SERBEST BÖLGELERİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ

Türkiye’de serbest bölge uygulamasının tarihi oldukça eski olup,

Cumhuriyet öncesi döneme kadar gitmektedir.

Türkiye’de serbest bölge kurulması ile ilgili somut ve kalıcı sonuçlar veren çalışmalar 1980’lerde başlamış

olmakla beraber, bundan önceki çalışmaların geçmişi Osmanlı İmparatorluğu dönemine kadar

uzanmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Tuna Nehri’nin denize ulaştığı yerde bulunan Sulina kentinin liman

bölgesinde bir serbest bölge kurulması için ilk adımlar atılmıştır. Bugün Romanya sınırları içinde Tuna

Nehri’nin Karadeniz’e döküldüğü yerde bulunan ve halen serbest bölge olan Sulina Limanı’nın 1870

yılında serbest bölge haline getirildiği bilinmektedir.

29.04.1870 tarihinde bu liman bölgesine giren eşyanın ihraç edilmesi kaydıyla vergi ve resimden bağışık

tutulması kararı alınmıştır

Bu alandaki ikinci girişim 1908 Devrimi’nden sonra İttihat ve Terakki Dönemi’nde başlatılmış, Çekmece

Gölü veya Yedikule sahilinde serbest bölge kurulması için bir komisyon oluşturulmasına karşın, bu

çalışmalar sonuç vermemiştir.

Cumhuriyet döneminde serbest bölgelerle ilgili olarak yürürlüğe giren ilk yasa 1927 yılında çıkarılan 1132

sayılı “Serbest Mıntıka Kanunu”dur. İlk serbest bölge yasası olan 1132 Sayılı Serbest Mıntıka Kanunu 22.06.1927 tarihinde TBMM’nde kabul edildi.

İstanbul ve çevresinde serbest bölge kurulması için hükümete yetki veren bu yasa çerçevesinde Türkiye ile

Ford Motor şirketi arasında 14.02.1929 tarihinde bir sözleşme imzalanmış ve bu sözleşme 1929 yılında

kanun olarak onaylanmıştır.

Bu yasaya dayanılarak, Ford Motor şirketi, otomobil, kamyon ve traktör montajı yapmak üzere İstanbul’un

Tophane semtinde bir alanı serbest bölge olarak kullanacak, bu alan Türkiye hudutları dışında sayılacak

ve buraya montaj amacıyla ithal edilecek malzemelerin gümrük vergisi alınmayacaktı. Bu ilk serbest bölge uygulaması, başarılı bir adım olarak

başlamasına karşın, aynı şekilde sürmemiştir

İnşaatına başlanan tesisler bu sırada patlak veren 1929 ekonomik bunalımının etkisiyle ve çeşitli bürokratik yaklaşımlar ve yaratılan tıkanıklıklar nedeniyle Ford Motor şirketi 1936 yılında bu

bölgedeki çalışmalarını sonlandırmak durumunda kalmış ve ilk serbest bölge denemesi başarısızlıkla

sonuçlanmıştır.

1929 Ekonomik Buhranının en önemli sebebi nedir?

Cumhuriyet döneminde serbest bölgelere ilişkin ikinci yasa 1946’da yürürlüğe giren “Şark Halı ve

Kilimleriyle Benzerleri ve Hayvan Postları İçin Kurulacak Serbest Yer Hakkında Kanun”’dur.

Söz konusu yasa ile, Şark halı ve kilimleriyle benzeri hayvan postlarının transit olarak Türkiye’ye ithali ve işlenerek veya işlenmeden ihracı için serbest bölge

oluşturulmuştur. Buna göre İstanbul’da Eminönü’nde Denizcilik Bankası tarafından açılan bir antrepoda bu

ürünler depolanacak ve buradan ihraç edilecekti. Ancak söz konusu yasaya işlerlik kazandırılmadığı için

bu ikinci girişim de sonuçsuz kalmıştır.

Cumhuriyet döneminde bu ilk iki adım bir deneme ve emekleme girişimidir. Gerçek anlamda ilk serbest

bölge anlayışını ve felsefesini kavrayan ilk yasal düzenleme 1953 tarihli Serbest Bölgeler Kanunu’dur.Bu kanuna işlerlik kazandırmak için üç yıl sonra 1956 tarihinde “Serbest Bölge Nizamnamesi” çıkarılmıştır.

1957 yılında ise TCDD, İskenderun Limanı’nda 4600 m2 lik bir alanı serbest bölge olarak işletmeye açmış,

fakat bir süre sonra bölge kapatılmıştır.

Serbest bölgelerin kurulmasıyla ilgili en önemli çalışmalar 24 Ocak 1980 Kararlarının uygulanmasıyla

başlamıştır. Türkiye’nin ithal ikameci büyüme sürecinden, dışa açık büyüme sürecine girmesi ve dışsatımın öneminin artması ile birlikte 1983’ten itibaren serbest bölge anlamında da çok büyük adımlar atılmaya ve ciddi bir anlayış değişikliği

yaşanmaya başlanmıştır.

03.11.1983 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 151

Sayılı KHK ile doğrudan Başbakanlığa bağlı olarak Serbest Bölgeler Teşkilatı

kurulmuştur.

Bu teşkilat Serbest Bölgeler Başkanlığı olarak

daha sonra Devlet Planlama Teşkilatı’na

(DPT) bağlanmıştı

1991 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan KHK ile DPT içinde yer alan bu birim, Serbest Bölgeler Genel

Müdürlüğü adı ile Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’na bağlanmıştır.

Daha sonra, bu Müsteşarlığın ikiye bölünmesi sırasında Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü, Dış

Ticaret Müsteşarlığı’nın yapısı içinde kalmıştır

SERBEST BÖLGELERİN TÜRKİYE AÇISINDAN TANIMI

Türkiye ile Avrupa Birliği arasında 01.01.1996 tarihinde gerçekleştirilen gümrük birliği ve sonrasında Avrupa Birliğine uyum çalışmaları sürecinde yeniden düzenlenen gümrük mevzuatında serbest bölgeler

şöyle tanımlanmıştır.

“Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber, serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük

rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak

ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve uygulanması bakımından,

Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen; serbest dolaşımdaki eşyanın ise, bir serbest bölgeye konulması

nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerler” olarak tanımlanmıştır.

SERBEST BÖLGELERİN TÜRKİYE AÇISINDAN KURULMASI VE İŞLETİLMESİNDEKİ

TEMEL AMAÇLAR

Ülkemiz açısından, 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanununun 1 maddesinde Türkiye’de Serbest

Bölgelerin kuruluş amacı;

- İhracat için yatırım ve üretimi artırmak- Yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak,- Ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli şekilde temin etmek,- Dış finansman ve ticaret imkanlarından daha fazla yararlanmak, şeklinde ifade edilmektedir.

Ancak serbest bölgelerden beklenen faydalar bununla sınırlı olmayıp;

- Yeni iş olanakları yaratarak istihdam sorununun çözümüne yardımcı olmak,- Verilecek hizmetler karşılığında doğrudan döviz kazandırmak,- Dünya ekonomisine daha hızlı entegrasyon sağlamak da serbest bölgelerin ortaya çıkış sebepleri arasında sayılabilir.

TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİNİN KURULUŞ PROSEDÜRÜ

Türkiye’de serbest bölgelerin yer ve sınırlarını belirlemeye kim yetkilidir?

Türkiye’de serbest bölgelerin yer ve sınırlarını belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkili olup, serbest

bölgelerin kamu kurum ve kuruluşlarınca, yerli veya yabancı gerçek ve tüzel kişilerce kurulmasına

işletilmesine Bakanlar Kurulunca izin verilmektedir.

Peki Serbest Bölge kurmak için aranan şartlar – aranan belgeler nelerdir?

Ancak, 4558 sayılı Gümrük Kanununda veya 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanununda bir serbest bölgenin

kurulabilmesi için hangi şartların arandığına, hangi belgeler ile hangi usuller izlenerek başvuruda bulunabileceğine ilişkin detaylı hükümlere yer

verilmemiştir.

Bununla birlikte uygulamada bir serbest bölgenin faaliyete başlaması için gerçekleştirilen işlemler şu

şekildedir;

1. Serbest bölge kurulmasına ilişkin proje ile Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü’ne başvurulur.

2. Başvuru Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü tarafından değerlendirilir.

3.Olumlu bulunacak projeler için hazırlanacak fizibilite raporu Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğüne sunulur.

4. Girişimci ile Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü arasında yapılacak işlemlere ilişkin bir protokol imzalanır.

5. Serbest bölgeyi kurup işletecek şirket kurulur,

6. Bakanlar Kurulu Kararı ile serbest bölgenin yeri ve sınırları belirlenir ve serbest bölgeyi kurup işletecek

şirket yetkilendirilir.

7. Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü ile kurucu ve işletici şirket arasında “kuruluş ve işletme sözleşmesi” imzalanır

8. Bölgenin alt ve üst yapıları projelendirilir, faaliyet konuları belirlenir, tarifeler hazırlanır

9. Bölgenin kapısı, çiti, idari binaları ve faaliyete geçiş için gerekli altyapı çalışmaları tamamlanır

10. Serbest Bölge Müdürlüğü, Gümrük ve Gümrük Muhafaza ve emniyet birimlerine atamalar yapılır,

11. Resmi açılış yapılarak ticari faaliyetlere başlanır.

Diğer taraftan, ülkemizde serbest bölgelerde faaliyette bulunabilmek için öncelikle faaliyet ruhsatı alınması

gerekmektedir. Faaliyet ruhsatları, Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü

tarafından verilmektedir.

Faaliyet ruhsatı almak isteyen kişilerin başvuru formunu Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğüne müracaat ederek almaları mümkün olduğu gibi,

herhangi bir serbest bölgenin kurucu ve işletici/işleticisinden veya ilgili serbest bölge

müdürlüğünden almaları mümkündür.

Yusuf Bahadır KESKİN

AMASYA ÜNİVERSİTESİ