egzemplarze z obszaru Zemgalii z Pavirvytė-Gudai, grób 135, Dreņģeri- -Čunkāni, grób 43 (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 58, 82, nr kat. 247–248, 388–389; J. Ciglis 2007, 458), egzem-plarz z miejscowości nieznanej (A. Gałęzowska 2007, 264, tabl. 9:5). Znane są również egzemplarze o pośredniej pozycji chronologicznej, tj. z VIII–IX w., w większym stopniu nawią-zujące do rozwiązań znanych z grupy elbląskiej i olsztyńskiej, np. znaleziska z Papilė i Paliečiai w Zemgalii (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 82 nr kat. 385–386).

Co ciekawe, nawet autorzy dostrzegający zróżnicowa-nie w budowie zapinek szczeblowych konsekwentnie określali je, jako Armbrustsprossenfibeln. Wydaje się oczywiste, że pojęcie to nabrało charakteru konwen-cjonalnego, nie odnosząc się do zagadnień technicz-nych. Weryfikacja obiegowego poglądu o kuszowatej konstrukcji zapinek szczeblowych okresie powojen-nym była bardzo utrudniona z uwagi na zaginięcie większości materiałów z badań prowadzonych na te-renie Sambii, Mazur oraz rejonu Elbląga (Ch. Reich 2003, 109–114; 2005; Bitner-Wróblewska et alii 2008, 17–25; R. Panfil 2004, passim). Badacze dysponowa-li niemal wyłącznie ilustracjami prezentującymi fibu-le od strony wierzchniej7, co nie dawało wglądu w szczegóły konstrukcyjne. Nawet jednak w sytuacji, kiedy dysponowano dokładnym oglądem pseudocię-ciwy, nie poddawano analizie detali konstrukcyjnych, sugerując się obiegowym pojęciem „cięciwy” (por. pseudocięciwa zapinki szczeblowej z Elbląga, ul. Mo-niuszki w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Histo-rycznego w Elblągu – M. Natuniewicz 2000, 123, tabl. III:5). Dopiero przedstawiony poniżej stosunko-wo liczny zbiór zapinek szczeblowych z cmentarzy-ska w Nowince, pozwala na ponowne podjęcie zagad-nienia ich konstrukcji.

Grób 17Znaleziono tu masywną, brązową zapinkę szcze-

blową (Ryc. 1:a). Jej brązowa sprężyna ma żelazną oś i składa się z dwóch części, z których jedna jest wy-gięta na końcu i opiera się od spodu na ozdobnej płyt-ce brązowej, imitującej cięciwę. Płytka pseudocięci-wy przylega do drugiego od góry „szczebla”. W wi-doczny sposób jest ona spojona z kabłąkiem zapinki: w zagłębieniu w środkowej partii pseudocięciwy znaj-duje się kabłąk, przy czym odcinkami krawędzi bocz-nych został on zaklinowany w nacięciach/prowadni-cach wykonanych na bocznych ściankach zagłębienia w pseudocięciwie. W ten sposób uzyskano pewne mo-cowanie obydwu elementów, bowiem elementy pseu-docięciwy znajdują się zarówno od spodu kabłąka, jak i nad nim (partia nad prowadnicą tworzy rodzaj „łap-ki” obejmującej kabłąk). Efekt sprężynujący uzyskiwa-no tylko dzięki jednej, ośmiozwojowej części spręży-ny (druga, jedenastozwojowa, jest „martwa”), opartej zakończeniem na pseudocięciwie. Pochewka jest peł-na, odlana wraz z kabłąkiem i ozdobnymi grzebyka-mi/„szczeblami”. Na główce znajduje się grzebyk zło-żony z pary „szczebli”, oddzielonych od siebie prze-wężeniem. Na zakończeniach sprężyny umieszczono dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowego.

7 Wyjątek: O. Kleemann 1956, tabl. XXXII:f.

323

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

Płytka imitująca cięciwę ma na zakończeniach wyprofilowane, półkoliste spłaszczenia osadzo-ne na osi zapinki, przylegające do wyżej wymienionych guzów. Pseudocięciwa jest profilowa-na (trapezowata w przekroju), z parą haczykowatych wystę-pów skiero wanych do środka, z wierzchu zdobiona pseudo-perełkowym ornamentem pun-cowanym oraz poprzecznymi nacięciami. Kabłąk jest szero-ki, w przekroju trapezowaty, ze wzdłużnymi rzędami wybi-janych punktów. Para „szcze-bli” na ma ornament w posta-ci horyzontalnych linii rytych, wyodrębniających linie wypu-kłe. Te ostatnie zostały ozdobio-ne pseudoperełkowaniem. Pola pomiędzy pasmami tego orna-mentu wypełnione są rzędami trójkątnych stempli z central-nym, wypukłym kółkiem. Ich wierzchołki skierowane do sie-bie tworzą zygzakowaty wzór. Dwa dolne „szczeble” na stro-nie spodniej zostały zaopatrzo-ne wzdłuż dłuższych krawędzi w ryte linie. Podobnie zdobiona jest para „szczebli” na główce.

Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość sprężyny razem z guz-kami 6,1 cm, szerokość „szcze-bli”: 3,8 cm, 3,7 cm, 4,2 cm.

Grób 21Masywna, brązowa zapinka

szczeblowa (Ryc. 1:b) o sze-ściobocznej w przekroju cię-ciwie. Sprężyna wykonana z okrągłego w przekroju dru-tu składa się z dwóch części po dziewięć zwojów, rozdzie-lonych na główce występem, w którym zamocowano żela-zną oś; efektywnie działa jedy-nie prawa część sprężyny8. Po-

8 Patrząc z góry na zapinkę zoriento-waną główką do góry (ten sam sche-mat przyjęto w opisie pozostałych za-pinek).

Ryc. 1. Zapinki z cmentarzyska w Nowince: a – grób 17, b – grób 21, c – grób 35, d.e – grób 55; rys. Agata Kruszlińska

324

Bartosz Kontny

chewka jest pełna; kabłąk wraz ze „szczeblami” od-lane razem. Na zakończeniach sprężyny umieszczone są dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami du-żych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowe-go. „Szczeble” zdobione są poziomymi, rytymi liniami. Niezdobiony, szeroki kabłąk ma trapezowaty przekrój.

Wymiary: długość 5,4 cm, szerokość sprężyny ra-zem z guzkami 6,6 cm, szerokość „szczebli”: 4,1 cm, 3,1 cm i 4,3 cm (rekonstruowana).

Grób 35W zespole wystąpiła brązowa zapinka szczeblo-

wa, z masywnym, czworobocznym w przekroju ka-błąkiem i pseudocięciwą z brązowego, spłaszczone-go drutu o przekroju prostokątnym (Ryc. 1:c), którą owinięto wokół ramion osi. Brązowa sprężyna zosta-ła nawinięta na żelazną oś; zachowało się trzynaście zwojów, ale pierwotnie zapewne było ich szesnaście, w dwóch odcinkach po osiem zwojów, rozdzielonych występem do osadzenia osi na główce. Zakończenie drutu sprężyny wyprowadzone poza zwój, opiera się od wewnętrznej strony na pseudocięciwie. Kabłąk wraz z „szczeblami” i występem do osadzenia osi wykona-ne zostały z jednego kawałka metalu. Na końcach osi sprężyny masywne guzy z nałożonymi parami pier-ścieni z nacinanego drutu (jeden z nich nie zachował się). Na nóżce i kabłąku znajdują się pary „szczebli”, z których pierwszy z góry zaopatrzony jest w parę li-nii rytych wzdłuż górnej krawędzi, drugi i najniższy ozdobione zostały horyzontalnym rowkowaniem, zaś trzeci od góry jest gładki.

Wymiary: długość 4,8 cm, zachowana szerokość sprężyny 4,4 cm (rekonstruowana 5,9 cm), szerokość „szczebli” (licząc od drugiego od góry): 3,1 cm, 2,4 cm, 3,2 cm (rekonstruowana).

Grób 55Z grobu pochodzi brązowa zapinka szczeblowa

z szerokimi, w przekroju trapezowatymi kabłąkiem i nóżką. Pseudocięciwa wykonana z brązowego, rów-nież trapezowatego w przekroju pręta (Ryc. 1:d) owi-nięta jest wokół zakończeń ramion osi. W jej środko-wej partii znajduje się wycięcie, zdobione z boków motywem potrójnych linii rytych, w którym spoczy-wa spodnia część kabłąka zapinki. Na żelaznej osi na-winięta została sprężyna z brązowego, kolistego w przekroju drutu. Składa się ona z dwu odcinków po siedem zwojów, rozdzielonych występem do zamoco-wania osi na główce. Zakończenie sprężyny nie zacho-wało się (część zapinki, w której znajdował się zapew-ne haczykowaty występ jest uszkodzona). Na główce znajduje się jeden grzebyk złożony z pary „szczebli”, przesłaniający sprężynę, na nóżce zaś dwa pojedyncze grzebyki. „Szczeble” zdobione są rowkami rytymi

wzdłuż dłuższych krawędzi; w przypadku górnej czę-ści podwójnego grzebyka – tylko w górnej partii, w przypadku środkowego – wzdłuż dolnej krawędzi. Na końcach osi sprężyny umieszczone są guzy z nało-żonymi parami pierścieni z nacinanego drutu.

Wymiary: długość 5,2 cm, szerokość sprężyny 5,8 cm, szerokość „szczebli”: 3,8 cm (podwójny), 2,6 cm, 3,2 cm.

Z tego samego zespołu pochodzi druga brązowa za-pinka szczeblowa (Ryc. 1:e) o konstrukcji kuszowatej, z trapezowatymi w przekroju kabłąkiem i nóżką. Sprę-żyna składa się w dwu odcinków po siedem zwojów, przedzielonych występem do mocowania osi (efektyw-nie działała tylko jedna z części). Na główce zlokali-zowany jest jeden podwójny, przesłaniający sprężynę szczeblowy grzebyk, z kolei na nóżce dwa pojedyncze. Grzebyki nie są zdobione – jedynie wzdłuż górnej kra-wędzi dolnego „szczebla” widoczny jest ślad linii ry-tej. Na końcach osi sprężyny znajdują się ozdobne gu-zy z nałożonymi parami pierścieni z nacinanego drutu.

Wymiary: długość 5,8 cm, szerokość sprężyny 5,5 cm, szerokość „szczebli”: 3,3 cm (podwójny), 2,0 cm, 2,4 cm.

Grób 60Z grobu pochodzi uszkodzona, brązowa zapinka

szczeblowa (Ryc. 2:a) z kabłąkiem i nóżką sześcio-bocznymi w przekroju, konstrukcja kuszowata. Spręży-na składa się z dwóch części po dziewięć i osiem zwo-jów, rozdzielonych występem na główce, w którym za-mocowano oś żelazną; efektywnie działa jedynie dłuż-sza, prawa część sprężyny. Pochewka jest pełna; ka-błąk wraz ze „szczeblami” wykonane zostały z jedne-go kawałka brązu. Na nóżce znajdują się dwa „szcze-ble” różnej długości (krótszy zdobiony pojedynczym rowkiem wzdłuż dolnej krawędzi, dłuższy – dolny, za-chowany częściowo, z wzdłużnymi rowkami na całej stronie wierzchniej), zaś na główce jeden szczeblowy grzebyk podwójny, przykrywający sprężynę (zdobio-ny w obu partiach analogicznymi liniami rytymi). Cię-ciwa była facetowana (podwójnie trapezowata w prze-kroju). Na końcach osi sprężyny znajdowały się gu-zy z parą nakładanych pierścieni z nacinanego drutu.

Wymiary: długość 3,6 cm, rekonstruowana szero-kość sprężyny 5,7 cm, szerokość „szczebli”: 3,2 cm (podwójny), 1,7 cm, 2,8 cm (rekonstruowana).

Grób 62BW zniszczonym grobie zachowała się tylko brązo-

wa sprężyna i pseudocięciwa zapinki, najprawdopo-dobniej szczeblowej (Ryc. 2:b). Pseudocięciwa, wyko-nana z pręta o przekroju trapezowatym, ma pojedyn-cze, haczykowate występy, skierowane do wewnątrz na każdym z ramion. W części środkowej pseudocię-ciwy znajduje się wycięcie, w którym pierwotnie spo-

325

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

Ryc. 2. Zapinki z cmentarzyska w Nowince: a – grób 60, b – grób 62B, c.d – grób 85, e.f – grób 105, g-i – znaleziska luźne; rys. Agata Kruszlińska

326

Bartosz Kontny

czywała środkowa partia kabłąka. Aktualnie jest ono pęknięte, a pseudocięciwa częściowo zdeformowana. Po obu stronach wycięcia zachowało się zdobienie w postaci potrójnych poprzecznych linii rytych. Pseudo-cięciwa została zamocowana na osi za pomocą zakoń-czeń w kształcie półkolistych płytek z otworami na oś, które płaską częścią przylegały pierwotnie do szcze-blowo uformowanej główki. Wielozwojowa spręży-na, złożona z dwóch części po sześć zwojów, rozdzie-lonych występem mocującym oś (zapewne żelazną). Z prawej strony widoczne jest haczykowate zakończe-nie sprężyny, opierające się o spodnią część pseudo-cięciwy. Z lewej strony, na końcu osi sprężyny, zacho-wał się ozdobny guz z nałożonymi dwoma pierścienia-mi z nacinanego drutu brązowego. Na przeciwległym końcu zachowany guz jest pozbawiony pierścieni, wi-dać natomiast dookolne zagłębienia, w których były one niegdyś zamontowane.

Wymiary: zachowana szerokość osi wraz z guza-mi 4,7 cm.

Grób 85W grobie dwie brązowe zapinki szczeblowe. Pierw-

sza z nich (Ryc. 2:c) o dość masywnych, trapezowa-tych w przekroju kabłąku i nóżce. Na tej ostatniej oraz na główce umieszczono po dwa „szczeble” różnej sze-rokości; najwyższy kształtu trójkątnego. Pseudocięci-wa, wykonana z brązowego pręta o przekroju trape-zowatym została na zakończeniach zawinięta ją wo-kół osi (ślady lutu widoczne na zabytku są wynikiem współczesnych zabiegów konserwatorskich). Spręży-na złożona z dwóch odcinków po osiem zwojów, roz-dzielonych występem na główce kabłąka, przez któ-ry przechodzi oś. Siłę sprężynującą nadaje tylko je-den z odcinków sprężyny, którego jeden koniec prze-kształcony jest w igłę, drugi zaś – wyprowadzony na zewnątrz – najprawdopodobniej opierał się pierwotnie na pseudocięciwie, niezachowanej obecnie w tej czę-ści. Pełna pochewka odlana została wraz z kabłąkiem i „szczeblami”. Na zakończeniach sprężyny umiesz-czono dwa masywne guzy brązowe, ozdobione para-mi dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brą-zowego. „Szczebel” pierwszy od góry zdobiony jest wzdłuż górnej krawędzi podwójną linią rytą a wzdłuż dolnej pojedynczym rzędem wybijanych punktów. Po-zostałe „szczeble” są ornamentowane wzdłuż dłuż-szych krawędzi parami rytych linii. Na „szczeblu” trze-cim i czwartym zaobserwowano pomiędzy nimi dodat-kowe, horyzontalne żłobkowanie. Kabłąk ozdobiono wzdłuż krawędzi pojedynczym a pośrodku dwoma po-dwójnymi szeregami wybijanych punktów.

Wymiary: długość 6,4 cm, szerokość sprężyny z guz-kami 6,1 cm, szerokość „szczebli”: 3,1 cm, 3,5 cm, 2,8 cm, 3,8 cm (rekonstruowana).

Druga z zapinek z pełną pochewką (Ryc. 2:d), rów-nież odlana w całości, charakteryzuje się masywny-mi, trapezowatymi w przekroju kabłąkiem i nóżką. Na główce znajduje się grzebyk złożony z pary „szczebli” oddzielonych przewężeniem, na nóżce zaś dwa osobne „szczeble”; wszystkie zbliżonej szerokości. Umiesz-czona na żelaznej osi sprężyna wykonana z brązowego, kolistego w przekroju drutu, złożona jest z dwóch czę-ści po siedem zwojów. Charakter funkcjonalny pełniła tylko jedna jej część wygięta na końcu i oparta prawej strony, od spodu, na ozdobnej płytce brązowej, imitu-jącej cięciwę. Na zakończeniach osi sprężyny umiesz-czone są dwa masywne guzy brązowe, ozdobione para-mi dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brą-zowego. Pseudocięciwa została zamocowana na osi za pomocą półkolistych obejm umieszczonych na zakoń-czeniach jej ramion. W środkowej jej części znajdu-je się zagłębienie, w którego ściankach wyryto bruz-dy/prowadnice. Zaklinowano w nich krawędzie bocz-ne kabłąka. Pseudocięciwa ma przekrój trapezowaty, z parą niewielkich, haczykowatych występów skiero-wanych do środka. Z boków wycięcia na kabłąk, od strony wierzchniej ozdobiono ją motywem potrójnych, poprzecznych linii rytych. Kabłąk nie jest zdobiony. Na wszystkich „szczeblach” występują podłużne ryte bruzdy; wypukłe przestrzenie pomiędzy nimi zostały dodatkowo ponacinane w efekcie, czego uzyskano or-nament pseudoperełkowy.

Wymiary: długość 4,0 cm, szerokość sprężyny ra-zem z guzkami 5,5 cm, szerokość „szczebli”: 3,4 cm (podwójny), 3,5 cm, 3,8 cm (rekonstruowana).

Grób 105Znaleziono tu dwie niemal identyczne pseudoszcze-

blowe zapinki brązowe. Ich kabłąki wraz ze „szcze-blami” wykonano z blachy o grubości 0,1 cm; poniżej czwartego najniższego grzebyka podwinięto ją tworząc pochewki zapinek.

Konstrukcja pierwszej z zapinek jest kuszowata (Ryc. 2:e). Brązowa oś sprężyny zamocowana została na szerokim, haczykowatym występie na główce, wy-ciętym w tej samej blasze, z której wykonano zapin-kę. Na zakończeniach oś została haczykowato zagięta na graniczne zwoje sprężyny, co miało zapobiec zsu-nięciu się sprężyny z osi. Sprężyna z drutu o płaskim przekroju czworobocznym podzielona jest na dwa od-cinki: siedmio- i ośmiozwojowy.

Wymiary: długość 4,8 cm, szerokość na osi 3,7 cm, szerokość „szczebli”: 2,9–3,0 cm.

Druga z zapinek również ma konstrukcją kuszowatą (Ryc. 2:f). W tym przypadku oś zagięto haczykowato na ostatni ze zwojów sprężyny tylko na jednym koń-cu. Sprężyna wykonana z podobnego drutu jak w przy-padku bliźniaczego egzemplarza, składa się z dwóch

327

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

odcinków siedmiozwojowych. Identycznie jak w po-wyższym przypadku wykonano również haczyk przy-trzymujący oś.

Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość na osi 3,7 cm, szerokość „szczebli”: 2,6–3,0 cm.

Znaleziska luźne:Spośród znalezisk luźnych najlepiej zachowana jest

brązowa zapinka szczeblowa, o konstrukcji pseudoku-szowatej (Ryc. 2:g). Wąski kabłąk i nóżka mają prze-krój trapezowaty. Pseudocięciwa wykonana została z drutu o przekroju soczewkowatym lub nieco grania-stym. Nawinięta na lewą stronę żelaznej osi, tworzy rodzaj siedmiozwojowej, martwej sprężyny. Z prawej strony natomiast została jedynie zawinięta na końcu osi. Pomiędzy tym miejscem a częścią główki mocują-cą oś znajduje się funkcjonalna sześciozwojowa sprę-żyna. Jeden jej koniec haczykowatym występem wspie-ra się właśnie od spodu o prawe zakończenie pseudo-cięciwy, drugi natomiast jest wyprowadzony w postaci igły zapinki. Pełna pochewka, być może została dolu-towana do kabłąka, który wykonano razem ze „szcze-blami”. Na zakończeniach sprężyny umieszczone by-ły pierwotnie dwa ozdobne guzy, z których aktualnie zachował się tylko fragment jednego, na prawym za-kończeniu osi. „Szczeble” są niezdobione.

Wymiary: długość 5,3 cm, szerokość sprężyny wraz z fragmentem guza 3,3 cm, szerokość „szczebli”: 3,9 cm, 3,6 cm, 2,8 cm, 3,7 cm.

Kolejna, brązowa zapinka szczeblowa (Ryc. 2:h) za-chowana jest fragmentarycznie i nieco zdeformowana – skręcona w partii główki, odgięty najniższy „szcze-bel”. Kabłąk i nóżka są w przekroju trapezowate. Szczeblowate grzebyki umieszczone zostały po dwa na główce i nóżce. Mają one zbliżone rozmiary, przy czym pierwszy i trzeci od góry są uszkodzone. Z kon-strukcji zapięcia zachowały się jedynie fragment sprę-żyny oraz część pochewki. Zwraca uwagę obecność pojedynczych otworów na zakończeniach każdego z ramion „szczebli”. Pierwotnie znajdowały się w nich krótkie nity, większość z nich, z wyjątkiem pierwsze-go „szczebla” i odłamanej partii „szczebla” trzeciego od góry, wciąż tkwi na swoim miejscu. Na nitach pier-wotnie umieszczone były główki, dziś niezachowane. Na drugim od góry „szczeblu”, z prawej strony, zacho-wała się pozostałość lutu, mocującego główkę9, zaś z lewej strony okrągły odcisk wokół nitu, świadczący o tym, że główki były koliste. Jednoznaczne wyjaśnie-nie funkcji tych nitów jest obecnie niezwykle trudne. Najprawdopodobniej stanowiły one element zdobni-czy obok ornamentu linii rytych wzdłuż obu dłuższych

9 Uprzejma informacja mgr. Jarosława Strobina, konserwujące-go zabytek, któremu niniejszym bardzo dziękuję.

krawędzi drugiego i czwartego „szczebla” oraz górnej krawędzi pierwszego „szczebla”10. Niestety, nie wie-my jak owe guzy wyglądały.

Wymiary: długość 6,5 cm, szerokość „szczebli”: 3,0 cm, 4,0 cm, 3,6 cm, 4,4 cm.

Ostatnią z zapinek jest egzemplarz pseudoszczeblo-wy, znaleziony luźno (Ryc. 2:i), o kabłąku z brązowej blachy, analogiczny do egzemplarza z grobu 105. Za-bytek jest uszkodzony – brakuje sprężyny, osi i igły, jednak pewne detale konstrukcji zapięcia można zre-konstruować. Oś zamocowana była pierwotnie w obej-mie powstałej ze zwinięcia końca blaszanej główki Po-dobnie wykonano również pochewkę – tutaj podwi-nięto część blachy z lewej strony pomiędzy trzecim a czwartym „szczeblem.

Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość „szczebli”: 1,6–2,2 cm.

Powyższe opisy wskazują, że zapinki szczeblowe z No-winki rzadko mają konstrukcję kuszowatą. Większość z nich można określić jako pseudokuszowate, z haczy-kowatym zakończeniem sprężyny, opierającym się z prawej strony o spodnią część pseudocięciwy. Roz-wiązanie to jest raczej przemyślaną konstrukcją aniże-li np. śladem po naprawie. Było ono niezwykle sku-teczne – zakończenie drutu, opierając się o spodnią część pseudocięciwy, dawało punkt podparcia dla uzy-skania efektu sprężynującego oraz dociskało pseudo-cięciwę do kabłąka. Mechanizm ten niezbyt estetycz-ny maskowała zdobiona często pseudocięciwa. Zespo-jenie pseudocięciwy i kabłąka wzmacniano przez osa-dzenie kabłąka w dopasowanym wycięciu w pseudo-cięciwie. W tym ostatnim rozwiązaniu, często w bo-kach zagłębienia żłobiono prowadnice (grób 17, dru-

10 Analogiczne rozwiązanie stwierdzić można na egzemplarzach litewskich: odmiennej stylistycznie zapince szczeblowej z Vėžaičiai, rej. Šilutė, d. Weszeiten, Kr. Heidekrug (N. Åberg 1919, ryc. 194; W. Gaerte 1929, ryc. 215:g, 274), datowanej na fazy E2b–E3 (M. Rudnicki 2008), oraz późnej stylistycznie za-pince z Kašučiai, rej. Kretinga na Litwie (A. Bliuijenė 1999, ryc. 23:1, 96), por. także A. Bliuijenė 2006, ryc. 6:1, 7:4. War-to również zwrócić uwagę na bardzo podobną do egzemplarza z Nowinki zapinkę z cmentarzyska grupy elbląskiej z Elbląga, ul. Moniuszki (d. Elbing-Scharnhorststrasse, Kr. Elbing), za-chowaną w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu (nr inw. 35/65). Ma ona ornament w postaci koncen-trycznych kółek wybitych na zakończeniach jednego ze szcze-bli, a zatem w miejscu analogicznym do lokalizacji ozdobnych nitów na zapince z Nowinki (dziękuję niniejszym dr Marii Ka-sprzyckiej i mgr. Grzegorzowi Stasiełowiczowi z Muzeum Ar-cheologiczno-Histrorycznego w Elblągu za możliwość skorzy-stania ze zgromadzonych tam zabytków z cmentarzysk grupy elbląskiej). W pracy M. Jagodzińskiego zabytek ten został przy-pisany do cmentarzyska Elbląg-Żytno (1997, tabl. XI:8).

328

Bartosz Kontny

ga fibula z grobu 85). Opisaną konstrukcję proponuję nazwać pseudokuszowatą wariantu Nowinka.

Pojawia się przy tej okazji niejasność, czy owa szczególna konstrukcja nie stanowi lokalnej cechy warsztatowej. Wydaje się to bardzo mało prawdopo-dobne. Dotychczas nie zwracano uwagi na szczegóły techniczne konstrukcji zapinek, stosując określenie Armbrustsprossenfibel. Z pewnością jednak wiele tak opisanych zapinek w rzeczywistości miało konstruk-cję pseudokuszowatą.

Na podstawie obserwacji fibul z Nowinki, można pokusić się nawet o weryfikację konstrukcji egzempla-rzy znanych z literatury, prezentowanych w publika-cjach od strony wierzchniej. Za konstrukcją psudoku-szowatą przemawiałby głównie wygląd pseudocięci-wy. Powinna ona mieć znaczną szerokość i być dodat-kowo zaopatrzona w haczykowate występy. W niektó-rych przypadkach na dawnych ilustracjach dostrzec można nawet mocowanie ramion pseudocięciwy na osi, pozostające bez związku ze sprężyną. Wśród za-pinek o konstrukcji odmiennej od kuszowatej wymie-nić można m.in.: egzemplarz z Prützke, Kr. Pots-dam-Mittelmark (S. Brather 2001, ryc. 2, 3; por. I. O. Gavrituhin 2005, ryc. 26:1), Iževskoe, gr. 6/38 i 2 egzemplarze luźne (O. Kleemann 1956, 115–116, tabl. XXXII:6/38:b, XXXII:f), zapinkę z Suvorova, grób 372a (H. Heym 1938, ryc. 24; V. I. Kulakov 1990, ryc. 12:6), Kosewa, gm. Mrągowo (d. Kossewen, Kr. Sensburg), grób 26, następnie egzemplarz z kolekcji L. J. Pisanskiego (W. Nowakowski 1998, 58, 114, 126, ryc. 18:186.610, tabl. 12:186, 30:610), fibulę z Kovro-va, raj. Zelenogradsk (Kоврoво, рай. Зеленоградск; d. Dollkeim, Kr. Fischhausen), grób 55 (O. Tischler, H. Kemke 1902, tabl. VI:4), egzemplarze z Łęcza, gro-by: 2, 5, 7, 12, 23b, 30, 48 (R. Dorr 1898, tabl. II:2–4.10.11, III:2.3) i Elbląga-Żytna (B. Ehrlich 1932, ryc. 6:a.b, 7:d.e). Znaleziska tego rodzaju pochodzą także z cmentarzyska grupy olsztyńskiej w Tumianach, gm. Barczewo (d. Daumen, Kr. Allenstein), groby 36, 80, 87 (J. Heydeck 1895, 48, 56, 57, tabl. VIII:10; V. I. Kulakov 1989, ryc. 31:3, 42:2; Jakobson 2009, tabl. 23:a, 50:a, 54:a), a także groby 15b, 19, 21, 30a, 43, 49, 67 czy grób 73, gdzie odkryto dwa egzemplarze (J. Heydeck 1895, 45, 47, 50, 51, 54; V. I. Kulakov 1989, ryc. 31:4; Jakobson 2009, tabl. 4:15b:a, 6:19:a, 7:21:a, 14:a, 28:43:a, 32:a, 43:67:a, 45:73:a.b)11, da-lej: grób 108a12 (J. Heydeck 1895, 60, tabl. VI:1; V. I. Kulakov 1989, ryc. 46:2), grób 32 (J. Heydeck 1895,

11 W wymienionych przypadkach J. Heydeck wzmiankuje o ana-logicznych rozwiązaniach, jak w przypadku zapinki z tabl. VII:10 w jego pracy (wie VIII:10).12 Egzemplarz ten stanowił formę przejściową od zapinek ku-szowatych do szczeblowych (na główce znajdował się podwój-

48, tabl. V:21; V. I. Kulakov 1989, ryc. 30), grób 7913 (J. Heydeck 1895, 56, tabl. V:21; V. I. Kulakov 1989, ryc. 42:1), grób 1814, grób 8515, grób 4616, grób 6717, grób 74 i 9618. Również druga z najbardziej znanych nekropoli grupy olsztyńskiej w Kielarach, gm. Stawi-guda (d. Kellaren, Kr. Allenstein) dostarczyła znale-zisk o owej specyficznej konstrukcji. Wystąpiły one najprawdopodobniej w grobie 6 (E. Hollack 1900, 161; Jakobson 2009, tabl. 110:a)19, dwa egzemplarze w gro-bie 23 (E. Hollack 1900, 173, ryc. 64, 173; Jakobson 2009, tabl. 129:a), po jednym zaś w grobie 46 (E. Hol-lack 1900, 177; Jakobson 2009, tabl. 147:a.1)20 i 6321. Konstrukcja pseudokuszowata wariantu Nowinka ce-chuje najprawdopodobniej również egzemplarz z gro-

ny „szczebel”, nóżka zaś ozdobiona została pierścieniami na-cinanego drutu).13 Jest to egzemplarz z trapezowatą główką, ale bez szczeblo-wych grzebyków.14 W wymienionym przypadku J. Heydeck wzmiankuje o zbliżo-nym rozwiązaniu do egzemplarza przedstawionego w jego pra-cy na tablicy V:21, tj. ähnlich wie V:21 (J. Heydeck 1895, 45).15 J. Heydeck wspomina dwie brązowe zapinki szczeblowe o ka-błąku analogicznym do przedstawionego na tablicy VIII:10, zaś zakończeniu igły jak w przypadku egzemplarza z tablicy V:21: 2 Sprossenfibeln von Bronze, des Bügels wie VIII:10, das Na-delende wie V:21 (J. Heydeck 1895, 56–57).16 Por. przyp. 10 (J. Heydeck 1895, 50).17 J. Heydeck wymienia brązową zapinkę szczeblową, której zakończenia sprężyny są analogiczne do wyobrażonych na ta-blicy V:21, zaś zakończenie pochewki do przedstawionych na tablicy VIII:10: Sprossenfibel von Bronze, am Spiralende wie V:21 und am Nadelhalter-Ende wie VIII:10 (J. Heydeck 1895, 54; por. N. Åberg 1919, ryc. 182, 183).18 W odniesieniu do zapinek z obydwu grobów J. Heydeck po-daje: wie V:21 (1895, 54, 58). Rysunek zapinki, wykonany w tu-szu znajduje się w kartotece zbiorów dawnego Prussia-Museum w Królewcu, przygotowywanej przez K. Voigtmanna, przecho-wywanej obecnie w Museum für Vor- unf Frühgeschichte w Berlinie. Za możliwość skorzystania z tzw. kartoteki K. Voigt-manna winien jestem wdzięczność dyrektorowi muzeum, prof. W. Menghinowi oraz dr. H. Wiederowi.19 E. Hollack jako analogię podaje egzemplarz z Łęcza, wyobra-żony na tabl. II:2 w pracy R. Dorra (1898).20 Jako analogię autor publikacji wymienia egzemplarz z nekro-poli w Łęczu, wyobrażony na tabl. II:11.12 w pracy R. Dorra (1898).21 W tym ostatnim przypadku informacje o zapince zaczerpną-łem z kartoteki K. Voigtmanna, gdzie znajduje się nie tylko do-kładny rysunek całej zapinki, ale także spodniej strony pseudo-cięciwy wraz ze sprężyną. Widoczne jest zamocowanie ramion pseudocięciwy na osi, a z rysunku wynika, że sprężyna z igłą stanowiły osobny element konstrukcyjny. Na karcie niedostrze-galne jest jedynie haczykowate zakończenie sprężyny, co nale-ży tłumaczyć raczej wtórnym uszkodzeniem zapinki niż niesta-rannością rysunku. Mniej staranny rysunek zamieścił w swojej kartotece F. Jakobson (Jakobson 2009, tabl. 156:a).

329

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

bu 41 w Markajmach, gm. Lidzbark Warmiński, d. Markeim, Kr. Heilsberg (kartoteka K. Voigtmanna), zapinkę szczeblową w trapezowatą główką z grobu 235 w Rževskoe, raj. Slavsk (Ржевское, рай. Славск; d. Linkuhnen, Kr. Niederung; zbiory dawnego Prus-sia-Museum, obecnie w kolekcji Museum für Vor- unf Frühgeschichte w Berlinie, jako tzw. Prussia-Samm-lung)22, a być może także krępą fibulę szczeblową z Tylkowa, gm. Pasym (d. Scheufelsdorf, Kr. Ortelsburg; W. Nowakowski 1998, 108, tabl. I:18; W. Menghin et alii 2007, 370, nr kat. IV.3.6)23. Do grupy tej być mo-że należy włączyć także część smukłych, wcześniej-szych stylistycznie zapinek24.

Podsumowując należy stwierdzić, że termin Armbru-stsprossenfibel stosowany był przez przedwojennych badaczy jedynie konwencjonalnie, bez powiązania z analizą konstrukcji. Skojarzenie tego określenia z po-wierzchownie postrzeganą formą fibuli nie było wery-fikowane w okresie powojennym z uwagi na zaginięcie ogromnej części zbiorów przedwojennych muzeów gro-madzących podobne zapinki, zwłaszcza Prussia-Mu-seum oraz muzeum elbląskiego. Nieliczne publikacje, a także rysunki zamieszczone w archiwalnych notatkach archeologów okresu przedwojennego, były zbyt sche-matyczne, by móc zidentyfikować na ich podstawie kon-strukcję; fibule przeważnie przedstawiano w rzucie z gó-ry, co pozwalało na uwidocznienie ornamentu na „szczeblach”, uniemożliwiało jednak przedstawienie

22 Za możliwość skorzystania z ww. zbiorów dziękuję niniej-szym dyrektorowi muzeum, prof. W. Menghinowi.23 Mimo, że odnaleziona niedawno zapinka została umieszczo-na w katalogu z wystawy poświęconej okresowi merowińskie-mu (W. Menghin et alii 2007), nie dysponujemy nadal dokład-nym opisem jej konstrukcji.24 Konstrukcji takiej domyślać można się np. w przypadku za-pinki grobu 317 z środkowolitewskiego cmentarzyska w Mar-velė, raj. Kaunas, choć nie wynika to z opisu zabytku (M. Ber-tašius 2005, 81, tabl. CXLIX:1). Zabytki o konstrukcji pseudo-kuszowatej wystąpiły także na sambijskim cmentarzysku Mi-tino, raj. Kaliningrad (Mитино, рай. Калининград; d. Stantau, Kr. Königsberg) – niepublikowane materiały z badań K. Skvor-cova, któremu niniejszym serdecznie dziękuję za tę informację.

konstrukcji. Pojęcie Armbrustsprossenfibel zyskało na tyle oczywisty charakter, że nawet niedawno publiko-wane zapinki, znane autorom z autopsji, określane by-ły tym terminem25. W świetle analizy znalezisk z No-winki należy postulować zwracanie bacznej uwagi na konstrukcję zapinek z późnego okresu wędrówek lu-dów, nie tylko szczeblowych, ale także innych, okre-ślanych konwencjonalnie jako kuszowate. Przy dopeł-nieniu tego warunku zapewne możliwe będzie w przy-szłości wskazanie, od kiedy zaczęto stosować kon-strukcję pseudokuszowatą wariantu Nowinka i w ja-kich typach zapinek była ona używana. Póki co, wy-daje się, że konstrukcja kuszowata poprzedzała poja-wienie się rozwiązań pseudokuszowatych, a ponadto, że konstrukcja kuszowata i pseudokuszowata warian-tu Nowinka współwystępowały przez pewien czas. Jednak pewniejsze ustalenia wymagają zebrania istot-nej próby statystycznej zapinek z dokładnymi opisa-mi konstrukcji i powiązania ich z ewolucją form zapi-nek z późnego okresu wędrówek ludów.

Dr Bartosz KontnyInstytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiegoul. Krakowskie Przedmieście 26/28PL 00-927 Warszawabartosz.kontny@uw.edu.pl

25 Por. W. Nowakowski 1998, 58, 114, 126; W. Menghin et alii 2007, 370. Warto przy tym zauważyć, że W. Nowakowski zwró-cił uwagę na odmienność formy cięciwy omawianych fibul, określając je jako odlewane: niem. mit eingegossener Sehne (W. No wakowski 1998, 54).

literatura

Åberg, N.1919 Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Up-

psala-Leipzig.

Bertašius, M.2000 Zentrum und Peripherie bei den Westbalten.

Zu den Beziehungen zwischen dem Samland

und der Region um Kaunas vom 5. bis 8. Jh. n. Chr., „Archaeologia Baltica“ 4, 135–160.

2005 Marvelė. Ein Gräberfeld Mittellitauens 1, Kaunas.

Bitner-Wróblewska, A. et alii2008 Ocalona historia Prus Wschodnich. Archeolo-

giczne księgi inwentarzowe dawnego Prus-sia-Museum, Warszawa.

Bliujienė, A.1999 Vikingų epochos kuršių papuošalų ornamen-

tika, Vilnius.2006 Role of the Curonians in the Eastern Baltic

Area. The Transition Process from the Late Migration Period into the Early Viking Age

330

Bartosz Kontny

(Cultural Aspects), w: M. Bertašius (red.), Transformatio mundi. The Transition from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic, Kaunas, 183–193.

Bliujienė, A., Butkus, D.2002 VII a. pirmosios pusės karys iš Lazdininkų

(Kalnalaukio), „Archeologia Lituana” 3, 81–99.

Brather, S.2001 Die Armbrustsprossenfibel von Prützke. Eine

baltische Fibelvariante und der frühen slawi-schen Brandgräber, w: M. Meyer (red.), „…Trans Albim fluvium“. Forschungen zur vor-römischen, kaiserzeitlichen und mittelalterli-chen Archäologie. Festschrift für Achim Leu-be zum 65. Geburtstag, Internationale Archäo-logie, Studia honoraria 10, Rahden/Westf., 479–492.

Ciglis, J.2007 Katalog, w: A. Bitner-Wróblewska (red.), Skar-

by starożytnej Łotwy, Warszawa, 317–550.

Dorr, R.1898 Die Gräberfelder Silberberge bei Lenzen und

bei Serpin, Kreis Elbing aus dem V.-VII. Jahr-hundert nach Christi Geburt, Elbing.

Ehrlich, B.1932 Elbing, Benkenstein und Meislatein. Ein neu-

er Beitrag zur Trusoforschung, „Mannus“ 24, 399–420.

1937 Germanen und Altpreussen auf dem Boden El-bings. Die Scharnhorststrasse als vorgeschich-tliches Siedlungsgebiet, „Germanen-Erbe“ 2, 1937, 268–277.

Gaerte, W.1929 Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg i. Pr.

Gałęzowska, A.2007 Zabytki z wschodnich terenów nadbałtyckich

odnalezione w zbiorach Muzeum Archeolo-gicznego w Poznaniu, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 43, 249–295.

Gavrituhin, I. O.2005 Комлексы пражской культуры с дати ру ю-

щими вещами, w: P. Kaczanowski, M. Par-cze wski (red.), Archeologia o początkach Sło-wian. Materiały z konferencji, Kraków 19–21 listopada 2001, Kraków, 403–461.

Griciuvienė, E., Grižas, G., Buža, Z.2005 Semigallians, V-XIII cent., w: The Semigal-

lians. Baltic Archaeological Exhibition. Ca-talogue, Vilnius-Riga, 23–152.

Heydeck, J. 1895 Das Gräberfeld von Daumen und ein Rück-

blick auf den Anfang einer deutsch-nationa-len Kunst, „Prussia” 19 (1893–95), 41–80.

Heym, H.1938 Das Gräberfeld Zohpen. Ein Beitrag zur Volks-

und Kulturgeschichte des nördlichen ost preu-βischen Binnenlandes von 400 n. Ztrw. bis zur Ordenszeit, maszynopis dysertacji doktorskiej w zbiorach biblioteki Muzeum Archeologicz-nego w Poznaniu.

Hollack, E.1900 Das Gräberfeld bei Kellaren im Kreise Allen-

stein, „Prussia“ 21 (1896–1900), 160–195.

Jagodziński, M. F.1997 Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą

a Pasłęką we wczesnym średniowieczu – ka talog stanowisk, Adalbertus 3, Warszawa.

Jakobson, F.2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kel-

laren im Kreise Allenstein, Ostpr., w: A. Bit-ner-Wróblewska, C. von Carnap-Bornheim, J. Ci glis, V. Hilberg, W. Nowakowski (red.), Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary 1, Schriften des Archäologischen Landesmu-seums 9, Neumünster, 29–328.

Kleemann, O. 1956 Samländische Funde und die Frage der älte-

sten Steigbügel in Europa, w: Documenta Archaeologica Wolfgang La Baume Dedicata, Bonn, 109–122.

Kowalski, J.2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej

kręgu zachodniobałtyjskiego (V-VII w.). Za-rys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa, 203–266.

Kulakov, V. I. (Кулаков, В. И.)1989 Могильники западной части Мазурского

Поозёрья конца V – начала VIII вв. /по ма-териалам раскопок 1878–1938 гг., Barbari-cum 1, Warszawa, 148–275.

331

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka

1990 Древности Пруссов VI-XIII вв., Aрхеология CCCP, Cвод Aрхеологических Источников G1-9, Moskva.

Menghin, W. et alii (red.)2007 The Merovingian Period – Europe without

Borders. Archaeology and history of the 5th to 8th centuries, Berlin.

Natuniewicz, M.2000 „Nowe“ znaleziska ze starych wykopalisk.

Ocalałe materiały archeologiczne z okresu wpływów rzymskich z okolic Elbląga, w: J. Ko-lendo, W. Nowakowski (red.), Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Warszawa, 105–206.

Nowakowski, W.1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und

seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 10, Marburg-Warszawa.

1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Museum für Vor- und Frühgeschichte Bestandkatalo-ge 6, Berlin.

Panfil, R.2004 Elbląskie Towarzystwo Starożytnicze (Elbin-

ger Altertumsgesellschaft) w latach 1873–

1945, maszynopis pracy magisterskiej, archi-wum Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Pietrzak, M.1977 Cmentarzysko pruskie z V-VII w.n.e. w Nowin-

ce, woj. Elbląg, Sprawozdania Archeologicz-ne 29, 151–158.

Reich, Ch.2003 Die Prussia-Sammlung im Berliner Museum

für Vor- und Frühgeschichte. Geschichte und Stand der Bearbeitung, w: W. Nowakowski, M. Lemke (red.), Auf der Suche nach der Ver-lorenen Archäologie, Warszawa, 109–114.

2005 Die Prussia-Sammlung im Museum für Vor- und Frühgeschichte, „Acta Praehistorica et Archaeologica“ 36/37 (2004/2005), 343–354.

Rudnicki, M.2008 Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrust-

sprossenfibeln aus dem Territorium der Olsz-tyn-Gruppe. Erste Feststellungen, w: B. Nie-zabitowska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sa dowski (red.) The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period 2, Monumenta Studia Go-thica 5, Lublin, 291–302.

Tischler, O., Kemke, H.1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der

grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr.