SERAT SULUK NGABDULSALAM - Javanese Manuscripts · SERAT SULUK NGABDULSALAMSERAT SULUK NGABDULSALAM...
Transcript of SERAT SULUK NGABDULSALAM - Javanese Manuscripts · SERAT SULUK NGABDULSALAMSERAT SULUK NGABDULSALAM...
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 1
SERAT SULUK NGABDULSALAMSERAT SULUK NGABDULSALAMSERAT SULUK NGABDULSALAMSERAT SULUK NGABDULSALAM
PUPUH IPUPUH IPUPUH IPUPUH I
DHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULA
1. Mangun sabda binarunging gendhing/ amurwaka kang parasèng rasa/
madu sarkara sekaré/ kasmaran resmiyéngrum/ ing pangruming wardaya
kadi/ satpada mangrès rasa/ mrih praptaning santun/ mangun basa
susilarja/ rèhning arsa mangun caritaning ngélmi/ miwah asaling jagad//
Memulai cerita seirama gending/ permulaan yang menggugah rasa/ tembang dhandhanggula/ membangkitkan gairah asmara/ menyenangkan hati seperti/ lebah menghisap rasa/ datangnya dengan sopan/ merangkai cerita dengan indah/ sebab keinginan untuk memulai cerita tentang ilmu/ dan asal mula dunia//
2. Sumarmanya kabrataning asih/ kawuryaning panuksmeng wardaya/ kojah
sing èdi purwané/ pindha prakawiknyéng tembung/ tembung tembang
kang kandel tipis/ miwah kang dawa cendhak/ mandheg lawan laju/
sumedya tumaméng sastra/ kwentar saking dèrèng kawuryaning galih/
mring ri sadaya arsa//
Oleh karena cinta setia/ terlihat jiwa di hati keluar/ cerita yang indah permulaannya / seperti mengenai susunan kalimat yang serasi/ kalimat tembang yang tebal dan tipis/ serta panjang pendek/ berhenti dan berlanjut/ bersiap masuk ajaran/ terkenal karena belum terbuka hati/ pada semua kehendak//
3. Mintaningsun nenggih ing Hyang Widhi/ kang asipat jalal jamal kahar/
kang amengku ing rat kabèh/ ngudanéni sadarum/ déné kangdéné kangdéné kangdéné kang akiring akiring akiring akiring
dumadidumadidumadidumadi/ kang sangkan wus kasamar/ Gusti Maha Agung/Gusti Maha Agung/Gusti Maha Agung/Gusti Maha Agung/ ingkang asih
ing akérat/ kang murah ing donya kang tansah pinuji/ kang ngganjar kang
aniksa//
Saya mohon pada Tuhan/ yang mempunyai sifat agung, indah, kuasa/ yang menguasai dunia seisinya/ maha mengetahui semua/ adapun akhir kejadian/ yang asal sudah tersembunyi/ Tuhan Yang Maha Besar/ yang mengasihi pada jaman akhir/ maha pemurah di dunia dan selalu dipuji/ yang memberi anugrah dan menghukum//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 2
4. Tinengeran kang nulis puniki/ apeparab pun Martadimeja/ kampung
Astana wiyosé/ Nglawiyan dunungipun/ Surakarta kilèn nagari/Surakarta kilèn nagari/Surakarta kilèn nagari/Surakarta kilèn nagari/ anistha
alit mila/ sru kawélas ayun/ marmané kalunta-lunta/ pan tinilar ing bapa
duk maksih alit/ anéng dhusun Prambanan//
Ditandai yang menulis ini/ bernama Martadimedja/ lahir di kampung Astana/ rumah di Laweyan/ sebelah barat Surakarta/ maka kecilnya menyedihkan/ sangat membuat iba/ sebab hidupnya terlunta-lunta/ sewaktu kecil ditinggal mati bapaknya/ ketika masih tinggal di Prambanan//
5. Marsudi tyas amarnéng palupi/ rinesepna sanak kang amaca/ kang
layang akéh pédahé/ wawasen ing jro kalbu/ ywa katungkul amemaoni/
kirang langkung ing sastra/ lan ukaranipun/ ja maoni aja nacad/ luwung
meneng wacanen baé ya becik/ dadi sira utama//
Melatih hati untuk menjadi teladan/ agar diresapi orang yang membaca/ buku ini banyak manfaat/ hayati dalam hati/ jangan terlena dan mencela/ kekurangan dan kelebihan ajaran/ dan kalimatnya/ janganlah mencela/ diam dan bacalah dalam hati sebab itu lebih baik/ agar kamu menjadi utama//
6. Déné kang wus lumrah mangsa mangkin/ lamun ana dènremeni ika/
angalem katèngkèng-tèngkèng/ lamun ala puniku/ pan sinengit kapati-
pati/ puniku lamun bisa/ cegahen sadarum/ sampun ngalem lawan nacad/
myang ngrasaningrasaningrasaningrasani ala mring samining jalmi/ myang sanak baturira//
Adapun yang sudah umum saat ini/ kalau ada yang disukai/ akan selalu di puji / kalau jelek/ akan sangat dibenci/ itu kalau bisa/ cegahlah semua itu/ jangan memuji dan menghina/ serta menggunjing pada orang lain/ dan dengan sanak saudara//
7. Ngandhut rukun ing ngarep pan becik/ pan ing buri ngrasani kang ora/ iku
sétan upamané/ jaman akir puniku/ kéh ijajil nukmeng mring jalmi/ mila
dipunprayitna/ dènraharjèng kalbu/ saben dina kang kapaksa/ ingkang
émut aja sira kongsi lali/ yèn sira ayun mulya//
Di depannya menjaga kerukunan dengan berharap baik/ padahal di belakang menggunjingkan hal-hal jelek/ diupamakan setan/ jaman akhir/ banyak setan yang merasuki manusia/ karena itu agar hati-hati/ agar
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 3
selamatlah hati/ dengan paksaan tiap hari/ ingatlah dan jangan sampai lupa/ jika kamu ingin mulia//
8. Waskithanen purwané kang nulis/ dèn anyata sampun kaya-kaya/ giluten
ing surasané/ wawasen ing jro kalbu/ prasudinen ingkang kaésthi/ yèn
olih kanugrahan/ wruh surasanipun/ yèn wus weruh mirantia/ ywa pepéka
dèn gemi angati-ati/ ywa tinggal ing dalilnya//
Ketahuilah dulu yang menulis/ sesungguhnya jangan khawatir/ pelajari isinya/ resapilah dalam hati/ usahakan niatnya/ jika mendapat anugrah/ tahu maksudnya/ kalau sudah tahu maka bersiaplah/ jangan lengah hendaknya berhati-hati/ jangan meninggalkan dalilnya//
9. Kang wus lumrahé sanabi wali/ kitab Kur’an tan mung lapal makna/
sejatinipun sejatinipun sejatinipun sejatinipun karsané/ yèn wus wruh dipunkukuh/ pan kekeren
dipunprayogi/ wawasen kang sarira/ mobah mosikipun//// saben dina
dènkareksa/ sampun kandheg ing rupa warna samangkin/ tuna yèn tantuna yèn tantuna yèn tantuna yèn tan
weruha//weruha//weruha//weruha//
Sudah sewajarnya seluruh nabi dan wali/ kitab Quran bukan hanya ucapan yang bermakna/ sesungguhnya itu adalah kehendak Tuhan/ jika sudah tahu harap dipegang teguh/ jika dipegang teguh akan lebih baik/ ingatlah pada badan/ tingkah lakunya/ teladanilah tiap hari/ jangan silau terhadap gemerlap dunia/ sebab rugilah jika tidak tahu//
10. Pamintèng sun mring Hyang Maha Luwih/ marang sanak kang
marsudèng maca/ kadugèna sakarsané/ panjanga ingkang umur/ dèn-
junjunga ing suka singgih/ jinurunga kamulyan/ gung ganjaranipun/
waspadaa panduming tyas/ kinasiha marang Hyang Suksmana Jati/ kang
samar binukaa//
Permintaan saya pada Tuhan/ kepada saudara yang giat membaca/ laksanakan sebisanya/ dipanjangkan umur/ diangkatlah pada kebaikan/ semoga ditunjukkan pada kemuliaan/ besar anugrahnya/ waspadalah pada nasib hati/ yang dikasihi oleh Illahi/ bukalah yang tersamar itu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 4
PUPUH IIPUPUH IIPUPUH IIPUPUH II
ASMARADHANAASMARADHANAASMARADHANAASMARADHANA
1. Kasmaran temen wak mami/ wonten sajuga Pandhita/ ambeg sang tapa
kinaot/ aran Ki Sèh Ngabdulsalam/ karya pamungkas tékad/ adhedhépok
Ardi Catur/ aran dhukuh Kabuwanan//
Bahagia benar saya/ ada seorang pendeta/ watak sang pertapa utama/ pendeta itu bernama Seh Abdulsalam/ bertekad terakhir/ bertempat tinggal di Gunung Catur/ bernama desa Kabuwanan//
2. Punika jalma utami/ sang tapa tan darbé karya/ among olah dhiri baé/
déné ingkang para putra/ ganti-ganti kang prapta/ warna-warna para
sunu/ wenéh alim lawan jawa//
Dialah manusia utama/ tidak punya pekerjaan/ cuma bertapa saja/ sementara putra-putranya/ datang silih berganti/ bermacam-macam anaknya/ sebagian sangat alim dan sopan//
3. Kang alim kitabé wegig/ kang jawa suluke limpat/ pasamya bebana
kabèh/ mring rama Sèh Ngabdulsalam/ wonten putra satunggal/
pembarep bagus tyas terus/ bisa mantek lan midekat//
Yang alim ahli kitab/ yang sopan pandai bersuluk/ mereka bersama-sama datang/ pada Seh Abdulsalam/ ada seorang putra/ tertua sungguh tampan/ datang dan mendekat//
4. Rahadyan kalangkung alim/Rahadyan kalangkung alim/Rahadyan kalangkung alim/Rahadyan kalangkung alim/ kang awisma Ujung AlangUjung AlangUjung AlangUjung Alang/ radyan putra
pembarebé/ Sasrawardaya waskitha/ ing wanci pukul sapta/ sowan ing
rama sang wiku/ sang tapa anuju lenggah//
Putra paling alim/ bertempat tinggal di Ujung Alang/ sebagai putra tertua/ Sasrawardaya sangat awas/ pukul tujuh/ menghadap ayah sang guru/ sang guru sedang duduk//
5. Kasaru kang putra prapta/ Rahadyan Sastrawardaya/ sang tapa ngandika
alon/ kulup dèn kepareng ngarsa/ radèn majeng awotsekar/ wus tata
dènira lungguh/ radèn putra matur sembah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 5
Mendadak sang putra datang/ Raden Sasrawardaya/ Sang guru berkata pelan/ nak silahkan maju/ raden maju menyembah/ setelah duduk/ Raden menyembah//
6. Kawula anuwun uning/ pratingkahé wong asalat/ hakékat lan makripaté/
saréngat lawan tarékat/ kang kawengku ing salat/ kawula nuwun pituduh/
sang tapa terus ngandika//
Saya ingin tahu/ tingkahnya orang salat/ hakekat dan makripat/ syariat dan tarekat/ yang terkandung dalam salat/ saya minta petunjuk/ sang pertapa kemudian berkata//
7. kang dhingin iku pan takbir/ micara parluning salat/ wowulas iku kathahé/
kaping kalih iku niat/ kawengku jroning ikram/ikram/ikram/ikram/ ing kurupé pan wewolu/
kang lapal Allahu Akbar//
Yang pertama takbir/ berbicara tentang kewajiban salat/ itu berjumlah delapan belas macam/ yang kedua niat/ yang terkandung dalam ikram/ berjumlah delapan huruf/ yang berbunyi Allahu akbar//
8. Kang dhingin aksara alip/ alip kamil aranira/ lam awal kaping kalihé/
martabaté akadiyat/ lam akir kaping tiga/ martabat wahdat dumunung/
aksara hahahaha ping sekawan//
Pertama huruf alif/ sebutannya alif kamil/ yang kedua lam awal/ itu martabat ahadiyat/ ketiga lam akhir/ tempatnya martabat wahdat/ keempat huruf ha//
9. Wakidiyat kang winarni/ alip kang kaping limanya/ mutakalimun mutakalimun mutakalimun mutakalimun wakité/
kaping nemé kap kabirah/ pitu babababa rububiyah/ ré rapingu darajatun/
sampun jangkep kurup astha//
Wakidiyat yang diceritakan/ alif yang kelima/ yaitu muta aliman wakid/ keenam kap kabirah/ ketujuh ba rububiyah/ huruf ra rafihu darajatun/ lengkap sudah delapan huruf//
10. Ping kalih niat puniki/ mukaranahé tetiga/ kitakrul lawanlawanlawanlawan takyiné//// kasmu
panejaning manah/ takrul nyataken uga/ anèng jroning kang lapal hu/
takyin wus nyata katingal//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 6
Kedua niat ini/ kebetulan ada tiga/ kitakrul dan takyin/ warna cahayanya hati/ takrul sesungguhnya/ terkandung dalam huruf ha/ takyin sudah jelas terlihat//
11. Kang jejuluk insan kamil/ yèn sira nora weruha/ takbir mangkono ta kuwé/
sembahira tanpa karya/ angur baya dolana/ ari aninangari aninangari aninangari aninang-aninung/aninung/aninung/aninung/ déné
ingkang kaping tiga//
Yang dinamakan insan kamil/ jika kamu tidak tahu/ bertakbirlah kamu/ doamu tidak berguna/ lebih baik bermainlah/ bersuka ria/ selanjutnya yang ketiga//
12. Angadeg asaling geni/ sejatiné geni cahya/ kang sumrambah badan
kabèh/ iku sira ulihena/ marang sangkaning cahya/ insan kamil
purwanipun/ kaping pat maca Patékah//
Menghadap asalnya api/ sesungguhnya cahaya api/ yang menjalar keseluruh tubuh/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya cahaya/ asalnya insan kamil/ keempat membaca Al fatekah//
13. Wus sun tuturaken dhingin/ amepaki ing sarira/ rukuk kang kaping limané/
kaping nemé tumaninah/ mulané tumaninah/ sajroné sira rukuk/ ulihna
sangkaning barat//
Sudah saya utarakan dahulu/ untuk melengkapi badan/ yang kelima rukuk/ keenam tumaninah/ maka tumaninah itu/ di dalam kamu rukuk/ kembalikan ketempat asalnya angin//
14. Arukuk asaling angin/ sejatiné angin napas/ anpas lan napas wuwusé/ iku
sira ulihena/ iya sangkaning napas/ akadiyat purwanipun/ kaping pituné
iktidal//
Rukuk pada asalnya angin/ sesungguhnya angin nafas/ anpas dan nafas ucapannya/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya nafas/ permulaannya akhadiyat/ ketujuh itu ihtidal//
15. Ping wolu tumaninahi/ sajroné sira iktidal/ kaya takbir ukarané/ mila
nganggé tumaninah/ awasta kamil insan/ kaping sanga iku sujud/ ping
sepuluh tumaninah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 7
Kedelapan itu tumaninah/ ketika kamu ihtidal/ seperti dalam takbir kalimatnya/ makanya pakai tumaninah/ itu sebutannya insan kamil/ kesembilan itu sujud/ yang kesepuluh tumaninah//
16. Mulané tumaninahi/ jro sujud mulaken toya/ ulihna sangkan parané/
sejatiné getihira/ purwané saking sahdad/ ping sawelas iku lungguh/
kaping rolas tumaninah//
Maka tumananinahlah/ dalam sujud muliakan air/ kembalikan asal muasalnya/ sesungguhnya darahmu/ berasal dari sahadat/ kesebelas itu duduk/ keduabelas itu tumaninah//
17. Jroning salat sira linggih/ aja lali tumaninah/ mulané kaya mangkono/
lungguh asaling bantala/ jisimira kang wadhag/ iku bumi kang linuhung/
ulihna mring wakidiyat//
Dalam salat kamu duduk/ jangan lupa tumaninah/ sebab seperti itu/ duduk pada asal tanah/ jasadmu yang kasar/ itu tanah yang dimuliakan/ kembalikan pada wakidiyat//
18. Wus telas asaling mayit/ telulas lungguhé tahyat/ patbelas maca tahyaté/
atakiyat burubanya/ marang kang Maha Mulya/ rerupa dhong arsa
lampus/ Madum Sarpin dadi béka//
Sudah habis asalnya jasad/ tiga belas itu duduknya takhiyat/ empat belas itu membaca takhiyat/ ahtakhiyat burubannya/ pada Tuhan Maha Mulia/ perwujudan pada kehendak mati/ Makdum Sarpin menjadi susah//
19. Mila kawruhana kaki/ yèn sira nora weruha/ dadi béka salawasé/ urip
miwah yèn palastra/ ingkang kaping limalas/ salawat mring kanjeng rasul/
nembelas tartip muwalat//
Maka ketahuilah/ jika kamu tidak tahu/ akan susah selamanya/ hidup dan mati/ yang kelima belas/ salawat pada Nabi Muhammad/ enam belas tartib mualat//
20. Pitulas tegesé tartip/ turun-turun yèn palastra/ sulbi Kakbah ingkang
kosén/ campur mring raga lan mulya/ tedhak Sri Naranata/ mudhun
jurang munggah gunung/ ping wolulas awèh salam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 8
Tujuh belas maksudnya tartib/ jika keturunan mati/ rahim Kabah yang menjadi tiang/ bersatu badan dan kemuliaan/ keturunan raja/ turun jurang mendaki gunung/ kedelapan belas memberi salam//
21. Ana déné kang dènwèhi/ salam iku kadangira/ kang mungging kanan
kéringé/ supayaa supayaa supayaa supayaa aja béka/ ing donya lan akérat/akérat/akérat/akérat/ yèn wus weruh
dipunwanuh/ dèn kadi madu raosnya//
Adapun yang diberi/ salam itu saudaramu/ yang di sebelah kanan kirimu/ agar jangan mendapat susah/ di dunia maupun akhirat/ jika sudah tahu harap dimengerti/ seperti rasa madu//
PUPUH IIIPUPUH IIIPUPUH IIIPUPUH III
DHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULA
1. Iya iku rasakna sayekti/ sejatiné wong sembahyang ika/ nyalatken mayité
dhéwé/ pomaa dipunémut/ ingkang putra nyuwun ngabekti/ wonten putra
panenggak/ langkung limpatipun/ kang wisma ing Garbaretna/ langkung
wasis wignya limpat tatag trampil/ cahya mindha sasangka//
Maka itu rasakan benar/ sesungguhnya orang sembahyang itu/ menyalatkan mayatnya sendiri/ harap diingat/ sang putra menghaturkan sembah/ salah seorang putra kedua/ lebih pintar/ yang tinggal di Garbaretna/ lebih cerdas bijaksana dan trampil/ bersinar seperti bulan//
2. Sira rahadèn sinung kekasih/ marang kiyai Sèh Ngabdulsalam/ Surya
Sasmita kinaot/ pukul kasapta dalu/ Radèn Surya garjiténg galih/ sowan
mring kabuwanan/ tan antara rawuh/ majeng umareg ing rama/
mangenjali kang rama ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Beliau putra yang bernama/ Seh Abdulsalam/ Suryasasmita yang utama/ pukul tujuh malam/ Raden Surya senang dalam hati/ datang ke Kabuwanan/ tak berapa lama/ maju menghadap ayah/ menyembah sang ayah berkata lembut/ silahkan duduk//
3. Paran karsané prapta ing latri/ teka béda lawan saban-saban/ radyan alon
ing aturé/ rama kawula matur/ wingi siang kula mring mesjid/ wonten
jalma satunggal/ langkung wignyanipun/ kawula tansah sinual/
sakalangkung nggén kula putek ing galih/ makaten panyualnya//
Ada maksud apa datang malam-malam/ datang tidak seperti biasa/ raden Surya pelan berkata/ saya ingin menceritakan/ kemarin siang sewaktu di
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 9
masjid/ ada seseorang/ yang pandai/ saya selalu ditanya/ kemudian saya bingung menjawabnya/ begini pertanyaannya//
4. Wonten siti pinendhem jro bumi/ lawan banyu kinum jroning toya/ lawan
srengéngé dènepé/ miwah geni tinunu/ lawan lanjar dèrèng akrami/
parawan darbé priya/ tigan bisa kluruk/ lan jaka rabiné papat/ ing wong
mangan saben dina maksih ngelih/ lawan mangan sepisan//
Ada tanah dipendam dalam tanah/ air direndam oleh air/ matahari dijemur/ ada api dibakar/ ada janda tapi belum menikah/ gadis sudah bersuami/ ada telur bisa berkokok/ pemuda beristri empat/ ada orang yang makan tiap hari masih lapar/ cuma makan sekali//
5. Mung sapisan waregé salami/ lan wong cébol angungkuli arga/ mbok
limaran tenunané/ gringsing wayang puniku/ sentèg pisan gya anguwisi/
sentèg pindho gya nigas/ kalawan si lumpuh/ kabaré ngideri jagad/ damar
murub tanpa sumbu lawan malih/ ron ijo tanpa wreksa//
Cuma sekali makan kenyang selamanya/ orang cebol melebihi tinggi gunung/ tenunannya mbok limaran/ itu batik gringsing wayang/ menghentakkan sekali selesai/ menghentakkan kedua langsung jadi/ serta orang lumpuh/ mampu mengelilingi dunia/ lampu bisa menyala tanpa sumbu/ daun hijau tanpa pohon//
6. Lawan ngangsu apikulan warih/ nyumet geni sarwi adedamar/ kodhok
angemuli lèngé/ warangka manjing dhuwung/ lan parahu ngemot jaladri/
kuda ngerap pandengan/ lan tigan kaluruk/ tapaké kuntul ngalayang/
kakang barep adhiné wuragil nenggih/ pancuran tanpa tlaga//
Mengambil air pikulan air/ menyalakan api dengan lampu/ katak menyelimuti liangnya/ sarung keris masuk ke dalam keris/ perahu memuat laut/ kuda lari dalam kandang/ telur berkokok/ tapak kaki bangau bisa terbang/ kakak yang tertua adik yang termuda/ pancuran tanpa telaga//
7. Kados pundi kula nuwun uning/ kajarwakna ing wejanganira/ Sèh
Ngabdulsalam wuwusé/ iku sasmita agung/ kang micara kitab sanusi/
bumi pinendhem lemah/ jasad sira kulup/ sayekti pinendhem karsa/
ingkang darbé karsa rupanira sami/ yekti/ yekti/ yekti/ yekti nora sulaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 10
Bagaimana saya ingin tahu artinya/ diterangkan dalam nasehatnya/ Seh Abdulsalam mengatakan/ itu sebuah tanda besar/ yang terdapat dalam Kitab Sanusi/ bumi dipendam dalam tanah/ itu jasadmu sesungguhnya/ dipendam dalam keinginan/ yang punya keinginanmu sekalian/ sesungguhnya tidak berbeda//
8. Déné banyu kinum jroning warih/ sejatiné iku uripira/ kendhih ing kitab
uripé/ sipat urip puniku/ tan sulaya warnanya sami/ geni tinunu ika/
rupanira kulup/ kendhih rupaning wasésa/ luwih éwuh srengéngé dènpé
puniki/ ya rasaning kawula//
Adapun air direndam dalam air/ sesungguhnya hidupmu/ kalah dalam kitab hidup/ sifat hidup itu/ tak ada beda sama warna/ api yang dibakar itu/ perumpamaan wajahmu nak/ kalah pada wajah Tuhan/ lebih sulit lagi matahari yang dijemur ini/ yaitu perasaan hamba//
9. Yekti kendhih ing rasa sejati/ barang kendhih ing pepanas/ tigan kaluruk
tegesé/ yèn sira nora muwus/ langkung ramé sajroning ati/ lanjarlanjarlanjarlanjar dèrèng
akrama/ wong kang alim kulup/ wus wruh kitab kathah-kathah/ dèrèng
weruh marang sampurnaning pati/ purwa madya wekasan//
Sesungguhnya kalah pada rasa sejati/ bagi yang kalah pada panas/ telur berkokok artinya/ kalau kamu tidak berkata/ lebih ramai dalam hati/ janda belum menikah/ itu orang yang alim nak/ sudah belajar banyak kitab/ tidak tahu pada kesempurnaan mati/ awal tengah dan akhir//
10. Déné prawan tansah dèrèng krami/ tegesipun wong Jawa kawignya/ tan
bisa maca kitabé/ nanging suluké putus/ mring sasmita kalangkung lantip/
luwar madya wekasan/ wruh surasanipun/ jejaka rabiné papat/ suksma suksma suksma suksma
ingkang mulya laingkang mulya laingkang mulya laingkang mulya lan adi linuwih/n adi linuwih/n adi linuwih/n adi linuwih/ iku rabiné papat//
Adapun perawan belum menikah/ itu orang Jawa yang pintar/ tidak bisa membaca kitab/ tapi pandai suluk/ pada perlambang lebih pintar/ bebas ditengah dan akhir/ tahu artinya/ perjaka istrinya empat/ jiwa yang mulia dan luhur/ itu istrinya empat//
11. Purba langgeng misésa sakalir/ kang jejuluk napsu mutmainah/ nyawa
rahmani arané/ tegesé mangan iku/ saben dina teksih angelih/ iku
sembahyangira/ yèn sira nora wruh/ marang wewengkoning salat/
makripaté mangan sapisan maregi/ wareg slawasing gesang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 11
Dat abadi yang menguasai semua/ bernama napsu mutmainah/ nyawa rahmani sebutannya/ artinya makan itu/ tiap hari masih lapar/ sebetulnya salat kamu/ jika kamu tidak mengetahui/ pada makna salat/ makrifatnya itu makan sekali membuat kenyang/ kenyang selama hidup//
12. Sira yèn wus bisa salat kaji/ wus katingal jroning pancamaya/ pasthi
wareg salawasé/ cébol ngungkuli gunung/ andhegena aywa ginupit/
tegesé mbok limaran/ gringsing wayang iku/ sentèg pisan nulya pisan/
sentèg pindho anigas napas siréki/ manjing pindhoné medal//
Jika kamu sudah bisa salat haji/ sudah terlihat isinya lima bayangan/ pasti kenyang selamanya/ cebol yang mengungguli gunung/ hentikan jangan digubah/ yang dimaksud mbok limaran/ berbatik gringsing wayang/ menyentak sekali lalu selesai/ menyentak kedua memutus nafasmu/ masuk kedua lalu keluar//
13. Déné lumpuh angideri bumi/ yèn aturu yektiné supena/ weruh negara
doh-adoh/ tegesé damar murub/ tanpa sumbu puniku kaki/ Dat mutelak
katingal/ endi sumbunipun/ taru ijo tanpa wreksa/ tegesipun cahya kang
sumrambah kaki/ marang badan sadaya//
Adapun orang lumpuh mengitari bumi/ ketika tidur lalu bermimpi/ melihat negara di segala penjuru/ maksud lampu menyala/ tanpa sumbu itu/ yang terlihat adalah dat mutlak/ dimana sumbunya/ daun hijau tanpa pohon/ artinya cahaya yang menjalar/ ke seluruh tubuhmu//
14. Kekayoné marang insan kamil/ sayektiné pilih kang uninga/ kang kaétung
mung nyatané/ ngangsu pikulan banyu/ sejatiné uripirèki/ dadi osiking
manah/ ing salaminipun/ dadya Malékat Mukarab/ pangrasané Malaékat
Mukarabi/ iya néng awang-awang//
Pengharapan pada insan kamil/ sebetulnya sedikit yang tahu/ yang terhitung adalah kenyataan/ menimba dengan pikul air/ sesungguhnya hidupmu/ jadi penggerak hati/ selamanya/ jadilah malaikat muarab/ kehidupan malaikat muarab/ cuma di angan-angan//
15. Sejatiné pan aneng siréki/ apék geni sarwi adedamar/ ingsun tuturi jatiné/
sira salaminipun/ angulati iman kang suci/ tegesé iman mulya/ insan kamil
iku/ pan wus tetep anéng sira/ déné kodhok angemuli lèngé kaki/ kodhoké
jasadira//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 12
Sesungguhnya ada pada kalian/ mencari api dengan lampunya/ saya ceritakan sesungguhnya/ kamu selamanya/ melihat iman suci/ yaitu iman mulia/ insan kamil itu/ karena sudah menyatu dalam dirimu/ adapun katak menyelimuti liangnya/ yang menjadi katak jasadmu //
16. Elèngipun Muhammad akiki/ déné wrangka kang manjing curiga/ ingsun
tuturi jatiné/ kala sira manekung/ amaladi samadi ening/ tegesé bangsa
rangka/ jasadira kulup/ kerisé isining raga/ yèn wus kamil dènira semadi
ening/ pasthi salin dadaran//
Liangnya itu Muhammad hakiki/ adapun sarung keris yang masuk dalam keris/ saya ceritakan sesungguhnya/ ketika kamu berdoa/ mengheningkan cipta/ artinya sarung keris/ itu badanmu/ kerisnya berisi badan/ jika sudah sempurna sewaktu kau mengheningkan cipta/ pasti berganti ujian//
17. Déné prau angemot jaladri/ baitané iku jasadira/ insan kamil segarané/segarané/segarané/segarané/
kuda ngrap tegesipun/ ing pandengan ingsun jarwani/ tegesé kéhing rasa/
rasa kang pinunjul/ rasa Jawa rasa Arab/ pandengané yekti marang insan
kamil/ iku purwaning rasa//
Adapun perahu memuat air laut/ perahu itu ragamu/ insan kamil lautnya/ kuda lari kencang artinya/ dalam kandang saya jelaskan/ artinya banyaknya rasa/ yang utama/ rasa Jawa dan Arab/ ibaratnya pada insan kamil/ itu asalnya rasa//.
18. Tapaké kontul nglayang puniki/ tegesipun dènira anglayang/ nora arah
nora enggon/ tan rupa warna iku/ ulatana tapakiréki/ insan kamil punika/
taraké kang tuhu/ kang kakang barep punika/ pambarepé kang aran
nyawa rahmani/ iku ratuning nyawa//
Tapak kaki bangau yang terbang itu/ sesungguhnya saat kamu terbang/ tanpa arah tanpa tempat/ tanpa rupa itu/ lihatlah telapakmu ini/ insan kamil itu/ sinarnya yang nyata/ kakak tertua itu/ tertuanya disebut nyawa rahmani/ yaitu rajanya nyawa//
19. Kakangané yekti neptu gaib/ kang pinandeng jroning lapal Akbar/ iku
awasena radèn/ wuragil adhinipun/ wuragilé nyawa nabati/ adhinipun
amira/ tegesipun pancur/ ingkang datanpa telaga/ uripira telagané iku
kaki/ iku Srinataningrat//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 13
Kakaknya sesungguhnya lahirnya yang gaib/ yang dilihat dalam bunyi akbar/ itu amatilah raden/ adiknya termuda/ adiknya itu nyawa nabati/ adiknya berbilang/ arti air pancuran/ yang diterima telaga/ hidupmu itu adalah ibarat telaga/ itulah sang raja//
PUPUH IVPUPUH IVPUPUH IVPUPUH IV
SSSS IIII NNNN OOOO MMMM
1. Tapaké kontul ngelayang/ iku sejatiné santri/ angaji mring Surabaya/
amrih sampurnaning pati/ yèn sira angrasani/ ngélmu rasa kang pinunjul/
teka wedi misésa/ dinalih yèn ngélmu singkir/ iya iku polahé ajrih ing
udan//
Jejak burung bangau terbang/ itu sebenarnya santri/ belajar di Surabaya/ agar memperoleh kesempurnaan kematian/ jika kamu membicarakan/ ilmu rasa yang unggul/ langsung takut pada yang maha menguasai/ disangka kalau ilmu sihir/ itu tandanya takut pada hujan//
2. Rahadèn Suryasasmita/ branténg tyas nawang nampani/ tingal karacut
sadaya/ nulya pamit mintar aglis/ wonten ariné malih/ Purwakusuma
jejuluk/ prajané Madyantara/ semana rahadyan pekik/ kéwran ing tyas
kitabé MurabsaidnyaMurabsaidnyaMurabsaidnyaMurabsaidnya//
Raden Suryasasmita/ gembira hati menerima/ semua sudah dikuasai / segera pamit pergi/ ada lagi adiknya/ Purwakusuma namanya/ kerajaannya di Madyantara/ ketika itu raden yang tampan/ sedang bingung mengerti kitab Murabsaid//
3. Ing wanci pukul sadasa/ nulya rahadyan lumaris/ umarekumarekumarekumarek marang ing
rama/ datan kawarna ing margi/ Kabuwanan wus prapti/ sang tapa anuju
lungguh/ rahadyan sigra prapta/ sang tapa ngandika aris/ anak ingsun
dèn-kapareng ingkang arsa//
Pukul sepuluh /segera raden berjalan pelan/ menghadap pada ayahnya/ tidak diceritakan di jalan/ sudah sampai di Kabuwanan/ Sang Tapa sedang duduk/ putranya segera datang/ sang pertapa berkata pelan/ anakku silahkan mendekat//
4. Rahadyan gya awotsekar/ matur mring rama sang yogi/ rama kawula
miyarsa/ Kitab Masailah nenggih/ kathah kang mungel tulis/ jroning Kitab
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 14
Sualipun/ awit rukuning Islam/ kawula dèrèng udani/ myang parluné kang
rama aris ngandika//
Raden Purwakusuma segera menghormat/ bicara pada ayah sang guru/ ayah saya mengetahui/ Kitab Masailah itu/ banyak yang dibicarakan/ dalam kitab pertanyaannya/ tentang rukun Islam/ hamba belum mengerti/ serta kegunaannya/ sang ayah pelan berkata//
5. Déné pikukuhing Islam/ lelima kathahiréki/ ingkang dhingin iku sadat/
salat ingkang kaping kalih/ ping tiga jakatjakatjakatjakat nenggih/ pasa Ramelan puniku/
iku kaping sakawan/ kaping lima munggah kaji/ tegesipun sadat kang
pasthi sapisan//
Adapun rukun Islam/ berjumlah lima/ pertama itu membaca sahadat/ yang kedua salat/ ketiga itu zakat/ puasa ramadhan itu /itu yang keempat/ kelima naik haji/ maksudnya sahadat yang pertama//
6. Dudu sadat ing wawacan/ rupané sadat kang pasthi/ iku sira ulatana/
kang jejuluk insan kamil/ Lintang Johar raneki/ jroning Johar iku Rasul/
yèn sira tan uninga/ sahadat kang pasthi yakin/ sayektiné durung bisa
maca sadat//
Bukanlah sekedar bacaan sahadat/ wujudnya syahadat yang pasti/ itu kamu amatilah/ yang disebut insan kamil/ bintang kejora namanya/ di dalam kejora itu rasul/ kalau kamu belum tahu/ yakin sahadat itu/ sesungguhnya belum bisa membaca sahadat//
7. Wekasané durung Islam/ déné ingkang kaping kalih/ iku jenenging asalat/
sakawan kathahiréki/ wus ta ingkang rumiyin/ salat saréngat panutup/
dakim salat tarékat/ déné salat ismualim/ sajatiné ingaran salat kakékat//
Akhirnya belum Islam/ adapun yang kedua/ itu yang dinamakan salat/ jumlahnya ada empat/ yang dahulu kali/ salat syariat penutup/ daim salat tarekat/ salat ismualim/ sesungguhnya itu salat hakekat//
8. Salat kaji tegesira/ salaté makripat ening/ yèn sira wis bisa misah/ mring
béda-bédaning tunggal/ iku sampurna jati/ yèn sira durung wruh iku/
angur baya turona/ ping tiga wéh jakat iki/ tegesipun aloma sariranira//
Salat haji artinya/ salatnya makripat rohani/ jika kamu mampu memisahkan/ perbedaan dalam kesatuan/ itu sudah sempurna / jika kamu
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 15
belum tahu/ lebih baik tidur saja/ yang ketiga memberi zakat/ artinya kemurahanmu//
9. Artiné wong bangsa loma/ yèn turu bisaa mati/ yèn kaésthi atangia/
nembaha marang Hyang Widhi/ kang aran salat kaji/ lakokna sajroning
dalu/ iku tandha yèn loma/ puasa Ramelan kaki/ sun jarwani tegesé pasa
Ramelan//
Artinya orang pemurah itu/ jika kamu tidur seperti mati/ namun jika niat tentu bisa bangun/ berdoalah pada Tuhan/ yang namanya salat haji itu/ lakukan pada malam hari/ itulah tanda orang pemurah/ puasa ramadhan itu/ saya jelaskan arti puasa ramadhan//
10. Nadyan pasa saben dina/ yèn sira arsa semédi/ marang ing lalétul kodar/
kang jejuluk roh ilapi/ kerumin alpisahri/ warna ingkang luwih bagus/ iku
dipunwaspada/ kaping lima munggah kaji/ iya marang sajeroné ing
Bétolah//
Meski kamu tiap hari puasa/ jika kamu ingin bersemedi/ pada lailatul qodar/ yang disebut roh ilafi/ karumin alfisahri/ wujud yang lebih bagus/ maka hati-hatilah/ kelima yaitu naik haji/ yaitu di dalam baitullah//
11. Sing sapa wongé amunggah/ ing Betolah iku kaki/ aningali Ajar Aswat/
dadi ilang dosanéki/ lan malih sun jarwani/ rukuné sadat puniku/ iya
patang prakara/ tasdik taklim kurmat iki/ lan tilawat bangsa tasdik
tegesira//
Siapa saja yang naik/ ke rumah Tuhan itu nak/ jika melihat Hajar Aswat/ jadi hilanglah dosamu/ dan saya terangkan lagi/ rukun sahadat itu/ ada empat perkara/ tasdik taklim hormat/ dan bertilawah tasdik itu maksudnya//
12. Tasdik angestokken uga/ marang Pangèran kang luwih/ ping kalih mring
rupa-rupa/ yèn ngrungu tuwin ningali/ émuta ismualim/ bangsa taklim
tegesipun/ ngegungken ing Pangèran/ aja sira ngrasa jati/ lan malihé
ngegungena ngélmu dira//
Tasdik juga berbakti/ pada Tuhan/ kedua hal yang beraneka macam/ jika mendengar dan melihat/ ingatlah pada ismualim/ taklim berarti/ mengagungkan nama Tuhan/ janganlah kamu merasa benar/ dan lagi mengagungkan kepandaianmu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 16
13. Ping tiga ingaran kurmat/ tegesé kurmat puniki/ memulé ing ngélmunira/
ping kalih marang Hyang Widhi/ yèn rerasaning ngélmi/ iya becik
enggonipun/ wong memulé Hyang Suksma/ aja pegat dhikir ati/ barang
tingkah aja lali mring kang murba//
Ketiga disebut hormat/ arti hormat itu/ memuliakan ilmu kamu/ kedua pada Tuhan/ jika berbicara mengenai ilmu/ juga baik tempatnya/ orang yang memuliakan Tuhan/ jangan berhenti untuk selalu zikir/ segala tindakan jangan lupa pada Tuhan yang maha kuasa//
14. Ping sakawan tilawat/ manut mareng kanjeng nabi/ iku lakuné saréngat/
aja sira nyulayani/ yèn sira nyulayani/ yekti rusak ngélmunipun/ rahadyan
matur nembah/ kawula umatur malih/ nyuwun jarwa bédané iman lan
Islam//
Yang keempat tilawah/ patuh pada nabi/ itulah jalannya syariat/ janganlah kamu menyimpang/ sebab jika kamu menyimpang/ ilmu kamu sungguh rusak/ raden menghormat/ saya bertanya lagi/ minta diterangkan perbedaan iman dan Islam//
15. Yèn pisah pundi kang pisah/ tuwin yèn nunggila nenggih/ ngandika Sèh
Ngabdulsalam/ sarwi gumujeng aririh/ tegesé iman niki/ rong prakara
kathahipun/ dhingin iman tarékat/ iman makripat ping kalih/ sun jarwajarwajarwajarwa
dunungé satunggal-satunggal//
Jika berbeda mana perbedaannya/ dan sebaliknya jika bersatu/ Seh Abdulsalam berkata/ sambil tertawa pelan/ artinya iman/ ada dua perkara jumlahnya/ pertama iman tarekat/ kedua iman makripat/ saya jelaskan asalnya satu persatu//
16. Tegesé iman tarékat/ sajroning Darusalami/ yaiku ratuning barang/
jejuluknya wa rahmani/ yaiku iman tasdik/ anama ikral kang lungguh/ ing
nagri Darusalam/ iku kawruhana kaki/ yèn tan wruha sira iku durung
Islam//
Iman tarekat berarti/ di dalam Darusalam/ ada rajanya semua/ disebut warahmani/ yaitu iman tasdik/ bernama ikral yang berada/ di negeri Darusalam/ itu mengertilah kamu/ jika tidak tahu berarti belum Islam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 17
17. Tegesé iman makripat/ kang jejuluk insan kamil/ kang adhaton
Bandarulah/ iku sira dèn-patitis/ yèn sira tan ngawruhi/ iman rong prakara
iku/ dadi kéblating salat/ kang pinandeng jroning takbir/ lungguhipun kang
lapal Allahu Akbar//
Maksudnya iman makripat/ disebut insan kamil/ yang menghuni Bandarullah/ hendaknya kamu yang teliti/ sebab jika tidak tahu/ dua perkara iman/ yang menjadi kiblatnya salat/ yang terdapat dalam takbir/ tempatnya yang berbunyi Allahu Akbar//
18. Tegesé kang aran Islam/ wicara kitab Juwahir/ al islamu lapalira/ pan
antaslimu Illahi/ maknané sun jarwani/ utawi Islam puniku/ yektiné pasrah
jiwa/ raganira iku kaki/ marang Allah kang amurba kang masésa//
Artinya yang dinamakan Islam/ menurut kitab Juwahir/ bunyinya al Islamu/ antaslimu Illahu/ saya terangkan maksudnya/ atau Islam itu/ sesungguhnya berserah diri jiwa/ ragamu itu nak/ kepada Tuhan yang menguasai segalanya//
19. Pasrah polah lawan tingkah/ yèn ngrungu tuwin ningali/ muni meneng
lawan muna/ saking ati ngrasa takbir/ ngrasaa yèn kebalik/ barang polah
tingkahipun/ mokal yèn mangkonoa/ nanging sajatiné yekti/ tingkahira
kakanthèn tan pisah sira//
Berserah diri tingkah laku/ jika mendengar dan melihat/ diam dan bicara/ sesungguhnya dalam hati mengucapkan takbir/ merasalah kalau terbalik/ segala tingkah lakumu/ mustahil kalau begitu/ namun sesungguhnya/ tingkah lakumu ujudnya tidak bisa kamu pisahkan//
PUPUH VPUPUH VPUPUH VPUPUH V
KINANTHIKINANTHIKINANTHIKINANTHI
1. Sang tapa malih amuwus/ iku rasakena kaki/ rahadyan matur sandika/
mundur sarwi nuwun pamit/ putra sangking parikanan/ marek ing rama
sang yogi//
Sang Tapa berkata lagi/ rasakanlah nak/ sang raden mengiyakan/ mundur mohon pamit/ lalu putra dari Parikanan/ mendekat pada Seh Abdulsalam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 18
2. Sèh Ngabdulsalam amuwus/ radèn dika pareng ngarsi/ radèn majeng
awot sekar/ sang tapa ngandika aris/ kulup apa karsanira/ énjang-énjang
prapténg ngriki//
Seh Abdulsalam berkata/ kamu silahkan mendekat/ raden mendekat/ sang guru berkata lembut/ nak apa keinginanmu/ pagi-pagi datang kesini//
3. Kang putra aris umatur/ kula rama wau latri/ adolan marang padésan/
wonten sujalma satunggal/ kalangkung kabisanira/ kawula dipuntakéni//
Sang putra lembut berkata/ saya semalam/ bermain ke pedesaan/ ada seseorang/ sangat pandai/ saya ditanya//
4. Makaten pitakénipun/ sipat ingkang kalih dési/ pisah kumpulé punika/
tuwin dunungé néng ragi/ kang rama aris ngandika/ mengko sira sun
tuturi//
Begini pertanyaannya/ sifat duapuluh/ pisah dan kumpulnya itu/ serta asalnya dari badan/ sang rama lembut bicara/ nanti saya jelaskan//
5. Déné sipat kang rong puluh/ wujud kidam baka iki/ myang lilkawadisi ika/
wakiyamu binapsihi/ wahdaniyatwahdaniyatwahdaniyatwahdaniyat lawan kodrat/ iradat ngélmu kayati//
Adapun sifat duapuluh itu/ Wujud kidam baka/ serta lil hawadisi/ kiyamuhu binafsihi/ Wahdaniyat dan kodrat/ iradat ilmu dan hayat//
6. Samak basar kalam iku/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ sampun jangkep kalih dasa/ sun cendhakké baé
kaki//
Sama’ Basar kalam itu/ kodiran dan muridan/ al iman kayan sami’an/ basiran muta’aliman/ saya pendekkan saja//
7. Wujud dadi badan alus/ kodam jisim baka daging/ lillillillil kawadisikawadisikawadisikawadisi menika/
dadi ototira kaki/ wakiyamu binapsihya/ dadi getih warni-wani//
Wujud itu badan halus/ kodam badanmu baka itu daging/ lil hawadisi adalah ototnya/ kiyamuhu binafsihi/ adalah darah yang berwarna//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 19
8. Wahdaniyat dadi balung/ kodrat budinira kaki/ iradat karep kang nyata/
ngélmu sikilira nenggih/ kayat ati sir punika/ samak limpanira kaki//
Wahdaniyat jadi tulang/ kodrat itu budimu/ iradat keinginan yang nyata/ ilmu itu kakimu/ hayat menjadi bagian hati/ sama’ adalah limpanya//
9. Basar pusuh kalam jantung/ kodiran kaketeg néki/ muridan gaginjelira/
ngaliman atimu yekti/ kayan getih putih iya/ samingan getih kang kuning//
Basar itu hati kalam itu jantung/ kadiran itu detak jantungnya/ muridan itu ginjal/ al iman itu hati/ kayan itu darah putih/ sami’an itu darah kuning//
10. Basiran iku dumunung/ getih ingkang ijo kaki/ mutaaliman punika/ dadi
ilatira kaki/ wus kumpul sakèhing sipat/ kabèh dumunung néng ragi//
Basiran itu tempatnya/ darah berwarna hijau/ mutaaliman itu/ menjadi lidahmu/ sudah kumpul semua sifatnya/ semuanya berada di dalam badan//
11. Déné sipat kang rong puluh/ kumpul dadi catur nenggih/ kang dhingin
sipat napsiyah/ sipat salbiyah ping kalih/ sipat mangani ping tiga/ kaping
pat makna wiyati//
Adapun sifat duapuluh itu/ dikumpulkan menjadi empat/ pertama sifat napsiah/ kedua sifat salbiah/ ketiga sifat mangani/ keempat maknawiyah//
12. Sun jarwani pencaripun/ dumukané siji-siji/ sipat napsiyah punika/ wujud
ingkang anduwéni/ salbiyah duwé lelima/ kidam baka kawadisi//
Saya jelaskan uraiannya/ dirinci satu persatu/ sifat napsiah itu/ yang punya wujud/ salbiah punya lima/ yaitu kidam baka lil hawadisi//
13. Kaping paté wakiyamu/ ping lima wakdaniyati/ mangani pitu kathahnya/
kodrat iradat lan ngélmi/ kayat samak basir kalam/ iku jangkep kasaptéki//
Keempat itu kiyamuhu binafsihi/ kelima itu Wahdaniyat/ mangani banyaknya tujuh/ kodrat iradat dan ilmu/ hayat sama’ Basar kalam/ genap tujuh jumlahnya//
14. Maknawiyah duwé pitu/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ ana déné sipat papat/ riningkes dadi kekalih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 20
Maknawiah punya tujuh/ kodiran dan muridan/ al iman kayan dan sami’an/ basiran mutaaliman/ adapun sifat keempat/ diringkas jadi dua//
15. Istipar Istikna iku/ sajatiné sun jarwani/ tegesé bangsa istipar/ kang
anembah kang amuji/ déné kang aran istikna/ kang sinembah kang
pinuji//
Istigfar an istiqna/ sesungguhnya saya jelaskan/ yang dimaksud istigfar/ yaitu yang menyembah dan memuji/ adapun istiqna itu/ yang disembah dan dipuji//
16. Déné sipat loroloroloroloro iku/ riningkes dadi sawiji/ iya anéng jisim wahdat/jisim wahdat/jisim wahdat/jisim wahdat/ lapal
Allah dadi néki/ iku sira kawruhana/ sakawan kurupé singgih//
Adapun kedua sifat itu/ diringkas jadi satu/ yang ada dalam badan kasar/ menjadi bunyi Allah/ hendaknya kamu ketahui/ empat huruf yang mulia//
17. Papat dumunung siréki/ alip dadi insan kamil/ lam awal dadi adiyat//// lam
akir wakdal puniki/ èhé dadi wakidiyat/ ana malih kang ginupit//
Keempat asalmu itu/ alif adalah insan kamil/ lam awal jadi akhadiyat/ lam akhir jadi wahdal/ huruf ha jadi wahadiyat/ ada lagi yang digubah//
18. Sipat sakawan puniku/ jalal jamal kamal iku/ kaping paté sipat kahar/ jalal
dadi aksara lip/ jamal dadi lam kang awal/ kamal dadi lam kang akir//
Sifat empat itu/ yaitu jalal jamal kamal/ yang keempat itu kahar/ jalall jadi huruf alif/ jamal jadi huruf lam awal/ kamal jadi lam akhir//
19. Déné sipat kahar iku/ kurup èhé dadinéki/ yèn sira nora weruha/ kurup
kang mangkono kaki/ durung weruh ing uripnya/ yèn weruh rasané
manis//
Adapun sifat kahar itu/ menjadi huruf ha/ jika tidak tahu/ huruf seperti itu/ belum tahu hidupnya/ jika tahu sungguh manis rasanya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 21
PUPUH VIPUPUH VIPUPUH VIPUPUH VI
DHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULA
1. Iku kaki poma dèn-patitis/ surasané sipat kalih dasa/ dadi uripira kabèh/
Radèn kalangkung nuwun/ mundur saking ngarsa sang yogi/ wonten
putra satunggal/ langkung wasisipun/ ingkang wisma sing gapura/ majeng
marek sang tapa ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Itu tadi harap dimengerti/ makna sifat dua puluh itu/ menjadi pedoman hidup kalian semua/ sang raden berterima kasih/ mundur dari hadapan gurunya/ ada seorang putra/ lebih pandai/ yang tinggal di Gapura/ maju menghadap ki Seh berkata lembut/ duduklah kamu nak//
2. Radèn kang srah majeng awotsari/ mring sang kiyai Sèh Ngabdulsalam/
melas asih ing aturé/ rama kawula matur/ tuduhena rasaning ngélmi/
saréngat lan tarékat/ kakékat makripat/kakékat makripat/kakékat makripat/kakékat makripat/ yèn béda pundi bédanya/ tuwin
tunggil sang tapa ngandika aris/ dhingin ngélmu tarékat//
Raden maju dengan pelan/ menghadap Seh Abdulsalam/ halus tutur katanya/ ayah hamba yang berbicara/ tunjukkan maknanya ilmu/ syariat tarekat/ hakekat dan makripatnya/ kalau beda dimana letak perbedaannya/ Sang Tapa pelan berujar/ yang pertama itu ilmu tarekat//
3. Sun jarwani caritané kaki/ kitab usul ingkang amicara/ tarékat iku arané/
mangarep anapsahu/ wahdawahdawahdawahdat ngaran pra bahu singgih/ sapa wruh ing
awaknya/ temen-temen weruh/ marang kang murba misésa/ wiwitané
saking asalira kaki/ kang nembelas prakara//
Saya jelaskan ceritanya/ dari kitab asal yang mengatakan/ tarekat itu sebutannya/ di depan nafsunya/ wahdat dinamakan derajat yang mulia/ siapa yang tahu terhadap badannya/ benar-benar tahu/ pada yang menguasai dunia/ asalnya dari diri kamu/ yang enam belas perkara//
4. Kang kariyin iku bangsa jisim/ asalipun saking wahidiyat/ wewolu iku
kathahé/ saking bapa karuhun/ pan sakawan kathahiréki/ otot bebalung
iya/ wulu lawan sungsum/ saking biyung kulitira/ getih daging sakawan
jeroan singgih/ jangkep wolung prakara//
Pertama itu adalah raga/ berasal dari wakidiyat/ ada delapan jumlahnya/ dari bapaknya/ ada empat jumlahnya/ yaitu otot tulang/ rambut dan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 22
sumsum/ dari ibu kulitnya/ darah daging dan organ dalam/ lengkap jumlahnya delapan//
5. Ana déné gegawaning Widhi/ kathahipun pan wolung prakara/ sing
wahdat iku asalé/ ngalam insan jejuluk/ suksma purba ingkang rumiyin/
dadi pikir kang nyata/ lungguhira iku/ adarbé lapal satunggal/ aran napsu
luamah pinurwa malih/ kang aran suksma purba//
Adapun bawaan dari Tuhan/ ada delapan perkara/ yang wahdat itu asalnya/ disebut alam insan/ pertama sukma purba/ menjadi akal yang nyata/ kedudukannya itu/ mempunyai satu ucapan/ disebut nafsu luamah dimulai lagi/ juga dinamakan jiwa yang awal//
6. Ajejuluk Jeng Iman Kanapi/ kala madhep marang ing Bétolah/ loring
ngebét ing wismané/ yekti madhep mangidul/ dina Wagé ingkang darbéni/
ireng rupané nyata/ yèn adéwa kulup/ Bathara Wisnu ranira/ apan dadi
iya Malaékat bumi/ yèn ingutus Hyang Suksma//
Dinamakan Iman Hanafi/ ketika menghadap ke Baitullah/ letaknya di sebelah utara/ sungguh menghadap selatan/ hari Wage yang punya/ warnanya hitam/ jika dewa kamu/ bernama dewa Wisnu/ menjadi malaikat bumi/ yang diperintah oleh Tuhan//
7. Ajejuluk ati Jabarail/ kala anéng sajroning kadatyan/ Hyang Suksma
Murba arané/ pan duwé pintu agung/ kala miyos angemban kapti/ jatiné
ingkang lawang/ tutukira kulup/ saking ngriku wedalira/ lamun sira
angucap basa kang becik/ sangkané saking purba//
Dinamakan hati Jibril/ ketika ada dalam istana/ sebutannya adalah yang Maha Menguasai/ yang punya pintu agung/ saat lewat mengemban kehendak/ sesugguhnya pintu itu/ adalah mulut kamu/ dari situlah keluarnya/ jika kamu berbicara hal yang baik/ itu asalnya dari jiwa//
8. Lamun sira muwus ala kaki/ iya iku saking baturira/ kang aran Luamah
mangké/ nenggih karemanipun/ Ki Luamah turu lan bukti/ srengen myang
reruntikan/ sakaremanipun/ nanggulang mring kabecikan/ mung karemé
sabarang kang dadi runtik/ andadra ngombra- ambra//
Jika ucapanmu buruk/ asalnya dari pembantumu/ yaitu dinamakan luamah/ yaitu kesukaannya/ hanya tidur dan makan/ marah dan sakit hati/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 23
kesukaannya/ menghalangi kebaikan/ kegemarannya hal yang mengakibatkan amarah/ maka akan menjadi-jadi//
9. Ana déné ingkang kaping kalih/ suksma langgeng iku aranira/ dadi akalira
anggér/ alungguh anéng ngriku/ yèn imana Iman Maliki/ wisma sakulon
Kakbah/Kakbah/Kakbah/Kakbah/ yèn déwaa kulup/ ingaran Sang Kamajaya/ apan kuning dina
Pon ingkang marengi/ kala ngemban paréntah//
Adapun yang kedua/ dinamakan sukma langgeng/ menjadi akalmu/ duduk di situ/ diibaratkan iman maliki/ tempatnya disebelah barat kabah/ jika itu dewamu/ dinamakan dewa Kamajaya/ warnanya kuning dan kebetulan harinya Pon/ ketika menjalankan perintah//
10. Ajejuluk Malékat Mikail/Mikail/Mikail/Mikail/ apan dadi malaékat toya/ darbé bala satunggalé/
amarah namanipun/ andarbéni pintu anenggih/ iya ing kupingira/ artiné
pangrungu/ sun jarwani iku uga/ basa kang ala lawan basa kang becik/
suksma langgeng kang tampa//
Dinamakan Malaikat Mikail/ jadi malaikat air/ punya teman satu/ bernama amarah/ mempunyai pintu/ yaitu ada di telingamu/ artinya kalau mendengar/ saya jelaskan itu juga/ hal yang buruk maupun baik / yang menerima itu sukma langgeng//
11. Ki Amarah tan purun nampani/ yèn angrungu marang kabecikan/ milih
ingkang ala baé/ ingkang basa tan patut/ sayektiné kang dènkaremi/
remenéki amarah/ ngumpet nora purun/ nanggulang mring kabecikan/
mung karemé cipta kang sajroning ati/ mrih wuru kang lalakyan//
Ki amarah tidak mau menerima/ jika mendengar hal yang baik/ lebih memilih yang buruk saja/ ucapan yang tidak patut/ justru jadi kesukaannya/ kesukaannya nafsu amarah/ yaitu tidak mau sembunyi/ senang menghalangi hal yang baik/ kesenangannya membujuk hati/ untuk mabuk pada hal-hal yang mentah//
12. Kaping tiga kawuwusa malih/ ingkang mijil saking alam insan/ suksma
wasésa arané/ budinira satuhu/ ingaranan wasésa kaki/ ing ngriku
lungguhira/ yèn imana kulup/ Iman Kambali ranira/ dina Paing abang
rupanira nenggih/ kala ngemban paréntah//
Saya terangkan lagi yang ketiga/ yang keluar dari alam insan/ sebutannya sukma wasesa/ sesungguhnya budimu/ dinamakan wasesa/ sebab disitu
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 24
tempatnya/ jika imannya/ Iman Hambali namanya/ harinya Pahing warnanya merah/ ketika menjalankan perintah//
13. Ajejuluk Malékat Ngisrapil/ rikala sajroning kadhatiyan/ suksma wasésa
arané/ malékat angin putus/ andarbéni pintu anenggih/ iya paningalira/
palawanganipun/ saking ngriku wedalira/ lamun sira ningali basa kang
becik/ wasésa ingkang tampa//
Dinamakan malaikat Israfil/ ketika di dalam istana/ disebut sukma wasesa/ malaikat ahli Angin/ mempunyai pintu/ yaitu penglihatanmu/ sebagai pintunya/ disitulah tempat keluarnya/ jika kamu melihat hal yang baik/ yang menerima sukma wasesa//
14. Ki Supiyah yekti datan apti/ yèn ningali maring kabecikan/ milih ingkang
ala baé/ nenggih karemanipun/ Ki Supiyah ingsun jarwani/ sakéhing
pepéngénan/pepéngénan/pepéngénan/pepéngénan/ panasten puniku/ panas baran lakunira/ ambuntoni marang
ati ingkang becik/ marang ing kawaspadan//
Ki Supiyah Sungguh tidak mengkehendaki/ jika melihat sesuatu yang baik/ memilih hal yang buruk/ sungguh kesukaannya/ Ki Supiyah saya terangkan/ segala keinginannya/ suka marah/ gampang marah tingkahnya/ menyumbat hati yang baik/ pada kewaspadaan//
15. Déné ingkang kaping catur nenggih/ suksma luhur ingkang dadi iman/
pan ing ngriku kadhatoné/ kakasihé Hyang Agung/ ajejuluknya dharah
mani/ iku retuning nyawa/ pepatih satuhu/ pan ingaken rasaning Dat/
kang misésa sakéhing kang wadya alit/ mila ingaran iman//
Adapun yang keempat yaitu/ sukma luhur jadi iman/ karena di situ istananya/ kekasih Tuhan/ bernama darah mani/ itu intinya nyawa/ wakil sesungguhnya/ karena disuruh intinya Dat/ yang menguasai rakyat kecil/ maka dinamakan iman//
16. Yèn ingaran déwaa ta kaki/ Mahadéwa Legi dinanira/ aputih iku rupané/
dina Legi dumunung/ ngalim aran Ngijrail nenggih/ bénjang dinten
kiyamat/ amundhuti gupuh/ mring sakéhing nyawa suksma/ ingkang
anèng jroning ati jiwa jisim/ kang nyampurnakken raga//
Kalau dinamakan dewa itu/ Mahadewa harinya Legi/ warnanya itu putih/ asalnya hari Legi/ yang alim namanya Ijrail/ nanti pada hari kiamat/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 25
mengambil nyawa/ pada kebanyakan nyawa/ yang ada di dalam hati jiwa raga/ yang menyempurnakan raga//
17. Nyawa ingkang aneng kulit daging/ nyawa balung lawan nyawa erah/
nyawa wulu nyawa otot/ pan darbé pintu agung/ ing gerana ingkang
sejati/ darbé bala satunggal/ tan sulayèng kayun/ apa karsané kang iman/
mutmainah tan arsa amis lan bacin/ purwa mijiling sastra//
Nyawa yang ada di kulit daging/ nyawa tulang dan nyawa darah/ nyawa rambut nyawa otot/ karena punya pintu yang agung/ di hidung sesungguhnya/ punya satu teman/ tak berbeda dalam tujuan/ apa kehendaknya iman/ mutmainah tidak berasa amis dan bacin/ awal munculnya ajaran//
PUPUHPUPUHPUPUHPUPUH VIIVIIVIIVII
MMMM IIII JJJJ IIII LLLL
1. Sampun tamat asalira kaki/ tuduh kang mangkono/ tarékaté misih ana
malih/ bangsanira tetelu prakawis/ mangké sun jarwani/ wiji-wijinipun//
Sudah selesai asalmu nak/ petunjuk yang demikian itu/ tarekatnya masih ada lagi/ seperti itu ada tiga perkara/ nanti saya terangkan/ satu persatu//
2. ingkang dhingin bumi dadi jisim/ déné kang kapindho/ banyu dadi getihira
anggér/ ping teluné iku bangsa angin/ napasira kaki/ tanapas lan nupus//
Pertama bumi adalah badan/ adapun yang kedua/ air jadi darah kamu/ ketiga itu angin/ nafasmu nak/ tidak bernafas dan mati//
3. Kaping paté iku bangsa api/ dadi cahyaning wong/ kang sumrambah
badanira anggér/ kaping lima nyawaning nabati/ nyawa wulu yekti/ kaping
enemipun//
Keempat itu api/ jadi cahaya bagi manusia/ yang menjalar ke tubuhmu/ kelima itu nyawanya kayu / nyawanya rambut sungguh/ yang keenam//
4. Ajejuluk kang nyawa kéwani/ nyawa balunging wong/ kaping pitu rokani
nyawané/ sayektiné dadi nyawa getih/ ping woluné malih/ jasmani
ranipun//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 26
Dinamakan nyawa hewani/ nyawanya tulang manusia/ ketujuh nyawa rohani/ sesungguhnya jadi nyawanya darah/ kedelapan lagi/ dinamakan jasmani//
5. Yekti dadi nyawaning kumelip/ ping sanga nakingong/ nyawa rahmani
punika rané/ dadi ratuning nyawa sekalir/sekalir/sekalir/sekalir/ ping sadasanéki/ napsani
ranipun//
Sesungguhnya jadi nyawa yang berkilau/ kesembilan anakku / nyawa rahmani sebutannya/ menjadi penguasa seluruhnya/ yang kesepuluh/ dinamakan nafsani//
6. Iku dadi nyawaning kang daging/ sawelas kinaot/ nyawa nurani iku arané/
dadi nyawa cahya nyawa pikir/ rolas joharmani/ tan kena winuwus//
Itu jadi nyawanya daging/ kesebelas yang utama/ dinamakan nyawa nurani/ menjadi nyawa cahaya nyawa pikiran/ dua belas adalah joharmani/ tak bisa diterangkan//
7. Ping telulas bumi tapel nenggih/ panggonaning uwong/ lamun mati punika
enggoné/ nadyan adoh pasthi dènparani/ tibaning kang bumi/ jalma nuli
lampus//
Yang ketiga belas yaitu tanah/ tempat orang/ jika mati itulah tempatnya/ meskipun jauh pasti didatangi/ jatuhnya ke bumi /manusia segera mati//
8. Pan wus telas tarékaté kaki/ iku dènmangertos/ tegesipun tarékaté
anggér/ milang-milang saisining ragi/ poma dèn-patitis/ radèn matur
nuwun//
Karena sudah habis tarekatnya/ itu agar dipahami/ maksudnya tarekat nak/ perhatikan seisi badan/ sungguh diteliti/ raden berterima kasih//
9. Kakékaté sun tuturi nenggih/ barang polahing wong/ yèn dulua tuwin
pangrunguné/ aja sira rumangsa ndarbéni/ nadyan rupi-rupi/ ya
mangkono iku//
Hakekatnya saya ceritakan lagi/ perilaku manusia/ ketika penglihatan dan pendengarannya/ janganlah kamu merasa memiliki/ meskipun rupa-rupa/ ya begitulah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 27
10. Ingkang muni Kitab Pat Kulmubin/ uniné katonton/ lamakbudha Ilalah
maknané/ nora nana kang sinembah iki/ mung Pangran kang luwih/ kang
tunggal pamuwus//
Dalam kitab Pat Kulmubin/ uraiannya terlihat/ maknanya sepadan dengan agama Ilahi/ tidak ada yang disembah/ hanya pada Tuhan/ yang satu perkataan//
11. lamojuda ilalah kang lapil/ manawa rumaos/ nora nana kang mujudken
kabèh/ saisining banyu lawan bumi/ sakéh kang kumelip/ datan urip iku//
Terwujudlah nama Tuhan/ jika merasa/ tidak ada yang mewujudkan semua/ seisi laut dan bumi/ banyaknya cahaya yang berkilau/ tidak pernah hidup//
12. Nanging Allah ingkang jeneng urip/ kabèh iku layon/ pan wus tamat
ngélmu kakékaté/ makripaté sira sun tuturi/ radèn angabekti/ nuwun
aturipun//
Hanya Allah yang tetap hidup/ semuanya itu mayat/ karena sudah selesai ilmu hakekat/ saya lanjutkan pada ilmu makripat/ raden menghormat/ minta diterangkan//
13. Basa makripat puniku kaki/ yekti dipunanon/ uripira wiwit wekasané/
ananira iku saka ngendi/ kang dadi rumiyin/ badanmu sakujur//
Makripat itu nak/ harap diketahui/ awal hidupmu sampai matinya/ asalmu itu dari mana/ yang jadi asalnya/ sekujur badanmu//
14. Yèn tan wruha kang dadi rumiyin/ misih angelamong/ durung aran
makripat arané/ lan malihé lawan sira urip/ solah muna-muni/ ngendi
sangkanipun//
Jika tidak tahu asal muasalnya/ masih gentayangan/ belum dinamakan makripat itu/ dan perubahan hidupmu/ selalu mencaci maki/ dimana datangnya//
15. Apa déné yèn sira ngemasi/ ngendi ingkang enggon/ basa kérat ngendi
panggonané/ sejatiné wong kang sampun sidik/ enggon kang sayekti/
Darusalam iku//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 28
Seperti kalau kamu mati/ dimana tempatnya/ dimana tempatnya akherat/ sesungguhnya orang yang sudah diberi petunjuk/ tempat sesungguhnya/ adalah Darusalam//
16. yèn tan wruha Darusalam kaki/ patiné neng lamong/ kelayaban tan weruh
enggoné/ layak kawruh sampurnaning pati/ sampurnaning urip/ bingung
mendhem pocung//
Jika tidak tahu Darusalam ini/ matinya gentayangan/ berkelana tanpa tahu tempatnya/ perlu ilmu kesempurnaan kematian/ sempurna dalam hidup/ kebingungan mengubur mayat//
PUPUHPUPUHPUPUHPUPUH VIIIVIIIVIIIVIII
PPPP OOOO CCCC UUUU NNNN GGGG
1. Radèn kasrah kalangkung padhang tyasipun/ wonten malih prapta/ kang
kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk Rahadyan Purwagupita//
Raden berserah lebih terang hatinya/ lalu ada lagi yang datang/ yang tinggal di kota Atas Angin/ bernama Raden Purwagupita//
2. Langkung wignya rahadyan warnanya bagus/ putus ing sasmita/ titi tatag
tanggon trampil/ datan kéwran nampani préntahing rama//
Sangat pandai juga raden yang tampan/ pandai dalam pertanda/ teliti tegas teguh trampil/ mudah menerima perintah dari ayahnya//
3. Pukul kalih siyang wayahnya pinuju/ gya marekmarekmarekmarek kang rama/ majeng sami
mangenjali/ praptèng arsa ngandika Sèh Ngabdulsalam//
Pukul dua siang saat yang dituju/ segera menghadap sang ayah/ maju bersama menyembah/ datang kehadapan Seh Abdulsalam berkata//
4. Apa anggér siyang prapta ngarsaningsun/ rahadyan tur sembah/ rama
kawula miyarsi/ lapalipun kang kitab Makyatumakram//
Ada apa siang ini datang kehadapaanku/ putranya memberi hormat/ saya mohon diberitahu/ ucapannya Kitab Makyatumakram//
5. Wicarané pitung prakawis winuwus/ dat kalawan sipat/ asma apngalira
nenggih/ ping pituné iman tokit lan makripat//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 29
Isinya ada tujuh perkara disebutkan/ dat dan sifat/ yaitu asma apngalnya/ yang ketujuh iman tauhid dan makripat//
6. Ingkang pundi dunungé satunggalipun/ kula yun uninga/ sang tapa
ngandika aris/ anak ingsun nora kaya yèn bocaha//
Di mana saja letaknya satu persatu/ saya hendaknya diberitahu/ Sang Tapa pelan berkata/ anakku janganlah seperti bocah//
7. Basa edat iku wujudira kulup/ saisining jagad/ ana gedhé ana cilik/
wujudipun ingaranan dat sadaya//
Dat itu sesungguhnya wujudmu/ seisi dunia/ ada besar dan kecil/ wujudnya dinamakan Dat semua //
8. Bangsa sipat ingkang rupanira wujud/ pasthi rupa-rupa/ ana ala ana
becik/ ana asor ana unggul ana cendhak//
Sifat yang ujudnya kamu/ pasti berbeda-beda/ ada buruk dan baik/ ada kalah dan menang dan ada pendek//
9. Sining bumi rupa-rupa warnanipun/ wenéh rupa jalma/ pitik iwén kang
kumelip/ warna-warna apa déné sato kéwan//
Isi dunia bermacam-macam wujudnya/ apa lagi rupa manusia/ ayam-ayam yang berkilau/ bermacam-macam seperti halnya hewan//
10. Basa asma sayekti jenengé wujud/ sami jenengira/ iku panggawéné sami/
liya jeneng nora sami karyanira//
Asma itu sesungguhnya nama wujud/ namanya sama/ pembuatannya sama/ beda nama tidak sama pekerjaannya//
11. Basa iman yekti pangéstuning kalbu/ mring kang Maha Mulya/ nora duwé
tingal kalih/ anging Allah kang amurba amisésa//
Iman sesungguh restunya hati/ pada Tuhan Mulia/ tidak punya sepasang mata/ hanya Allah yang menguasai dunia//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 30
12. Basa tokit tunggal ing kajaténipun/ ingsun lawan sira/ saisining jagad
kabir/ kabèh iku pan tunggal kajaténira//
Tauhid itu satu sesungguhnya/ saya dan kamu/ seisi alam dunia/ semuanya itu sesungguhnya cuma satu//
13. Nora nana kang wujud loro tetelu/ pasthi mung satunggal/ nyamadi isining
bumi/ kabèh iku kasamadèn Si datulah//
Tidak ada yang berwujud dua atau tiga/ pasti hanya satu/ yang memberkati dunia seisinya/ seluruhnya diberkahi Dat Allah//
14. Tegesipun makripat puniku lungguh/ kéhing rupa-rupa/ awit bisa muna-
muni/ kawruhana sangkané polah lan tingkah//
Artinya makripat itu/ tempat yang beraneka ragam/ sebab bisa berbicara/ ketahuilah asalnya polah tingkah//
15. Dènnya waspada sangkané polah tingkah/ tuwin sining jagad/ yèn sira
nora udani/ Islam lahir kapir batin kadya Cina//
Agar diwaspadai asalnya polah tingkah/ serta isi dunia/ jika kamu tidak tahu/ lahirnya Islam batinnya kafir seperti orang Cina//
16. Sira kaki dènénget sangkaniréki/ puji sembahira/ weruha ingkang
nampani/ apa déné kang amuji kang anembah//
Harap kamu ingat asalnya/ sembah dan pujimu/ tahu siapa yang menerima/ sama halnya yang memuji dan menyembah//
17. Remé nétra turuné ingkang winuwus/surupé dènawas/ saparané wong
angimpi/ nanging ésuk weruha paraning pejah//
Terpejamnya mata tidurnya yang diceritakan/ diwaktu sore diwaspadai/ tempat dituju orang mimpi/ tapi esoknya tahu-tahu mati//
18. Yekti tunggal kang nampani puji iku/ kang mundhut mring sira/ kang
sinembah kang pinuji/ kang adhaton anéng nagri Bandarulah//
Hanya satu yang patut menerima pujian/ yang mengambil kamu/ yang disembah dan dipuji/ istananya bertempat di negeri Bandarullah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 31
19. Upamané salatira iku kulup/ yèn takbir ta sira/ dènawas sajroning takbir/
dènnya mandeng néng lapal Allahu Akbar//
Misalnya salat kamu/ saat kamu takbir/ diwaspadai sewaktu takbir/ agar melihat ucapan Allahu Akbar//
20. Yèn wis katon anéng sajroning lapal hu/ iku kawruhana/ kang sinembah
kang pinuji/ salawasé sira putus anéng dunya//
Jika sudah tahu makna ucapan ha/ itu pahamilah/ yang disembah dan dipuji/ selamanya kamu pintar di dunia//
21. Apané ta panutanira yèn lampus/ yèn sira tan wruha/ marang sasmita
puniki/ sayektiné durung aran wong utama//
Apa yang kamu turuti jika mati/ jika kamu tidak tahu/ pada isyarat ini/ sebenarnya belum dinamakan orang utama//
22. Angandika Pangèran kang maha luhur/ al insanu lapal/ siruhu wanafsirihi/
tegesipun manungsa iku sadaya//
Perkataan Tuhan yang Maha Besar/ ucapan al insanu/ siruhu wanafsirih/ maksudnya semua manusia itu//
23. Duwé rasa pan rasaningsun sadarum/ wus telas sadaya/ akal budi iman
pikir/ mosikipun saking jroning Bandarulah//
Punya rasa serta perasaan semua/ telah habis semua/ akal budi iman dan fikiran/ geraknya berasal dari Bandarullah//
24. Lan malihé sira ngawruhana kulup/ lungguhé Patékah/ bis bumbuné
lungguh iki/ mil rasa rahman rahim lungguhanira//
Dan ganti mengertilah kamu nak/ Kedudukan al fatekah/ bis itu bumbunya asal ini/ mil itu sebenarnya rasa rahman rahim asalnya//
25. Sayektiné dadi paningalmu kulup/ alkamduripira/ lilahi cahyamu kaki/ rabil
alamin puniku nyawa napas//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 32
Sebenarnya jadi penglihatanmu/ alhamdu itu hidupmu/ lillah berarti cahayamu/ rabil alamin itu nyawanya nafas//
26. Rahman rakim lungguhira luwih éwuh/ maliki ing dhadha/ yomidin
lungguhiréki/ ing jejantung iyaka lungguhé grana//
Lebih susah arti rahman rahim/ maliki ada di dada/ letaknya yaumidin/ ada di jantungmu iyaka tempatnya di hidung//
27. Kanakbudu ing padharan lungguhipun/ wa iyaka ika/ nastangin baunya
kalih/ pan ikhdinas pan dadi saksentilira//
Kanakbudu tempatnya diperut/ wa iyaka itu/ nasta’in tempatnya di kedua bahu/ ikhdinas tempatnya di pangkal lidah//
28. Kang siratal dadi ilatira kulup/ mustakim punika/ ula-ula dadi niki/
lungguhipun lapal siratal ladinaladinaladinaladina//
Siratal jadi lidahmu/ mustakim itu/ tempatnya di tulang belakang/ tempatnya lafal siratal ladina//
29. Ingkang keteg angata budiniréku/ ngalihim tahiya/ pan dadi pancering ati/
kang kairil pan dadi ulesing manah//
Lafal anamta jadi akalmu/ alaihim itu/ pusatnya hati/ kairil itu simpulnya hati//
30. Mahlubikung sayekti dadi rempelu/ ngalihim punika/ lungguhing wentis
kekalih/ walabdolin sayekti dadi panadha//
Maghlubikun sebenarnya jadi empala/ alaihim itu/ tempatnya di kedua paha/ walab dalin sesungguhnya jadi pengucap//
31. Amin iku pan dadi panrima tuhu/ wus telas sadaya/ kabèh dumunung
siréki/ pramilané salat tan kena tininggal//
Amin itu jadi penerima nyata/ telah selesai semua/ semuanya kembali pada kamu/ karena itu salat tidak boleh ditinggal//
32. Krananipun surat Patékah puniku/ tan kena tininggal/ sadanguné maca
iki/ angarani marang badané sadaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 33
Sebab surat Al Fatekah itu/ tidak boleh ditinggal/ setelah membaca surat ini/ mengingatkan pada tubuh kita//
33. Dèn waspada marang sampurnaning ngélmu/ pisah kumpulira/ anéng
jroning salat iki/ jroning salat iku pan patang prakara//
Waspadalah terhadap sempurnanya ilmu/ pisah kumpulnya/ ada dalam salat/ dalam salat itu ada empat perkara//
34. Saréngaté sun tuturaken karuhun/ wawacané lisan/ déné tarékaté kaki/
sakathahé nggénira maca Patékah//
Syariatnya sudah saya terangkan sebelumnya/ bacaannya secara lisan/ adapun tarekatnya/ sebanyak-banyaknya kamu membaca Al fatekah//
35. Lungguhipun ingaran tarékat iku/ kakékat punika/ dunungé ingsun
jarwani/ deging salat émuta alip punika//
Tempatnya disebut tarekat itu/ hakekat itu/ asalnya saya terangkan/ sewaktu salat ingatlah pada huruf alif//
36. Aja duwé ngrasa urip salat kulup/ yèn rukuk émuta/ kurup lam awal
puniki/ aja ngrasa sira duwé solah tingkah//
Jangan merasa hidup salatmu/ jika rukuk ingatlah/ huruf lam awal itu/ jangan kamu merasa sudah melaksanakan//
37. Yèn asujud émuta lam akir iku/ aja sira ngrasa/ duwé rasa lawan osik/ yèn
alungguh aksara hé dipuncetha//
Jika sujud ingatlah lam akhir/ jangan kamu merasa/ sudah punya rasa dan kata hati/ huruf ha diperjelas//
38. Aja ngrasa sira duwé jisim iku/ sadaya paésan/ kabèh kagungané Widhi/
makripaté sun jarwani kang tétéla//
Jangan merasa kamu punya badan/ semua cermin/ semua kepunyaan Tuhan/ makripatnya saya terangkan dengan jelas//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 34
39. Wus tinutur ngulihken mring asalipun/ bumi angin toya/ tuwin cahya
sadayéki/ mring martabat yekti salin ngèsthi branta//
Sudah diajarkan kembali pada asalnya/ bumi angin air/ serta semua cahaya/ pada martabat ganti niat asmara//
PUPUH IXPUPUH IXPUPUH IXPUPUH IX
ASMARADHANAASMARADHANAASMARADHANAASMARADHANA
1. Iku rasakena kaki/ rahadyan matur sandika/ manembah nulya luméngsér/
putra-putra ing marota/ majeng marek ing rama/ wasis marang sasmita
gung/ arabé langkung utama//
Itu rasakanlah nak/ raden mengucapkan terima kasih/ menyembah lalu berangsut pergi/ putra-putra dibagi/ menghadap pada ayahnya/ pandai terhadap tanda kebesaranNya/ arabnya paling utama//
2. Jawané kalangkung wegig/ rahadyan wewanginira/ sabda sampurna
kinaot/ wasis limpat tur waskitha/ warna bagus utama/ ing kawi sastra
wus putus/ anteng semuné nggrahita//
Jawanya paling pandai/ putra yang mengharumkan/ bicaranya sempurna utama/ pandai dan serba tahu/ wajah paling tampan/ dalam ilmu sastra paling pandai/ setenang hatinya//
3. Sang tapa kalangkung asih/ marang putra radyan sabda/ wanci jam sapta
daluné/ rahadyan nulya amarak/ mring rama sang pandhita/ Sèh
Ngabdulsalam amuwus/ radèn dika pareng ngarsa//
Sang Tapa sangat sayang/ pada putra-putranya berkata/ saat jam tujuh malam/ putranya segera mendekat/ pada ayah sang pendeta/ Seh Abdulsalam berkata/ raden boleh maju//
4. Kang putra majeng wotsari/ kang rama aris ngandika/ kulup sira
kadingarén/ dalu prapta ngarsaning wang/ apa karyamu radyan/ kang
putra aris umatur/ rama kawula miyarsa//
Putranya maju pelan/ dengan lembut Ki Seh berkata/ kamu tidak biasanya/ malam-malam datang menghadapku/ apa keinginanmu raden/ sang putra lembut menjawab/ hamba ingin tahu ayah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 35
5. Surasané ingkang ngélmi/ awit rekangaté salat/ dèna abéda kathahé/ ing
wektu satunggal-tunggal/ punapa purwanira/ kawula nuwun pituduh/ sang
tapa alon ngandika//
Makna ilmu itu/ sebab rekaatnya salat/ adapun berbeda banyaknya/ tiap waktunya satu persatu/ bagaimana awalnya/ saya mohon petunjuk/ Sang Tapa berkata pelan//
6. Salat luhur iku kaki/ mulané patang rekangat/ duk sira dinadékaké/
tangan kalih suku kala/ déné ta salat ngasar/ sakawan rekangatipun/ ing
kadadéan manira//
Salat luhur itu nak/ makanya empat rekaat/ saat kamu dibuat/ dua tangan dan kaki/ sedangkan salat asar/ empat rekaatnya/ seperti waktu kamu dibuat//
7. Tangkebé dhadha kekalih/ kala kosen lawan kopar/ lawan gigirira karo/
gigir kanan gigir kiwa/ salat maghribmaghribmaghribmaghrib punika/ sun jarwani dunungipun/ mila
rekangaté tiga//
Dilipat pada kedua dada/ saat kosen dan kofar/ dan kedua punggung/ punggung kanan dan kiri/ salat maghrib itu/ saya terangkan lagi/ maka jumlah rekaat ada tiga//
8. Bolonging grana kekalih/ kalawan tutuk satunggal/ jangkep tetiga
dunungé/ ana déné salat ngisa/ mila rekangat papat/ sun jarwani
dunungipun/ iku ing kekupingira//
Lubangnya kedua hidung/ dan satu mulut/ genap tiga asalnya/ sedangkan salat isya/ maka rekaatnya empat/ saya terangkan asalnya/ itu ada di telingamu//
9. Kalih pisan bolongnéki/ kalawan paningalira/ apan jangkep rekangaté/
déné salat subuh ika/ mila kalih rekangat/ dadiné badaniréku/ kalawan
nyawa rokiyat//
Ada dua lubangnya/ serta penglihatanmu/ sudah genap rekaatnya/ sedangkan salat subuh itu/ maka rekaatnya dua/ jadinya tubuh kamu/ serta nyawa roh//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 36
10. Ana déné salat witir/ punika sunat mukadat/ tan kena tinggal wong kuwé/
kekalih rekangatira/ dadiné winicara/ thukulé alis puniku/ alis kanan alis
kiwa//
Adapun salat witir/ adalah salat sunah muakad/ tidak boleh kamu tinggalkan/ jumlahnya dua rekaat/ asalnya dikatakan/ tumbuhnya alis itu/ alis kanan dan kiri//
11. Sunat rekangatal witri/ pan dadi bumbunanira/ mengko sun tuturi manéh/
déné kang wektu lelima/ nabiné béda-béda/ kang ndarbéni salat wektu/
iku sira dènwaspada//
Rekaat sunah fitri/ menjadi pendukungnya/ nanti saya terangkan lagi/ adapun waktu kelima salat itu/ nabi berbeda-beda/ yang mempunyai waktu salat/ makanya kamu waspadai//
12. Salat subuh iku kaki/ kang ndarbéni Nabi Adam/ dukkala tinurunaké/
saking suwarga dimulya/ pisahé lan kang garwa/ jeng nabi susah
kalangkung/ pisahé lan Siti Kawa//
Salat subuh itu/ dimiliki oleh Nabi Adam/ ketika diturunkan/ dari surga yang dimuliakan/ sewaktu pisah dengan istrinya/ saat itu sangat sedih/ pisah dengan Siti Hawa//
13. Wonten parmaning Hyang Widhi/ Jabarail ngemban préntah/ dhawuh
mring jeng nabi agé/ paduka tampi sihing Hyang/ andika asalata/ subuh
rong rekangat iku/ jeng nabi matur sandika//
Ada kemuliaan Tuhan/ Jibril membawa perintah/ menyuruh pada nabi/ hamba menerima cintanya dari Tuhan/ kamu salatlah/ subuh dua rekaat/ sang nabi patuh//
14. Pukul lima pajar sidik/ Nabi Adam nulya salat/ kalihkalihkalihkalih rekangat salamé/ uluk
salam kéring kanan/ kang garwa anéng wuntat/ nauri salam ngalékum/
anulya arerangkulan//
Pukul lima pagi/ Nabi Adam segera salat/ dua rekaat salamnya/ memberi salam kanan kiri/ istrinya dibelakang/ menjawab dengan assalamualaikum/ lalu berangkulan//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 37
15. Sami karunanya kalih/ jeng nabi alon ngandika/ nora nyana ingsun kiyé/
kapanggih kalawan sira/ Siti Kawa tur sembah/ inggih karsaning Hyang
Agung/ kula panggih lan paduka//
Keduanya menangis/ nabi berkata pelan/ tidak disangka saya ini/ Siti Hawa memberi hormat/ ini karena kehendak Tuhan/ saya bisa ketemu dengan nabi//
16. Salat luhur iku kaki/ Nabi Ibrahim kang karya/ mulané kaya mangkono/
kalajeng nabi punika/ linebetken tulangan/ tampi dhawuh ing Hyang
Agung/ jeng nabi kinèn asalat//
Salat luhur itu/ Nabi Ibrahim yang buat/ makanya begitu/ saat itu nabi/ dimasukkan ke dalam kotak/ menerima perintah dari Tuhan/ nabi disuruh salat//
17. Luhur arba rrrrekangatin/ekangatin/ekangatin/ekangatin/ jeng nabi anulya salat/ dahana asrep kémawon/
ana déné salat ngasar/ Nabi Yunus kang karya/ kalajeng nabi marau/
baita ing until Mina//
Salat luhur empat rekaat/ nabi segera salat/ maka api tetap dingin/ sedangkan salat ashar/ dibuat untuk Nabi Yunus/ saat nabi berlayar/ perahunya dimakan ikan//
18. Jeng nabi susah tan sipi/ anéng jroning weteng Mina/ wonten parmaning
Hyang Manon/ jeng nabi kinén salata/ ngasar patang rekangat/ jeng nabi
asalat gupuh/ kang Mina tan kelar nangga//
Nabi sangat sedih/ dalam perut ikan/ karena kemuliaan Tuhan/ nabi disuruh salat/ salat ashar empat rekaat/ sang nabi bersegera salat/ ikannya tidak selesai menelan//
19. Bubrah awake ngemasi/ jeng nabi anulya luwar/ saking jroning weteng
anglor/ salat mahripmahripmahripmahrip winicara/ kalajeng nabi ngisa/ duk kinelem jagadipun/
kang praja dèning érnawa//
Hancur tubuhnya mati/ nabi segera keluar/ dari dalam perut ikan/ dikatakan salat maghrib/ ketika Nabi Isa/ saat dunia ditenggelamkan/ negerinya oleh laut//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 38
20. Jeng nabi tobat tan sipi/ rumangsa yèn kasisipan/ gya tinarima tobaté/
anulya kinén asalat/ mahrip telung rekangat/ wus salat jeng nabi wau/
érnawa suh sirna ilang//
Sang nabi sangat bertobat/ merasa kalau bersalah/ agar tobatnya segera diterima/ maka disuruh salat/maghrib tiga rekaat/ selesai salat tadi nabi/ lautpun hancur menghilang//
21. Salat ngisa iku yekti/ Nabi Musa ingkang karya/ jeng nabi asor yudané/
amungsuh Raja Arkiya/ para kaum sadaya/ bingung datan wruh lor kidul/
ing kulon lawan wétan//
Sesungguhnya salat isya/ dibuat untuk Nabi Musa/ saat Nabi Musa kalah perang/ melawan raja Arkiya/ semua rakyatnya/ kebingungan tidak tahu mana arah utara selatan/ di barat dan timur//
22. Jeng nabi susah kang galih/ anulya asalat kajat/ datan antara praptané/
Jabarail ngemban préntah/ uluk salam angucap/ jeng nabi paduka iku/
dhinawuhan salat ngisa//
Nabi bersedih hati/ segera salat hajat/ tak berapa lama/ Jibril membawa perintah/ memberi salam pada nabi/ nabi kamu itu/ disuruh salat isya//
23. Matur sandika jeng nabi/ tumulya asalat ngisa/ pra kaum waluya kabèh/
Jabarail aturira/ paduka kang masésa/ marang sang Pandhita Balhum/
Jabarail mijil musna//
Nabi mematuhi/ segera salat isya/ kaumnya selamat semua/ Jibril mengatakan padanya/ paduka yang maha menguasai/pada Pandita Balhum/ Jibril segera menghilang//
PUPUH XPUPUH XPUPUH XPUPUH X
MMMM IIII JJJJ IIII LLLL
1. Pan wus telas salatira kaki/ poma dipunanon/ radèn sabda tur sembah
lumèngsèr/ arinira warna luwih pekik/ mring sasmita lapil/ pan wignya
pinunjul//
Telah selesai salatmu/ harap dipahami/ raden berkata serta mohon diri/ adiknya yang lebih tampan/ pada pertanda ucapan/ karena ilmunya sungguh unggul//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 39
2. Kang awisma tanah Ngatas Angin/ praja luwih kaot/ sira radyan putra
wewanginé/ ajejuluk Radèn Anomsari/ tur putra wuragil/ sing niat
kalangkung//
Yang rumahnya di Atas Angin/ kota utama/ kamu putra yang harum/ bernama Raden Anomsari/ adalah putra paling muda/ yang lebih berminat//
3. Mring ramanta Sèh Ngabdulsalami/ duraka sang anom/ mundur saking
ngarsané ramané/ Radèn Anomsari angenténi/ marak sang ayogi/
nembah ngaras suku//
Kepada ayahnya Seh Abdulsalam/ berdosa Raden Anomsari/ pergi dari hadapan sang ayah/ Raden Anomsari menunggu/ menghadap sang guru/ lalu duduk bersimpuh//
4. Angandika ri sang mahayekti/ babo putraning ngong/ atangia sujudira
anggèr/ pan wus lami nggoning sun anganti/ marang sira kaki/ lawas nora
rawuh//
Sang pendeta berkata/ hai engkau anakku/ berdirilah dari sujudmu/ sudah lama aku menunggu/ pada kamu nak/ lama tidak datang//
5. Atur sembah Radèn Anomsari/ mila kula saos/ duk nalika rama
pamejangé/ ing kawula dèrèng dènjarwani/ kang bangsa anasir/ kang
dèrèng tinuduh//
Raden Anomsari menghormat/ maka saya datang/ sewaktu ayah menjelaskan/ saya belum diajarkan/ yang namanya anasir itu/ yang belum diketahui//
6. Kados pundi kula dèrèng uning/ kang rama lingnya lon/ basa nasir tetiga
kathahé/ ingkang dhingin anasiring Gusti/ sakawan winilis/
kasampurnanipun//
Bagaimana saya belum tahu/ sang ayah mengingatkan pelan/ anasir itu berjumlah tiga/ pertama itu anasir Tuhan/ ditulis ada empat/ kesempurnaannya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 40
7. Edat sipat asma apngal kaki/ dunungé sun borong/ bangsa edat wujudira
angger/ apadéné wujud kang kumelip/ tan ana darbéni/ mung Pangran
kang luhur//
Dat sifat asma dan apngal/ saya sebutkan sekalian/ wujud dat itu nak/ seperti wujud yang berkilau/ tak ada yang memiliki/ kecuali Tuhan//
8. Ingkang gedhé miwah ingkang cilik/ pasangé pasemon/ iku kagungané
Allah kabèh/ ananira ora darbé urip/ mung Allah kang urip/ kang tunggal
pandulu//
Yang besar maupun kecil/ perumpamaan seperti itu/ itu semua kepunyaan Allah/ adanya kamu itu tidak memiliki hidup/ hanya Allah yang hidup/ penglihatan yang satu//
9. Basa sipat puniku ta kaki/ rupané kang katon/ barang rupa gedhé myang
ciliké/ saisining bumi pitung langit/ tan ana darbéni/ mung Pangèran
Agung//
Sifat itu nak/ wujudnya terlihat/ seperti wujud besar dan kecil/ seisi bumi tujuh langit/ tak ada yang punya kecuali Allah//
10. Basa Asma punika ta kaki/ jeneng kang sayektos/ sining bumi pan béda
jenengé/ iku datan ana kang ndarbéni/ Pangèran kang luwih/ kang darbé
jejuluk//
Asma itu nak/ nama yang sebenarnya/ seisi bumi berbeda-beda namanya/ itu tak ada yang punya/ kecuali yang bernama/ Allah Yang Maha Lebih//
11. Tegesipun kang apngal puniki/ panggedhé kang katon/ sining bumi
pakaryané séjé/ séjé jeneng pan séjé pakarti/ kabèh tanpa osik/ mung
Allah kang luhur//
Artinya apngal itu/ yang terlihat itu pembesar/ seisi bumi pekerjaannya berbeda/ beda nama dan perbuatan/ semuanya tidak bergerak/ kecuali Allah yang Maha Mulia//
12. Sampun telas anasiring ati/ genti winiraos/ anasiré roh sakawan kèhé/
wujud ngélmu nur suhut ranéki/ mengko sun jarwani/ wiji-wijénipun//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 41
Sudah selesai anasirnya hati/ ganti dirasakan/ anasir roh jumlahnya empat/ dinamakan wujud ilmu nur suhut/ nanti saya jelaskan/ satu per satu//
13. Teges wujud sejatining urip/ urip kang sayektos/ ingkang aran manungsa
jatiné/ yèn wadona sejatining estri/ iya kang alinggih/ Bandarulah tuhu//
Wujud itu berarti sesungguhnya hidup/ hidup yang sejati/ dinamakan manusia sejati/ jika wanita itu sesungguhnya itu wanita/ yang bertempat/ di Bandarullah//
14. Kapindhoné iya aran ngélmi/ pangawruhing batos/ kawruh iku rong
prakara kèhé/ ingkang dhingin wruh kang nembah muji/ ingkang kaping
kalih/ sira dipunweruh//
Kedua dinamakan ilmu/ pengetahuan batin/ ilmunya ada dua hal/ pertama tahu yang menyembah dan memuji/ yang kedua/ kamu di ketahui //
15. Kang sinembah tuwin kang pinuji/ pangéstuning batos/ basa enur puniku
tegesé/ ingkang aran iya roh ilapi/ cahya kang nelahi/ kadya lintang
wuluh//
Yang disembah dan dipuji/ restunya batin/ artinya nur itu/ yang bernama roh ilafi/ cahaya yang bersinar/ seperti bintang//
16. Basa suhud puniku ta kaki/ panejaning batos/ dèn kaésthi cepeng
paningalé/ dipun ikhlasikhlasikhlasikhlas yasa jroning takbir/ nasiring roh enting/ sun pegat
angwuwus//
Suhud itu nak/ pelanginya batin/ diniati menangkap penglihatannya/ iklaslah mendirikan takbir/ anasirnya roh/ saya hentikan ceritanya//
PUPUH XIPUPUH XIPUPUH XIPUPUH XI
MEGATRUHMEGATRUHMEGATRUHMEGATRUH
1. Pan wus telas anasiring roh puniku/ genti winursiténg tulis/ anasiring
kawuléku/ sakawan kathahiréki/ sira kaki dènmangertos//
Sudah selesai anasirnya roh/ ganti diceritakan pada tulisan/ anasirnya manusia itu/ berjumlah empat/ kamu harap diketahui //
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 42
2. Bumi banyu angin geni jangkepipun/ bumi iku dadi jisim/ banyu gethihira
kulup/ angin napasira kaki/ geni dadi cahyaning wong//
Bumi air angin api lengkapnya/ bumi itu menjadi badan/ air sebagai darahnya/ angin menjadi nafasnya/ api menjadi cahayanya manusia//
3. Kang sumrambah ing badanira sadarum/ wus telas bangsa anasir/
rahadyan padhang tyasipun/ matur mring rama ngabekti/ kawula nuwun
pitudoh//
Yang menyebar keseluruh tubuh/ sudah habis anasirnya/ sang raden terang hatinya/ menghormat kepada ayahnya/ saya minta petunjuk//
4. Surasané urip tigang prakaréku/ uriping kéwan ping kalih/ kalawan uriping
kayu/ ping tiga uriping jalmi/ ana pinter ana bodho//
Makna hidup ada tiga perkara/ pertama kehidupan hewan/ kedua kehidupan kayu / ketiga kehidupannya manusia/ ada pintar dan bodoh//
5. Prabédané punapa kerananipun/ sami tinitah néng bumi/ aran nunggil
uripipun/ kayu kéwan lawan jalmi/ pakartiné datan jumboh//
Apa sebabnya berbeda/ sama-sama disuruh hidup di bumi/ hidupnya bersatu/ kayu hewan dan manusia/ perbuatannya tak pernah sama//
6. Kayu iku wit alit dadinya agung/ lawas-lawas nuli mati/ nanging boten
saged wuwus/ tanpa ngucap tanpa mosik//// kayu iku luwih bodho//
Kayu itu dari kecil sampai besar/ lama-lama mati/ tapi tidak bisa bicara/ tidak bicara dan bergerak/ kayu lebih bodoh//
7. Ing uriping kéwan yekti bisa muwus/ nanging wuwusé sawiji/ datan bisa
anu-anu/ kebo anirua sapi/ yèn kinén teka andongong//
Kehidupan hewan bisa bicara/ tapi bicaranya hanya satu/ tidak bisa berkata lain/ seperti kerbau meniru sapi/ kalau disuruh datang cuma melenguh//
8. Béda lawan uriping manungsa iku/ ginanjar wasis pribadi/ barang krungu
bisa niru/ punapa purwaning uni/ Ki Sèh mèsem ngandika lon//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 43
Beda dengan kehidupan manusia/ dianugrahi akal budi/ seupama mendengar suara bisa meniru/ bagaimana asalnya bunyi/ Ki Seh tersenyum lalu berkata pelan//
9. Adhuh-adhuh basakena sira kulup/ nyata béda asamining/ alip patang
prakaréku/ mengko sira sun tuturi/ kang tumrap uriping uwong//
Kamu ini bagaimana nak/ jelas beda diantara mereka/ alif itu ada empat hal/ nanti saya jelaskan/ menurut kehidupannya manusia//
10. Ingkang dhingin alip guru Sulmadikun/ déné ingkang kaping kalih/
ingaranan alip tamsur/ lip mutakalimun wakid/ iku kaping tiganing wong//
Pertama itu alif guru Sulmadikun/ yang kedua/ dinamakan alif Tamsur/ alif mutakaliman wakid/ itu manusia yang ketiga/
11. Kaping paté alip kamil aranipun/ tegesé sawiji-wiji/ déné uriping kekayu/
amung kepanjingan siji/ alip kang tumraping kayon//
Keempat yaitu alif kamil/ saya jelaskan satu-satu/ adapun kehidupan kayu/ cuma kemasukan satu saja/ alif yang menurut kayu//
12. Ingaranan lip kurumpul wakid iku/ kéwan kepanjingan kalih/ mila kéwan
bisa muwus/ uniné naming sawiji/ ana déné uriping wong//
Dinamakan alif kurumpul wakid/ hewan kemasukan dua/ maka hewan bisa bicara/ bunyinya cuma satu/ adapun kehidupan manusia//
13. Riping kéwan kurumpul muwakid sampur/ déné uriping sujalmi/ alip
sakawan puniku/ kabèh manjing ing siréki/ dadi sira nabuh egong//
Hidupnya hewan itu kurumpul muwakid/ adapun kehidupan manusia/ sebanyak empat alif/ semuanya berkumpul jadi satu/ jadi kamu memukul gong//
14. Sun jarwani wiji-wiji dunungipun/ alip kurumpul muwakid/ dadi jisimira
kulup/ alip tamsur iku dadi/ nepsu papat nyawaning wong//
Saya jelaskan satu-persatu/ alif kurumpul muwakid/ menjadi badan kamu/ alif tamsur itu/ jadi nafsu empat pada nyawanya manusia//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 44
15. Nyawa nabati kéwan iku ranipun/ranipun/ranipun/ranipun/ jasmani lawan napsani/ nurani ping
limanipun/ iku jenengé sawiji/ kanthi alip tamsur golong//
Dinamakan nyawa kayu dan hewan/ jasmani dan nafsu/ kelima itu dinamakan nurani/ namanya itu satu/ teman sehati alif tamsur//
PUPUH XIIPUPUH XIIPUPUH XIIPUPUH XII
KKKK IIII NNNN AAAA NNNN TTTT HHHH IIII
1. Déné alip kaping telu/ ran mutakalimun wahid/ punika dadining suksma/
sakawan kathahiréki/ purba langgeng lan wisésa/ luhur mutalimun wakid//
Huruf alif ketiga/ dinamakan mutakaliman wahid/ itu jadinya sukma/ berjumlah empat/ yang awal kekal dan menguasai/ mulia mutakalimun wahid//
2. Kabèh tumrap néng siréku/ ana déné alip kamil/ iku jatining manungsa/
yekti tan kena tinulis/ angadhaton Bandarullah/ aran Prabu Roh Ilapi//
Semuanya ada dalam dirimu/ adapun alif kamil/ itu sesungguhnya manusia/ nyata tidak bisa ditulis/ bertempat di Bandarullah/ bernama Prabu Roh Ilapi//
3. Iku tan kena winuwus/ radyan nuwun angabekti/ kula rama amiyarsa/ awit
jeromaning ati/ kalawan ujar sakecap/ miwah sakepel abukti//
Itu tidak boleh dibicarakan/ sang raden menghormat / ayah saya melihat/ sebab dalam hati/ dan ucapan sekejap/ serta segenggam bukti//
4. Nginum sacegokan iku/ kalawan nyandhang sasuwir/ utawi tingal
sakedhap/ tuwin satindak lumaris/ kados pundi jarwanira/ kawula pan
dèrèng tampi//
Minum seteguk/ serta berpakaian selembar/ atau melihat sejenak/ serta bertindak pelan/ bagaimana penjelasannya/ saya belum mengerti//
5. Ki Sèh angandika arum/ kang sabda apait gendhis/ déné jeromaning
manah/ kawruhana sampurnaning/ tegesé sira émuta/ mandenga mring
iman tokit//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 45
Seh Abdulsalam berkata lembut/ perkataannya sepahit gula/ adapun dalam hati/ mengertilah sempurnanya/ artinya kamu ingat/ lihatlah pada iman tauhid//
6. Lawan makripat puniku/ pisah kumpulé dènkesthi/ patrapna sajroning
manah/ tuwin polah tingkah néki/ aywa sira lupa-lupa/ yèn krungu tuwin
ningali//
Dan makripat itu/ pisah kumpulnya diniati/ lakukanlah dalam hati/ segala tingkah lakumu/ jangan sampai lupa/ baik mendengar maupun melihat//
7. Min jamingi akwalikum/ iya ngandikrililahi/ kitab tapsir kang micara/
maknané ingsun jarwani/ saking barang tingkahira/ dhikira marang Hyang
Widhi//
Min jami’i ahwalikum/ iya zikrillah/ kitab tafsir yang bersabda/ maknanya saya terangkan/ dari segala tingkahmu/ zikirlah kepada Tuhan//
8. Pa manyapngal dalikahu/ laikahumul kasirin/ sapa wongé nora karya/
mangkono mangkono dhikir/ kabèh iku dadi tuna/ nanging iku dhikir ati//
Fa maa ya’mal dalikallahu/ laikahumul kasirin/ siapa saja yang tidak berbuat/ zikir yang begitu/ semua jadi merugi/ sebab itu zikirnya hati//
9. Ujar sakecap puniku/ sadurungé dèn kaèsthi/ lamun sira amicara/
parasen kang becik-becik/ panggawé ing karaharjan/ miwah ingkang
gaib-gaib//
Ucapan sekejap itu/ hendaknya dipikir dulu/ kalau kamu berbicara/ yang berbuat kesejahteraan/ apalagi bila yang gaib//
10. Wruh basukaning pamuwus/ bagéané siji-siji/ lamun sira angucapa/
arerasan kang tanpa kasil/ ana kang duwé bagéhan/ asréngen sabarang
runtik//
Tahu kebaikan perkataan/ bagiannya satu-satu/ jika bergunjing yang tanpa hasil/ ada yang kebagian/ sering membuat marah//
11. Punika neptuning nepsu/ jroning ati mungsrang-mangsring/ béda
panggawé raharja/ kèhing suksma kang ndarbéni/ kantha warna ambu
rasa/ masuk katampaning ati//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 46
Itulah wataknya nafsu/ dalam hati tidak akan tenang/ beda dengan yang menyejahterakan/ banyak jiwa yang memiliki/ bisa merasakan/ bisa diterima oleh hati//
12. Yèn ngrungu ujar tan patut/ nepsu ingkang anampani/ kumpul kang nepsu
tetiga/ sumuking tyas ngucap bengis/ béda lawan para suksma/ wetuning
ucap prayogi//
Jika mendengar ucapan yang jelek/ nafsulah yang menerimanya/ kumpulnya ketiga nafsu/ gelisahnya hati berucap bengis/ berbeda dengan para jiwa/ keluarnya ucapan yang baik//
13. Nanging sira dipunweruh/ kabèh iku tanpa osik/ sanadyan becik lan ala/
iku sajatining ringgit/ wayang obah saking dhalang/ nanging ana kang
pinilih//
Tapi kamu diketahui/ semua itu tanpa gerak/ meski baik dan buruk/ itu sejatinya wayang kulit/ wayang bergerak karena dalang/ namun ada yang dipilih//
14. Miliha isarah ayu/ salameting donya akir/ déné laku kang satindak/
dunungè ingsun jarwani/ tegesé marang panrima/ nanging ta
dipunpatitis//
Pilihlah tanda yang baik/ selamatnya dunia akherat/ karena dengan perbuatan sekali/ saya terangkan asalnya/ maksudnya rasa syukur/ tapi hendaknya diteliti//
15. Tegesé panrima iku/ yèn sira ginanjar singgih/ aywa mandheg
kasinggihan/kasinggihan/kasinggihan/kasinggihan/ émuta kang karya singgih/ sanadyan kinarya andhap/
kawula darma nglampahi//
Maksudnya menerima itu/ jika dianugrahi kedudukan/ jangan berhenti pada derajat itu/ ingatlah pada yang memberi kedudukan/ meskipun rendah/ sekalipun kamu wajib laksanakan//
16. Yèn sira arsa nenuwun/ aywa sira mungsrang-mangsring/ dipunputranta
tawakal/tawakal/tawakal/tawakal/ tegesé tawekal kaki/ tan kéguh marang bancana/ tetep mantep
jroning ati//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 47
Jika kamu ingin memohon/ jangan terburu-buru/ bertawakallah/ artinya tawakal itu/ tahan terhadap godaan/ tetap mantap dalam hati//
17. Tegesé subranta iku/ kirang dhahar lawan guling/ anteng madhep sing
Pangèran/ awasana jroning sepi/ tutup pintu nawa sanga/ yèn ening
gambuh kang ati//
Subranta itu berarti/ mengurangi makan dan tidur/ tenang menghadap Tuhan/ waspadalah dalam sepi/ menutup pintu sembilan belas/ untuk membiasakan jernihnya hati//
PUPUH XIIIPUPUH XIIIPUPUH XIIIPUPUH XIII
GGGG AAAA MMMM BBBB UUUU HHHH
1. Yèn ening paningalmu/ jroning cipta ing alam malaut/ pasthi ana wasiting
Hyang kang prayogi/ oleh lawan oranipun/ rusak karaharjaning wong//
Jika jernih pikiranmu/ dalam cipta di alam malaut/ pasti ada petunjuk dari Tuhan/ dapat tidaknya itu/ rusak kesejahteraannya manusia//
2. Mangan sakepel iku/ sun jarwani wiji-wijinipun/ yèn abukti lam ulaman
amepaki/ pasthi rasané pikantuk/ mring badan kabèh karaos//
Makan segenggam/ saya jelaskan satu satu/ jika merasakan lam hulaman/ pasti rasanya dapat/ rasanya menjalar ke seluruh tubuh//
3. Yaiku tegesipun/ anging Allah kang kaciptèng kalbu/ lamun sira micara
ananing Widhi/ kang mutlak wajibul wujud/ kang wus wruh pisah lan
golong//
Itu berarti/ Allah yang tercipta dalam kalbu/ kamu berbicara tentang adanya Tuhan/ yang memiliki sifat wujud/ yang tahu pisah dan kumpul//
4. Pasthi rasané antuk/ kang wus weruh pisah kumpulipun/ yèn pisaha nora
bisa muna-muni/ yèn kumpula mokal iku/ bejané kang sampun weroh//
Tentu rasanya dapat/ yang tahu pisah dan kumpulnya/jika pisah tidak bisa berucap/ jika kumpul juga mustahil/ beruntung bagi yang tahu//
5. Tingal sakedhap iku/ takbiratul ikram pan dumunung/ tegesipun nginum
sacegokan kaki/ nyatané mring iman makbul/ jatiné pangèstuning wong//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 48
Melihat sebentar itu/ takbiratul ikram asalnya/ minum setegukan itu/ nyatanya pada iman makbul/ sesungguhnya berkahnya orang//
6. Paningal lan pangrungu/ kabèh dènwaspada jroning kalbu/ tegesipun sira
yèn nyandhang sasuwir/ iku ta ngibaratipun/ iya sembah pujining wong//
Penglihatan dan pendengaran/ semua di waspada dalam hati/ artinya jika kamu berpakaian selembar/ itu diibaratkan/ sembah pujinya orang//
7. Apa betah siréku/ pisah lawan bebed iket sabuk/ upamaning sembah
pamujining ati/ arahen dèn kaya iku/ sandhangan tumèmpèl nguwong//
Apakah kamu betah/ melepas ikat pinggang/ seumpama sembah pujinya hati/ arahkan seperti/ pakaian yang melekat di badan//
8. Sapolah tingkahipun/ diri ya dènnya awasing kalbu/ lapalipun muji sing
nglamat Kurani/ kitab tapsirtapsirtapsirtapsir kang amuwus/ maknané mengko sun
ngomong//
Segala tingkah laku/ diri seawas kalbu/ ucapannya memuji yang memperhatikan Qur’an/ kitab tafsir yang mengatakan/ maknanya nanti aku bicara//
9. Satuhuné sun lungguh/ ing sakèhing iya ingkang nebut/ asma Allah lan
asma Rasulollahi/ iku sira dipunémut/ yèn tan weruh maksih bohong//
Sesungguhnya aku duduk/ diantara banyaknya yang menyebut/ nama Allah dan Rasulillah/ itu kamu diingat/ jika tidak tahu berarti masih bohong//
10. Wis telas kang pitutur/ caritané Sèh Ngabdulsalamun/ kang durung wruh
dunungé martabat katri/ tékokna sujalma luhung/ iku sak araning uwong//
Telah habis yang diajarkan/ oleh Seh Abdulsalam/ bagi yang belum tahu asal martabat ketiga/ tanyalah pada orang mulia/ itu sebutannya orang//
11. Wenèh wejanging guru/ martabat tri puser dhakar dubur/ iya iku olèh
pamejaging iblis/ ana déné kang wus weruh/ surasané pait juroh//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 49
Ajaran lanjut dari guru/ martabat tiga pusar zakar dubur/ itu sesungguhnya ajaran dari iblis/ adapun bagi yang sudah tahu/ rasanya pahit gula//
PUPUH XIVPUPUH XIVPUPUH XIVPUPUH XIV
DHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULA
1. Enengena putra kang rumiyin/ sakèhing kang para ahli kitab/ mengko
ganti winiraos/ manggung kang para sunu/ ingkang ahlul sasmita jawi/
wonten putra satunggal/ wignya sasmita gung/ putra saking ing Ngaloka/
apeparab anenggih rahadyan pekik/ Arya Jayapuspita//
Hentikan sejenak cerita tentang putra/ banyak orang yang ahli kitab/ nanti akan saya bicarakan/ tampillah putra-putranya/ yang ahli rahasia ilmu/ salah seorang putranya/ yang pandai terhadap tanda besar/ adalah putra dari Aloka/ sebutannya raden bagus/ Raden Jayapuspita//
2. Pamejangé sang tapa anenggih/ putra Ngaloka Jayapuspita/ tanpa
wilangan ariné/ putra murid sadarum/ langkung trésna sang mahayekti/
kadya nggènira yoga/ tuwin para sunu/ jrih asih dhateng ing rama/ duk
samana sang tapa anuju linggih/ anèng panti pandhapa//
Pelajaran dari sang pertapa/ putra dari Aloka Jayapuspita/ tidak berbilang adiknya/ putra murid semuanya/ lebih disayangi oleh sang guru/ seperti saat kamu anak/ serta para putra/ takut pada ayah/ ketika itu sang pertapa duduk/ di pendapa rumah//
3. Nuju susah galihè sang yogi/ putra Ngaloka lawan Cempala/ tuwin ing
Nusantarané/ miwah ing Purwacatur/ langkung émeng sang mahayekti/
déné putra sakawan/ pakaremanipun/ kang sawenèh gegamelan/
nenayuban lan wayangan dènkaremi/ datan kena pinisah//
Tampaknya sang guru sedang bersedih/ putra Aloka dan Cempala/ serta di Nusantara/ serta di Purwacatur/ sangat marah tampaknya sang guru/ adapun keempat putranya/ kegemarannya/ yang bermain gamelan/ menari dan bermain wayang disukai/ tidak bisa dipisah//
4. Puteking tyas sigra dèntimbali/ praptèng arsa kang putra sakawan/
prasamya atur sembahé/ mring rama sang awiku/ angandika sang
mahayekti/ kulup sira kang baguskulup sira kang baguskulup sira kang baguskulup sira kang bagus/ prapta ngarsanipun/ mara
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 50
dènkepareng arsa/ radèn putra sakawan majeng wotsari/ sang tapa
angandika//
Susahnya pikiran segera dipanggil/ datang ke muka keempat putranya/ bersama-sama memberi hormat/ pada ayah sang pendeta/ berkata Sang Guru/ putraku kamu yang tampan/ datang kehadapanku/ datanglah mendekat/ keempat putranya maju pelan/ berkata Sang Pertapa//
5. Pan wus lami nggonipun anganti/ sira kaki lawas nora prapta/ maras
temen ingsun kiyé/ marang polahmu kulup/ saben dina angolah ringgit/
tuwin ngolah gamelan/ iku luwih mekruh/ yèn sira nora maria/ pesthi
karambahè dyan susah kang galih/ rumangsa yèn kadukan//
Sudah lama aku tunggu/ kalian lama tidak kemari/ cemas sekali aku/ pada tingkahmu nak/ tiap hari berlatih wayang/ serta gamelan/ sebetulnya lebih makruh/ kalau kalian tidak sembuh/ tentu akan sering bersusah hati/ merasa sudah kelewatan//
6. Putra Ngaloka umatur aris/ saking jrihing mring dukaning rama/ dyan
kawlas asih aturé/ rama kawula matur/ saking remen kawula ringgit/
kados tan kénging benggang/ karsaning Hyang Agung/ sang tapa asru
ngandika/ ésmu sugal duka dènnya ngandika ris/ lah iki bocah apa//
Putra Aloka berkata pelan/ karena takut pada kemarahan ayahnya/ raden berkata lembut/ saya ingin bicara/ kesukaan saya pada wayang/ seperti tidak bisa diputus/ kehendak dari Tuhan/ sang pertapa segera berkata/ dengan nada marah lembut berkata/ kamu ini anak apa//
7. Apa baya nggonmu olah ngélmingélmingélmingélmi/ teka karem mring bangsa kang karam/
dadi daluya karepé/ sang tapa saya bendu/ kathah-kathah duka mring
siwi/ wau putra sakawan/ nangis jroning kalbu/ sang tapa sangsaya duka/
gya tinari ping tiga alami-lami/ kèndel angemu waspa//
Apa artinya kamu belajar ilmu/ kalau senang pada sesuatu yang haram/ dilakoni sampai malam/ sang pertapa semakin marah/ semakin marah pada putranya/ keempat putranya tadi/ menangis dalam hati/ Ki Seh bertambah marah/ ditanya untuk ketiga kalinya/ berhenti sambil menahan air mata//
8. Langkung putekputekputekputek galihé sang yogi/ déné putra tan kena pinisah/ lawan ing
pakaremané/ sang tapa nuli kondur/ marang sanggar maladi ening/ neges
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 51
gupiting wayang/ wiji-wijénipun/ semana sampun karilan/ byar rahina
kang putra gya dèntimbali/ marang sanggaré langgatan//
Bertambah cemas hati Ki Seh / karena putranya tidak bisa dipisah/ dari kegemarannya/ Ki Seh segera pulang/ ke tempat bisa bersemedi/ berpikir mencari makna wayang/ satu persatu/ saat sudah mengerti/ tampak senang Ki Seh memanggil putranya/ menghadap di suraunya//
9. Langkung lejar galihé dyan mantri/ praptèng ngarsa ing Sèh
Ngabdulsalam/ sang tapa lon ngandikané/ dhuh kaki anak ingsun/ sun
tuturi purwaning ringgit/ lan purwaning gamelan/ nanging wekasing sun/
sanadyan sira gamelan/ aja lali saréngat tarékat kaki/ kakékat lan
makripat//
Telah longgar hati sang putra/ datang kepada Seh Abdulsalam/ sang pertapa berkata pelan/ duh engkau anakku/ aku ceritakan asalnya wayang/ dan asalnya gamelan/ tapi pesanku/ meskipun masih suka gamelan/ ingat pada syariat tarekatnya/ hakekat dan makripatnya//
10. Sun jarwani pamesuning galih/ kang kariyin iku gong samonggang/
kaping kalih carabalèn/ pélog kang kaping telu/ sakawané saléndro
manis/ tegesé gong samonggang/ bonangé tetelu/ sakawan gong
winicara/ néng sitinggil tegesé aran sitinggil/ ing nagri Bandarullah//
Saya terangkan yang menjadi ganjalan hati/ pertama itu gong seperangkat/ kedua itu carabalen/ ketiga itu pelog/ keempat itu slendro manis/ artinya gong seperangkat/ terdiri dari tiga bonang/ empat gong disebutkan/ di siti inggil artinya tempat mulia/ di negeri Bandarullah//
11. Bonang tiga kang martabat kaki/ ana déné egong ingkang besar/
martabat kang gedhé dhéwé/ yèn sira durung weruh/ takokena mring
wong curaki/ bangsa martabat besar/ endi lungguhipun/ apa déné kang
tetiga/ takokena rahadyan matur ngabekti/ nuwun-nuwun aturnya//
Tiga bonang berarti martabatmu/ adapun gong besar/ martabat terbesar/ jika kamu belum paham/ tanyalah pada orang pintar/ martabat besar/ dimana letaknya/ adapun yang ketiga/ tanyalah sang putra menghormat/ mengucapkan banyak terima kasih//
12. Apa déné gawéné kang mesthi/ mangga iku kinarya watangan/
aningiraken kudané/ prawira anung-anung/ munggèng alun-alun sasirig/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 52
Ki Patih Bandarsalam/ amiti lawungé/ munggèng saluhuring kuda/ asirig
sang nata dénnya aningali/ saking ing siti bentar//
Seperti sudah semestinya/ gendingnya dibuat perbatang/ setelah kuda dipinggirkan/ seorang perwira datang/ menari di lapangan/ Ki patih Bandarsalam/ memainkan tombaknya/ saat ada diatas kuda/ sang raja segera melihat/ dari tempatnya//
13. Lun-aluné maligi linuwih/ bupatiné kang suksma sakawan/ napsu kacatur
kudané/ yeku awasna kulup/ traping kuda awarni-warni/ wenèh anyirig
nyongklang/ wus telas sadarum/ among kari kendhangira/ nanging baku
gamelan monggang puniki/ manisé lawan kendhang//
Diupamakan alun-alun sebagai tempat utama/ bupatinya sebagai jiwa empat/ kuda sebagai nafsu empat/ perhatikanlah nak/ tingkahnya kuda bermacam-macam/ ada yang melompat sambil lari/ sudah selesai semua/ hanya tinggal kendangnya/ tapi gamelan itu/ lebih manis bila dengan kendang//
14. Kabèh-kabèh gamelan puniki/ nora patut lamun tanpa kendhang/ pasthi
yèn banget alané/ kurang ricikanipun/ kendhang gangsa sampun mepaki/
becik suwaranira/ sujalma kèh kenyut/ tegesé kang bangsa kendhang/
kalakuan patrapé sawiji-wiji/ pasthi yèn nganggo tata//
Semua gamelan itu/ tidak enak bila tanpa kendang/ kelihatan jelek sekali/ kurang ricikannya/ kendang gong sudah lengkap/ bagus suaranya/ orang banyak yang senang/ artinya kendang itu/ cara memainkan di terapkan satu persatu/ pasti punya aturannya//
15. Lamun sira wus dadi priyayi/ yèn tan limpat mring tataning praja/ lir
gangsa tanpa kendhangé/ mangsa dadia iku/ upamané wong dadi tani/
yèn tan taberi olah/ garu mluku macul/ sayekti taniné bubrah/ apa déné
wong sinau olah ngèlmi/ maksih remen néng praja//
Kalau kamu sudah jadi priyayi/ tidak pandai terhadap aturan kota/ seperti gamelan tanpa kendang/ saat jadinya itu/ seupama jadi petani/ jika tidak tahu mengolah/ membajak mencangkul/ pasti kerjanya amburadul/ seperti orang belajar ilmu/ masih suka di kota//
16. Yèn tan anut saréngat jeng nabi/ ingkang muni anèng dalil Kur’an/ yèn tan
peneda dadiné/ ala ingkang tinemu/ wenèh ana wong ahli wirid/ ngujup
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 53
pangucapira/ barang karsanipun/ kang ina puniku darma/ yèn lumaku
amrangguli kali banjir/ lali kakékatira//
Kalau tidak menurut syariat nabi/ yang termuat dalam Quran/ tidak akan bermanfaat/ menemui hal yang jelek/ dan ada orang ahli ibadah/ ucapannya diwujudkan/ sembarang kehendak/ yang hina itu kebajikan/ jika berjalan ketemu dengan sungai banjir/ lupa hakekatnya//
17. dadya luru uwot ingkang becik/ iku polané kang wus kalakyan/ sira aja
gumaluwèh/ nora pantes tiniru/ kalakuan mangkono kaki/ radèn putra
Ngaloka/ nuwun aturipun/ Rahadyan Jayapuspita/ padhang tyasé putra
Cempala ngabekti/ Radèn Sasrawigena//
Jadilah cahaya tuntunan yang baik/ itulah prilaku yang sudah dijalankan/ kamu jangan merasa lebih pandai/ tidak pantas untuk ditiru/ kelakuan yang begitu/ Raden putra Aloka/ pamit pulang/ raden Jayapuspita/ terang hatinya putra Cempala menghormat/ yaitu Raden Sasrawigena //
18. Matur mring rama sarwi ngabekti/ kendhang kalih pundi krananira/ Ki sèh
alon ngandikané/ kendhang loro puniku/ lakuné wong urip puniki/
nganggoa rong prakara/ ingkang dhingin kukum/ kapindho yudanagara/
lamun sira tan nganggo kalih prakawis/ pasthi tindaké ala//
Berkata pada ayahnya serta menghormat/ apa maksudnya kendang yang dua itu/ Ki Seh pelan berkata/ kendang dua itu/ perjalanan orang hidup/ harap menggunakan dua syarat/ pertama yaitu hukum/ kedua yaitu tatanegara/ kalau kamu tidak memakai kedua syarat itu/ pasti prilakunya buruk//
19. Carabalèn sira sun jarwani/ bonang kalih isiné sakawan/ iya sawiji-wijiné/
yaiku tegesipun/ napas ingkang patang prakawis/ anpas tan napas ika/
napas lawan nupus/ gawéné ingkang tetéla/ carabalèn kinarya methuk
tetami/ tuwin pangantèn prapta//
Saya jelaskan maksud carabalen/ bonang dua isinya empat/ satu persatu/ artinya yaitu/ nafas yang empat perkara/ anfas itu tidak nafas/ nafas dan nupus/ hal yang jelas/ carabalen dibuat untuk menjemput tamu/ serta kedatangan pengantin//
20. Ana déné kang aran tetami/ lamun sira kadukan ing préntah/ miwah ing
sapepadhané/ napas pasthi jarumbul/ sumuking tyas angucap bengis/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 54
bangsa pengantèn prapta/ iku tegesipun/ yèn teka kamulyanira/
menggah-menggah bungahé sajroning ati/ antuk sihé sri nata//
Adapun yang dinamakan para tamu/ jika kamu melaksanakan perintah/ pada sesamanya/ nafasnya pasti mati/ gerah hati berucap kasar/ pengantin datang artinya/ jika datang kemuliaan/ sungguh senangnya dalam hati/ mendapat cintanya raja//
PPPPUPUH XVUPUH XVUPUH XVUPUH XV
SSSS IIII NNNN OOOO MMMM
1. Andheku nuwun sadaya/ putra Ngaloka Cempali/ Rahadyan
Pulanggupita/ putra purwa catur adi/ putra nungsa aréki/ wasta Radèn
Surèng kéwuh/ majeng matur mring rama/ gangsa pélog kados pundi/
tegesipun anuwun kajarwanana//
Duduk bersimpuh semua/ putra Aloka dan Cempala/ yaitu Raden pulanggupita/ putra dari Purwacatur yang utama/ putra nusa ini/ bernama Raden Surengkewuh/ maju menghadap ayahnya/ pelog itu bagaimana/ artinya harap dijelaskan//
2. Kiyai Sèh Ngabdulsalam/ gumujeng dènnya nauri/ èh sutèng sun Ki
Gupita/ bisa temen karya sandi/ la iya sun jarwani/ gamelan sléndro
karuhun/ bonangé kalih dasa/ lawan panerusé singgih/ gambangipun
garobog nembelas wilah//
Seh Abdulsalam/ menjawab sambil tertawa/ hai anakku Gupita/ bisa juga kamu membuat teka-teki/ saya jelaskan/ gamelan selendro itu/ bonangnya dua puluh buah/ beserta bonang penerus/ gambangnya enam belas bilah//
3. Angsalira kang nembelas/ bonang ingkang kalih dési/ iku sipat kalih dasa/
kang gedhé sipat manganing/ panrus sipat maknawi/ ing kodrat kodiran
jumbuh/ iradat lan muridat/ kang ngélmu ngaliman sami/ kayat kayan
samak kalawan samingan//
Gambang berjumlah enam belas/ bonangnya yang dua puluh/ itu sifat dua puluh/ yang besar itu sifat mangani/ selanjutnya sifat maknawi/ kodrat kodiran sesuai/ iradat dan muridan/ ilmu aliman/ hayat kayan sama’ serta sami’an//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 55
4. Basar kalawan basiran/ kalam mutakaliméki/ puniku logaté padha/
maknawiyah lan mangani/ samya golong saptéki/ maknawiyah duwé pitu/
salbiyah lan napsiyah/ lelima lawan sawiji/ tenggak dhadha barang nem
kalawan lima//
Basar dan basiran/ serta kalam muta aliman/ logatnya sama/ maknawiyah dan mangani/ termasuk tujuh golongan/ maknawiyah punya tujuh/ salbiyah dan napsiyah jumlahnya lima/ dua dada dan barang enam dan lima//
5. Déné bonang kalih dasa/ ngumpul dadi catur adi/ kethuk kenong kempul
tata/ gong besar sakawanéki/ pencu pat ngumpul dadi/ kawat loro
jatinipun/ rebab kinarya buka/ kawat loro kumpul malih/ dadi siji iya ana
gong kang besar//
Adapun bonang dua puluh/ kumpul jadi empat yang utama/ kethuk kenong kempul/ gong besar sudah jadi empat/ pencu empat kumpul jadi satu/ dua kawat sesungguhnya/ dibuat untuk rebab/ kawat dua berkumpul lagi/ jadi satu ada di gong besar//
6. Ana déné gong kang besar/ sakawan kathahiréki/ kethuk kenong kempul
tata/ kempul martabat kang kawit/ sipat jalal puniki/ kang kempul uniné
egung/ éwuh yèn winicara/ kethuk martabat ping kalih/ kenong iku
martabat kang kaping tiga//
Adapun gong besar/ jumlahnya empat/ kethuk kenong kempul/ kempul itu martabat pertama/ sifat jalal itu/ bunyinya kempul besar/ susah untuk disebutkan/ kethuk martabat yang kedua/ kenong itu martabat ketiga//
7. Gong gedhé martabat papat/ aja sira salah tampi/ déné sipat kalih dasa/
ngumpul dadi catur singgih/ sipat napsiyah kaki/ sipat jalal dadinipun/ siji
arané kathah/ iya jalal iya alip/ kang sipat salbiyah dadi sipat jamal//
Gong besar itu martabat empat/ janganlah kamu salah paham/ adapun sifat dua puluh/ kumpul menjadi empat/ itulah sifat napsiyah/ menjadi sifat jalal/ satu berarti banyak/ yaitu jalal dan alip/ siat jamal menjadi sifat salbiyah//
8. Jamal kurupé lam awal/ déné kang sipat mangani/ iku dadi sipat kamal/
kurupé lam ingkang akir/ maknawiyah ginupit/ sipat Kahar dadénipun/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 56
kurupé ha tetéla/ iku dènwaskithéng galih/ yèn wis kumpul kabèh ingaran
isimat//
Jamal itu hurufnya lam awal/ sifat mangani itu/ jadi sifat kamal/ hurufnya lam terakhir/ maknawiyah yang digubah/ sifat kahar jadi hurufnya berupa ha/ maka ketahuilah dalam hati/ jika sudah kumpul dinamakan ajimat//
9. Pasthi kurupé sakawan/ rahadyan nuwun ngabekti/ sira Radèn
Surènggana/ aturé apait gendhis/ gangsa pélog puniki/ ingkang pundi
bédanipun/ Kyai Sèh NgabdulsalamKyai Sèh NgabdulsalamKyai Sèh NgabdulsalamKyai Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra kekalih/
bédanipun among pélog lawan barang//
Pasti hurufnya empat/ sang raden menghormat/ kamu raden Surenggana/ bicaranya sepahit gula/ gong pelog itu/ mana perbedaannya/ Kyai Seh Abdulsalam/ berbicara pada kedua putranya/ bedanya cuma pelog dan barang//
10. Wewolu kathahing bonang/ lawan saléndro puniki/ kaot pélog lawan
barang/ bonang wolu dadinéki/ iku dipunpatitis/ sipat wewolu puniku/ dadi
pikukuh Iman/ kang kocap ing Kitab Sitin/ alon matur Rahadyan
Pulanggupita//
Ada delapan jumlahnya bonang/ dengan slendro ini/ lebih dari pelog dan barang/ bonang menjadi delapan banyaknya/ harap dimengerti/ kedelapan sifat itu/ menjadi penguat iman/ yang terdapat dalam kitab sitin/ pelan bicaranya Raden Pulanggupita//
11. Anuwun kajarwanana/ gamelan kalih prakawis/ kanyatanan ingkang
cetha/ wontené satunggil-tunggil/ ki sèh anabda manis/ sun jarwani sira
kulup/ gamelan rong prakara/ pélog sumbang sadayéki/ bonang sumbang
saron sumbang demung sumbang//
Mohon dijelaskan/ gamelan dua perkara/ kenyataan yang jelas/ keberadaannya satu-satu/ Seh berkata lembut/ saya terangkan maksudnya/ gamelan dua perkara itu/ pelog sumbang semua/ bonang sumbang saronnya sumbang demung sumbang//
12. Prasamya sumbang sadaya/ dadi undhak ingkang ricik/ nanging surasané
éca/ mungguh tumrap anèng gendhing/ meles surasa manis/ kinarya
anguyun-uyun/ tur ta sumbang sadaya/ nanging sareng muni becik/ sun
jarwani tegesé pélog punika//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 57
Sama-sama sumbang semua/ jadi tingkatan yang rinci/ tapi rasanya enak/ serasa patut pada gending/ rasanya manis/ serta mengalun/ juga tidak sumbang semua/ tapi saat bunyi bersama/ saya jelaskan artinya pelog itu//
13. Lamun sira amicara/ ngélmu rasa kang linuwih/ saking ing suluk wetunya/
tan nganggo kitab sathithik/ iku rupané becik/ nora liyan werana gung/
marang ing wadinira/ perlambangé nora tebih/ pasthi éca déné tan
mbiyak werana//
Jika kamu berbicara/ ilmu rasa yang mumpuni/ dari suluk keluarnya/ tidak sedikitpun memakai kitab/ itu hal yang baik/ tidak lain rupa agung/ pada rahasianya/ firasatnya tidak jauh/ tentu enak karena tidak membuka semuanya//
14. Kang muni suluk sadaya/ nora parekparekparekparek nora tebih/ nanging cacadé punika/
nora nganggo dalil kadis/ kang suluk wus ngarani/ wirib wirab basa putus/
saléndro iku cetha/ nora sumbang sadayéki/ sun jarwani bangsa saléndro
punika//
Yang bunyi suluknya/ tidak jauh dan dekat/ tapi meresapnya tidak pakai dalil hadis/ suluknya sudah tahu/ bahannya bagus/ selendro itu sudah jelas/ tidak sama semuanya/ saya jelaskan yang namanya selendro itu//
15. Yèn kala sami micara/ ngélmu rasa kang linuwih/ ingkang saking dalil
Kur’an/ yektiné mbiyak wawadi/ marang wadiné ngélmi/ yèn adoh teka
anglangut/ saking rasa kang mulya/ yèn parek wedi miyarsi/ ing liyané
uwong ingkang wus uninga//
Saat sama-sama berbicara/ ilmu rasa yang sejati/ yang berasal dari dalil Qur’an/ sebenarnya membuka rahasia/ terhadapnya rahasianya ilmu/ kalau jauh tampak jauh/ dari keinginan yang mulia/ jika dekat takut melihat/ orang lain yang sudah tahu//
16. Padha sira ngéstokena/ ana déné kang rinicik/ tiga groboganing rasa/
slenthem demung saron iki/ saron iku kekalih/ tegesé mangké winuwus/
siji sarining raga/ lurunen ingkang prayogi/ raga iku beciké lan tatakrama//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 58
Jika kamu menghendaki/ adapun yang dirinci/ ada tiga tempatnya rasa/ slenthem demung dan saron/ saron jumlahnya dua/ nanti saya jelaskan/ satu rasanya badan/ carilah yang terbaik/ badan itu baik dan tatakrama//
17. Weruh Jawa weruh Arab/ limpat wignya bisa nulis/ anteng semuné
grahita/ iku sujalma linuwih/ kang raga luwih sari/ utamané nganggo
demung/ tan kena winicara/ éwuh nggoningsun ngarani/ sejatiné kang
demung kapiyatira//
Tahu Jawa dan Arab/ pandai dalam mengarang/ kelihatan tenang pikirannya/ itulah seorang yang pandai/ tubuhnya lebih baik/ terutama memakai demung/ tidak bisa dijelaskan/ susah sekali saya menebak/ sesungguhnya demung itu banyak gunanya//
18. Nanging saraté kapiyat/ salenthemé aja lali/ meneng kèhing pancadriya/
wus mangkono baé becik/ awasna jroning ati/ kang tétéla paningalmu/
néng sajroning supena/ déné saron kang sawiji/ tegesipun punika
saruning raga//
Tapi syarat agar berguna/ jangan melupakan slenthem/ rasakan dengan panca indra/ begitu saja lebih baik/ jagalah dalam hati/ lihatlah dengan jelas/ dalam mimpimu/ sedangkan saron yang satu/ berarti aibnya tubuh//
19. Wateké nepsu tetiga/ yèn sira nora ngadhangi/ pasthi saru tindakira/
liyané turu lan bukti/ sahwat kalawan kawin/ among iku kang tinurut/
liyané iku aja/ peperen dipunprayogi/ pasthi rusak kang raga akanthi
siksa//
Tabiatnya nafsu ketiga/ jika tidak kamu tahan/ pasti perbuatannya membuat kamu malu/ lainnya tidur dan makan/ syahwat dan kawin/ cuma itu yang dilakukannya/ lainnya jangan/ dihilangkan lebih baik / pasti merusak badan sampai tersiksa//
PUPUH XVIPUPUH XVIPUPUH XVIPUPUH XVI
KKKK IIII NNNN AAAA NNNN TTTT HHHH IIII
1. Radèn Surenggana matur/ tegesé kendhang kekalih/ kang lungguh ing
kendhang ladrang/ yèn gendhing kendhangé siji/ déné mawi béda-béda/
mèsem ngandika sang yogi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 59
Raden Surenggana bertanya/ artinya kendang kedua/ yang terdapat pada kendang ladrang/ jika gamelan kendangnya satu/ padahal beda-beda/ sang guru tersenyum sambil berkata//
2. Tegesé ladrang puniku/ kempulé tan kena kèri/ iku patraping sujalma/
ingkang muni kitab pekih/ sanadyan wus nganggo kitab/ tan lali
yudanagari//
Artinya ladrang itu/ kempulnya tidak boleh ketinggalan/ itu memang sifatnya manusia/ karena sudah ada dalam kitab fikih/ meskipun sudah menggunakan kitab/ tidak melupakan hukum Negara//
3. Wong micara lan nenandur/ laki rabi lan wong sugih/ tuwin lapel-lapal
karam/ apadéné wong priyayi/ pan muni kukum sadaya/ yudanagara tan
lali//
Orang bicara dan menanam/ pria wanita dan orang kaya/ dan kata-kata haram/ seperti orang priyayi/ yang bicara hukum/ hukum negara tidak boleh lupa//
4. Rupaning gendhing puniku/ mangan turu laku linggih/ karya wisma anam-
anam/ lan undhagi ukir-ukir/ maréntahken dhawuh praja/ apa karsaning
narpati//
Ujud gamelan itu/ makan tidur jalan dan duduk/ membuat rumah anjam-anjam/ dan tangga berukir/ melaksanakan perintah negara/ seperti yang diinginkan oleh raja//
5. Punika tan mawi kukum/ yudanagara tan lali/ taksih kathah saminira/
polah tingkahing sujalmi/ nalar tan kena tininggal/ yèn sira aninggal kaki//
Itu tidak lewat hukum/ tidak lupa hukum negara/ masih banyak persamaannya/ tingkah laku manusia/ tidak boleh meninggalkan akal/ jika ditinggalkan//
6. Pasthi ala rupanipun/ wong tinggal yudanagari/ kéhing sujalma kang
mirsa/ gumuyu sarwi bebisik/ iya marang kancanira/ iku kaki aja lali//
Pasti buruk akibatnya/ orang yang meninggalkan hukum negara/ akan dilihat banyak orang/ ditertawakan serta dibicarakan/ maka jangan kamu lupakan//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 60
7. Sanadyan kang mawi kukum/ tan lali yudanagari/ wus telas gupiting
kendhang/ mung gendèr dèrèng ginupit/ isiné sadasa wilah/ sejatiné sun
jarwani//
Meski lewat hukum/ jangan lupa hukum negara/ sudah habis uraiannya kendang/ tinggal gender yang belum diuraikan/ isinya itu sepuluh bilah/ saya terangkan sesungguhnya//
8. Iku bangsanira kulup/ kèhé tetulas prakawis/ ana déné kang tetiga/ iku
wus dadi rumiyin/ kang kari naming sadasa/ tumraping gendèr puniki//
Itulah wujudnya kamu nak/ ada tiga belas perkara/ adapun yang ketiga/ sudah dijelaskan dulu/ tinggal sepuluh yang belum/ umumnya gender itu//
9. Iku tan kena winuwus/ déné wis dadi rumiyin/ iku sira pilihana/ bangsamu
kang dadi dhingin/ bumi tapel lawan johar/ katiga nyawa rahmani//
Tidak bisa diceritakan/ karena sudah dulu/ maka tinggal kamu pilih/ wujud pertama itu/ bumi dan bintang/ ketiga nyawa rahmani//
10. Rebabé dèrèng winuwus/ lagi mangké sun tuturi/ pan kalih kakawatira/
lakyanlakyanlakyanlakyan satitah puniki/ iku cènthèlé kang andhap/ kenthengé maligé rukmi//
Rebabnya belum diceritakan/ nanti saya ceritakan/ senarnya ada dua/ perintah ini/ gantungannya ada di bawah/ senarnya sebagian dari emas//
11. Senthengé rebab puniku/ ardi kembar kanan kéring/ bathokané raganira/
lawan watangané singgih/ kosodé puniku napas/ mangoté aja ginupit//
Senar rebab itu/ gunung kembar kanan dan kiri/ batoknya itu tubuhnya/ dan gagangnya itu derajat/ kosodnya itu nafas/ jangan diterangkan//
12. Iku wus telas sadarum/ niyagané adam jarnis/ yèn sira mangun gamelan/
jro ning ati aja lali/ kaya nggoning sun amejang/ yèn lali karam kang
pasthi//
Sudah selesai semua/ niyaganya itu adam jarnis/ jika kamu bermain gamelan/ jangan lupa dalam hati/ seperti yang sudah saya ajarkan/ jika lupa pasti itu haram//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 61
13. Rahadyan padhang tyasipun/ miyarsa sabdaning yogi/miyarsa sabdaning yogi/miyarsa sabdaning yogi/miyarsa sabdaning yogi/ putra catur atur
sembah/ mring rama ngaturken pamit/ sang tapa alon ngandika/ iya wus
padha basuki//
Raden Surenggana terang hatinya/ mendengar uraian gurunya/ keempat putranya pamit pada ayahnya/ sang guru pelan berkata/ saya doakan selamat//
14. Putra sakawan wus mundur/ tan kéwuhan grahitaning/ genti ingkang
winursita/ Rahadyan Jayadiluwih/ prajané Maligéretna/ pan lagya mepeg
birahi//
Keempat putranya pamit/ sudah terang pikirannya/ ganti yang bicara/ raden Jayadiluwih/ kotanya bagian intan/ sedang menahan nafsu//
15. Tatag titi wignya putus/ jawa arab wus mumpuni/ wus bisa cara limalas/
yèn nulis muni pribadi/ kadya gambar wewangunan/ citrané rahadèn
pekik//
Trampil cerdas pandai/ Jawa Arab sudah menguasai/ sudah bisa bicara limalas/ jika mengarang seperti gambar yang indah/ itulah gambaran dari dia//
16. Semana rahadyan bagus/ arsa leladhang mring jawi/ sigra angrasuk
busana/ arsa nyamping peksi jali/ paningset cindhé binara/ rasukan
baludru wilis//
Suatu saat raden bagus/ ingin sesekali keluar/ memakai pakaian/ memakai pakaian batik peksi jalu/ memakai sabuk cinde/ bajunya dari beludru hijau//
17. Dhestar semen mawi mentul/ kang dhuwung pinasopati/ kekalih lan
cothénira/ jejarané tunggak semi/ tuhu yèn bagus utama/ Rahadyan
Jayadiluwih//
Jarik semen dengan pentul/ kerisnya seperti pasopati/ ada dua dan diselipkan/ kudanya tunggak semi/ sangat bagus sekali/ Raden Jayadiluwih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 62
18. Gya medal saking ing pintu/ tigang tindak nolih-nolih/ wus prapta
wismaning wadya/ pinuju nayuban jingling/ kasaru rahadyan prapta/ kang
wadya methuk néng jawi//
Begitu keluar dari gerbang/ dalam waktu sebentar/ sudah sampai dirumah bawahannya/ langsung menuju tempat berjoget/ begitu sang raden datang/ prajuritnya menjemput di luar//
19. Wus tata dènira lungguh/ kang wadya matur wotsari/ rahadyan alon
ngandika/ mengko sira sun tuturi/ tingalana nggonku beksa/ kang wadya
eram ningali//
Saat sudah duduk/ prajuritnya bertanya pelan/ raden berkata/ nanti saya ceritakan/ amatilah cara menariku/ para prajurit segera mengamati//
20. Rahadyan beksanya lawung/ tanjak ingkrang dhadhap acih/ beksa gelas
beksa wayang/ dinulu teka respati/ wus lali purwaduksina/ saking
bungahé kang galih//
Tarian sang raden tidak aturan/ tanjak dhadhap acih/ menari gelas dan wayang/ dilihat sampai pantas/ lupa arahnya/ karena hati sedang senang //
21. Samya eram kang andulu/ beksanya rahadyan pekik/ anelas kawining
raga/ samya kétut kang pawèstri/ antuk kawandasa wangsal/ niyaga
legeg ningali//
Sampai terpejam mata yang melihat/ tariannya raden bagus/ menghabiskan tenaga/ ikut pula yang perempuan/ dapat empat puluh pertanyaan/ niyaganya tercengang melihatnya//
22. Nganti rambah kaping telu/ kang gendhing munya kaping tri/ rahadyan
kèndel gya lenggah/ wonten niyaga satunggil/ awasta Sécawiguna/
nggarjita sajroning ati//
Sampai pada gending yang ketiga/ si raden istirahat/ ada salah seorang niyaga/ bernama Secawiguna/ senang dalam hati//
23. Putra maligi puniku/ teka lali sun tingali/ tan émut putra pandhita/ Ki Séca
gya marepeki/ prapta ngarsané rahadyan/ kyaikyaikyaikyai Séca matur aris//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 63
Putra yang pandai itu/ sampai lupa saya lihat/ tidak ingat putra pandita/ Ki Seca segera menghampiri/ datang kehadapan raden/ Ki Seca bertanya pelan//
24. Rahadyan duk beksa wau/ teka penet sun tingali/ punapa dika wus cetha/
obahing tangan lan sikil/ yèn panduka tan uninga/ karam ujaring kang
dalil//
Saat raden menari/ saya lihat sangat indah/ apa raden sudah tahu/ geraknya tangan dan kaki/ kalau tidak tahu/ menurut dalil itu haram//
25. Wangsalé kawula étung/ antuk catur dasa kalih/ pundi tegesé wangsalan/
uniné sawiji-wiji/ yèn dika dèrèng uninga/ prasasat yèn kaya lapi//
Teka-tekinya saya hitung/ ada empat puluh dua/ bagaimana teka-tekinya/ saya urai satu per satu/ jika raden tidak tahu/ sesungguhnya seperti itu//
26. Ki Séca ambereg bubul/ kèh wangsalan dèntakoni/ rahadyan kéwran ing
manah/ nora bisa amangsuli/ nulya kondur karsanira/ ing wisma dèrèng
dumugi//
Ki Seca memburu/ banyak teka-teki yang harus ditanyakan/ si raden tampak tidak senang/ tidak bisa menjawab/ terus pergi dari hadapan ki Seca/ belum sampai di rumah//
27. Saya kagagasing kalbu/ sualé Séca gunèki/ dadya laju lampahira/ kang
sinedya jroning galih/ sowan marang Kabuwanan/ marek mring rama
sang yogi//
Semakin mengganggu pikiran/ pertanyaan ki Secawiguna/ menambah cepat jalannya/ datang ke Kabuwanan/ menghadap pada ayahnya//
28. Ing Kabuwanan wus rawuh/ sang tapa anuju linggih/ munggèng ing panti
pandhapa/ kasaru kang putra prapti/ Rahadyan Jayakusuma/ majeng
sarwi angabekti//
Sudah datang di Kabuwanan/ sang pertapa segera duduk/ di pendapa rumah/ lalu sang putra datang/ yaitu Raden Jayakusuma/ datang dan menyembah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 64
29. Rahadyan aris umatur/ kula rama wau latri/ jenenging tiyang nayuban/
wonten niyaga satunggil/ anama Sécawiguna/ kawula dipuntakèni//
Raden berkata pelan/ semalam ayah/ ketika ada jogetan/ ada seorang penabuh/ bernama Secawiguna bertanya/ saya ditanya//
30. Nalika ing wau dalu/ kawula neksa kaping tri/ kang gendhing santun ping
tiga/ Ki Guna nggarjitèng galih/ sareng kawula wus lenggah/ Ki Guna
bereg nakèni//
Ketika tadi malam/ saat saya menari yang ketiga kalinya/ gendingnya juga tiga kali/ Ki Guna sangat senang/ saat saya duduk/ Ki Seca bertanya//
31. Ambereg pitakènipun/ tindaké tangan lan sikil/ sikil kanan lawan kiwa/
asta kanan suku kéring/ kados pundi kang sujarwa/ kyai sèh ngandika
aris//
Begini pertanyaannya/ geraknya tangan dan kaki/ kaki kanan dan kiri/ tangan kanan dan kiri/ bagaimana sebetulnya/ Ki Seh berkata pelan//
32. Yèn sira ambeksa alus/ émuta mring salat daim/ yèn daim lungguhé
kiwa/ tindakna suku kang kéring/ yèn daim ngalim kang kanan/ suku
kéring napak siti//
Jika kamu menari halus/ ingatlah pada salat daim/ jika daim tempatnya di kiri/ gerakkan kaki kiri/ jika daim disebelah kanan/ kaki kiri menapak tanah//
33. Nanging wonten saratipun/ tan kena sulayèng galih/ yèn nindaken sikil
kanan/ asta kiwa aningali/ yèn ngigel tangan kang kiwa/ suku kanan
aningali//
Tapi ada syaratnya/ tidak boleh bersedih/ jika menggerakkan kaki kanan/ tangan kiri dilihat/ jika mengigal tangan kiri/ kaki kanan dilihat//
34. Iya iku tegesipun/ émuta daiming ringgit/ pasthiné papak-papaken/ yèn
sira bener kang kéring/ ringgité nora sulaya/ bener kiwa luwih manis//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 65
Itulah arti sebenarnya/ ingatlah daimnya wayang/ pasti berhadap-hadapan/ jika menarimu benar/ wayangnya tidak berbeda/ benar sebelah kiri lebih manis//
PUPUH XVIIPUPUH XVIIPUPUH XVIIPUPUH XVII
DHANDHDHANDHDHANDHDHANDHANGGULAANGGULAANGGULAANGGULA
1. Lah ta kaki aywa sira lali/ pamujiné ringgit lawan sira/ pasthi yèn padha
uniné/ lawan unduring suku/ lan lajuné dipunpatitis/ déné wus winicara/
kethuk kenongipun/ kempul martabat sapisan/ kethuk iku yekti martabat
ping kalih/ kenong martabat tiga//
Kamu jangan sampai lupa/ pujiannya wayang pada kamu/ pasti bunyinya sama/ dengan mundurnya kaki/ dan majunya harap tepat/ adapun sudah dibicarakan/ kethuk dan kenongnya/ kempul itu martabat pertama/ kethuk jelas martabat kedua/ kenong martabat ketiga//
2. Gong kang gedhé martabat kang akir/ saratipun mawi pacak jangga/
manthuk ing sawetarané/ yaiku tegesipun/ angurmati tegesing ringgit/
aran Patimah Johar/ mila manthuk-manthuk/ yèn sira ngurmati kadang/
kadang tuwa surak keplok aja lali/ tegesé dènwaspada//
Gong besar martabat keempat/ syaratnya dengan melenggokkan leher/ menganguk sementara waktu/ artinya ialah/ menghormati maknanya wayang/ bernama Fatimah Johar/ maka menganggukkan kepala/ jika menghormati saudaranya/ jangan lupa saudara tua bertepuk tangan/ maksudnya diwaspadai//
3. Anyareki mring nepsu sayekti/ déné panggih asawang sinawang/ lawan
Patimah ujaré/ winor lan wiletipun/ Johar jisim lan rasa ati/ Rahadyan
Surèngrana/ nuwun sarwi ndheku/ inggih nuwun jinarwakna/ kèhing
wangsal tegesé satunggil-tunggil/ déné beksa wus telas//
Mendekati pada nafsu sesungguhnya/ adapun ketemu saling melihat/ dan perkataan Fatimah/ dicampur dan berbelit-belit/ bintang badan dan perasaan/ Raden Surenggana/ memohon sambil duduk/ minta dijelaskan/ maksud dari banyaknya pertanyaan dijelaskan satu persatu/ adapun tariannya sudah selesai//
4. Ingkang tumrap sasindhéning ringgit/ tegesipun pan panunggalira/
ingkang lir madu gendhis/ kulup sira apalna/ wiji-wijinipun/ rahadyan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 66
kéwran ing manah/ èsmu supé matur mring rama ngabekti/ kula boten
kèngetan//
Menurut sindennya wayang/ maksud dan sebagainya/ seperti madu gula/ hafalkanlah satu persatu/ sang raden tampak susah hati/ sepertinya lupa lalu bicara pada ayahnya/ saya tidak ingat//
5. Saking kathah wangsalaning ringgit/ dadya supé pan ical sadaya/ Ki Sèh
alon ing wuwusé/ lamun mangkono kulup/ pasthi karam lamun miyarsi/
déné sira tan bisa/ wangsalan kawuwus/ Rahadyan Jayakusuma/ putek
ing tyas tumungkul dènira linggih/ ajrih matur ing rama//
Karena banyaknya pertanyaan tentang wayang/ jadikan lupa akan hilang semua/ Ki Seh pelan perkataannya/ jika begitu nak/ haram jika melihat/ kamu tidak bisa/ menjawab pertanyaan/ Raden Jayakusuma/ gundah hati duduk dengan menundukkan kepala/ dengan takut bertanya pada ayahnya//
6. Angandika ri sang mahayekti/ wis ta kulup sira marénana/ aja sira
dhemen njogèd/ déné sira tan weruh/ iya marang unining ringgit/ radyan
sangsaya susah/ énget sualipun/ Kiyai Sécawiguna/ ingkang ibu welas
dénira ningali/ kang putra ngemu waspa//
Sang pendeta berkata/ sembuhlah kamu nak/ jangan diteruskan menari/ adapun kamu tidak tahu/ bagaimana ucapan dalam wayang/ sang raden bertambah susah/ ingat pertanyaannya/ Ki secawiguna/ ibunya kasihan melihat/ putranya menangis//
7. Dyah Rubiah amarani aglis/ gya rinangkul janggané kang putra/ sang
dyah angemu waspané/ alon pamuwusipun/ èh ta kulup Jayadiluwih/ apa
sira dinukan/ mring ramanta kulup/ rahadyan tan bisa ngucap/ èsmu
nangis kang ibu welas ningali/ mring putra ngemu waspa//
Dyah Rubiah segera menghampiri/ segera merangkul putranya/ Dyah Rubiah juga menangis/ pelan perkataannya/ Jayadiluwih anakku/ apa kamu dimarahi/ oleh ayahmu nak/ sang raden tidak bisa bicara/ ibunya menangis kasihan melihatnya/ pada putranya yang menangis//
8. Enengena kang lagya prihatin/ sang dyah ayu kalawan kang putra/
wonten winursita manèh/ Ki Sécawigunéku/ duk tataken mring radèn
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 67
pekik/ manahnya èsmu maras/ panggraitanipun/ Rahadyan Jayakusuma/
pasthi matur maring kang rama ayekti/ Kyai Sèh Ngabdulsalam//
Diamkanlah yang sedang prihatin/ yaitu ibu dan putranya/ diceritakan lagi/ Ki Secawiguna/ ketika disanggah oleh raden bagus/ hatinya kelihatan takut/ pikirannya/ Raden Jayakusuma/ berkata pada ayahnya/ Seh Abdulsalam//
9. Duk ing kuna putra Tepaswangi/ amruwita maring Kabuwanan/ wus lami
nggonira ngèngèr/ mrih paréntahing guru/ tigang warsa dèrèng kaèksi/
wangsul mring Kabuwanan/ dhinawuhan sampun/ déné ta kurang
sawarsa/ radèn putra anyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna//
Dulu kala putra Tepaswangi/ diceritakan datang ke Kabuwanan/ sudah lama dia berguru/ terhadap perintah guru/ tiga tahun belum kelihatan/ pulang ke Kabuwanan/ sudah diperintahkan/ kurang setahun/ untuk menyamar menjadi niyaga/ bernama Secawiguna//
10. Duk samana rahadyan wus kamil/ anuwuni panunggaling kiwa/ sampurna
barang pamrihé/ rahadyan nulya mantuk/ marang Tepas lagya sawengi/
osiking tyas mangkana/ adhuh ariningsun/ iya Ki Jayakusuma/ mendah
apa aturé marang sang yogi/ mringsun pandung kalintang//
Ketika itu si raden sudah sempurna/ mengetahui hal-hal kiri/ sudah sempurna maksudnya/ si raden segera pulang/ ke kota Tepas dan baru semalam/ begitu gelisahnya/ adikku/ Ki Jayakusuma/ ada apa kiranya bicara pada guru/ kamu lupa padaku//
11. Radyan Tiwikrama nulya mijil/ saking dalem laju lampahira/ ing
Kabuwanan njujugé/ langkung kéwran ing kalbu/ tan kawarna lampahé
prapti/ sang tapa nuju lenggah/ radyan gya cumundhuk/ kagyat sang tapa
ngandika/ èh ta kulup apa ta padha basuki/ radyan matur wotsekar//
Raden Tiwikrama segera keluar/ dari rumah dan jalan dengan cepat/ menuju ke Kabuwanan/ karena hatinya sedang susah/ tanpa diduga perjalanan sudah sampai/ Sang Tapa segera duduk/ si raden tiba-tiba muncul/ Sang Tapa kaget dan berkata/ kamu sekalian sudah selamat/ raden mendekat pelan//
12. Saking berkah amba anglampahi/ wirid tuan pan wonten sadaya/ tigang
undhak antuk kabèh/ tanpa tuduh anjumbuh/ panunggalé kawula Gusti/ Ki
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 68
Sèh Angabdulsalam/ sujud mring Hyang Agung/ sujud sukur anggénira/
wusnya sujud kang rama nulya nimbali/ mring garwa Dyah Rubiah//
Berkat melakukan semua wirid/ wiridnya sudah ada semua/ sudah dapat tiga tingkat/ tanpa petunjuk menyatu/ antara Kawula-Gusti/ Seh Abdulsalam/ sujud pada Tuhan/ setelah sujud syukur/ seh Abdulsalam memanggil/ pada istrinya dyah Rubiah//
13. Tan adangu Dyah Rubiah prapti/ radèn putra sigra ngaraspada/ sang
dyah waspada tingalé/ yèn ingkang putra rawuh/ gya rinangkul
waspadres mijil/ seret dènya ngandika/ adhuh anak ingsun/ tigang warsa
tan katingal/ arinira iya Ki Jayadiluwih/ mengko lagi kadukan//
Tak berapa lama Dyah Rubiah datang/ putra-putranya segera datang/ sang Dyah melihat waspada/ jika putranya datang/ segera dirangkul sambil mengeluarkan air mata/ agak berat berkata/ aduh anakku/ tiga tahun tidak kelihatan/ adiknya Ki Jayadiluwih/ marahnya nanti lagi//
14. Radèn Tiwikrama matur aris/ inggih ibu punapa wadinya/ rama asanget
dukané/ sang dyah alon amuwus/ tilikana rénira kaki/ radèn pamit ing
rama/ unining kang ibu/ Radèn Tiwikrama prapta/ panggonanè kang rayi
anuju linggih/ sarwi angemu waspa//
Raden Tiwikrama berkata lembut/ duh ibu ada rahasia apa/ ayah sangat marah/ ibunya berkata pelan/ lihat sebutannya nak/ raden pamit ke ayahnya/ ucapannya ibu/ Raden Tiwikrama datang/ ketempat adiknya duduk/ sambil menangis//
15. Sareng prapta kang rayi ngabekti/ ingkang raka aris angandika/ adhimas
apa karané/ sira dinukan iku/ marang rama radèn turnya ris/ purwa tekèng
wekasan/ solahé tinutur/ kang raka mèsem ngandika/ ayo yayi séba mring
rama sang yogi/ rama tyasé wus lejar//
Setelah datang adiknya menghormat/ kakaknya pelan berkata/ ada apa adikku/ kamu dimarahi itu/ oleh ayah raden bicaranya lembut/ dulu datang kemudian/ kelakuannya yang dibicarakan/ kakaknya senyum berkata/ adikku mari kita menghadap pada ayah/ sebab hatinya sudah kendur//
16. Gya lumampah wau putra kalih/ praptèng kang rama ngandika/ kulup
arinira kuwé/ lagi takon maringsun/ malem Soma arènirèki/ mbeksa
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 69
wismaning wadya/ jinawab abubul/ wangsalan marang niyaga/ sun takoni
lali kabèh tan ngémuti/ dadya malebeng wisma//
Segera berjalan kedua putra tadi/ menghadap ayahnya berkata/ kamu yang paling muda/ sedang bertanya padaku/ malam rabu kamu menari dirumahnya prajurit/ dijawab dengan cepat/ pertanyaan dari niyaga/ saya tanya semua lupa tidak ada yang ingat/ pada masuk rumah//
17. Putra tepas gumujeng abekti/ inggih kula rama kang anjawab/ putra
kalangkung pandungé/ kula rama manekung/ apan nyamur dadi niyagi/
aran Sécawiguna/ sang tapa gumuyu/ kaki teka lali sira/ ing sipaté
rakanta ing Tepaswangi/ putra maligé nembah//
Putra Tepas tertawa menyembah/ betul saya yang menjawab ayah/ sang putra lebih lupa/ saya bersemedi ayah/ lalu menyamar sebagai niyaga/ bernama Secawiguna/ sang pertapa tertawa/ kamu datang lupa kamu/ pada sifat adikmu di Tepaswangi/ tempat putra menghormat//
18. Duk nalika kula dèn takeni/ jalma sepuh cemeng warnanira/ sang tapa lon
ngandikané/ Tiwikrama nak ingsun/ teka bisa amalih warni/ radèn putra
manembah/ kawula manekung/ anéng ardi Sélajana/ pinaringan kulambi
marang dhedhemit/ aran Ki Pudhakcengkar//
Ketika saya ditanya/ orang tua warna kulitnya hitam/ si pertapa pelan bicaranya/ tiwikrama anakku/ sampai bisa berubah rupa/ raden putra menyembah/ saya bersemedi/ di Gunung Selajana/ diberi baju oleh dhemit/ bernama ki Pudhakcengkar//
19. Yèn rinasuk kang ponang kulambi/ kuwasané bisa malih warna/ tuwa
anom tuwin raré/ sang tapa mèsem muwus/ éh jajalen ponang kulambi/
radèn matur sandika/ klambi gya rinasuk/ dadi raré sanalika/ sampun
dangu kang baju rinasuk malih/ salin warna wong tuwa//
Jika dipakai yang baju ponang/ kekuasaannya bisa berganti rupa/ tua muda serta anak-anak/ sang pertapa tersenyum berkata/ eh cobalah baju ponang/ raden berkata bersedia/ baju segera dipakai/ seketika jadi anak-anak/ sudah lama baju dipakai lagi/ ganti rupa menjadi tua//
20. Dyah Rubiah bungahé tan sipi/ uning putra bisa malih warna/ radèn
ingaras embuné/ dhuh kaki anak ingsun/ bisa temen amalih warni/ ki Sèh
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 70
alon ngandika/ apa ta sirèku/ wus pinarah kasampurnan/ déné sira iku
dènwèhi kulambi/ mring dhemit Pudhakcengkar//
Dyah Rubiah sangat senang/ melihat putranya bisa berganti rupa/ raden mencium ujung kepalanya/ oh anakku/ sungguh dapat berganti rupa/ Ki Seh pelan berkata/ apa kamu itu/ sudah dipisah kesempurnaan/ adapun kamu itu diberi baju/ oleh dhemit Pudhakcengkar//
21. Lah ta mara tegesé dèn aglis/ aja tanggung dènya apil Kur’an/ pasthi yèn
béda nyatané/ pinter Kur’an rumuhun/ tamat Kur’an kang kaping kalih/
katam Kur’an ping tiga/ ping sakawanipun/ puniku wong apil Kur’an/
tutugena kang putra matur kaswasih/ kamandran garjiténg tyas//
Nah datang artinya disegerakan/ jangan tanggung olehmu hapal Quran/ pasti kalau jelas bedanya/ dahulu hapal Quran/ yang kedua tamat Quran/ selesai Quran yang ketiga/ keempatnya/ itu orang yang hapal Quran/ lanjutkan sang putra berkata dengan asih/ berkelana dengan perasaan senang//
22. Tyasnya nggambar panunggaling dhiri/ kawoworan kasrayèng purba/ jiwa
kawor lan uripé/ urip kasor sadarum/ ruming pana pananing ragi/ yèn
pratigyèng ing manah/ tan ana kadulu/ andulu loroning tunggal/ kabèh
kaswarakaken srah permanadi/ terang sampurnéng raga//
Hatinya menggabarkan menyatunya diri/ kecampuran pertolongan dulu/ bercampur jiwa dan hidupnya/ hidup kalah semua/ semua hilang hilangnya badan/ jika berjanji dalam hati/ tak ada yang melihat/ melihat keduanya dalam kesatuan/ semua mengucapkan penyerahan pada penerang/ jelas sempurnanya raga//
23. Tanpa ngrasa kawileting ati/ tindakna kawisraya ingkawisraya ingkawisraya ingkawisraya ing purba/ sirna tan ana
tabeté/ ingkang tindak tumanduk/ mring alamé laut kaéksi/ rahadyan
nggarjitèng tyas/ énget dénya nekung/ miyarsa sabdaning karang/ énget
kabèh kalanya néng alam sahir/ ya kawijilanira//
Tanpa merasa berbelitnya hati/ lakukan pertolongan di awal/ hilang tak ada bekasnya/ yang tingkah lakunya/ terlihat pada alam malaut/ raden sangat senang hatinya/ mengingat ketika bersemedi/ melihat sabdanya karang/ ingat semua ketika di alam sahir/ ya terlahirlah kamu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 71
PUPUH XVIIIPUPUH XVIIIPUPUH XVIIIPUPUH XVIII
M I J I LM I J I LM I J I LM I J I L
1. Iku jatining wong salat kaji/ madyaning patemon/ ngalam laut puniku
arané/ tanpa urip lawan tanpa ngelih/ lan ora prihatin/ mung rahmat
kadulu//
Itu sesungguhnya orang salat haji/ ditengahnya pertemuan/ sebutannya itu alam lahut/ tanpa hidup serta tanpa lapar/ dan tidak prihatin/ hanya rahmat terlihat//
2. Miwah nikmat lawan suka singgih/ iku kang katonton/ Radèn Tiwikrama
lon aturé/ ngalam sapta kula dèrèng uning/ ki sèh ngandika ris/ sun
jarwani kulup//
Serta sungguh nikmat dan senang/ itu yang terlihat/ raden Tiwikrama pelan bicaranya/ alam tujuh saya belum tahu/ Ki Seh berkata lembut/ saya jelaskan nak//
3. Ngalam jabarul ingkang kariyin/ tegesé katonton/ amisésa sapolah
tingkahé/ sejatiné dhadhanira kaki/ rahina lan wengi/ kang swara
kumruwuk//
Alam jabarul yang pertama/ maksudnya jelas/ menguasai segala tingkah lakunya/ sesungguhnya dadamu/ siang dan malam/ yang bersuara gaduh//
4. Kawisésa ingkang among ragi/ mila nora pedhot/ jroning dhadha iku luwih
ramé/ cipta ala lawan cipta becik/ iku kang murbèni/ mring kang among
tuwuh//
Berkuasa yang mengasuh raga/ maka tidak putus/ dalam dada itu lebih ramai/ keinginan buruk dan baik/ itu yang memerintah/ pada yang mengasuh keturunan//
5. Krenteg-krenteg sarenteg kinardi/ ngunandikaning wong/ sinèlèhken
mring uripé dhéwé/ sik ing karya wisayaning galih/ kang ala kang becik/
pinarcayèng kayun//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 72
Perasaan-perasaan serasa dibuat/ ceritanya orang/ diletakkan pada hidupnya sendiri/ geraknya usaha keinginannya hati/ yang buruk dan baik/ dipercayakan pada tujuan//
6. Ngalam nasot ingkang kaping kalih/ sira dèn mangertos/ ngalam
manungsa iku kang duwé/ panggonané jati manungseki/ saben dina
keksi/ isiné kaslamur//
Alam nasut yang kedua/ kamu harap dimengerti/ alam manusia yang punya itu/ tempat sebenarnya manusia itu/ tiap hari kelihatan/ isinya tersembunyi//
7. Kabur-kabur tan wruh tan ngémuti/ pilih ingkang anon/ jatining manungsa
lanang nggoné/ apadéné jatining pawestri/ iku wus sumandhing/ kalangan
wor sambu//
Kabur tak tahu dan ingat/ pilihlah yang mengetahui/ sesungguhnya laki-laki tempatnya/ seperti halnya perempuan/ itu sudah bersanding/ lingkungan bercampur tersamar//
8. Iku jatiné jalu lan éstri/ yèn sira nora wroh/ ngurnyengguta suket lan
godhongé/ sira iku lawan kebo sapi/ mung kacèké ugi/ ana buntutipun//
Itu sesungguhnya pria dan wanita/ jika kamu tidak tahu/ makanlah rumput dan daunnya/ kamu itu serta kerbau sapi/ hanya bedanya juga/ ada ekornya//
9. Ngalam malakud ingkang kaping tri/ ngalamé karaton/ luwih éwuh iku
wicarané/ kaping paté iku ngalam kabir/ ngalam dunya kaki/ kaping
limanipun//
Alam malakut yang ketiga/ alamnya istana/ lebih susah itu ceritanya/ keempat itu alam kabir/ alam dunia nak/ kelimanya//
10. Ngalam sahir wastané puniki/ enggoné yèn layon/ darul karim puniku
arané/ panggonané bésuk yèn ngemasi/ ping nem sun jarwani/ kang
ngalam malaut//
Alam sahir sebutannya itu/ tempatnya kalau mati/ sebutannya darul karam/ tempatnya besok kalau mati/ keenam saya jelaskan/ yaitu alam malaut//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 73
11. Ngalamé pana kang wus kawilis/ kasapta kinaot/ ngalam kamil puniku
arané/ éwuh temen nggon ingsun anggupit/ wus menenga kaki/ radèn
matur nuwun//
Alamnya akhir yang sudah terhitung/ ketujuh sudah utama/ alam kamil itu sebutannya/ susah benar ketika saya menggubah/ sudah diamlah nak/ raden berterima kasih//
12. Wekas ingsun marang sira kaki/ poma tan mangertos/ aywa pangling
marang permanané/ kang permana uwis martandhani/ sumrambah mring
ragi/ liring permanéku//
Pesan saya pada kamu nak/ seandainya tidak tahu/ jangan lupa pada yang Maha Melihat/ yang maha melihat sudah memberi tanda/ menjalar pada tubuh/ maksudnya permana itu//
13. Upamané wong olahing dhiri/ dèn kadi anglamong/ ing wanodya kang
éndah warnané/ bratanira iku aywa lali/ surub ngisa keksi/ yèn ngisa
kadulu//
Seumpama orang yang belajar/ biar seperti berkhayal/ pada wanita yang berwajah cantik/ bertapa itu jangan lupa/ malam isya kelihatan/ jika isya terlihat//
14. Sreping jalma saya anglebati/ tengah dalu katon/ byar rahina iku saya
ngèglèh/ pukul sapta pan wuwuh wiyadi/ lingsir wétan keksi/ bukti milu
muluk//
Sejuknya manusia tambah dalam/ tengah malam kelihatan/ terang siang hari itu tambah jelas/ jam tujuh akan bertambah sedih/ condongnya timur kelihatan/ ikut merasakan tinggi//
15. Lingsir kulon pan ora gumingsir/ sang dyah saya katon/ pukul catur
linuntur kupingé/ sreping arga tembungé mlas asih/ suwara rum manis/
pangandikanipun//
Condongnya barat tidak akan bergeser/ sang putri tambah kelihatan/ jam empat lunturkan telinganya/ sejuknya gunung ucapannya penuh belas kasih/ suara harum manis/ perkataannya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 74
16. Dadi impèn yèn turu lan bukti/ wèh gantèn maring wong/ sira yèn wus
mangkono ta anggèr/ raganira aran jisim lantip/ putra Tepaswangi/
nembah sarwi dheku//
Jadi mimpi jika tidur dan makan/ mendapat sirih pada orang/ jika kamu sudah begitu nak/ badanmu dinamakan jasad cerdas/ putra Tepaswangi/ menyembah serta duduk//
17. Aranira Ki Jayadiluwih/ iku tas tatakon/ kèhing wangsal kang tinakokaké/
ingkang tumrap sasindhèning ringgit/ aturna mring mami/ wangsalan
kawuwus//
Namanya Ki Jayadiluwih/ itu baru bertanya/ banyak pertanyaan yang ditanyakan/ yang menjadi keharusan sinden wayang/ serahkan pada badan/ pertanyaannya diucapkan//
18. Sun tan bisa wangsalaning ringgit/ sira kang wus weroh/ aturena lan
tulisen baé/ radèn Tiwikrama matur bekti/ sandika nglampahi/ riseksana
mundhut//
Saya tidak bisa pertanyaan tentang wayang/ kamu yang sudah tahu/ serahkan dan ditulis saja/ raden Tiwikrama menghaturkan sembah/ sanggup menjalankan/ segera mengambil//
19. Kertas sakebèt sigra dèn tulis/ wasis sastra kaot/ kang kinteki kaya muni
dhéwé/ ingaturken mring rama sang yogi/ wusnya dèntampani/ sang tapa
gumuyu//
Kertas selembar segera ditulis/ pandai sastra utama/ suratnya seperti bunyi sendiri/ diserahkan pada ayah sang guru/ sudah diterima/ sang pertapa tertawa//
20. Gya binuka sinuksmeng ing galih/ sadaya katongton/ tan kéwuhan tyas
sira kang jengglèh/ pinardi kapurwa madya angsil/ duksina kawilis/
kawileting kalbu//
Segera terbuka di jiwanya hati/ semua terlihat/ tak ada kesukaran hati saya yang bangkit/ di didik pada awal tengah mendapat/ selatar masuk hitungan/ terbujuknya hati//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 75
21. Kalbu lajer wus datanpa ungsil/ ungsilé tan kewoh/ mundhak wuwuh
narawang dalané/ nalar mekar tan kéwraning kapti/ tingal waspadaning/
sri nata lumintu//
Asal mula hati sudah minta diterima dengan sangat/ permintaannya tidak susah/ niscaya menambah jelas jalannya/ pikiran terbuka tidak sukar pada kehendak/ tampak kewaspadaannya/ raja yang mulia tiada berhenti//
PUPUH XIXPUPUH XIXPUPUH XIXPUPUH XIX
SSSS IIII NNNN OOOO MMMM
1. Sira Ki Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra maligi/ éh yayi
Jayakusuma/ sira dèn nggarjitèng galih/ iki wangsalan ringgit/
wewangsulanwewangsulanwewangsulanwewangsulan jalakamus/ palwa kèrem ing toya/ énak mundur ingsun
kaki/ anglabuhi rasané wong nora trésna//
Dia Seh Abdulsalam/ berkata pada putra semata/ eh yayi Jayakusuma/ kamu yang bersenang hati/ ini pertanyaan wayang/ jawaban jala kamus/ perahu tenggelam dalam air/ enak saya mundur/ berkorban rasanya orang tidak senang//
2. Tegesé iku manungsa/ salawasé sira urip/ yèn wus wruh urip kang nyata/
sayekti kèleming warih/ yekti dipununduri/ mring uripira kang tuhu/ yèn
sira wus tinilar/ marang sang pramanajati/ pasthi iku patiné dadi
prayangan//
Artinya itu manusia/ selamanya kamu hidup/ jika sudah tahu hidup yang nyata/ sesungguhnya tenggelamnya air/ sungguh dijauhi/ terhadap hidupmu yang nyata/ jika kamu sudah ditinggal/ oleh sang jiwa/ pasti itu matinya jadi mahluk halus//
3. Galepung pilis wadana/ sesulung kang medal énjing/ setaun mangsa
lipura/ yèn durung kaloroning sih/ Kitab Torèt kang muni/ kelayan taji
japapun/ bil agmihi damiha/ malah-malah sira kaki/ dipunamor getih
kèhing dagingira//
Tepung pelipis muka/ seperti laron yang keluar pagi/ setahun musim terhibur/ jika belum kena sakit cinta/ kitab Taurat yang bersuara/ dengan mantranya taji/ bil aghmihi damiha/ serta merta kamu nak/ dicampur darah banyaknya dagingmu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 76
4. Lamun kalimah tayibah/ yèn sira wus amor kaki/ lawan malaékat toya/
raming ngaji ilahi/ malah-malah Hyang Widhi/ ngatoken marang siréku/
éndah-éndahing Allah/ ana wewangsalan malih/ lintang loro layangané
Bimasetya//
Jika kalimat toyibah/ jika kamu sudah bercampur nak/ dengan malaekat air/ banyak-banyak membaca kalimat Allah/ serta merta Hyang Widhi/ menampakkan pada kamu itu/ seindah-indahnya Allah/ ada pertanyaan lagi/ dua bintang layang-layangnya Bimasakti//
5. Angarjuna wewayangan/ darmawangsa sun tuturi/ tegesipun lintang
kadya/ yekti papaesan kalih/ iku wayangan jati/ kang darbé wayangan iku/
sayekti dutaning Hyang/ adarbé wayangan kalih/ darmawangsa sejatiné
jasadira//
Wayangnya Arjuna/ keturunan utama saya ceritakan/ artinya bintang seperti/ dua percermian/ itu inti wayang/ yang punya wayang itu/ sesungguhnya utusan Tuhan/ punya wayang dua/ darmawangsa sebenarnya badanmu//
6. Ana déné menur tumpang/ melathi kudhupé kalih/ yekti kalap karo pisan/
kang raka tuwin kang rayi/ martabat ingkang asil/ sayekti tumpang
satuhu/ déning Ki wakidiyat/ purwanya kudhupé kalih/ kalap kabèh
Bandarullah Darulikram//
Adapun menur susun/ melati kuntumnya dua/ sungguh diambil manfaatnya sekali/ yang kakak serta adiknya/ martabat yang menghasilkan/ sungguh menumpuk sesungguhnya/ oleh Ki wakidiyat/ asalnya kuntumnya dua/ diambil manfaat bandarullah darulikram//
7. Bathuk renik sun wicara/ selobog ilang poléki/ sun ngèngrèngé wong
punika/ Baléwisma dimen lali/ selobog iku kaki/ dhuwit papat putihipun/
loro abangé dhudha/ putihing jet lan ulapi/ ingkang abang tembaganipun
binuwang//
Batuk dahak saya bicara/ selobog hilang polanya/ saya rencanakan orang itu/ rumah biarlah lupa/ selobog itu nak/ uang empat putihnya/ dua merahnya duda/ putihnya goyang dan terhapus/ yang merah tembaganya dibuang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 77
8. Yekti ilang ingkang pola/ tegesé uripiréki/ ing purwanya wus katingal/
mung kanyataan kaèksi/ endi angsalmu dhingin/ sayekti pilih kang weruh/
yèn ora gurunira/ atakon angsalmu dhingin/ pasthi bubrah tan bisa mulih
mring wisma//
Sungguh hilang polanya/ maksudnya hidup ini/ pada awalnya sudah kelihatan/ hanya kenyataan kelihatan/ di mana asal permulaanmu/ sesungguhnya pilih yang tahu/ jika tidak gurumu/ bertanya asal muasalmu/ pasti berantakan tidak bisa pulang ke rumah//
9. Wangsalané Kajar wisma/ kembang gèsèh ingkang warni/ kumpulna
manawa ana/ déwa sulaya ing kapti/ kembang gèsèh kang warni/ cahya
abang ijo biru/ wungu ireng myang pethak/ iku sulaya kang warni/ yèn
wus kamil ingaran bé rububiyah//
Pertanyaannya rumah hajar/ bunga berlainan warnanya/ cahaya merah hijau biru/ ungu hitam serta putih/ itu berbeda warnanya/ jika sudah sempurna dinamakan be rububiyah//
10. Puspa lulut denwicara/ gunung malang ingulari/ suwalané padha lokna/
katanggor jaroté sami/ gunung malang ngulari/ paséban kalih puniku/
susu tengen lan kiwa/ puniku isiné sami/ mutmainah kalawan mungsuhé
tiga//
Bunga selaras dibicarakan/ gunung melintang melingkari/ merontanya sama-sama dilihat/ terantuk akarnya sama/ gunung melintang melingkari/ dua balai itu/ payudara kanan dan kiri/ itu isinya sama/ mutmainah serta lawannya tiga//
11. Sami kaidan sadaya/ kang telu lawan kang siji/ mila sring daya dinaya/
tan pegat rahina wengi/ tegesé mila wardi/ kaguna bujangga luhung/
tegesé wardinila/ kang jejuluk Adam Jarwis/ bujanggané Wisnu lawan
Kamajaya//
Sama gila semua/ yang tiga serta yang satu/ maka sering adu kekuatan/ tidak putus siang malam/ artinya maka makna/ berguna sastrawan mulia/ artinya makna nila/ yang bernama Adam Jarnis/ sastrawannya Wisnu dan Kamajaya//
12. Jatiné kang ran Kusuma/ sayekti Ratu Cemani/ wewangsalan
Janurwédha/ cundhuké maling asekti/ dudu maling dudu sekti/ wong
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 78
sanga mulih kabanjur/ yektiné karahinan/ tegesé kang maling sekti/ ki
luamah amarah lawan supiyah//
Sesungguhnya yang bernama Kusuma/ sesungguhnya raja hitam/ pertanyaan ilmu janur/ bertemunya pencuri sakti/ bukan pencuri sakti/ sembilan orang terlanjur pulang/ sesungguhnya kesiangan/ artinya yang pencuri sakti/ ki luamah amarah dan supiyah//
13. Telu pisan iku padha/ kabèh pakoning Hyang Widhi/ wewangsalan si
Sumbadra/ awar-awar wara èksi/ yèn weruha kang jati/ tan éman
sariranipun/ tegesé si Sumbadra/ bangsa singsing ala yayi/ badra surya
dadi takbiratulikram//
Tiga sekalian itu sama/ semua perintahnya Hyang widhi/ pertanyaan Sumbadra/ pohon awar-awar cantik dimata/ jika tahu yang sesungguhnya/ tidak sayang badannya/ artinya si Sumbadra/ sebangsa macam-macam jelek/ badra itu matahari jadi takbiratulikram//
14. Dadi kéblating asalat/ yèn sira tan wruh ing wangsit/ ing manahira
kangélan/ siyang dalu olah warih/ yèn ngéman sariréki/ takokna pandhita
agung/ supayane olèha/ ngabdi salawasé urip/ pasrahena wau jiwa
raganira//
Jadi kiblatnya salat/ jika kamu tidak tahu ilhamnya/ di hatimu kesulitan/ siang malam mengolah petunjuk/ jika sayang badan ini/ tanyalah pendeta agung/ supaya mendapatlah/ mengabdi selama hidup/ pasrahkan raga tadi//
15. Ana déné kajang tawang/ barat gung rajeng sing kaling/ tuhu wingit
wisalanya/ wong agung jayèng aseti/ barat gung jatinéki/ napas patang
prakarèku/ iku rajeng sekala/ mardikéngrat kang wewangi/ iya iku
embanan Bathara Rama//
Adapun alasnya langit/ angin besar yang mengelilingi raja/ sungguh wingit luasnya/ orang besar tentu menang/ angin besar sesungguhnya/ ini nafas empat perkara/ raja waktu itu/ yang menguasai dunia yang mewangi/ yaitu wakil Batara Rama//
16. Mila muni kajang tawang/ iku napas sira kaki/ lejaré bumi kasapta/
wuwuné luhuring langit/ lah iya sun jarwani/ tegesé WibisanékuWibisanékuWibisanékuWibisanéku/ napas
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 79
kang metu lésan/ ana wewangsalan malih/ panjang kidung tumenggung
mancanagara//
Maka bunyi kajang langit/ itu nafasmu nak/ terbukanya bumi ketujuh/ sesungguhnya kebesaran langit/ maka saya jelaskan/ artinya Wibisana ini/ nafas yang keluar lewat ucapan/ ada pertanyaan lagi/ panjang kidung tumenggung negara luar//
17. Suwalané béda-béda/ wong asih nora ginalih/ tegesipun kidung panjang/
tumenggung sèwu nagari/ wong kang micara ngélmi/ ingkangingkangingkangingkang tabéri
anembung/ mring rasa kathah-kathah/ yèn sira nora nglakoni/ iya marang
pamejangé gurunira//
Pertanyaannya beda-beda/ orang baik tidak dipikirkan/ arti kidung panjang/ tumenggung seribu negara/ orang yang berbicara keilmuan/ rajin berbicara/ mengenai rasa/ jika kamu tidak melakukan/ apa yang menjadi ajaran gurumu//
18. Yekti dipun béda-béda/ kaot karep lawan bangit/ iku sira terangana/
pamejangé sang ayogi/ yèn sira sampun karip/ marang Pangéran kang
agung/ yekti kerep sinala/ bédané kang maksih banget/ angandika
Pangéran kang maha mulya//
Sungguh di bedakan/ terutama karip dan bangit/ kamu terangkan/ ajarang Sang guru/ jika sudah karip/ pada Tuhan Yang Maha Besar/ sungguh sering keliru/ beda yang masih banget/ Tuhan bersabda//
19. Lapal wa man jadal ngélma/ wa lam yakul yahya idi/ sing sapa wuwuh
ngélmunya/ tan wuwuh ing tapaneki/ anggité pramusanip/ wahu
wayakripallahu/ yekti tan pinarekan/ kitab bahwidan kang lapil/ malah-
malah adoh lawan kang amurba//
Kalimat wa man ya’mal ilma/ wa lam yaqul yahya idzi/ barang siapa bertambah ilmunya/ tidak bertambah juga tapanya/ gubahan Pramusanip/ wahu wayahrifallahu/ sungguh tidak didekatkan/ dalam kalimat Kitab Bahwidan/ justru jauh pada Tuhan//
20. Wonten malih wewangsalan/ wangsalané laburjini/ kendhal toya wali
branta/ sayektiné wani mati/ nora kétang wak mami/ kinarya lésan satuhu/
tegesé wong pruwita/ anggeguru dipunyekti/ dèn-tumemen anglakoni ing
paréntah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 80
Ada pertanyaan lagi/ pertanyaan laburjinii/ air pohon kendal wali asmara/ sesungguhnya berani mati/ paling tidak saya/ diberkahi kebenaran ucapan/ arti orang berguru/ berguru dengan sungguh-sungguh/ agar serius melaksanakan perintah//
21. Rahadyan wus linggar ing tyas/ nrawang tan kéwran ningali/ tingal
sirawèng wardaya/ pratignyeng murwèng kaswarih/ sah kawileting kapti/
tindak andaka tumanduk/ duk kang rama ngandika/ ngunandika
anampani/ sabdanira sang tapa lir madumangsa//
Hati Raden sudah terbuka/ menerawang mudah melihat/ melihat suara dalam hati/ permulaan pada yang baik/ selalu terbawa oleh kehendak/ bertingkah laku/ saat sang ayah berbicara/ berkata menerima/ perkataan sang tapa seperti madu mangsa//
PUPUH XXPUPUH XXPUPUH XXPUPUH XX
DHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULADHANDHANGGULA
1. Radèn putra nggarjita ing galih/ wignya milih-milih ing tyas lejar/ lejaring
wangsal wiyosé/ wiyos kamuksan iku/ kuning kisma sura ginupit/ kawiting
tyas sumrambah/ kambuh kabarubuh/ dadya wimbuh nala mekar/ karsa
krasa kapercaya ciptèng galih/ lilih lantip katampan//
Raden putra senang dalam hati/ pandai memilih hati yang tenang/ keluarnya pertanyaan/ keluar kemusnahan/ tanah kuning dewa tersembunyi/ asal mula hati menjalar/ jadilah bertambah serta berkembang/ keinginan terasa terpercaya tercipta di hati/ mengendap kecerdasan//
2. Wus katampan kang rama sabdaning/ nanging tingal karacut sadaya/ tan
kawawang kamuksané/ nengena tan winuwus/ ingkang lagya sujarwèng
siwi/ genti kang winursita/ putranya sang wiku/ prajanéng Garbawasita/
langkung wasis Jawa Arab pan undhaki/ remen langkung utama//
Perkataan sang ayah sudah diterima/ tapi melihat terurai semua/ tidak terlihat hilangnya/ tenangkanlah tanpa bicara/ yang sedang menerangkan pada anaknya/ ganti yang dibicarakan/ putra sang guru/ kerajaan di Garbawasita/ pintar terutama ilmu Jawa dan Arab/ senang lebih utama//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 81
3. Remenané wau radyan pekik/ kang kitab mupibsibabul iman/ mantek
lawan juwahiré/ myang tapsir bakrulaut/ munabihat lan kitab bahur/
tuwimakyatum akram/ tan kéwran ing kayun/ kayungyung agyan sabilah/
radèn putra tatak limpat wignya trampil/ mumpuni ing aguna//
kesenangan Raden Bagus/ pada kitab Mufibsibabul iman/ membaca juwahir/ serta tafsir Bakrulaut/ munabihat dan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ mudah mengerti/ tertarik pada kehendak Tuhan/ Raden putra sangat pandai/ ahli dalam menggunakan//
4. Kèhing guna kulina kawilis/ myang curiga tan ana kawangwang/ saking
landhepé galihé/ radèn wewanginipun/ apeparab langkung prayogi/ aran
Adikusuma/ bagus tyasnya alus/ cahya semu jo sumrambah/ kedhèp
liyep pamulu meles amanis/ pantes branta Hyang Suksma//
Banyak kegunaan tak bisa terhitung/ serta keris tidak kelihatan/ begitu tajam hatinya/ nama raden sampai terkenal/ namanya begitu baik/ bernama Adikusuma/ yang tampan berhati lembut/ wajahnya berwarna kehijauan terang/ mata agak bundar dan hitam manis/ pantas disukai oleh Hyang Suksma//
5. Duk samana kapiting panggalih/ amiling ing surasané kitab/ nggoning
sastra trisulahé/ radèn kéwran ing kayun/ wus sadalu tan angsal guling/
osiking tyas mangkana/ paran tegesipun/ lungguhé tri dasa sastra/ lamun
ora séba marang rama sang yogi/ tan kena pinandika//
Suatu hari sedang bersedih hati/ teringat pada isi kitab/ tempat ajaran tiga senjata/ Raden susah hati/ semalaman tidak bisa tidur/ hati yang gelisah/ apa maksudnya/ maksud tiga belas ajaran/ karena tidak menghadap kepada Ayah sang guru/ susah dinasehati//
6. Déné amuni kitab tajuwid/ éwuh temen nggon ingsun micara/ rahadyan
nulya lumèngsèr/ sabda mring ramanipun/ kunèng gantya ingkang
lumaris/ Radèn Pulanggupita/ putra Purwacatur/ semana lagya pinarak/
pan kasaru praptané kang para ari/ anulya ingacaran//
Adapun bunyi Kitab Tajwid/ susah sekali saya bicara/ Raden segera turun/ bicara pada ayahnya/ lalu berganti lembut/ Raden Pulanggupita/ putra Dari Purwacatur/ saat itu sedang duduk/ tiba-tiba datang adik-adiknya/ segera berkumpul//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 82
7. Wusnya tata dènira alinggih/ nabda manis Dyan Pulanggupita/ yayimas ta
kadingarèn/ pinarak dalu-dalu/ baya ana karya kang gati/ pra ari matur
nembah/ katri pisan matur/ nalika pra samya séba/ marang rama déné ta
kirang sakedhik/ tegesé bangsa wayang//
Setelah menata cara duduk/ berkata manis Raden pulanggupita/ adikku kebetulan sekali/ datang malam-malam/ ada keperluan apa/ adik-adiknya menghormat/ ketiga adik bicara bersama/ saat kami menghadap/ ayah adapun kurang sedikit/ arti dari wayang//
8. Dèrèng jinarwa pan selak malih/ ngandika Radyan Pulanggupita/ yayi ing
nusatarané/ paran karsamu kulup/ prayogané sébaa yayi/ dhingin padha
dinukan/ kang manah kasusu/ matur Radèn Surènggana/ nggih prayogi
aséba mring rama mangkin/ rama tyasé wus lejar//
Belum dijelaskan maksudnya ganti/ Raden Pulanggupita berkata/ adikku yang ada semua/ apa keinginanmu/ lebih baik menghadaplah adikku/ yang pertama dimarahi/ hatinya gundah/ Raden Surènggana berkata/ lebih baik nanti menghadap Ayah/ kini hatinya sudah tenang//
9. Pan wus rembag aturé pra ari/ putra catur pan wus lumaksana/ samarga
nggarjitèng tyasé/ nengena kang winuwus/ putra catur ingkang lumaris/
gantya kang winursita/ ingkang lum asantun/ Rahadyan Jayakusuma/ tan
kawarna ing marga dhépok wus prapti/ sang tapa nuju lenggah//
Setelah adik-adiknya selesai berembuk/ keempat orang itu berjalan/ sama-sama bergembira hati/ diamkan yang berbicara/ putra empat yang lembut/ ganti yang dibicarakan/ yang sopan/ Raden Jayakusuma/ tak berapa berapa lama sudah sampai di depan rumah/ Sang Tapa menyambut//
10. Putra kalih ingkang munggèng arsi/ pan kasaru ingkang putra prapta/ ki
sèh alon ing wuwusé/ tiwikrama nak ingsun/ kakangira pan iku prapti/
radyan kalih tumedhak/ kang raka pinethuk/ Rahadyan Jatikusuma/
mangenjali sang tapa ngandika aris/ kulup sira lungguha//
Putra kedua yang punya keinginan/ sebab tiba-tiba datang putranya/ Ki Sèh pelan berkata/ anakku tiwikrama/ kakakmu itu yang datang/ kedua putra turun/ sang kakak dijemput/ Raden Jatikusuma/ menyembah Sang Tapa berkata pelan/ anakku duduklah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 83
11. Radèn putra gupuh angabekti/ putra kalih manembah ing raka/ wus tata
palungguhané/ putra garba amuwus/ déné parengrengingsun kalih/ néng
arsané sang tapa/ kang rayi umatur/ kangmasing mangké kawula/ pan
pinuju anuwun jarwa sang yogi/ sakathahé wangsalan//
Raden putra segera menghormat/ kedua putra menghormat pada kakaknya/ setelah duduk/ putra Garba berkata/ adapun kebaikan kalian berdua/ dihadapan Sang Tapa/ si adik berkata/ kakakku nanti saya/ akan meminta penjelasan Sang Guru/ sebanyak pertanyaan//
12. Lon ngandika risang mahayekti/ kadingarèn radèn kapat pisan/ padhang
basuki praptané/ kang putra matur nuwun/ pan kapundhi sabda sang
yogi/ Ki Sèh Angabdulsalam/ pangandikanya rum/ éh kulup apa na karya/
déné gati praptanta ingsun tingali/ radèn matur wotsekarwotsekarwotsekarwotsekar//
Pelan ucapan Sang Guru/ kebetulan sekali kalian berempat/ datang dengan selamat/ sang putra berterima kasih/ atas perkataan Sang Guru yang terhormat/ Sèh Abdulsalam/ perkataannya harum/ ada keperluan apa kalian/ saya lihat sepertinya kedatangan kalian penting sekali/ Raden berkata pelan//
13. Mila ulun caos sang ayogi/ nyuwun jarwa sasmitaning wayang/ kados
pundi ing wejangé/ ringgit satunggalipun/ kajarwakna sawiji-wiji/ ulun
ayun uninga/ ing sajatinipun/ sang tapa mèsem ngandika/ lamun sira arep
wruh jati ning ringgit/ kanthen tan pisah sira//
Untuk itu saya menghadap Sang Guru/ bagaimana pelajaran/ wayang dan sebagainya/ jelaskan satu-persatu/ hamba mohon diberitahu/ sesungguhnya/ Sang Tapa tersenyum berkata/ kalau kamu ingin tahu sesungguhnya wayang itu/ teman tak bisa kamu//
PUPUH XXIPUPUH XXIPUPUH XXIPUPUH XXI
KKKK IIII NNNN AAAA NNNN TTTT HHHH IIII
1. Wayang kathah warnanipun/ kumpulé naming kekalih/ ki dhalang kalawan
wayang/ dhalangé amat kakiki/ wayang iku warna-warna/ keliré
jasadireki//
Wayang itu banyak jenisnya/ ketika kumpul hanya dua/ yaitu dalang dan wayang/ dalangnya bernama Ahmad hakiki/ wayangnya bermacam-macam/ layar sesungguhnya jasadnya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 84
2. Déné baléncong kulup/ cahya insan kamil yekti/ kothaké ingkang pratéla/
ing jro iku warna-warni/ panggonané jasadira/ getih wulu kulit daging//
Sementara lampunya/ cahaya insan kamil/ kotaknya yang menerangkan/ jika di dalamnya itu beraneka macam/ tempat jasadnya/ darah bulu kulit dan daging//
3. Otot balung lawan sungsum/ kang putra umatur malih/ tegesé satunggal-
tunggal/ ringgit ingkang warni-warni/ kang rama alon ngandika/ kéhing
wayang sun wiwiti//
Otot tulang dan sungsum/ muridnya berkata lagi/jelaskan satu persatu/ wayang yang bermacam-macam/ sang rama pelan berkata/ banyaknya wayang saya mulai//
4. Pandhawa wiwitanipun/ lelima kathairèki/ pambarep ran Darmawangsa/
dumunung jasadirèki/ darma baé barang polah/ nglakoni préntahing
batin//
Dimulai dari Pandawa/ jumlahnya lima/ paling sulung bernama Darmawangsa/ tempatnya jasad/ darma berarti kelakuan/ untuk melaksanakan perintah batin//
5. Darmawangsa sang aprabu/ darbé ari jalu pekik/ wasta Radén
Bimasetya/ radèn jejuluknya kaki/ ingkang dhingin Bimasetya/ Werkudara
kaping kalih//
Darmawangsa sebagai raja/ mempunyai adik/ bernama Raden Bimasetya/ julukannya Raden/ pertama Bimasetya/ kedua Werkudara//
6. Brantaséna kaping telu/ tegesé sawiji-wiji/ mulané ingaran Bima/ béné
rububiyah singgih/ mimé arimi mukamat/ jroning rububiyah singgih//
Ketiga Brantasena/ saya terangkan satu-satu/ disebut Bima/ Be berarti derajat rububiyah/ mim berarti Muhammad/ letaknya di dalam derajat rububiyah//
7. Rahadyan busananipun/ polèng bang bintulu asri/ tegesé polèng bintala/
iku awasena kaki/ ingkang aran rububiyah/ kèhing cahya warni-warni//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 85
Pakaian raden/ merah biru kotak-kotak terlihat indah/ kotak-kotak biru/ berarti amatilah/ yang bernama rububiyah/ banyak cahaya yang berwarna-warni//
8. Jroning rububiyah iku/ isi MukamaMukamaMukamaMukamad d d d kakiki/ mila aran Werkudara/ bangsa
uwor wus ngarani/ dara dumuning lintang/ sejatiné insan kamil//
Di dalam rububiyah/ berisi Muhammad hakiki/ dinamakan Werkudara/ werku berarti bercampur/ Dara tempatnya bintang/ sesungguhnya insal kamil//
9. Pamoré kawula ratu/ yèn wus miyos insan kamil/ kitab usul kang micara/
idamungali mukamri/ tatkala sira uninga/ kaya upamané sasi//
Campurnya rakyat-raja/ jika telah lewat insan kamil/ kitab yang berbunyi Izamul alimu amri/ ketika kamu tahu/ perumpamaan seperti bulan//
10. Déné ashadu puniku/ mangka seksinira kaki/ mila aran Bratasèna/
bangsa branta dèn kédani/ marang wong kang ahli nembah/ sinung
MukamadMukamadMukamadMukamad kakiki//
Ashadu itu/ menjadi saksinya/ maka dinamakan Brantasena/ branta berarti disenangi/ oleh orang yang ahli berdoa/ anak Muhamad hakiki//
11. Rahadyan malih jejuluk/ Tandhayuda kang wewangi/ sakathahé wong
kang lara/ yèn ningali Bimasekti/ yèn sira uwis waspada/ tandha yèn sira
ngemasi//
Murid lainnya bernama/ Tandhayuda yang harum/ banyak orang yang sakit/ kalau melihat Bimasakti/ jika kamu waspada/ itulah tanda kamu mulia//
12. Werkudara sing abagus/ darbé ari jalu pekik/ awasta Radèn Janaka/
rahadyan kathah kang nami/ Arjuna lawan Janaka/ Jenawi lan Nirapeksi//
Werkudara mempunyai adik/ bernama raden janaka/ dia punya banyak sebutan/ Arjuna dan Janaka/ Jenawi dan Nirapeksi//
13. Tegesé Arjuna iku/ bangsa ar puniku warih/ juna kareping manungsa/
anuduhaken kang lapil/ al insanu lapalira/ siruhuwan nasirihi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 86
Arjuna berarti/ Ar itu air/ juna berarti keinginan manusia/ menunjukkan lapal/ al insanu/ siruhuwan nasirin//
14. Utawi manungsa iku/ kabèh duwé rasa iki/ pan rasaningsun sadaya/
Janaka dunungé singgih/ juna kareping manungsa/ katimbalaning Hyang
Widhi//
Atau manusia itu/ punya rasa/ sebab rasa saya/ janaka itu tempatnya derajat/ juna itu kehendak manusia/ untuk memanggil Tuhan//
15. Karepira karepipun/ jenawi maknané sami/ pramilané sang Arjuna/
anganggo lanang sejati/ anganggo lananging jagad/ kèh wanodya
dendhéwéki//
Keinginanmu keinginannya/ Jenawi maknanya juga sama/ maka sang Arjuna/ sebagai pria sejati/ sebagai satu-satunya pria sejati di dunia/ banyak wanita disendirikan//
16. Nanging wonten wadonipun/ tan kena pisah sakedhik/ kalawan Naréndra
Krésna/ kang kekutha Dwarawati/ tegesé kang aran Krésna/ sayekti ratu
cemani//
Tapi ada wanitanya/ tidak bisa pisah sedikitpun/ dengan Raja Kresna/ dari kota Dwarawati/ artinya yang disebut Kresna/ sesungguhnya raja hitam//
17. Ireng kulit dagingipun/ balung sungsum lawan getih/ prasamya ireng
sadaya/ iku ulatana kaki/ jatiné kang aran Krésna/ kang jejuluk Adam
Jarnis//
Hitam kulit dan dagingnya/ tulang sumsum dan darah/ sama-sama hitam semua/ itu lihatlah nak/ sesungguhnya yang disebut Kresna/ yang bernama Adam Jarnis//
18. Krésna embané Wisnu/ Wisnu teksih angembani/ yekti embanan Arjuna/
iku sira dèn-patitis/ sira Rahadyan Janaka/ arinya jalu kekalih//
Kresna wakilnya Wisnu/ Wisnu masih mewakilkan/ yaitu perwakilan Arjuna/ itu kamu perhatikan/ kamu raden Janaka/ adiknya kedua pria//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 87
19. Nakula Nakula Nakula Nakula Sadéwa bagus/ kembar warnanira pekik/ bangsa Nakula Sadéwa/
dumunung paésan kalih/ sayekti nora sulaya/ sami warnanira pekik//
Sibagus Nakula Sadewa/ kembar rupanya bagus/ bangsa Nakula Sadewa/ bertempat di dua cermin/ sungguh tidak berbeda/ sama rupanya bagus//
20. Darmawangsa sang aprabu/ akrama Wara Drupadi/ tegesé Wara
Drupada/ bangsa wara sasab kahi/ Drupadi idering badan/ sasabé
suksmanajati//
Darmawangsa sang raja/ menikahi Wara Drupadi/ maksudnya wara Drupadi/ maksud wara itu selimut kain/ Drupadi sekelilingnya tubuh/ selimutnya jiwa sejati//
21. Nyawa sukma lawan nepsu/ iku sasabé kang jisim/ sira RadyanRadyanRadyanRadyan
Werkudara/ akrama Wara Arimbi/ sang retna putraning ditya/ suprandéné
den kramani//
Nyawa sukma dan nafsu/ itu selimutnya tubuh/ kamu raden Werkudara/ menikahi wara Arimbi/ sang putri anaknya raksasa/ meski begitu dinikahi//
22. Tegesé kang aran diyu/ nepsu luamah sayekti/ nepsu iku apeputra/
Malaékat Kurubini/ mila dunungé kang garwa/ sareng surupé yen lalis//
Maksud dinamakan raksasa/ sesungguhnya nafsu luamah/ nafsu itu berputra/ malaekat Kurubini/ maka tempatnya istri/ bersamaan terbenamnya kalau pergi//
23. Rahadyan Janaka wau/ adarbé garwa kekasih/ kang dhingin Wara
sumbadra/ ping kalih Wara Srikandhi/ tegesé Wara Sumbadra/ bangsa
wara tutup kaki//
Raden Janaka tadi/ mempunyai istri tercinta/ yang pertama wara Sumbadra/ kedua wara Srikandi/ maksudnya wara Sumbadra/ namanya wara itu penutup badan//
24. Kang bangsa badra puniku/ badra surya jatinéki/ yektiné srengéngé ika/
pangliweraning Hyang Widhi/ pratéla iku kang nyata/ sejatiné insan
kamil//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 88
Yang namanya Badra itu/ badra itu cahaya nyata ini/ matahari itu/ mata hati Tuhan/ sesungguhnya jelas itu yang nyata/ insan kamil sesungguhnya//
25. Bangsa Srikandhi puniku/ bangsa sri iku pan kalih/ liring kandhi iku
wadhah/ atiné manungsa yekti/ iku embananing suksma/ suksma
embananing urip//
Namanya Srikandi itu/ namanya sri itu dua/ maksudnya kandhi itu tempat/ hatinya manusia sungguh/ itu perwakilannya jiwa/ jiwa perwakilannya hidup//
26. Yudhistira sang aprabu/ darbé putra jalu pekik/ wasta Radèn Pancawala/
panca lelima sejati/ wala iku atinira/ putrané Yudhistira ji//
Yudistira sang raja/ punya anak lelaki bagus/ bernama raden Pancawala/ panca itu kelima sejati/ wala itu hatinya/ anak Yudistira satu//
27. Rahadyan Bima sesunu/ jalu warnanira pekik/ wasta Radèn Gathutkaca/
rahadyan dipunjuluki/ kang dhingin kacanagara/ Gathutkaca kaping kalih//
Raden Bima berputra/ pria wajahnya tampan/ bernama raden Gathutkaca/ raden dijuluki/ yang pertama kacanegara/ Gathutkaca yang kedua//
28. Kacanagara dumunung/ bangsa kaca wus ngarani/ nagara ingaran jasad/
tetengeran rusaknéki/ lamun jaya yudanira/ sayekti sampun kaèksi//
Kacanegara tempatnya/ namanya kaca sudah menyebutkan/ negara dinamakan jasad/ tandanya ini rusak/ kalau menang perangnya/ sungguh sudah tahu//
29. Gathutkaca dunungipun/ angin napas ingkang yekti/ yen sira ayun
uninga/ marang sanak bareng lahir/ napas pan egeng santosa/ rina wengi
dèn kapanggih//
Gathutkaca asalnya/ angin nafas yang nyata/ jika kamu hendak mengerti/ pada saudara saat lahir/ nafas karena besar sejahtera/ siang malam ditemui//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 89
30. Rahadyan busananipun/ klambi ntakusumanéki/ bisa mabur tanpa elar/
talumpah madu kacremin/ luput sarik lawan tulah/ sajatiné Makdum
Sarpin//
Raden pakaiannya/ baju antakusuma ini/ bisa terbang tanpa sayap/ madu kesenangan/ terhindar murka tuhan/ sesungguhnya makdum sarpin//
PUPUH XXIIPUPUH XXIIPUPUH XXIIPUPUH XXII
PPPP OOOO CCCC UUUU NNNN GGGG
1. Sekar pocung mangsuli caritanipun/ sirnaning Pandhawa/ pan kabèh
dèrèng ginupit/ Radèn Parta peputra Angkawijaya//
Tembang pocung menjawab ceritanya/ hilangnya Pandawa/ karena semua belum digubah/ Raden Parta berputra Angkawijaya//
2. tegesipun Angkawijaya puniku/ angka iku akal/ wijaya menang tur becik/
pada kawan catur kathahé Pandhawa//
Maksudnya Angkawijaya itu/ Angka berarti akal/ Wijaya berarti menang serta baik/ sama dengan keempat jumlah Pandawa//
3. Ingkang sepuh Badranaya wastanipun/ badra iku surya/ naya ulat sang
Hyang Rawi/ tegesipun kaki pawayanganira//
Yang tertua bernama Badranaya/ Badra itu berarti matahari/ Naya itu rupa sang Hyang Rawi/ itulah arti wayangnya//
4. Pramilané Ki Semar tangguhé éwuh/ dèn arani lanang/ rupané kaya
pawèstri/ kuncung bocah wujudé kaya wong tuwa//
Maka status Ki semar itu membuat susah/ disebut laki-laki/ mukanya seperti wanita/ kuncung seperti bocah tapi wujudnya sudah tua//
5. Sapa wongé amanggihi ipénipun/ wewanganira/ kang jejuluk Makdum
Sarpin/ pasthi sinang duwé panakawan Semar//
Siapa saja yang bertemu saudaranya/ batasannya/ bernama Makdum sarpin/ pasti punya panakawan Semar//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 90
6. Milanipun isiné wayangan iku/ pasthiné yèn béda/ pangkat-pangkat kang
ndarbéni/ lamun raré rupané pan kaya bocah//
Maka isinya pewayangan itu/ pasti berbeda-beda/ derajat yang dipunyai/ kalau anak kecil wajahnya juga seperti anak kecil//
7. Yèn wong tuwa rupané kaya wong sepuh/ kang darbé wanita/ rupané
kaya pawèstri/ kawijaya sinupatan déning Semar//
Jika orang tua wajahnya juga seperti orang tua/ yang punya wanita/ rupanya seperti wanita/ kemenangan pujangga disumpah oleh Semar//
8. Angidoni marang ing kekuncungipun/ nadyan kaki sira/ angidoni Makdum
Sarpin/ pasthi béka ing bénjang sakaratira//
Meludah di kuncung Semar/ meskipun kamu/ hanya meludah Makdum Sarpin/ pasti mendapat kesusahan menjelang ajal//
9. Putra Semar nala Garèng ingkang sepuh/ nala atinira/ basa Garèng iku
gering/ yèn wus gering wetuné gampil kewala//
Putra Semar tertua yaitu Nala Gareng/ Nala berarti hatinya/ gareng berarti kurus/ kalau sudah kurus keluarnya gampang//
10. Jebal-jebul si Kanthong Bolong kang metu/ yekti warna-warna/ lurah
Bagong kang ginupit/ basa Bagong iku ngagungaken lampah//
Ternyata yang keluar si kantong sobek/ jelas bermacam-macam/ lurah Bagong yang dikarang/ namanya Bagong itu berarti membesarkan langkah//
11. Yèn wus agung lelampahanira kulup/ pasthi yèn kapanggya/ lawan
panakawanéki/ nadyan aprang sayekti pilih kang nangga//
Kalau sudah besar jalannya anak/ pasti akan ketemu/ panakawannya/ meski berperang sesungguhnya pilih yang akrab dengan tetangga//
12. Radèn putra matur mring rama sang wiku/ milané Pandhawa/ amungsuh
Kurawa sekti/ sirna larut kang rama alon ngandika//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 91
Raden putra bicara pada sang pertapa/ makanya Pandawa/ melawan Kurawa yang sakti/ bisa kalah sang guru dengan pelan berkata//
13. Adhuh-adhuh juwet temen anak ingsun/ iku dènwaspada/ mengko sira
sun tuturi/ Kurawéku retune ran Suyudana//
Sungguh sempit pikiranmu nak/ itu diwaspadai/ nanti kamu saya ceritakan/ raja Kurawa itu bernama Suyudana//
14. Kèh wadyané Suyudana sang aprabu/ wadya kang prawira/ kang sun
tuturaken dhingin/ ragadénta nateng Karna Prabu Salya//
Banyak sekali prajurit Raja Suyudana/ prajurit yang perwira/ saya ceritakan pertama/ Prabu Salya adalah raja di Ragadenta//
15. Jayajatra lawan Bisma sang awiku/ lawan Resi Durna/ angukuhi
Ngastinéki/ sun jarwani dunungé satunggal-tunggal//
Jayajatra dan Bisma Sebagai pendeta/ serta Resi Durna/ memperkuat astina/ saya terangkan artinya satu persatu//
16. Tegesipun Suyudana sukma luhur/ nagri ing Astina/ balé akir jaman yekti/
kang rinebut déning Parta lawan Bima//
Suyudana berarti jiwa luhur/ negara di Astina/ tempat akhir jaman nyata/ yang direbut oleh Parta dan Bima//
17. Sri Naréndra guru nata bala ratu/ nagri ireng jenar/ nagri abang nagri
putih/ sadayéku kabawah nagri Ngastina//
Sang raja segala raja diraja/ negara hitam kuning/ negara merah negara putih/ semuanya dibawah kerajaan Astina//
18. Kutha Wangga yekti kuning kuthanipun/ ratuné ran Karna/ sayekti
lawanging kuping/ Jayajatra kuthané Sindukalangan//
Kota Wangga sungguh kuning kotanya/ rajanya bernama Karna/ sebetulnya gerbangnya telinga/ Jayajatra ibukotanya Sindukalangan//
19. Tegesipun Jayajatra iku kulup/ jaya kang winenang/ Sindukalangan kang
nagri/ ngubengaken napas mring badan sadaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library 92
Maksud Jayajatra itu nak/ Jaya itu yang berwenang/ Sindukalangan yang negara/ berarti mengatur nafas keseluruh tubuh//
20. Naténg Salya ing Mandraka prajanipun/ tegesé punika/ sukma purba dadi
pikir/ ing Mandraka kang dadi pasusuhira//
Kerajaan Salya beribukota Mandraka/ maksudnya itu/ jiwa sejati yang menjadi akal/ di Mandraka menjadi sarangnya//
21. Milanipun aji Candhabirawéku/ kagunganing Salya/ tatkalanira nimbali/
Makdum Sarpin sinorog saking pangucap//
Maka ajian Candrabirawa itu/ kepunyaan Salya/ ketika memanggil/ makdum sarpin dibuka dari pengucapan//
22. Pesthi kabul wonten malih kang winuwus/ pandhita satunggal/ kang
kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk sang tapa Pandhita Durna//
Pasti terkabul ada lagi yang dibicarakan/ salah satu pendeta/ di kota Atas Angin/ bernama sang pertapa pendeta Durna//
23. Tegesipun Dhanyang Durna kang sun tutur/ nepsu mutmainah/ maras
nagri Ngatas Angin/ tegesipun napas kang medal gerana//
Maksud pendeta Durna yang saya ceritakan/ nafsu mutmainah/ menempati negara Atas Angin/ artinya nafas yang keluar dari hidung//
24. Duk ing kuna sang nata kalangkung kukuh/ nagri ing Astina/ ginebag
mring wong Pandhawi/ tegesipun iku kathahing sujalma//
Dulu kala sang Raja amat kuat/ kerajaan di Astina/ dipukul oleh orang Pandawa/ artinya itu banyaknya manusia//
tamat